Deze fIlm is beschikbaar gesteld door het KITLV,
uitsluitend op voorwaarde dat noch het geheel noch
delen worden gereproduceerd zonder toestemming
van het KITLV. Dit behoudt zich het recht voor
een vergoeding te berekenen voor reproductie.
Indien op het originele materiaal auteursrecht rust,
dient men voor reproductiedoeleinden eveneens
toestemming te vragen aan de houders van dit
auteursrecht.
Toestemming voor reproductie dient men
schriftelijk aan te vragen.

This film is supplied by the KITLV oniy on condition
that neither it nor part of it is further reproduced
without first obtaining the permission of the KITL V
which reserves the right to make a charge for such
reproduction. If the material filmed is ilself in
copyright, the p~rmission of the owners of that
copyright will also be required for such reproduction.
Application for permission to reproduce should be
made in writing, giving details of the proposed
reproduction.

SIGNATUUR
MICROVORM:
SHELF NUMBER
MICROFORM:
MMETA 0011

~11 1 1 1 1 1 1~'~lrj~flmilïl ~flfl~I I\I I I III ~
00760858

SERGEANT WEERS EN DE ZIJNEN

SERGEANT WEERS
EN DE ZIJNEN
..

DOOR

ABRAHAM EXODUS
(M. H. ou eROO)

•
TWEEDE. HERZIENE.

OMGEWERKTE EN VERMEERDERDE DRUK

De .chehen en verhalen. waaruit dil boe~
werd •• men8elleld. verachenen allt# in het
Soer.b.ja•• ch Handel.blad. behalve dIe,
welh in het tweede hoofd.tu" voor~omen
en in d·Ori.n! werden 8epl ..tat.

UITGAVE N.V. LEITER-NYPELS

MAASTRICHT

INHOUD.
Blaek.

Koeala Baroe, een soldatenliedje van Bij-ons-Buiten

9

Voorbericht voor den tweeden druk

11

Een woord vooraf

13

Hoofdstuk I. - Met Weers en de zijnen onder de
kroesharigen in Timor

17

Hoofdstuk H. -

97

1.
2.
3.
4.
S.
6.

Met Hendrik Jansen van de Bobber

De Bobberlap.
Hendrik Jan8en. eergunt·ziekennrpleger.
Hendrik Jansen op het oorlog.pad.
Hendrik Janaen in zijn praktijk.
Hendrik Janeen en het gró6te gevat.
Hendrik Janeen ..•.. u.

Hoofdstuk 111. - Met Weers en de zijnen
Atjehschen nabloei-tijd
1.
2.
3.
4.
S.
6.
7.
8.
9.
10.

ID

den
127

Oude verhalen.
Pang Rebo.
Krekel. en mieren.
Brandt
In.peetie.
De Java-tocht nn Sergeant Ween.
Torêador en garde.
Het gebit van Jan.en.
De krokodil all l!;eldbeleggiDg.
Taik Bere of het ayeteem Weer8.

Hoofdstuk IV. Kromo .

Wirio di Wongso en Karto di

1. Wirio di Wongao, ordonnln8
2. Hanui Piue.
3. Karto di Kromo. ook ordonnane, mali' van den toean beaar.

197

Bladz.

Hoofdstuk V. manoeuvre
1.
2.
3.
4.
S.
6.
7.
8.
9.

Met Weers en de zijnen op herfst-

Het laatate a"ikkie.
Peerden ea peerdevolk.
Waar li,t Boe oepandaa?
De dokter op maaoeuvre.
Reae"e Eente Luitenaat Jacobui.
De geeebiedeoia vaa het Watenakje.
Eea paard vaa vijfeatachtig kilo.
Van de gele rijera aaar de oabeaoemde kampoDg bij Tjot Teraag.
Napoleoa Ween.

221

KOEALA BAROE!
EeD .oldatealledje vaa Bij·oal·Buitea.

Opgedragen aan Cornelissen van Koeala Beë.
Als 's ochtends de réveille weer
Langs de barakken klinkt,
En als de toean luitenant
Z'n kopje koffie drinkt,
Dan treedt er een patrouille aan
Om voor een week op stap te gaan,
Dan kraait op 't dak de bivakhaan:
Koeala Baroe, Koeala Baroe,
Djangan takoet mar'sausee! 1)
Saben hari masok paja, 2)
Nanti mati djadi kaja! 3)
Koeala Baroe, Koela Baroe,
't Is terlaloe manisee!
Als 's avonds langs de kalikant, 4)
Waarlangs het bivak staat,
De zon zoo langs de vlaggestok
Weer àls maar lager gaat,
Dan blaast het voor de nieuwe wacht,
De lampen worden rondgebracht,
En bij de Pijp 5) zingt iemand zacht:
Koeala Baroe, Koeala Baroe.... enz.
Dan deunt er een harmonica
Bij Boedjang z'n gitaar,
En langs de kawat 6) op het gras
Zit alles door elkaar;
Sarinah's laki 7) staat op wacht
In 't verre ·bosch.... Sarinah lacht
En Boedjang zingt en tokkelt zacht:
Koeala Baroe, Koeala Baroe.... enz.
9

\'OORBERICHT
BIJ DEN TWEEDEN DRUK.

Maar als ze uit de paja 8) weer
Naar Koeala Baroe gaan,
Dan zal Sarinah aan de poort
Hem op te wachten staan,
Dan is er fuif op de chambree
Met nasi koening en saté, 9)
Dan zingt ze met haar laki mee:
Koeala Baroe, Koeala Baroe.. .. enz.
En of nu Teukoe Dit of Dat
Soms weer beginnen gaat,
En hen weer maanden op het pad
En in de blubber laat,
Al eten ze patrouillekost,
Al worden ze nooit afgelost,
Voor ,h en bestaat maar ééne post:
Koeala Baroe, Koeala Baroe,
Djangan takoet mar'sausee!
Saben hari masok paja,
Nanti mati djadi kaja!
Koeala Baroe, Koeala Baroe,
't Is terlaloe manisee!!!!

Brammetje.

De eerste druk van "Sergeant Weers en de zijnen" verscheen in 1930. En in Indië.
Deze tweede druk ,b rengt eigenlijk een ander boek het werd tthans een min of meer aaneengeschakeld geheel
en niet, zooals de eerste druk, een vrij willekeurige verzameling van schetsen en schetsjes uit het indische militaire
leven.
Sergeant Weers is de hoofdfiguur gebleven, maar ik
heb getracht hem en de zijnen nu te schetsen zoo als ik
hen ontmoette gedurende ruim vijfentwintig indische
dienstjaren - eerst in het buitenleven in Timor en Atjeh,
later op Java, in de vredesgarnizoenen en vooral ook in
de hoogconjunctuur van dat garnizoensleven: tijdens de
manoeuvres.
Het boek is zoodoende omvangrijker geworden dan in
den eersten druk, terwijl ook enkele schetsen uit dien druk
uiet meer zijn opgenomen; nieuw is o.a. het geheele eerste
hoofdstuk, terwijl ook een groot gedeelte van het 3e en
Se hoofdstuk thans voor het eerst in boekvorm verschijnt.
Ik meen, dat het boek door deze wijzigingen aan lee haarheid en aan waarde heeft gewonnen, terwijl in dezen
druk ook een ver!aIing van maleische woorden en uitdrukkingen is opgenomen.
Den H a a g, Januari 1945.

De schrijver.

Weee onbevreelld, mareehaultee!
Eiken dag de modder ÏD •••
') Als we dood zijn, worden we rijk!
4) Kali . rivier; 5) Pijp . eRntine; 6) K.awat • dr.. dfenperring; 7) Laki _
man; S) Paja . moera. ; 8) Gele rij.t eo .tukje. geroosterd vleeaeh.
I)

J)

10

11

EEN WOORD VOORAF.
We aren 't no thin red 'eroea
Nor we arent 't no blackguardl too,
But liogle men in barrickt,
MOBt remarkable like you;
An 'il lometimei our conduct
leo't In your fancy pa inti,
Why, lingle men in barricks
Don't grow into pluter aaint8.
RUYDARD KIPLING "TOMMY".

Weers en de zijnen zijn ànders geworden.
Dat bracht de gang der tijden, tij en tegentij mee.
Kipling voorzag ruim veertig jaar geleden ook een
anderen Tommy Atkins, toen hij schreef: ~,about thirty
years from this date, when we have succeeded in halfeducating everything that wears trousers, our Army will
be a beautifully unreliable machine. It will know too much
and it will do too little. Later still, when all men are the mental level of the officer of to-day, it will sweep the earth.
Speaking roughly, you must employ either hlackguards or
gentlemen, or, be't of aU, blackguards commanded hij
gentlemen, to do butcher's work with efficiency and despatch".
En dus is ergeant Weers, zooals ik hem in de jonge
jaren en in het land van de rukwinden en de koude nanachten leerde kennen, niet meer van dezen tijd.
Maar het zou zonde en jammer zijn wanneer hij en de
zijnen zonder meer naar een museum werden verwezendáárvoor zijn zij in hun eenvoud, hun plichtsbetrachting,
hun moed en hun onverschilligheid, hun ruwe goedhartigheid en hun goedhartige ruwheid, hun goede daden en hun
hooze zonden, hun onverstand en .... hun humor te belangrijk geweest.
Want het zijn tenslotte altijd weel' Weers en de zijnen
van wie wij, jonge broekjes, grasgroene huitenjoggies, het
moeilijke vak in de moeilijke knepen leerden.
En het waren ook altijd weer Weer en de zijnen, die

13

ons, toen we geleerd en begrepen hadden, door dik en dun
door de blubber van de moerassen, door de vuilste ravijnen, . over de steilste tjotten hebben gevolgd zonder een
hoe of waarom, zonder gegriep en zonder wankelmoedigheid.
Natuurlijk - zij waren niet allen gelijk Weers.
Maar w ij waren, om het dan maar met Weers zelf te
zeggen, "ook niet allemaal Napoleonne".
Desondanks: Weers en de zijnen in Atjeh en in Timor,
de buitengewesten, waar ik hen leerde kennen, konden
zich meten met eIken anderen kolonialen soldaat.... en met
een sterke winkans.
Dergelijke onderofficieren en dergelijke soldaten kunnen we thans slechts herdenken; huns gelijken zullen onze
zonen en kleinzonen nooit meer zien aantreden op een simpel fluitsignaal en na hoogstens vijf minuten in den vorm
van vijftien karabijnen, drie dagen vivres bij den man en
drie dagen bij den trein en alles "present tot en met".
Dat is voltooid verleden tijd geworden.

En naast en met hen mijn trouwe Dardanellen Rambing
en Kaëng en Wowor en "oom met den haard".
Voor hen allen, ook al ontvangen zij hem waarschijnlijk
niet, een verren en dankharen groet van den

schrijver.

* * *
Trouwens, alles en iedereen uit die verre dagen werd
b ij n a voltooid verleden tijd.
Want - en dit behoort in dezen aanhef - We ers is natuurlijk geen "één en ondeelbare figuur". Maar hij ontstond
in den loop der jaren uit meerdere onderofficieren en brigade-commandanten.
En nu ik, na ruim dertig jaar en bij den aanvang van
het toenggoeh mati, tijd en gelegenheid vond voor een rondblik, nu heb ik van hen allen één in werkelijkheid en van
een paar anderen slechts jarenoude "hekas' terug gevonden - lain tida.
En daarom wil ik hen toch even h ier herdenken, voor
zoover zij, ieder op eigen en verschillende wijze, een bouwsteentje voor Weers aandroegen: Joon en Cornelissen, van
Engelen en Aalders, Boskamp en Veenendaal en Woelders,
Nieuwenhurg en Rietveld.

14

15

•
HOOFDSTUK I.

MET WEERS EN DE ZIJNEN ONDER DE
KROESHA RIGEN IN TIMOR
(Uit een oud dagboek) .

In de goede, oude dagen, in het Oosten van den archipel,
werd je als jongmaatje bij den toean resident geroepen.
Zoo'n toean resident was in dien tijd een man met peper
en zout in zijn haar, met een stem, die je dwars door drie
deuren kon hooren, met een uitgesproken minachting voor
.. tida bisa" 1) en "tida tahoe" 2) en met een soms hinderlijke voorliefde voor homberen.
" Jongetje", zei zoo'n resident dan, "jongetje, er ligt

k~

-r'

~~

,

_0

daarginds nog ergens een eiland, waarop we een vlaggestok
hehben geplant en waarop volgens de traktementsstaat nog
altijd een posthouder zit, maar waarvan we verder niet veel
I)

Tida bi ••. dat kon ik niet ; 2) Tida tahoe . dat weet ik niet.

17

weten. En het wordt zoetjesaan tijd dat we w è 1 wat weten.
Overmorgen ga je aan boord van de "Z e eh a a i" met twee
brigades, een klerk, wat schrijfbehoeften en wat kasgeld. De
overste zal de rest wel met je bespreken. Nou, en dan word
je daar maar gezaghebber en dan hooren we wel wat van
je. Laat de secretaris je nou maar even beëedigen. Bonjour.
Kom je straks nog op de soos?"
En zoo werd je radja. 1)
En je begon meteen aan de mooiste jaren van je leven.
Maar als je op dat onontgonnen eiland een beetje was
ingeschoten en daarvan in je journaal blijken had gegeven,
dan verwachtte de toean resident dat je langzamerhand
eens aan een Nota over Land en Volk begon.
In die dagen, toen de buitengewesten niet langer hun
deur op het nachtslot hielden, maakten we allemaal nota's.
Er waren er, die ze met teekeningen, en er waren er,
die ze met foto's illustreerden. En er waren er ook, die in
die nota's hun fantasie den vrijen teugel lieten.
Zoo'n nota moest om zoo te zeggen je chef d'oeuvre
worden, het testament, dat je naliet aan je opvolger. Want
je moest er altijd op bedacht zijn, dat je soms vóór je het
goed wist en besefte door een full speed stoomende "Z e eh a a i" werd opgehaald - zwartwaterkoorts, malaria in
den zooveelsten graad, dysenterie en wat dies meer zij. Nu
en dan kwam de "Z e eh a a i" ook weleens te laat. En dan
was het adat, dat de opvolger, die meestal tegelijk den dokter meenam, tenminste een politiek en economisch testament vond.
Ach, hoeveel nota's werden er in die dagen en vooral in
de eerste, rustige nadagen van die dagen geschreven!
Ik heb zelfs een toean bot 2) gekend, die zijn Nota in
rood en zwart liet aftikken, die baar op schilderachtige
wijze versierde en een klein kapitaal aan kieken besteedde.
Immers, er bestond een EncycJopaedisch bureau, geleid
door den lateren professor van Vuuren, toen, net als wij,
een gewezen skebher. 3)
') Radja . vont;
gezaghebber.

VlD

18

2) TOeiD bot • Tim. groote beer;

3) akebber . 81kOrtiq

En nu was het de hoogste voldoening, dat je Nota z ó ó
schoon, z ó ó juist, z ó ó rijk van inhoud, z ó ó fonkelend
van volkenkundig en economisch inzicht bleek, dat de professor haar als mededeeling of publicatie van zijn Bureau
uitgaf.
Slechts weinigen hebben dat in noesten vlijt bereikt.
Ja, en de rest ....
Laatst vond ik ergens in den omtrek van Batavia een
van de oude medepioniers en nota-ontwerpers, in den loop
der jaren uitgegroeid tot een oppermachtig handelsheer .
En bij een ouderwetsdhe verversching za ten we hinnen
tien minuten weer in het land van de Roka's en de AIoreezen en de Toerahs. 1) En hestuurden en regeerden weer
als van ouds, en waren natuurlijk overtuigd, dat onze opvolgers en nakomers den boel in het honderd hadden laten
loopen en het door ons uitgestrooide economische zaad
(we dachten toen waarachtig al aan coöperatie onder onze
naakte en onzindelijke onderdanen) niet tot bloei hadden
gebracht. En hadden we hun niet een lijvig testament nagelaten, hadden we niet in onze Nota van Bestuursovergave ....
En daarmede lag de Nota ter tafel.. ..
En .... ja, en toen hebben we als mannen van middelbaren
leeftijd toch wel even gegrinnikt.
Eens, vlak voor we weg gingen, hadden we in die Nota,
waarin een werkelijk en rijk stuk van ons leven lag, een
standaardwerk gezien, een werk, dat natuurlijk zou worden
gepubliceerd, dat ons op z'n allerminst een dankbetuiging
van de regeering zou bezorgen en waarover onze nazaten
nog dankbaar en waardeerend zouden spreken als de
B ron ten aanzien van dit land en van dit volk.
Ach .... en als we dan, eindelijk terug in de bewoonde
wereld, ook eens op Weltevreden bij het Bureau Buitengewesten aanliepen en we dachten te worden ontvangen
als de keien, dan keken die bureaului ons hooghartig en
beslist de deur weer uit, en de professor vertelde, dat hij op
het oogenblik al zijn tijd en werkkracht noodig had voor
') Timoreeache volbtpmmeD.

19

een heel ander gewest en voor heel andere eilanden en ....
ja, en daar stonden we. En de Nota werd gedeponeerd bij
vele tien. en honderdtallen andere Nota's in een rustig en
afgelegen archief.
En zoo al pratende en kankerende, grijnsde ik met den
oppermachtig en handelsheer samen over het lot, dat onze
Nota's wel zou getroffen hebben.

* * *
En ziet, daar brengt de post een smetteloos wit boekje,
" De Elcano's tocht door den Tim9rarchipel met Magalhaes'
schip Victoria" door C. C. F. M. Leroux, uitgave G. Kolff
en Co., Weltevreden, (voor de toezending van welk werk ik
den schrijver ook gaarne op deze wijze nogmaals dank en
waardeering betuig), van de hand van iemand, die in die
zelfde verre dagen dwars door een handvol tjotten 1)
wegen traceerde en wegen aanlegde, die we op de vreemd·
soortigste plaatsen en in alle pasanggranans 2) en marschbivakjes tegenkwamen en die zelfs de reuzenhagedis heeft
uitgevonden, opgespoord en gevangen.
En er ging een warme stroom van sympathie naar dien
schrijver, die na zooveel jaren zijn werk ook aan makkers
uit de rimboe 3) toezond.
En plichtsgetrouw heb ik me tot lezen gezet, en ontmoette Antonio Pigafetta en Francisco Alba, en dwaalde
onwillekeurig met m'n gedachten af naar de Portugeesche
tenientes 4) langs de grens en naar hun ongeschorenheid
en hun Vino Porto, maar bleef desondanks Ie zen
En toen opeens .... las ik van Solor en van Alor en .... ik
beb gebloosd en bartkloppingen geregistreerd .... daar vond
ik niet alleen mijn eigen, ouwe Nota netjes voluit met
naam en toenaam vermeld als B ron, als echte, waarachtige en werkelijke bron, maar vlak daarboven evenzeer
de Nota van den oppermachtigen handelsheer!
Henri de Lagardère i n iet dood, hij leeft ....
Wij leven bei den !
') Tjot • heuvel; 2) Paunggraban . "as.antenhuil ;
4) Teniente . luitenont.

20

') Rimboe . wildernis ;

Jemand heeft uit het dikke stof de bloem van ons jongt'
leven opgedolven, iemand heeft ons in de rijen der landen volkenkundigen geplaatst!
Ik heb het boek nu driemaal gelezen, en de bladzijden
uit en over de Nota daarbij telkenmale herlezen.
Het is een ongekend gevoel B ron te zijn.
En ik zie nu opeens weer sergean t We ers voor me, en
wat er allemaal gebeurd is eer de bron tot bron is geworden .... en ik herinner me als ware het gisteren gebeurd, hoe
Weers is uitgezonden met vijftien karabijnen om in het land
van Barwahing naar de legende van den eersten mensch
te speuren ....
En met Weers keerden ook al de zijnen terug.... en
tusschen de oude paperassen heb ik de dagboeken weer opgeschommeld, de dagboeken uit den eersten groenen tijd,
toen ik van We ers en de zijnen moest leeren .... en dat
begon in het land van Beredaoe en Lakmaras, aan de Portugeesche grens van Timor, bobbelig, winderig en kaal,
tusschen de Attonis en de Beloes, en in den jare 1913.
En dit is het dagboek.
>I:

* *

Ei n d Jul i.

Vandaag de eerste Portugeesche oldaat ontmoet. Hij i '
overgeloopen en nu huisjongen bij den controleur op Atapoepoe.
Een mooi land - iedere rotspiek i een vesting op zichzelf. Iedereen heeft blijkbaar altijd ruzie gehad met iedereen. En met z'n allen hebben ze ruzie met den Portugee .
Langs de grens gereden - in de verte Portue:al zit'n liergen. Balibao heet het daar - een hand vol zinken daken.
Een groot deel van de bevolking zit al aan dezen kant.
Heeft er een eigen kampon a g;ebouwd; Sadi heeten die
hutten en bet zit er vermoedelijk vol paardendieven en
moordenaars. Het eenige goede, wat ik tot nu toe van den
buurman heb gemerkt, is dat hij de bevolking leert w rken - slechts de overloopers leggen goede ladangs 1) aan.
') Ladang· droge akker.

2]

Trouwens, alles werkt daar voor den senhor, vrouwen en
kinderen incluis, en alleen voor de eer. Ook het huren van
paarden en het leveren van karbouwen geschiedt om niet.
En Mai Bapa Kompeni 1) eischt zei f s nog geen belasting!

* * *
Beg i n A u g u s tu s.
Vandaag voor het eerst met den buurman gecorrespondeerd. Onze onderdanen trekken zoo nu en dan in een
handelsbevlieging naar de andere zijde. Voor de veiligheid
- zoo dra het internationaal wordt, is de Portugees een
persoonlijkheid - komen ze dan een pasje halen. Dat vergemakkelijkt bovendien de gelegenheid om aan de overzij
een paard op den kop te tikken en toch heelhuids terug te
komen.
Sport moet je nooit tegengaan.
En ik heb neergeschreven: Passeport. Le commandant
de Maukatar donne permission aux Indigènes, sujets neerlandais, Bere Maoe et Foko Doenoek, pour rencontrer leur
familIe (pour acheter du tabac) à Boba Naro et prie les
autorités portugaises de leur rendre aide et protection.
Matai, Ie 6me aout. Pour Ie controleur de Beloe etc.
Zonder woordenboek ben je hier ongelukkig. En bovendien leveren wij, vermoedelijk uit een concurrentie-oogpunt, die papiertjes om ni e t. De Portugees is meer handelsman en haalt ook hier een slaatje uit.

* * *
8 Augustus.
Die commandant van Boba Naro is blijkbaar een ridder.
Vanavond vertelde me de kornel 2) van Zoba - ik zit op
het oogenblik in het beruchte betwiste land Maucatar die indertijd van iemand eens een Nederlandsche vlag heef;
I) Mai napa . onze ..der;

22

2) Kornel· Tim. titel voor vont.

O'ekregen en dientengevolge als de hoogste in den lande staat
~angeschreven, dat die commandant drie jaar geleden de
kampongs Hatoe, Sela en Hol Pilat door zijn moradores
_ dat zijn de inheemsche gendarmes van den overkant met den grond liet gelijk maken.
Dat is dezelfde vent, die me vandaag een brief geschreven heeft over drie van m ij n onderdanen, die ginds nog
het een en ander op hun kerfstok hebben - ze zitten in
doodsnood, dat ik ze zal uitleveren. Maar wij leveren principieel niets aan den buurman uit, antwoorden strijk en zet
en in het Fransch, dat we zullen zoeken. Hij antwoordt
trouwens precies hetzelfde. En we hebben nog geen van
beiden ooit iets gevonden.
Desondanks correspondeeren we opgewekt - in het algemeen maakt de overkant meer staal. en stijlfouten
_ over votre honorée du 9me en eindigen met de vaste
formule: veuillez agréer les expressions de mes sentiments
les plus distingués. Als we zoover zijn, strikt de wacht een
Beloe - heerendienst! - , er wordt een veertje aan den
brief geplakt, de bode krijgt een pas en verdwijnt, meestal
onder langademig protest, als postlooper.

* * *
1 0 A u g u s t u s.
Hier in Zoba is het ook alweer een rare boel. Vanavond
ben ik van mijn veldbed gehaald, omdat de buurlui
twee mannen en een vrouw hebben gestolen. Natuurlijk
zijn ze de grens al over en morgen weet mijn collega aan de
overzijde weer van niets. De restjes van de mannen vinden
we wel ergens langs den weg en de vrouw blijft oorlogsbuit.
Omdat ik zoo gauw niet meer kon intukken, heb ik me
met de literatuur van het nog steeds loop ende grensgeschil
bezig gehouden. Het mooiste is de clausule: la navigation
sur les rivières formant limite sera libre aux sujets des deux
Hautes Parties contractantes à l'f!xception du transport
d'armes et de munitions.

23

En dan moet je die rivières zien - alleen in de Raiketta.
de Rijn van dit land, staat nu en dan een decimeter water.
En is geen Beloe, die weet wat een prauwtje is!

* * *

je in officieele rapporten - noodig hebt en tevens voor
bet bijvullen van keuken en provisiekast.
Zoo juist een brief van den buurman: hij reclameert drie
ge~tolen mannen en twee vrouwen. Dat dacht ik wel - ze
hebben natuurlijk interest op interest gerekend.

* * *

1 3 A u g u s t u s.
De restjes van de ééne gestolen onderdaan hebben we.
Jammer genoeg ontbrak het hoofd. Natuurlijk gaan nu
onze onderdanen vandaag of morgen ook een paar koppen
halen. En ik zit met de correspondentie.

* * *
E i n d A u g u s t u s.
Jan Fuselier is hier de populairste figuur van het land.
Alle Jannen houden tegenwoordig honden. Die mesten
ze vet en ruilen ze dan tegen een karbouw. De Beloe is dol
op goed gesoigneerde honden. Trouwens, hij eet alles. Werken doet hij alleen voor eten en nog liever voor een sopi. 1)
Maar daar zit Jan zelf niet al te dik in: vier dikkoppen per
dag is de limiet.
De Beloe denkt er niet aan voor twee Portugeesche
soekoes 2) een eenmansvracht hout te halen, maar voor eeu
broodje van de Kompeni kapt hij met liefde een heel bosch.
En voor een oude uniformjas, liefst met koperen knoopen, :heeft hij een heel kippenhok en mandenvol eieren
over. De eieren moet je alleen nauwgezet op kuikens onderzoeken. En dat is een van de vele dingen, die de nieuwe
onderdanen niet snappen - zij prefereeren ze met inhoud.
Alle temoekoens - zoo noemen wij de onderhoofden
van het land, Jan heeft het meestal over "vaste plaatcorveeërs" - loop en dan ook zoetjesaan geuniformd. Het
is een gemakkelijke mode, want je weet nu altijd wie je
voor de uitoefening van het gezag - "zelfbestuur" schrijf
I) Sopi . borrel; 2) Soekoe· b.l1le gulden.

24

5 Se p tem b e r.
Vandaag een dramatische dag.
Klink heet de hond van den ziekenverpleger, die eveneens naar den naam Klink luistert. De dierlijke Klink is
moddervet, de menschelijke broodmager.
En nu heeft de ziekenverpleger, vulgus bobberlap ~ gisterenavond den dokter geroepen, omdat Klink, de hond, zoo
"bezopen" deed. En omdat de dokter zei, dat er niets meer
aan te doen was en het beest maar uit zijn lijden moest
worden geholpen, heeft Klink, de oudere, mijn revolver
geleend en vervolgen Klink, de jonO'ere, voor de commi i,..
getrokken.
Zoo juist heeft hij me het overlijdensbericht gebracht.
"Och, luit''', zei hij, "die hond was toch hard tikke ziek.
Het mot hartvervetting geweest zijn, zeit de dokter en die
ken het wete. Nou, en toen heb ik 'm maar teroe 1) voor
z'n kop geschote en vannacht hebben de BeJoes 'm opgegeten met hartvervetting en al. Kemok ekali 2), zeien ze."
Aldus het R. I. P. voor wijlen Klink junior. Z'n plaat.
vervanger is er al.

* * *
Eind

e pl mber.

Stuipen schijn je hier altijd te beleven.
Vlak langs de grens betaalt de Beloe geen belasting.
Ik zie in die goedgun tigheid concurrentiedl'ift tegenover
den buurman.
I) TeroeI • rechtuit;

2) Gemoek sekoli . erg vet.

2S

Maar in bet binnenland, ver van de grens en dus ook
ver van verstoppertje en' overloopertje spelen, is onze
onderdaan zuur. Daar eischt Mai Bapa het zijne. Voor den
gemiddelden luilak beteekent dat een ringgit. 1)
Niemand betaalt· graag. De Beloe heelemaal niet. Dus
laat hij zijn debet aan Bapa rustig oploopen. En dûs raakt
de toean skebber, tolgaarder voor den crediteur, in de perikelen. Hij heeft een wonderlijk systeem uitgedacht om de
krulharige analphabeten aan een eenvoudige, gemakkelijke
en zelfs voor hen begrijpelijke kwitantie te helpen.
Voor ieder jaar bestelt hij gekleurde kaarten: rood,
blauw, groen, al naar gelang van zijn stemming. Daarop
schrijft de mantri 2) naam, kampong, radjaschap en de

fikki's.
Fikki's zijn herkenbare teekenen.
Voor één Hollandsche of twee Portugeesche rijksdaalders is de Beloe eigenaar van zoo'n kaart en dus veilig
tegenover iedere patrouille en iederen bemoeizieken toean.
Maar nu heeft de toean skebber aan de telefoon gedraaid: het wil dit jaar niet met den verkoop. Hij verdenkt
zijn onderdanen ervan, dat zij met een kongsi van drie of
vier één heele kaart koopen en die ieder op zijn beurt bij
hun uitstapjes gebruiken. Dat is practisch en goedkoop. En
of wij nu mee willen helpen om minutieus te controleeren
- dus niet alleen kijken naar de kleur, maar vooral ook
naar da fikki's. En alleen groene kaarten zijn geldig r4>od is van verleden jaar.
Drie dagen geleden heb ik twee patrouilles uitgezonden
- zoek de wanbetalers, leg hen aan de tali 3), breng ze bij
mij, opdat ik hen in den tronko 4) kan bijbrengen de noodzaak van het voldoen aan hun financieele verplichtingen.
En zoo juist zijn sergeant Pieterse en sergeant Weers
thuis gekomen met een onafzienharen stoet onderdanen.
Sergeant Pieterse, als oudste, verklaarde dat hij get:n
tali's genoeg bij zich had om alle wanbetalers te ketenen.
dat hij geen enkel groen papiertje was tegengekomen, dat
I) Ringgit . rijkad••lder;
4) Trooko . gevaogeDi••

26

2) lII.ntri • lett. beambte;

') Tali • touw;

ze bijna allemaal een wit of een blauwen hier en daar ook
een rood paperas bezaten, dat ze krachtig volhielden contant te hebben betaald, dat ze ook geen van allen die opgewektheid en levensvreugde toonden, waarmee een rechtgeaarde Beloe anders naar den tronko met gratis rijst .. n
zoute visch pleegt te wandelen en dat hij, Pieterse, dood
mocht vallen als er hier niet iets van den Jood onder liep.
Welke meening door Weers nadrukkelijk werd onderstreept.
Echter: recht is recht. Derhalve werd de tronko geopend.
Hij bleek tenauwernood de helft van de vangst te kunnen
bergen. De rest bleef zoolang op het stoepje zitten.
En ik heb den toean skebber - wij noemen hem Duikertje - aan de telefoon geroepen.
Hij hield vol, dat alleen groene kaartjes geldig waren.
Blauwen wit was heelemaal oplichterij, die dateer<len van
minstens een paar jaar terug. Dus: zet ze maar in de tronko.
Goed. Ik weer naar de onderdanen. Die heftig bleven
protesteeren en eischten, dat ik zou priksa. 1) Dus klopte
er iets niet.
Er bleek inderdaad .... nattigheid. Want ook de blauwe
en witte kaarten waren bijna smetteloos fonkelnieuw. En
dat lean niet. Zelfs opgerold in een bamboekokertje blijft
zoo'n paperas in een Beloesch huis hoogstens drie maanden
ongerept. Daarna wordt het smerig en doorgerookt. Een
familiepapier van twee- of driejarigen leeftijd moet met
handschoenen - tangen zijn hier niet - worden aangepakt.
En al dit verjaarde blauwen wit bleek bijna smetteloos!
Weer naar de telefoon. Weer conferentie met Duikertje.
"Ja, dan klopt het niet", zuchtte die gezaghehbende:
" nou, laat ze dan maar weer los."
Ik verklaarde dadelijk, dat ik er niet aan d à c h t :
daarvoor houd ik geen klopjacht. En waar blijft je prestige?
"Nou, hou ze dan vast en kien het zelf maar uit", "telde
Duikertje voor. Toen heb ik gevloekt en bitse dingen over
,.het civiel" gezegd en toen beloofde hij zelf te z\111 .. n koI) Priba . onderzoeken.

27

men. En hij zou de pikols 1) rijst en visch, welke zijn wanbetalers intusschen bij mij opaten, eerlijk en in natura ver·
go~den.

* * *
I Novemher.
Duikertje kwam, zag en was de sigaar!
Het is de mantri, zooals het hier trouwens altijd de mantri of de djoeroebasa 2) is.
Die gladmuis - Duikertje teekent hem als een schurk heeft spaarzaam en zorgvuldig een paar honderd wjtte en
blauwe kaarten van vorige jaren hewaard en ze den onwetenden Beloe tegen den vollen belastingprijs in diens maa O'
gesplitst. Een ganschen morgen heeft hij spitsvondig on~
kend en steeds andere hoogwaardigheidsbekleeders en
hoogstaangeslagenen van de oplichterij heticht, zoodat
steeds nieuwe verdachten ter tronko werden verwezen en
ook ieder oogenblik nieuwe onschuldigen moesten worden
losgelaten.
De tijdelijk waarnemend cipier, sergeant Weers, kon het
administratief gewoonweg niet meer bijhouden. Maar tenslotte, juist toen Weers nijdig kwam vertellen, dat hij met
al dat gedonderjaag nou drie doorrookertjes méér knijp had
zitten dan hij volgens de som der cijfers in zijn boeken verantwoorden kon, tenslotte werd de mantri ontdekt.
Want de ouwe temoekoen van Fohoroea bracht dermate
daverende bewijzen, dat drie zijner onderdanen nauwelijks
anderhalve maand geleden door den mantri per oonlijk te.
gen duur en bovendien van hem, temoekoen, geleend geld
met blauwe en fonkelnieuwe kwitanties waren opgeknapt ,
dat de zaak helder als glas werd.
"Zal ik dat schurrefie nou ook meteen maar opbergen ?".
informeerde W eers.
"Wacht maar liever tot vanmiddag na de thee", vond
Duikertje, "dan gaan we verder met het onderzoek."
"Want", verklaarde hij, toen we bij een lauw biertje uit') Pikol

28

= 100

kati = 62 ' / 2 kg.

2)

Djoeroebal9 . tolk.

rustten en stroomen vrijheidlievende Beloes door Weers
van tucht. en ordemiddelen werden ontdaan, "die vent is
ambtenaar en heeft een besluit. En met die lui moet je
altijd voorzichtig zijn. Je kunt beter twintig particuliere
Beloes, die niets gedaan hebhen, dan één vent met een
besluit, die een heel programma op zijn kerfstok heeft, in
de petoet zetten. Ik moet die zaak eerst nog eens rustig
nagaan."
Maar daarop heeft de mantri natuurlijk niet gewacht.
Die zat een uur later met besluit en al bereids aan den
anderen kant van de grens - "die maakt daarginds een
O'oeie kans op een baantje bij het civiel, als ze 'm tenminste
onderweg niet potongen",l) meende Weers, die de uit·
tocht naar het beloofde land kwam rapporteeren.
Duikertje vond het blijkbaar zoo'n stomme oplossin 17
niet.
"Dat spaart me een boel getoelis", 2) zuchtte hij waar·
deerend.
Ik vroei5 bedrukt hoe het nou met die kaartjescontrole
moest.
Duikertje besliste dat alle hrave en vermoedelijk opgelichte lieden met een blauw, een wit of een rood kaartje
om niet een groen mochten ontvangen - " dan zijn we van
dat gedonder af", vond hij, " en wat de kohieren betreft,
nou, die liggen toch al zóó door elkaar, dat niemand er
meer uit wijs kan worden."
En toen is hij opgewekt, doch zonder mantri weer huis·
waarts gereden.

* * *
2 Nov e mb e r.
Zeg nu nog een , dat in den Beloe geen handelsinstincten
luimeren!
Om tien uur zouden Weers en Pieterse de nieuwe, koste·
looze en gegarandeerd echte kaarten uitgeven.
En om acht uur - welke Beloe staat ooit vóór acht uur
,) Poton/( . slachten, doodsinnn;

2) Toeli •. schrijven.

29

op? - was de pasar 1) drukker dan ooit. Omdat dit wees
op groote gebeurtenissen dan wel op binnenlandsche onrust, heb ik Weers op kondschap uitgezonden.
"Nou mag ik hardstikke doodvalIe", verklaarde die
gezaghebbende ontdaan, toen hij tien minuten later ter
fine van bericht voor me stond, "as ik d á á r a a n ooit zou
hebben gedacht."
Want was er niet een sterke vraag naar kaarten van
iedere kleur ontstaan, had zich derhalve het aanbod niet
fluks daarop gericht met den ouwen temoekoen met de
deukhoed als vooraanstaand commissionnair en waren de
blauwe en witte kaarten niet bereids tot één Hollandsche
gulden plus drie Portugeesche kwartjes gemonteerd - nieuwe en geheel onbesmeurde exemplaren vijf tot tien punten
duurder?
Zoodat de middelsoort onderdaan zich nu voor dien
civielen prijs van een echt belastingpapier, waarde één
rijksdaalder, kon voorzien, terwijl de pienterder, meer
vooruitziende politicus zijn kaartje gaarne verkocht en op
zien komen speelde - zou Mai Bapa tegen iedere redelijke
verwachting in opnieuw ter tronkvulling oprukken, dan
kon lUj immers altijd de schuld op den mantri werpen?
Want die zat hoog en droog aan den anderen kant - en
uit dat beloofde land was nog nooit iemand zonder een
echt en eerlijk pasje teruggekeerd!

* * *
I I Feb r u a r i.

En alweer een grensconflict!
Sergeant Weers is de uitlokker. Weers spreekt onberispelijk hoog-amsterdamsch en gebrekkig laag-maleisch. Dus
verstaat Weers den tolk en de tolk Weers niet.
Weers heeft volgens hem aan deze zijde en volgens den
buurman aan den anderen kant van de grens, een handvoloverloopers "beschermd". De buurman betoogt, dat
I) Pasar. markt.

30

daarbij een van zijn negerkrijgers "grièvement blessé" is
geraakt, Weers beweert dat hij hoogstens een van die
schoenpoetsers, en dan nog eigenhandig, "effe op zij gezet"
heeft.
Als ze dat in Koepang hooren, wordt het een internationaal conflict.
Dus heb ik den buurman, senhor da Costa, commandant
van Soeay en onderhoorigheden, uitgenoodigd tot een conferentie ter plaatse, overmorgen tegen tienen. Dan zetten
we meteen de grens voor de zooveelste maal uit.

* * *
I 2 Feb r u a r i.
Vandaag in Matai aangekomen - twee uur verder ligt
Soeay.
Er is al een invitatie van den buurman om na de zakelijkheden den dag verder bij hem in opgewektheid en vreugde
te passeeren. Weers is met een brigade Jannen mee als
dekking. Hij houdt vol, dat er meer achter steekt. Als het
geen hinderlaag wordt, voorziet hij toch minstens sluipmoord. En de radja van Matai, die met de overzij ook nog
een handvol rekeningen heeft loopen, trekt àls maar hulptroepen samen.
Ik vermoed, dat het meer is voor de genoegens van de
daaraan verbonden hanengevechten dan voor mijn dadelijke bescherming.

* * *
1 3 Feb r u a r i.
Internationale conflicten eischen den ganschen mensch!
Eerst vanmorgen met Weers en de Jannen plus tweehonderd Beloes naar de grens.
De overkant vertrouwde het blijkbaar ook niet heelemaal. Die kwam met twintig negers en de ban en achterban van het leger van Soeay.

31

De conversatie bleek niet eenvoudig.
Want de djoeroebasa Dassy verstaat geen Tt"ttoem en de
taalkundige hulp van de overzij begrijpt het Marai niet. En
ik ben een kind in het Portugeesch en de senhor bleek nog
kinderlijker in het Franseh.
Dus heeft Weers toen een derde tolk ingeschakeld, in
wien de senhor dadelijk een ontvluchte moordenaar uit zijn
territoir ontdekte.
"Dat", vond W eers, "is perkara ketjil. 1) Maar as die
met z'n vuile vingers aan die krakeling komp dan draai
ik hem regulier z'n nek om. Kasih ta oe. " 2)
,
De krakeling kasih taoede een en ander in gekuischten
vorm. en daarna hebben we met behulp van twee opschrijfboekJes, een kompas en de groepstaJi van Weers de grens
durend vastgelegd.
Toen noodde de buurman mij via den tolkenschakel tot
de lunch.
"U mot het zelf wete, luit", verklaarde Weers maar ik
"
blIJ 1.
• "f nier met de brigade om zoo te zegge op het 'viuIl.etouw
ZIlte. En as er van middag om vier uur nog niks te zien is,
dan gaan ik Portugal verovere. Ik mot tachentig van al dit"
"'ele kerels."
En aldus trok ik naast den senhor en met Dassy achter
me naar Soeay.
De eigen onderdanen dachten blijkbaar dat ik gek was
en Weers keek me na met iets van een begrafenisondernemer over zich.
Het werd een triomftocht.
Soeay is net een kluitje hutten als Matai.
Maar daarnaast ligt de trot che benteng - met steenen
wallen en een echte poort en twee bastions en twee kanonnen uit den zeehelden tijd. En natuurlijk een ondergrondsche gevangenis met stevige ijzeren punten in het plafond,
zoodat .de opgeborgene niet rechtop kan staan - de huurman heeft zich op het standpunt gesteld, dat cen ondt"rdaan niet voor zijn plezier in de petoet moet zitten.
1) Perkara ketjil . een kleinigheid.
Z) Kaaih tahoe . deel mede.

32

De Portngeesche vlag schoot op aan den gaffel en de resteerende acht negerseldaten traden als eerewacht aan.
Ik heb zelden een zoo trotsch gevoel over me gekregen.
Precies vijf minuten later zaten we achter een ijzeren
tuintafeltje in een soort galerij - ieder met den eigen tolk
achter zich en daartusschen een schakeltolk in den vorm
van den eenigen Chineeschen handelaar in Soeay; de ontyluchte moordenaar was er zelfs met drie èchte pasjes van
mij, van den buurman en van zijn radja niet toe te krijgen
geweest om Daniël in den leeuwenkuil te gaan spelen.
De conversatie liep een tikje stroef, maar de pauze vulden we aan uit twee zeer buikige karaffen met vinho. De
buurman bleek een ontstuimige wijndrinker en uit internationa'le beleefdheid kon ik niet achterblijven.
Ik kan iedereen raden op z'n portugeesch in Soeay te
gaan lunchen.
Je begint met het dessert, je eet substanties, die zelfs
Kemper niet zou kunnen verklaren, je houdt tusschen iederen gang drinkpauzen, je moet port, jenever en een soort
anijs op sterk water dwars door alle andere dingen innt"men - en de senhor· bleek bovendien inzake vloeistoffen
tegen tweemaal Weers opgewassen.
Na delt derden gang, iets van visch met olijven en krenten en uien, hield ik nof.!; slechts zwevende herinneringen.
Na de koffie met pait 1) - een superieure lekkernij aan
~ene zijde - wilde de senhor, dat ik bleef logeeren. Er was
op alles gerekend - een bed (wij kennen aneen veldbedden) , een compleet kamermeubel, dat me met trots door
den schakeltolk werd getoond, en zelfs gezelschap uit den
welvoorzienen harem van de benteng.
Even stoppen - zoo jui t een zending van den auderen
kant gekregen, twee flesschen port en een met anijs pIU!!
een fransche brief. De internationale banden kunnen niet
bechter geknoopt worden.
Ik heb mijn op één na laatste flesch Bokma als tegenbeleefdheid gezonden.
Morgen de rest.
I) P.it (pahit) . een bittertje.

33

1 4 Feb r u a rio
Er steken overal internationale spijkers uit mijn
hoofd.
,W eers heeft me verteld, dat ik om kwart vóór vier, juist

-

" 'I .'
,....._ _ _ 0

toen hij begon te mobiliseeren, zingende temidden van een
eveneens zingenden stoet op het paard van den senhor en
met den hoed van den senhor op mijn hoofd en de trouwe
armen van den senhor als ruggesteun weer over de grens
ben geraakt.
'
"Nou, en ik mot zegge", betoogde Weers, "dat die gele
!laffraan me stukke meegevalle is. Ik dach eers, omdat u
34

zoo aan 't tandakke 1) was, dat hij ook wel een snee in
zijn nek zou nebbe. Maar dat hoefde niet."
Dus had We ers hem uit internationale hoffelijkheid
weer naar ons bivakje hij Matai meegenomen. En toen hIeven de negers aan gene zijde gemobiliseerd achter.
" Die man is een man", vond Weers, "want nadat we u
hadde afgelaje, heb ik toen maar zoo'n vierkant dingetje en
nog een paar fIesschies wijn uit uw goedang 2) op late
drave. Maar die vent hep vanbinne ergens een lek zitte.
Ik had gewoon geen tijd om "de frissche" te zegge en ik
ken je verklare, dat ik me hande vol had om ook me competeerende uit die bottels 3) te krijge. En toen die pot voor
de commissie was en we op ginge stappe -luit, ik mag hier
doodvalle as je ook maar zóóveel aan hem merreke kon.
Hij wier een tikkie luidruchtig, zoo aan de zangerige kant,
maar dat was dan ook net alles. Nou, en toen benne we
same maar weer naar de grens gepionierd en het had een
haartje gescheeld of ik was weer tamoe 4) bij zijn geworde.
Maar toen zeg ik zoo hij mezelf, "Weers", zeg ik, "da'
nou vandaag al één mati 5) aan onze kant en met die leksteen
leg je toch geen eer in, wees jij nou wijzer en zorg, dat ze
ons vanavond weer niet een plukkie van onze onderdane
komme jatte. Nou, en het laatste wat ik van hem zag, toen
sting ie boven op de schouders van een paar van z'n eige
nikkers het portugeesche Wilhelmus te zinge."
Dus heb ik Weers voor de trouwe steun en hulp een van
de bottels met port en die anijs.op-sterk-water geoffreerd.
"Dat schijnt aan de overzij zooveel als obat koewat 6)
voor te stelle", meende Weers, "maar ik voor mijn hou het
toch op een mokkie zuivere jenever."
Toen heh ik zelf den strijd met de laatste spijkers aangehonden.

P.S. Weers schijnt het inderdaad juist te hebhen ingezien.
En hij blijkt van binnen toch niet volkomen lekvrij te zijn.
Want hij is nu sinds zonsondergang ook al aan 't zingen.
') Tandak • dansen op inh. wijze; 2) Goedang . provieiekamer; 3) Bottel.
Se.eh; 4) Tamoe. ga.t; 5) Mati . dood; 8) Obat koewat . levenselixer.

35

Maar daarbij vergeleken moet het portugeesche lflilhelmus een wiegeliedje zijn.

* * *

Eind April.

Het is en blijft het land van de gemoedelijkheid.
Een tijdje geleden hebben een paar onderdanen uit Djolwai aan de stamtafel eerst een kennis na een potje toewak 1)
doodgeslagen en daarna zijn wigwam in brand gestoken.
Weers is toen door den toean bot 2) als wrekende gerechtigheid gezonden, de daders zijn gestrikt en de toean is
dagenlang met het onderzoek mooi geweest.
Toen het klaar was, beloofde Duikertje aan de kust, die
tevens Opperrechter is, dat hij ~ekking zou zenden om de
misdadigers te halen.
Want hij beschikt over een geheel eigen legermacht van
twintig havelooze pradjoerits, volgens hem gewapende politiedienaren.
Hij is er geweldig trots dh op en hij wil niet gelooven, dat
deze jongelui de misdaad eer bevorderen dan voorkomen.
Vandaag is er één heele diender boven gekomen voor het
transport van beide misdadigers. Hij droeg een ransel, een
Beaumontkarabijn en een tasch met patronen.
Weers heeft die proppenschieter dadelijk aan de wacht
, ~opgelegd" .
Hij is als de dood voor pradjoerits mèt vuurwapenen,
omdat die dingen altijd in volle vredesomgeving en onverwacht afgaan.
Een uur later - een Beloe wordt nooit moe - is de
diender met zijn uitrusting en de complete misdaad weer
afgemarcheerd.
Ik had er een hard hoofd in, maar We ers stelde me
gerust; bij den huurman komen ze nog erger op de koffie
dan bij ons en als ze in ons gebied aan hun kuiten trekken
en dus door bevolkingspatrouilles worden opgespoord, zijn
ze heelemaal ongelukkig.
I) Toewak . gegiate palmwijn;

36

2) Toean bot . groote heer.

Want dan mogen ze "bij verzet" worden neergelegd.
En dat feest laat geen enkele temoekoen zich ontfutselen.
Toestemming om te potongen, zonder dat Mai Bapa
nijdig en vervelend bemoeiziek wordt, is een even groote
fuif als vroeger Oranjedag in het lieve vaderland.
"Aan zoo'n tali benne ze nog het veiligst", vond Weers.
Weer een uur later heb ik het transport ingehaald.
Eerst de pradjoerit, zonder ransel en zonder schiettuig
op een gerequireerd paard. De man schrok zich eerst een
stuip en keek toen ontstemd in deze politiekringen
wordt controle als een grove onbeleefdheid heschouwd.
Waarschijnlijk zal hij zich dan ook bij Duikertje over mij
beklagen.
Vóór hem eerst een heele tijd niets. Toen de eerste misdadiger, die de snaphaan en de patronen droeg en die me
vriendelijk toegrinnikte.
Bij den overgang over de Motta Talau haalde ik pas den
hoofddader in, die de ransel en hetgeen de politie zoo hier
en daar onderweg al "gefourageerd" had, droeg. De stumper scheen het warm te hebben.
Vanavond heb ik Duikertje opgebeld.
"Ze zitten er al achter", verklaarde die gezaghebbende
tevreden.
Ik vertelde wat ik gezien had.
" Je moet je vergist hebben", besliste hij, "want ik heb je
voor deze gelegenheid nog wel m'n beste diender gestuurd."
Toen belde ik beleidvol af, omdat ik ieder mensch, zelfs
iemand van "het civiel", graag een illusie laat.

* * *
Be gi n Mei.
Duikertje zit al weer in de moeilijkheden.
Ditmaal lijdt hij aan h ó ó g ere administratieve ellende.
Vanmorgen, ver vóór zijn gewonen tijd, hengelde hij al
aan de telefoon: spoedopdracht van Koepang! Duikertj
moet een Nota maken over heel het land, dat hij zoo beleidvol bestuurt.

37

Ik feliciteerde hem.
Hij vroeg of ik gek was? En of ik wel wist, wat er
aan zoo'n Nota vastzat? Heele besturende volksstammen
hadden hun carrière hartgrondig verkankelemied - het
zijn z'n eigen woorden - met zoo'n pestding. Eerst kreeg
je de inleiding, dan 'h et bestuur met belasting, heerendienst
en de parate justitie, dan de gemeenschapsmiddelen, dan
de mil,itaire paragraaf plus bewapening en vechtwijze van
tIe bevolking, dan de gezondheidstoestand, dan de invloedrijke hoofden en hun gezindheid, dan de voortbrengselen
en tenslotte de hodemgesteldheid.
Ik vroeg hem stomverbaasd -- hij heeft en houdt slecht3
zeer oppervlakkig een archief - waar hij die gegevens had
opgeduikeld?
Een makker hoogerop bleek de zegsman - dien had
hij vóór zijn koffie al opgebeld en die bezat nog een spiekje
uit Atjeh.
Jawel, maar wat hij nou van mij wou - Duikertje helt
nooit uit pure hartelijkheid, maar steeds onder den invloed
van drukkende hestuurszorgen op.
En toen kwam het. Of wij nu allemaal mee wilden helpen; als we ieder een paar radjaschappen "versloegen",
dan nam hij het restje en compileerde meteen de heele getschiedenis. Want er was spoed, erg veel spoed bij.
Ik heh me in m'n goeie hart laten lijmen voor Lakmaras
en Betwist Maucatar.
"Denk eraan", zei Duikertje nog, vóór hij opgelucht afbelde, "dat je ook informeert naar huwelijk en bruidsschat
en animisme en naar sagen en legenden en vooral ook naar
familieverhoudingen. Daar zijn ze boven dol op! Zet de
zaak maar goed breed op. En als je extra uitgaven hebt, die
haal ik wel uit een fondsje. "
Ik heb dadelijk Dassy voor vanavond besteld - de autoriteit hier en bovendien de eenige, die in eenigszin ingewikkelde zaken mijn bedoelingen ongeveer begrijpt en
wiens antwóorden ik min of meer kan verstaan.

* * *
38

7 Mei.
Duikertje heeft ons weer tuk gehad.
Gisteren bleek Dassy met spoed op reis te zijn gegaan
naar het bivak van den makker hoogerop. Dat was in hóóge
mate verdacht.
Dus heb ik aan de telefoon gedraaid.
"Man", zei de makker, "ik heb dien vent per sé een paar
dagen noodig. Duikertje heeft me vanmorgen gevraagd .... "
Toen heb ik het krijgsgeschreeuw aangeheven en toen
bleek dat Duikertje aan den anderen kant drie radjaschappen had "geplaatst". Oók met het volledige spiekje plus de
sagen, de legenden en de intieme huishoudelijke aangelegenheden.
Dus hebben we lont geroken en den derden makker, ergens in het westen met het vangen van onvangbare paardendieven bezig - natuurlijk ook op verzoek van Duikertje - , opgebeld.
Die vroeg op staanden voet naar het adres van Dassy
- had zich voor de beide resteerende koninkrijken laten
strikken.
Toen hebben we gelijktijdig Duikertje opgeluid, hetgeen
den telefoonmandoer, die maar één verbinding tegelijk en
dan meestal nog op hoop van zegen tot stand kan brengen,
drie kwartier ellende in en door den dienst heeft bezorgd.
Maar Duikertje pleitte zoo hartroerend, dat we toch
moesten begrijpen hoe hij bij zijn drukke baantje - hij
gaat princip~eel nooit verder dan een dagmarsch van zijn
nederzetting op tournée - geen tijd had voor uitmiddelpuntig werk, dat hij zijn handen vol had met belastingaanslag en met den Chineeschen handel en ....
Toen h.ebben we gevraagd welk ressort hij dan wel zou
verslaan? Hij neemt de kustplaats! Volgens hem is dat verreweg het moeilijkst met het oog op handelsbewegingen,
haven wezen - er is maar één kapitein van de K. P. M., die
bij avond in Duikertje's haven durft binnenloop en - ,
prauwmeting en invoerrechten.

39

Toen hebben we hoonend gelachen en gevraagd of hij
soms dacht, dat wij ....
Hij dacht niets, zat alleen verschrikkelijk met die Memorie - gisteren heette het nog een Nota! - te houden.
Hij beriep zich op kameraadschap en hartelijkheid.
Wij telefoneerden, dat we van de civiele kameraadschap
in de boter moesten en dat de hartelijkheid niet van één
kant kon komen.
Toen zuchtte hij - hij noemt zich geheelonthouder, eet
rijst met petjil 1) en is bovendien nog op de penning -- en
bood een halve kist bier.
Met die halve kist als basis hebben we toen getaward. 2)
En tenslotte werd afgesloten op één kist van de echte,
oude weduwe, niet verlegen en niet bij een Chinees, maar
aan boord ingeslagen.
Hij eischte van ieder minstens dertig kantjes kopie, waarvan in elk geval de helft met sagen en legenden en met een
kaart en foto's.
Toen ontstond er storing op de lijn, vermoedelijk omdat
de mandoer eten moest.
Dassy is verdeeld - ieder mag hem vier dagen houden
en uitpompen.

* * *
Dassy vandaag teruggekeerd moest eerst een rustdag houden.

12 Mei.
bij is volkomen leeg en

* * *

13 Mei.

Het is verrukkelijk! Dassy weet àlles.
Morgen meer.

* * *

14 Mei.

Het duizelt me gewoon. Dassy is een vat vol wijsheid en
bovendien een vat, dat nooit leeg raakt.
I) Petjil - inh. groenten;

40

2) Tawar - ddingen.

Ik weet nu - en ik heb het geen oogenblik zelfs maar
vermoed - dat zoo'n door-de-weeksche Beloe een Hooger
Wezen kent! Oes Nenoe of de Heer van de Zon, en Oes
Paha, de Heer van de Aarde. En hij denkt zich leven en
ziel gebonden aan steenen van bijzonderen vorm, aan bepaalde boomen; zoodat hij dan ook volgens Dassy slechts
ongaarne steenen verplaatst. Trouwens, hij verplaatst in
het algemeen nooit iets met genoegen.
Gaat de Beloe dood, dan verhuist zijn ziel naar zijn sirihzakje of aloek. En derhalve is zoo'n aloek pemali 1) en
wordt bewaard.
"Hoe krijgen ze 't in Godsnaam voor mekaar", steunde
Weers, die te zijner ontwikkeling de samenstelling van de
Memorie moest bijwonen.
Maar, verklaarde Dassy, er is nog een groot verschil lusschen de aloek van een huis-of-tuin Beloe en eentje uit het
Kornel-geslacht.
Hier kwam Weers in oppositie, omdat zijns inziens een
kornel alleen en uitsluitend in de armee voorkwam en omdat het derhalve flauwe kul was om ons hier te zitten be ....
ja, het woord kan ik niet neerschrijven.
Dassy legde evenwel uit, dat het land aan den keizer behoort en dat op Timor slechts vier keizers of loros bestaan.
De keizer troont, zoo als trouwens overal, in hooge ongenaakbaarheid ergens in een palei . En namens hem bestuurt
de kornel. En die bewaart het groot-pemali of leo loro van
het regeerend ~eslacht. Daarnaast bezit iedere soekoe nog
een eigen pemali~ het leo koan.
Hier twijfelde ik - ik ben in het heele land nog nooit het
begrip soekoe 2) tegengekomen.
"Ik ook niet", betoogde Weer, "en a je d'r nog is één
tegen het lijf loopt, dan is het een Portugeesche en die
benne dan meestal nog valseh."
Maar Dassy zette het wanbegrip recht; de soekoe is geen
eigenlijke familieband, doch de machtssfeer van een tem oekoen of attoni menasei.
I) Pemali - verboden. door verbodsbepaling getroffen ; 2) Soekoe - baln fllil
den: stam of Btamdeel van een volk.

41

"Dat ken kloppe", erkende Weers, "op Atjeh hei je ook
menasa's en die rotdinge zitte vol wandluize."
Even stoppen. Duikertje is aan de telefoon.
Hoe we ermee staan?
Ik vertelde van aloek en pemali en ....
"Aloek? Pemali?", zei hij, " nooit van gehoord. Maar
dat moeten we juist hebben. Dat vinden ze op het bureau
buitenhezittingen je reinste pracht! Heb je al sagen? Daar
is Van Vuuren fel op! "
Toen zag ik Weers' immer dorstige lippen een woord
vormen, dat heel Indië begrijpt en toen kreeg ik den geest ....
En ik beduidde Duikertje, dat hij tegenover dergelijke
resultaten in ieder geval wel vast een voorschotje kon sturen. Het heeft moeite gekost, omdat Duikertje vindt, dat
je principieel op dienstaangelegenheden nooit vooruitloopen moest, maar hij zal toch vanavond vast twee flacons
meegeven.
"Anders mot-ie het zelf maar uit komme zoeke". oordeelde Weers, "en as u d'r niks op te ge hep, schiet ik nou
maar effe in m'n aloekie - ik gaan scheel zien van al dat
gesmoes."

* * *

16 Mei.

Flacons gisteravond gearriveerd. Maar het was toch weer
niet de e eh te weduwe.
" Dat hei je altijd met het civiel", troostte Weers, die ook
een bottel kreeg, "die lui ben ne bij tawarre groot gebracht."
De schuimwijn bleek heelemaal geen poe f.

* * *

1 7 Mei.
Laatste conferentie met Dassy.
leder huwelijk begint met geheime, nachtelijke bijeenkomsten, soms wel een half jaar lang. Weers vond dat een
systeem om ook in de Westersche maatschappij over te
nemen.

42

Zij schenkt hem een aloek en een sirih-mandje en een
kain, hij komt met sirih, pinang en bovenal met duiten
over de brug - "net als bij ons in Amsterdam", onderstreepte Weers.
Tenslotte snapt pa de jongelui en stelt het ultimatum:
huwen of niet. Is het hèm tegengevallen, dan kan hij door
een boete aan pa zijn vrijgezellenbestaan handhaven.
Blijft de liefde domineeren, net als in ,h et ouwe liedje,
dan vraagt hij bij pa een bezoek aan. En zoodra hij het
schoonouderlijke huis heeft betreden, is hij wettig gehuwd
en behoort als werkkracht feitelijk aan schoonpapa, ook al
verkeeren de eigen ouders in armoede.
Bovendien kost hem dit bezoek nog een offer in geld.
Weers vond dit een immoreele regeling - "bij ons krijg
je nog geld toe als je d'r intippelt", wist hij.
Om een eigen huishouden te beginnen, moet de Beloe zijn
vrouw eerst afkoopen, terwijl, als zij sterft, hij er opnieuw
in fladdert voor een even groote som - een contra geschenk
voor "schedel en kaak".
De eerste twee kinderen behooren alweer aan de schoonouders - pa zelf heeft er geen recht op. Eerst bij volgende
productie komen zijn eigendomsrechten ter sprake. Toch
moeten ook deze nakomers geregeld de grootouders van
moederszijde bezoeken en voor hen werken. En bij echtscheidingen, die volgens Dassy zelden voorkomen, omdat
er te veel kapitaal mee gemoeid is, moet de vrouw de
koopsom terugbetalen, terwijl de kinderen bij haar blijven.
. "Barst effe", steunde Weers, " dan neem ik nog net zoo
lief Tonia van bij ons uit de buurt!"

* * *

19 Mei.

Vandaag binnenlandsche onlusten.
De dokter heeft een stuk van het land met een fototoestel bewerkt - allemaal voor de Memorie van Duikertje.
En hij schijnt hij voorkeur aardige meisjes en andere
pemali-1aken te willen kieken.
En toen is een heele kampong paardendieven, allemaal
43

overloopers, in doodsangst voor des dokters pemali in dat
kleine kistje weer tot den buurman teruggekeerd.
Natuurlijk komt er nu herrie bij den buurman en even
natuurlijk klaagt die buurman weer in het Fransch op Koe·
pang.
En dan draait Duikertje het weer zóó, dat wij, militairen.
met ons volkomen gebrek aan tact en aanvoelen van de
bevolking, het gedaan hebben.
Dus is Weers, die over een ongelooflijke hoeveelheid tact
beschikt, uitgestuurd om den dokter terug te halen en ver·
der "naar bevind van zaken" te handelen.
Weers heeft altijd een ruim gestelde opdracht noodig.

* * *

21 Mei.

Weers heeft bericht gezonden, dat de zaak "al voor den
bakker is" - de patro.uillerapporten werkp.n we later in
meer gekuisehte bewoordingen uit.
Weers vond opnieuw het ei van Columbus - hij heeft.
en zonder afdingen, beloofd twee karbouwen en een var·
ken te slachten voor het pemalihuis van de leeggeloopen
kampong. De offers zou hij van de wegloopers koop en.
mits ze dadelijk terup;keerden.
Dienzelfden avond wáren ze allemaal terug, zelfs nog
met een aanvul1ing van vier mannen en twee vrouwen ,~ra8echte doorrookers", volgens Weers' nimmer falende
waardebepaling.
En ze brachten vier karbouwen en twee varkens mee eerlijk bij den buurman ~egapt. Daarmee hebben ze natuur·
njk voor minstens een jaar de brug tot dat b loofde land
weer afgebroken. En klachten over gestolen vee behandeltm we aan beide kanten volgens de vaste formule van tida
tahoe. 1)
Weers heeft alles contant betaald en vervolgens aan het
verwerken van de offers met de heele brigade meegeholpen.
') Tid. taboe . ik weel bet oiet.

De rekening gaat naar Duikertje - onkosten in verband
met de Memorie.
Met den ademloozen boodschap loop er - één van de tot
inkeer gekomenen - heeft Weers me een karbonaadje en
een haas gezonden.
"IJlgoed", had bij op het pakket geschreven.
De dokter komt morgen.
, Die kenne ze hier niet meer zien" ~ rapporteerde Weers,
.,m~ar ik heb 'm maar niet aan de tali gelegd, omdat ie
nogal goedig van z'n eigen is."

* * *

2 3 Mei.
Gisteren is de dokter teruggekeerd.
Hij slingerde op staanden voet Weers op de bon wegens
indisciplinair optreden, het aantasten in eer en goeden
naam van een meerdere en het aan hem, gediplomeerd ge·
neeskundige, beletten van de uitoefening der artsenijkun.
dige praktijk.
Weers en de dokter hebben meermalen ver chil van mee·
ning.
Volgens Weers is de dokter "veels te zacht".
Volgens den dokter is Weers een bruut, die iemand met
38 graden koorts nog een tjot optrekt en die zich niet kan
indenken, dat ook een mindere militair last kan hebben
van buikpijn en algemeene lichaamszwakte.
Ik houd me altijd buiten die medische kwesties en geef
ze allebei gelijk.
Maar de dokter wil er nu een krijgsraadzaak van maken.
Daar is natuurlijk geen sprake van!
Want in de eerste plaats kan ik beter een dokter dan
Weers missen, en in de tweede plaats kosten aI die perka.
ra's veel te veel papier en tijd.

* * *

24 Mei.

Gisteravond is Weers thuis gekomen.
') PerkarII' zaak.

45

Hij wil den dokter aanklagen wegens het verwekken van
binnenlandsche onlusten.
Ik heb dadelijk als rechter zitting genomen en hoor en
wederhoor toegepast. Duikertje is natuurlijk weer de dader achter de schermen.
Want de dokter zou kieken maken: bijzondere, op land
en volk gestemde kieken voor de groote Memorie.
Volgens Weert leek dat wel ruzie, heeft hij de heele bevolking de doodstuipen op het lijf gejaagd met die rarekiekkast, omdat ze allemaal dachten, dat hij de jonge meisjes betooverde en dat pemali, hetwelk door een toean blanda ]) benaderd wordt, alle pemalikracht verliest.
En hij heeft den radja en den temoekoen, die altijd graag
een masseltje maken en zich immers steeds kunnen verschuilen achter "printa 2) van Mai Bapa Kompeni" met
Portugeesche heele en halve guldens (allemaal van gelden
te goeder rekening door Duikertje uit ,,fondsen" verstrekt)
bepaaldelijk omgekocht om met den sterken arm allerlei
" typen" voor zijn lens te brengen.
Driek,!art van de typen is toen met spoed naar de overzijde verhuisd, totdat de toovenaar en het kistje weer verdwenen zouden zijn.
Maar bovendien had de dokter, nu hij toch eenmaal in
die ongeciviJiseerde contrijen zat, het mes aan twee zijden
tot snijding willen brengen en de zegeningen van de geneeskunde gedemonstreerd.
Zoolang hij daartoe greep naar opwekkende en gewaardeerde lekkernijen als buikdrank en joodkali en kastorolie,
genoot hij een toenemende populariteit.
Maar volgens Weers is de dokter niet gelukkig als hij
niet potongen en in een mensch z'n ingewanden rommelen
kan - "hij mot nou eenmaal bloed zien, da's z'n vak'\ verklaart Weers.
En tgen raakte voor de Beloe de aardigheid eraf: hun
geneeskundig~ wereld werkt pijnloos en zonder het den patiënt lastig te maken.
Derhalve was de oogst van mooie gevallen karig.
I) Toean blanda . een blanke;

46

2) prints (perintah) • hevel.

En wederom greep de arts naar het Gezag en naar de
fondsen van Duikertj.e.
En de radja strikte twee oude dames, vóór en aleer ze
door hulpvaardige familie en kennissen naar de overzijde
konden verhuizen. Een was "stijf van de rimmetit"k" en de
ander had een "klapoor" als een goed gepofte appel en
bovendien iets dat W eers, medisch vermoedelijk ten onrechte, omschrijft als een effectieve horrelvoet.
Natuurlijk wou de dokter dat alles genezen en even
natuurlijk hadden de oude dames en de familie daar
,tachentig" van.
Het kostte den dokter een hollandsche ringgit per geval.
Toen hield de radja de gevallen in verzekerde bewaring
en deed ze 's ochtends per dorpspolitie naar het ziekenrapport geleiden. In de rheumatische juffrouw had de dokter oogenblikkelijk een nawee van de volksziekte bij uitnemendheid herkend - wat baten kunde en beleid tegen
de zonden der jeugd en bovendien van vele voorvaderen?
Desondanks had de dokter aan een soort van rek- en
trektoestel gedacht, waarin de dame blijkbaar van tijd tot
tijd gespannen zou worden en dat door de veldwachters op
des dokters aanwijzingen in elkaar gezet werd.
Toen de eerste bamboes waren gekapt en betaald
- fonds van Duikertje - rapporteerde de radja, die op
regeeringsgebied ook met oude dames rekening moet houden, dat de juffrouw na het spreekuur door haar familie
tot in den vierden en vijfden graad naar de overzijde was
vervoerd. En ze kwam niet thuis vóór en aleer de dokter
een goede dagmarsch uit de richting zou zijn.
Het klapoor verliep nog dramatischer.
Dat werd met pure alcohol - en in dit geval dus tot
hooge ergernis van Weers met het vocht van den grooten
weldoener Bokma - behandeld en vervolgens in een
prachtverband met een half pak watten en drie roestvrije
veiligheidSSpelden verpakt.
Volgens den dokter was het een der beste verbanden,
welke hij ooit in zijn leven had aangelegd.
Echter, ook deze dame keerde bij de tweede behande47

Jing - half vijf 's middags - niet terug: uitgeweken met
al haar naastbestaanden en, wat erger is, met het complete
verband. Volgens den radja - de kroonprins had toevallig
den uittocht aanschouwd - droeg de oude reeds trot3ch
en fier de veiligheidsspelden als oorversiering.
Toen heeft Weers Qlijkbaar sarcastische en in ieder geval
ontoelaatbare dingen gezegd en toen heeft de nijdige dokter
den radja in de petoet willen frommelen.
En toen is van het een het ander gekomen en toen
heeft Weers - het Gezag - den dokter naar huis gezonden.
Tot overmaat van ellende blijkt de Beloe, die de fotobewegmg droeg, in een of andere kali 1) gestruikeld te
zijn, waarin heel toevallig wèl water stond, en dus zijn alle
kieken naar de maan. Dit heeft den dokter week gestemd,
vooral toen Weers vol medevoelen den duiker eigenhandig
heeft onderhouden.
"En het belabberde is," verklaarde Weers na de executie,
.,dat u nou met die strop zit. Want as je bij het civiel met
een proces-verbaal van afkeuring ankomp, nou ...."
Dus is de zaak weer in orde.

* * *

27 Mei.
Weg lieve, rozeroooe illusie!
En weg Dassy.
Want we hadden met z'n drieën de gegevens voor Duikertje's Memorie bij elkaar en dies noodde hij ons ter conferentie aan de modderhank, waaromheen hij zijn hestuursvestiging heeft uitgestald.
Toen hij gisteravond onze bundels zag, heeft hij in dr.
vreugde zijns harten en zonder feitelijke verplichting bier
geschonken.
En dat is voor Duikertje iets geweldigs.
Vanochtend conferentie.
De verzamelaar uit het midden begon.
Over pemali, en aloek, en Oes Nenoe en Oes Paha, over

bet proefhuwelijk, over de loros en den kornel.. ...
Toen zijn wij, de beide andere rapporteurs, steil achterovergeslagen en hebben vervolgens amok gemaakt.
Het is een wild kwartier geworden. We hebben elkaar
beschuldigd van plagiaat en gappen, van puntjeskaaien en
onderkruiperij en omkooperij, en de ongelukkige Duikertje
snapte pas na dat kwartier, toen wij, dwars door elkaar
o n z e producten, 0 n z e ook alweer gelijk en gelijkvor.
mig gestemde producten reciteerden, de ellende. En toen
begrepen wij dat Dassy, die maar over één stel gegevens
beschikt, en die desondanks driemaal auteursrechten wilde
strijken, ons alle drie hetzelfde verhaal heeft gedaan.
Doch toen bleek opnieuw de groote tact van het civiel.
Want Duikertje verdeelde staande de zitting en in precies gelijke porties de stof over ons drieën. Het Midden
kreeg de aloek, het Noorden de pemali en ik de huwelijksgebruiken.
" Het kan ze daarboven toch niets schelen, w a a r die
rommel gevonden wordt", besliste Opheffer, "a I s we
maar met wat n i e u w s aankomen. Dat maakt de heele
Memorie goed."
En met nog meer tact besloot hij de champagne voor een
volgende gelegenheid te bewaren en thans met hier te volstaan.
.
We hebben slechts zwak geprotesteerd.

* * *

30 Mei.

Dassy zit veilig aan de overzijde, weigert uit angst voor
représailles terug te keeren.
Weers is met een bemiddelingsvoorstel naar de grens alles vergeven en vergeten, en een aanstelling als vaste
djoeroebasa met twee blikken rijst per maand.

* * *

') Kali • rivier.

-l8

49

1 Jun i.
Weers bezit nog meer tact dan Duikertje - hij heeft
Dassy gestrikt.
"Ik heb 'm bij de grens al effe genome," stelde hij me
gerust - Weers vergeeft geen enkele aanranding van het
Gezag.
Dassy had inderdaad iets op z'n linkeroog, maar niet erg.
En ik heb hem vergeven.
Wij hebben elkaar bezworen, dat we zwijgen zullen.
Mocht er voor Duikertje met zijn compilatie een lintje
aanzitten dan is het nog tijd genoeg.
En dan zal onze zwijgzaamheid hem méér dan eenvoudige schuimwijn kosten!

* * *

E i n d Jan u a r i.

Met twee brigades en het noodige naar Alor en Pantor
"gedirigeerd".
AIs toean skebber, met dubbele en driedubbele daggelden en bovendien met Weers en zijn brigade!
Zonder Weers slof ik het niet.
Weers heeft met de zijnen prompt voorschot gevraagd
en er een avondje van gemaakt. Ik ook .... met de mijnen en
in het officiersbivak. En toen is er staande die hijeenkomst
een potje hedorven ansjovis geploft. Die lucht is niet meer
weg te krijgen. En zoodoende de spijker ook niet.
Te goeder tijd (t.g.t.!) komt de Pelikaan ons halen.

* * *

Fe hr u ar i.

Dit land is het ergste van alle landen, die om en in de
Timorzee ontstaan zijn. Er loopen geruchten, dat de eerste
patrouilles - en dat is ook nog maar pas geleden - somli
een stukje min of meer vlak land zijn tegengekomen. Uit
de zee bekeken, zou je het niet zeggen.

50

Weers vindt dat het geen land is voor gewone spijkerschoenen - je bebt er klimsporen en trektouwen noodig.
We zijn een baai hinnengevaren zooals er maar weinig
baaien zijn.
Een poëtisch mensch zou aan een sprookje denken. Maar
de kapitein van de Pelikaan doet niets dan mopperen.
Want vóór hij in die haai kan komen, moet hij eerst straat
Omhaai of Pantar door. Als het meeloopt, staat er een
stroom van tien, als het tegenloopt - en dat doet alles in
dit stomme land - een van twaalf.
En zoo hard kan de Pelikaan niet loopen.
Dus dan drijft hij er weer uit.
En is hij met kunst en vliegwerk in de baai, zonder op
het hoekje stuk te stooten, dan moet hij eerst naar de hoofdstad - Kalabahi: spreek het maar uit! - zoeken en zoodra hij het gevonden beeft, oppassen, dat hij niet in de
blubber vastvaart.
Vroeger, toen er alleen nog maar een posthouder bij de
vlaggestok zat, bestond er een andere hoofdplaats, Alor
Ket jiJ. Daar zat de po.pulatie van buiten, vooral Makassaren en Boegineezen, Mohammedanen en handelaars. Van
het binnenland wist vrijwel niemand iets, hoofdzakelijk in
verband met de kans, dat de bezoeker vermoord werd.
Maar die havenplaats scheen ook niet alles te zijn. Dus
zijn we oudergewoonte in de blubber gekropen.

* * *

Don der dag.

We zijn gisteren geland op iets, dat op een piertje lijkt.
Weers heeft zich voorgenomen uit te rekenen - Zondag
heeft hij er tijd voor - wat dat piertje aan heerendienst
zal hebben gekost.
Het is nu bezig weg te drijven.
Overigens is Kalabahi .... Kalabahi.
"Als ik u was", raadde Weers, "dan zou ik het heele
zwikkie maar plat branden en dan opnieuw beginnen."
Er is iets voor te zeggen, vooral omdat er kans bestaat,

51

"".. •

0

dat het meerendeel van de muskieten dan meehraadt.
Die muskieten zijn een hezienswaardigheid.
Zoo veel heb ik er nog nooit bij elkaar gezien.
" Dat haal je de donder, dat hier zwart-waterkoorts
heerscht", vond W eers, toen we op den eel'sten Aloreeschen avond om kwart over zessen allemaal onder de klamboe moesten, omdat je buiten de vitrage poreus werd gestoken, aik blijf voor afbranden."
Het mooiste is de pasanggrahan - natuurlijk vlak aan
de kust en even natuurlijk midden in de regelmatig droogloopende en buitengemeen stinkende D ubber.
De vloer begint te verzakken, het dak begint in te zakken, de wanden beginnen door te zakken en de bijgebouwen
z ij n doorgezakt. Finaal en onherstelhaar.
Om het huis tiert de landschapsklappertuin en de klap .
. pers vallen regelmatig door het dak. Wat er buiten valt,
wordt door de omringende bevolking gejat.
Dan is er, hoogerop, nog een woning voor hem die hier
als toean skebber optreedt. De opzet is soliede en hoe de
woudreuzen, welke als tiang 1) benut zijn, ooit beneden
werden gebracht, zal nooit meer opgelost worden.
" Tel het maar hij de heerendienst op," zou Weers zeggen.
Ook het fundament is met goede bedoelingen ontworpen.
Maar het zakt in het midden een tikje door en helt toeval1ig
een beetje naar één kant af.
Maar toeu het bouwwerk eenmaal zoover was, arriveerde
vermoedelijk een andere toean, of het geld was op, of de
bevolking had er genoeg van, want het restje is lala ge·
bleven. Het dak van atap met een rattencultuur, de zoldering van lijnwaad, dat elke oorspronkelijke kleur tengevolge
van het doorlekken verJoor en de rest, volgens Weers, om
te huilen.
Maar het allerbeste is de tangsi 2) van de gewapende
politie.
Mai Bapa had op andere plaatsen de handen zóó vol en
de Aloreesche krullebollen leken zóó goedig en gedwee, dat
I) Tiang . paal;

52

2) Tangli . kampement, kazerne.

53

de pacificatie en "opening van het land" voorloopig aan de
politiedienaren werd toevertrouwd.
Die dienaren zijn allen kinderen des lands.
Dus zijn ze allemaal vuilpeuken en bovendien ongeneeslijke roovers.
Tja, en zoo'n eenvoudige detachements-commandant die
daar in zijn eentje wordt neergepoot en dan v~rder vrijwel
vergeten, vooral als er niets gebeurt, die begint ook zoetjesaan af te zakken en de zaken blauw blauw te laten - en
als het een beetje wil, neemt de huishoudster dan net
commando en bovendien de regeering over ...... en dan
zit Mai Bapa op een goeden dag met de gebakken
peren.
Maar dat is Mai Bapa gewend en dat komt allemaal weer
terecht.
.. "God allem~.chtig," zei Weers, toen we samen gingen
kljken, "dat krIjgt u ook met afbranden niet meer in orde."
En dus hebben we het voorJoopig laten staan.
..Het eigenaardigste was het stelsel van voorrechten, dat
WIjlen de detachements-commandant had ingesteld.
Een eerste klas pradjoerit mocht een hutje bouwen op
het emplacement en dus buiten de chambree. Maar zonder
meer.
Een korp~ra.al mocht zoo'n hutje een beetje uitbreiden
en er een hUIs der vreugde van maken met één vrouw.
En~oovo?rt - het aa?tal vrouwen werd al naar gelang
van dIensttijd en rang UItgebreid.
En het bedrijf gaf geen reden tot klagen.
Inkomsten in natura leverden de patrouilles een
systeem, dat de jongelui van de grens zich van deu Portugees herinnerden en, zelf "gezaghebbende" geworden
spoorslags hadden overgenomen.
'
Weers is al bezig aan een "aanvraag scheepsgelegenheid"
om het heele soepje, kader, vrouwen, kind~ren honden en
apen te "déporteeren".
'
En dan zullen we erbij schrijven, dat we C
!reen verdere
voo,~ra~d politie behoeven, behalve dan twee "stadsagenten , dIe m hoofdzaak als kantoor-oppasser en loopjongen

54

zullen worden benut en voor wie Weers in een magazijn
twee complete en fonkelnieuwe uniformen heeft gevonden,
terwijl de radja beloofd heeft twee in jas en broek "passende" gegadigden te zullen opvangen.
Maar dat zijn bestuursaangelegenheden en die worden
pas de volgende week ingezet.
Weers wil eerst het natje en het droogje regelen - we
hebben een complete cantine meegebracht - en den toean
en zichzelf een "temp atje" 1) aanmeten.
Dan zullen we met "gansch het volk" de viezigheid afbranden en vervolgens de landszaken behandelen.
"En dan", vindt Weers, "dan motte me effe die radjas
en andere doorrookers richte en dan kenne me beginne."

* * *

Maandag.

De radja's zijn "gericht".
Maar het was niet eenvoudig.
Want dit Alor is een land, zooals er slechts weinig aan
den gordel van smaragd prijken.
Weers heeft uit een bundeltje oude patrouilleverslagen
en "memories" - letterlijk iedereen schrijft in dezen tijd
memories! - opgediept en berekend, dat "voor zoover bekend" zeventien dialecten gesproken worden, zoodat de
lamilie, die zioh op een tjotje als op een rotsburcht heeft
teruggetrokken, zelfs geen conversatie kan voeren met de
buurfamilie op het tjotje drie uur verder.
Echter - we zijn altijd een practisch koloniseerend volk
geweest en dus heeft een van de vroegere posthouders
een handvol van zijn "anak piara" 2) voor vorstelijke betrekkingen opgeleid, in de Maleische taal en den productenhandel wegwijs gemaakt, en vervolgens eerst als "matroos",
daarna als djoeroehasa, daarna als kroonprins en vervol·
gens als constitutioneel vorst gepousseerd.
En zoodoende loopen hier rond kapitan Jonas van Kolana - volgens 'Veers een opgelegd "schoffie", - kapitan
Besi Lakoe van Peitoko en kapitan Serekolli in Blagar, alle
I) Tempat . lelt. plaata;

2) Anelt piara . aangenomen kiad.

55

drie gewezen "matrozenn van onder den vlaggestok, en op
wie Weers voornemens is een wakend oog te blijven houden.
Voorts de ex-tolk Thomas, eh ris te 11 (hoe en waarom
weet niemand en Thomas zelf zeker niet), tijdelijk waarnemend plaatsvervange~ van den afgezetten vorst van Malaroe, die niet van plan is zijn waarnemerschap, dat hem
tot welgesteldheid bracht, weer op te geven; de eveneens
gewezen tolk Petrus, die tijdens een tocht van een onbekenden hulpprediker op de barre kusten van Poeréman beweert het doopsel te hebben ontvangen en die thans "officieus" een aantal bergkampongs regeert; de heer Karimalai, een van de meest belovende "matrozen" en derhalve tot
radja van Poeréman verheven, waar hij regelmatig kapitaal vormt, en nog een handvol.
Deze lui hebben, om met We ers te spreken, tenminste
"conversatie".
Maar de rest ....
Ze waren van alle goenoengs naar beneden geklommen
om den nieuwen toean, die nu weer hun belasting in zijn
zak kwam steken, te begroeten, maar vooral te bekijken.
Behalve dan een paar zeer onafhankelijken en vrijwel
alle vèrafwonenden, die vonden, dat de toean maar bij hen
moest komen en dat ze dan weleens zouden zien, of hij er
één was om op een gunstig oogenhlik te potongen, of één
aan wie in ontzag en eerbied rijst en kippen en heel misschien een varken moest worden gebracht.
.
Want onafhankelijk zijn die echte bergkerels nog wèl.
Hebben ze niet van ouder op ouder perang J) met elkaar
gevoerd, en dan bijna altijd om vrouwen (een vrouw kost
hier een kapitaal aan mokko's) 2) of omdat een bloedwraakzaakje nog niet tot genoegen was opgelost?
Vooral het Lawoeicomplex - waar het precies ligt,
moet Weers later maar eens uitzoeken - stelt vrijheid en
blijheid hoog: de kapala S) heeft het dan ook "af laten
weten". Maar dat komt later terecht.
I) Permg • oorlog; ~) lIIoltko . koperen trom, die al, betaal· en ruilmiddel
gebruikt werd; 3) K.pala . hoofd.

56

Di ns dag.
Gisteravond, dank zij de muskieten, om kwart na zes
onder de klamboe - geen sprake meer van daghoekerij.
Weers, die nog een pierenverschrikkertje in de "can·
tine" - een afdakje boven de kisten met hier en jenever
en het tafeltje van den "kastelein" - ging vatten, kwam
bont en blauw gestoken thuis.
Daarom heden vervolg.
Dus .... de radja's zijn gericht.
Eerst de lui met conversatie door den toean.
Toen kwamen de conversatieloozen.
Spreék maar eens zeventien talen dwars door elkaar heen
en dan bij monde van zeven trouwe "matrozen", die het
Maleisch ook niet uit Spat's grammatica hebben opgediept.
Het werd erger dan spraakverwarring.
Dus greep Weers in en behandelde zelf de conversatie·
loozen.
En te dien einde drukte hij zich uitsluitend uit in zuiver
en hartig hoog-Amsterdamsch met nu en dan een Maleisch
importbloempje.
Het werd het onloochenbare succes van den dag.
Hoe ~larder Weers afwisselend met een "karwats" en
met de vlakke hand op de als tafel fungeerende pakkist van
de weduwe van Nelle sloeg, hoe krachtiger hij zijn stem
uitzette, hoe dreigender hij zijn oogen liet rollen en hoe
smeuïger zijn dialect rolde, hoe mooier de vorsten het von·
den.
En ze riepen geestdriftig "ho" en nogmaals "ho" en
beloofden, volgens Weers, dat ze hun land en volk in
degelijke wijsheid en redelijke rechtvaardigheid onder de
toeans supervisie zouden regeeren.
Dat had hij duidelijk uit het "ho" verstaan.
Vervolgens commandeerde de toean voor veertien dagen
alle heerendienstplichtigen op, terwijl Weers als onvolprezen regisseur tegelijkertijd de beide brigades op het grasveldje naast den "katoentuin" krijgshaftig liet tirailleeren.
Het slot van de voorstelling dreigde even in het water te

57

vallen, omdat de tirailleursbeweging natuurlijk met een
pittigen stormaanval eindigde - Weers doet de dingen
nooit half -- en de vorstenvergadering toen in daverende
schrik de beenen nam, met Petrus en Thomas minstens
drie halslengten voor.
Maar ook dit kwam terecht, toen de radja van Alor
die over een schitterend geluid beschikt, omriep dat
over een half uur gegeten zou worden met varkensvleesch en op kosten van den toean - een pacificatiemid-

----c
del van Weers, die volhoudt, dat je met eten en drinken
alles gedaan krijgt - en dat er daarna een superdeluxe
lego lego (de two step van dit land) zou beginnen.

Want ik heb nog nooit een zoo nauwe gevangenis zóó
vol gevonden.
Staan ging nog, zitten was bezwaarlijk en alleen aan de
sterksten gegeven en liggen was heelemaal uitgesloten.
"Da's weer tjap 1) pradjoerit", constateerde Weers verontwaardigd, toen hij de stokstijve boosdoeners voor de
eerste maal "uitliet" en er in een hoek een paar vond, die
de gevangenis al zoodanig in de beenen was geslagen, dat
ze niet meer loopen konden.
En terwijl ze nu buiten "gezondheid met lepels" krijgen, is
de toean in onontwarbare, administratieve boeken aan het
zoeken, wie nu eigenlijk in de toetoepan 2) rechtens thuishoort en wie niet.
Want na telling en hertelling zitten er zeventien te veel
"knijp".
,
En zelfs de "cipier" weet hierin geen uitkomst, omdat
hij ook alweer niet converseeren kan met de krullebollen,.
die de pradjoerits nu en dan uit den goenoeng mee naar
beneden brachten.
Zesentwintig veroordeelden en twaalf preventieven
"competeeren" den toean en vijfenvijftig heeft Weers als
.,presente sterkte" gevonden.
En raak nu zoo'n ruime reserve maar eens kwijt, zonder
dat een lieve onschuldige blijft zitten en een geharde booswicht opnieuw en ver vóór zijn tijd, naar zijn djagongtuintje
trekt!
Dit land is één groote rebus.

* * *

Woensda g.
De lego lego dreunt nog immer.
Want het is een feest geworden, waarover later de
ouden van dagen nog waardeerend zullen gewagen.
Weers zit staatjes te trekken op een pakkist en ziet el
onfrisch uit.
De dwangarbeiders zijn, om een goed voorbeeld te geven,
den "katoentuin" aan het rooien en de gevangenis is onder
leiding van den cipier een wandeling gaan maken om zich
"te vertreden".

58

* * *

M a art.
We ers blijft een groot man.
En hij h~eft zich hier voorloopig onsterfelijk gemaakt.
Eerst is onder zijn nimmer falende leiding een groot deel
van de gemeente platgebrand en nu is hij aan het opbouwen.
Hij werkt in volle vrijheid met heele kudden heerendienstplichtigen, die hij van 's ochtends tot 's avonds afI) Tjap • Itempel;

2) Toetoepan • gevaDgeni ••

59

,,--wisselend uitscheldt en op den schouder klopt, en hij bouwt
en knutselt van alles door elkaar.
De eerste dagen waren de moeilijkste, omdat de Alorees,
als de ~oean dat nu eenmaal eischt, wel wil opkomen in
h~erendlen~t, maar er volstrekt niet aan gewend was, dat
hIJ dan ook we r keI ij k moest werken.
. Zoodat Weers, die het geheel in z'n "frokkie" dirigeert,
lederen morgen de krachtigste middelen beboefde om de
heeren wakker en bovendien aan het werk te krijgen.
M~ar zoodra ze eenmaal aan den gang zijn, wordt het
een lIeve lust.
.En zoodoende heeft Weers van den verwilderden katoentwn een esplanade, tevens voetbalveld gemaakt de Chi..
'
"
neesch e k amp " gerelDlg d en "verfraaid" - de heele kamp
bestaat uit vijf heele en drie halve toko's - op kosten van
de kraaie~de h~a'sl) een straatverlichti~g aangebracht
(voorlooPlg nog zonder lampen; die komen later, maar mèt
I) Baba . vroeger aaoduiding "foor Cbinee•.

60

kostelijke blauwwitte palen), de wijk der zedeloosheid in
het politiekwartier af6ebrand, het kantoor gestut, ingedekt
en van een hagelwit katoenen plafond voorzien, een hoofdstraat aangelegd en een bra n d wee ropgetuigd.
\lr ant toen we eenmaal aan het branden waren, bleek
dat de Kalabahi'sche wind niet voor de poes is.
En als eenmaal zoo'n bamboebuis in brand staat, weet je
wèl waar het begint, maar nooit waar en hoe laat het
afloopt.
Dus hebben we een brandweer opgericht.
Systeem Weers.
Een spuit is er niet - trouwens, ga maar eens spuiten,
als de heele gemeente zich met een paar verspreide putten
moet behelpen.
Maar we blusschen in h 0 0 f d z a a k met dwangarbeiders.
Want een d wangarheider kan àlles.
B ij z a a k is het ,,kantoor- en landschapspersoneel" plus
de twee stadsagenten - veldwachters noemt W eers deze
nogal vlottende landschapseigendommen.
Breekt er brand uit, dan wordt er op de tongtong 1) geslagen en als de hoornblazer thuis is, blaast die bovendien
de vuurfanfare.
Dan werpt iedere dwangarbeider zijn dagelijkschen plicht
neer en "zal zich haasten naar het 'terrein van den brand".
Aldaar aangekomen, maakt hij zich meester van pisangblaren, stokken met haken en soortgelijke brandwerende
middelen.
Vervolgens klimt hij op den nok van het brandende dan
wel van het "belendende" huis en houdt zich onledig met
het uitslaan dan wel uittrekken van ieder brandend plekje
op bet alangalang-dak. 2 )
Het systeem, opgezet aan de hand van een ingenieus premie- en boetestelsel - de zachtste straf bij te geringe diligentie is sapoeloeh di belakang 3) - werkt voortreffelijk,
I) Toogtong - alarm-in trument;
2) Alang·alsol{ . hooge grassoort, gebruikt
"foor dakbedekking; 3) Sapoeloeh di belokang . tien van achteren; bedoeld zijn de
rotaDalagen, waarmede de dwangarbeider bestraft kan worden,

61

temeer omdat Ween op de meest onverwachte oogenblikken generale repetitie houdt_

* * *

Don d e rd a g.

En laten we nu waarachtig gisteren èchten brand hebben gehad!
Precies om elf uur, net toen de plaatselijke wind uit volle
borst blies, begon het - natuurlijk in de bijgebouwen van
den radja.
Als hier iets misloopt, is het altijd met of bij een radja.
Het was een lieve lust om de dwangarbeiders te zien
spurten voor de premies.
Weers zelf klom voor - en bleef natuurlijk met z'n
broek aan een haak vastzitten. De nieuwe broek wordt een
van de eerste uitgaafposten in het gloednieuwe gemeentefonds.
De brand werd voortreffelijk gebluscht - en vóór de
laatste vonk gedoofd was, had de radja al ijlboden uitgezonden om bij de bevriende onderdanen boven een nieuw
dak en de noodige werkkrachten te bestellen.
Zooiets boek je onder "adatdiensten".
Maar net toen iedere deelnemer geroosterd naar beneden was geklommen, en Weers een "jongetje" naar z'n
vriend den kastelein gestuurd had met een opdraoht inzake
Koentjihier, klonk waarachtig andermaal de tongtong, ditmaal zelfs geaccompagneerd door den hoornblazer.
En inderdaad had de wind een vonk overgeblazen naar
de school - en nu was het op dat dak weer feest.
Doch onder Weers' persoonlijke leiding verplaatste de
bran~weer zich in rengalop en onder uitbundige vreugde
der Jeugd begon de voorstelling.
Weers dirigeerde ditmaal van beneden en zoodoende
moesten we een tweede schadepost boeken .
.Wan~ thans ontglipte hem de dwangarbeider, die, premIelustIger dan ooit, nergens in de buurt een pisangstam
of een stok vond en dus met de aan het hek opgehangen

.

62

jas van den goeroe 1) naar boven klom en met dit middel
aan het blusschen sloeg.
En het "tikkertje", dat volgens den onderwijzer in die
jas was geborgen, bleek, toen de premielustige de restanten
van de jas inleverde, mede te zijn weggebluscht.
Weers, die een dwangarbeider eerder gelooft dan een
Rottineeschen, gekerstenden goeroe, heeft voorgesteld
beiden gelijk te laten opdeelen: ieder sapoeloeh.
Gewezen van de hand.
En toen ia de ramp gebeurd.
Want nauwelijks was de school gebluscht, of ten derden
male klonk het mistroostige alarm.
"Verrek", zei Weers, " ik zou d'r nou een lolletje van
make!"
Maar het bleek heelemaal geen lolletje,want de doodsbleeke commies wees op het dak van dat, wat Weers nog
onlangs met veel moeite als kantoran 2) had gestut en zoodoende behouden, en .... waarchtig, dáár brandde het.
En nu kan tenslotte buiten zonder bezwaar all e s afbranden, behalve de ka.ntoran.
Want in die kantoran huist het archief en zonder archief
houdt alle bestuursbeleid en alle regeering op.
Zonder archief raak ik het contact kwijt met Scheepvaart
(is de skebber aan zee geen havenmeester?), met de Weesen Boedelkamer (boedels van vijfendertig-en-een-halve
cent!), met het Bureau Buitengewesten, met den encyclopaedist van Vuuren, en bovenal met In- en Uitvoerrechten,
hoewel deze laatste dienst met behulp van een immer reizenden inspecteur, en dus van bier, bridge en homhre, bij
voorbaat een reserve- en hulpcontact heeft ingeschakeld.
Een kantoran met archief kan derhalve niet afbranden.
En nauwelijks had Weers deze ontzettende dreiging verwerkt of hij verhoogde oogenhlikkelijk alle premies (zoowel negatief als positief) en dus de bluschcapaciteiten
der bruingekielden.
Z ó ó fluks zag ik nog nimmer, zelfs niet op de
') Goeroe· onderwijzer ;

2) Kantoran . kantoor .

63

best geslaagde repetitie, een dak bestormend beklimmen.
En z ó ó vol zat nog nimmer een dak.
En dus is het, vóór en aleer iemand waarschuwen kon,
gebeurd.
Want de kantoran was gammel en zwaar gestut en het
dak was net gammelste van alles.
En juist toen onder gejuich, veel rook en stinkstank de
vlammetjes doofden, kraakte de nokbalk hartverscheurend
(het bleken natuurlijk mieren witte groote te zijn) en zakte
de halve brandweer eerst door het dak en vervolgens door
het gloednieuwe, hagelwitte katoenen plafond.
De eerstvolgende vijf minuten zijn niet te beschrijven.
Toen had Weers den hoofdhrandmeester uit de ingezakte
kast met "oud archief" gepeld en den meest premielustigen
blusscher krachtdadig van de schrijftafel vol nieuwe en onafgedane post verwijderd.
Maàr het bedenkelijkste was, dat iemand, die blijkbaar
onbekend wou blijven (Weers heeft niet kunnen ontdekken,
wie er hiervoor doea poeloeh 1) verdiende) niet alleen door
het "archief na 1908" was geduikeld, maar bovendien
dwars door de restanten schrijfbehoeften van het loopende
dienstjaar. En toen ik die inktstroomen traag over alles en
nog wat zag glijden, ben ik droefgeestig maar voorzichtigheidshalve naar huis gegaan.
Want de brand was gebluscht.
En de post- en archief-ellende hoor ik morgen nog vroeg
genoeg.
Weers sprak me moed in - "maak u zich maar niet te
sappel over die papiere verrottigheid, dat plusse me wel
met een proces-verbaaltje voor mekaar".
En inderdaad, wat W eers n iet "met een pampiere
proces-verbaa'ltje voor mekaar plust", dàt mag geen naam
hebben!

* * *

Sep te mbe r.

Vanavond bij het opmaken van de afrekening voor den
I) Doe. poeloeh • twintig.

64

Landschapsbankdirecteur in Koepang zag ik, dat het alweer September is geworden.
De dagen loopen elkaar hier op een holletje achterna.
En blijf dan maar eens dagboeken!
.
Bovendien hebben de Punische oorlogen alles In de war
gestuurd.
.
Dit is vooral een tegenvaller voor Weers geworden, die
nadat hij de landsvorsten gericht en bovendien te eten en
te drinken gegeven had, den eeuwigdurenden vrede voorspelde.
.
Maar de eerste oorlog was er, vóór we het eigenlijk goed
wisten. Want terwijl de toean met Weers en een brig~de
door de onbekende tjotten rondwandelde met de bedoehng
om hier en daar een paar dubbeltjes belasting voor de berooide schatkist te collecteeren, bracht de goenoengtelegraaf het bericht, dat kapala Langsalima~e v~? het b~jna
onbereikbare Maoepoei - was dus ook met bI] het ~,rl.ch­
ten" aanwezig geweest - eindelijk den vexeerenden lmportvorst aan de kust, den kapitan van Madem~ng, h~~ gepotongd en dat hij nu met honderd stoutmoedige krijgers
de kompeni uitdaagde.
" Wel verd .... ", zei W eers.
En wij waren het roerend eens, dat die uitdaging overbodig mocht heeten, omdat deze kapitan inderdaad een
"dubbel gefourneerd schurrefie" was - ook alweer één
uit de kongsi der "matrozen".
Het potongen op zichzelf... nou ja, het mag niet, mààr ...
mèt verzachtende omstandigheden en "gelet op den adat"
kom je een heel eind - je kunt toch maar niet eeuwi~ en
altijd de beste djagong en het vetste varken en het vriendelijkste meisje uit de kampong naar zoo'n roover aan de
kust brengen, ook al lardeert hij dan al zijn printa's met
"kompeni soeroeh"? 1)
Maar - en de goenoengtelegraaf, dat allermerkwaardigste verbindingsmiddel, bracht het overduidelijk over maar ze hebben den ouden schurk niet alleen gepotongd
I) Soeroeh . bevelen.

65

doch bovendien als krachtvoedsel ook nog zijn lippen, de
muisjes uit zijn handpalmen en nog het een en ander opgegeten.
En dat kon ik, ook al tegenover andere fijnproevers, niet
met den mantel der liefde bedekken.
Dus zijn we op het oorlogspad getrokken.
En het begon met: waar ergens voor den dit en dat I i g t
Maoepoei?
Natuurlijk hebben we het gevonden, maar eerst nadat
iedereen behoorlijk en uitvoerig gewaarschuwd was en nadat we ons, volkomen noodeloos, drie dagen, of liever drie
nachten, "de vellen" hadden geloo~en.
Toen wist heel Maoepoei van welken kant we kwamen
- en Langsalimaoe trok met zijn leger de onbereikbaarheid in.
En bij het einde van den derden nacht veroverde Weers
met de "spits" een geheel leeg gedragen kampong.
Dat werd de inzet van den eersten Punischen oorlog.

* * *
Rome won natuurlijk, maar niet vóór de tweede brigade
en een heele vracht vivres naar boven waren gekomen en
nadat de toean veertien dagen lang geen nacht op zijn veldbedje was geweest.
Want in dit land vangen we overdag geen enkelen boosdoener, omdat die kerels nog scherper oogen hebben dan
een kiekendief.
En zoodra ze ons zien, kruipen ze weer in een andere ravijntje - en altijd buiten bereik van de karabijnen.
Dus moesten we bij nacht en ontijd op jacht, en dat lukte
natuurlijk de eerste malen voortreffelijk.
Want een goenoengkerel krijg je in verband met de
geesten zijner voorvaderen en vijanden na donker worden
de deur niet meer uit. Derhalve verwacht hij van den toean,
dat die zich op hetzelfde rustige standpunt zal plaatsen.
En nooit is hem die toean en trouwens de heele kompeni
z ó ó tegengevallen, als op den vijfden oorlogsavond toen
Weers met zes "karabijnen" een ladanghuisje besloop en

66

het gezellige feestmaal in een bloednacht deed eindigen.
Ook den zevenden avond lukte een dergelijke gemeenigheid nog, maar toen plaatste Langsalimaoe zijn strategische
tegenzetten in den vorm van rantjoes 1), rotankabels, valblokken, waakhonden en soortgelijke verrassingen.
En toen was Weers de sigaar.
Ik heb hem nimmer rijker hooren vloeken dan toen hij
over een listig gespannen rotan duikelde en in een bed van
rantjoes terecht kwam. En natuurlijk trok de vijand grinnikend aan zijn kuiten.
"Weers", zei de toean misprijzend, "ik heb je honderdmaal gezegd, dat je niet voorop moest loopen."
"U moest eens voelen wat ik voel", steunde Weers, die
inmiddels door den korporaal-ziekenverpleger behandeld
werd.

* * *
De tweede Punische oorlog was er al vóór we weer thuis
waren.
Dien hadden ze in Koei op eigen gelegenheid en onder
elkaar op touw gezet nu de kompeni de handen vol had
en geen spaak in het wiel kon steken. Dus hadden ze de
hoofdplaats en zelfs het paleis bij nacht en ontijd overvallen
""- "dat hebben die doorrookers van ons geleerd", zei Weer
goedkeurend - , de Chineesche toko geplunderd en ver·
brand, negen trouwe onderdanen gepotongd, en had fettor 2) Sangga niet toevallig een geweer mèt patronen bezeten en raak geschoten ....
Maar toen ook de aanvallers een paar dooden kregen,
was de echte aardigheid er af en gingen ze tot het beleg
op veiligen afstand over.
Toen kon Weers bij nacht en van den onverwachten kant
weer een poging wagen en toen eindigde ook de tweede
Punische in tranen en tandengekners vóór hij eindelijk goed
begonnen was.
Doch hij ging oogenblikkelijk over in den derde. En dat
wel op Kalabahi zelf.
I) Rantjoe " .cbt'rp!te pil te bamboe ;

2) FeItor" de eerste minieler.

67

Immers, in het vorstelijk geslacht van Alor was de klad
gekomen en toen de laatste krijgsheld uit dit geslacht stierf,
bleef er, op één uitzondering na, een onsmakelijk soepje
pretendenten over.
VVeers keurde ze één na één af en de toean kon het
evenmin tot een prettiger oordeel brengen.
Maar die ééne uitzondering was de allerjongste zoon, die
een beetje westers eh en zelfs op Koepang was opgevoed.
en die dus door de familie en intieme paleisvrienden niet
voor vol werd aangezien.
En toen deze Bala Nampira t 0 c h tot vorst werd uitgeroepen - de bergbevolking vond hem wel een geschikten
vent - hadden we de poppen aan het dansen.
Dat wil zeggen in de uitgebreide kustfamilie.
Kust is kust - en vecht dus niet zelf.
Dat is te gevaarlijk en daardoor kun je allerlei onaangenaamheden en bovendien tegenslag in zaken krijgen.
Het beginsel is derhalve om een goenoeng-kampong,
waarmee reëele en zakelijke banden bestaan, warm te laten
loopen over heerendienst en belasting, de lui wijs te maken,
dat als ze dezen toean nu maar potongen, er vast en zeker
geen andere durft te komen, hun een paar kokertjes heilig
water der onkwetsbaarheid te verkoopen (er gebeurt hier
niets voor niets) en dan te wachten hoe. het af za'l loopen.
En ditmaal liep het bijna goed af!
VVant op een kwaden nacht werd de toean gewekt door
een trillend en politieagent: de orang goenoeng 1) waren
soedah toeroen 2) en een van de ladanghuizen van den
radja stond in brand.
En inderdaad - in de verte hoorde ik de oorlogzuchti.
gen juichen en "de gansche hemel zag rood".
Toen hebben we alarm gemaakt, toen zijn "dien eigen.
sten nacht" alle Chineesche onderdeelen der populatie in
prauwtjes de haai op gevlucht, toen heeft de tweede politie.
agent laaghartig de vlucht genomen en toen vond Weers
met de spits, net toen hij den laatsten oorlogzuohtige nog
I) Onng goenoeng . bergmeniehen ;

68

2) Toeroen . afdalen.

,~even

pikken kon", de koplooze resten van vier trouwe onderdanen van den radja. En de dikke kapitan werd huilend
in een sloot gevonden met een haal over zijn neus.
Sport is sport - maar hier hield het sportieve op. Want
een echte Alorees zal nooit toegeven, dat je den oorlog hebt
gewonnen vóór die verdwenen koppen weer aan de recht.
matige familie zijn teruggegeven.
Dus: zie maar dat je die kostelijke schatten terug krijgt.
Dus: " loop je maar weer het apezuur", schold Weers.
Dus: deze Punische oorlog werd grootscher en heftiger
opgezet dan de beide voorgangers, omdat het jeugdige wapenschild van den nog jeugdiger radja zoo'n vlek niet
"hehben" kon.
En den volgenden ochtend, toen eerst de Chineezen weer
waren ingezameld - we kunnen die lui onmogelijk missen
- trokken we ten oorlog. de eeuwige twee brigades, dertig
pradjoerits uit den frisschen voorraad en de radja te paard
met zijn geheeIe ,~Huis" en minstens honderd krijgers.
Het werd over en weer de vlotste perang vooral op
dagen dat de kompeni 'rust hield en de heeren gezellig
onder el'k aar hIeven.
.
Op zoo'n dag hrachten ze den ziekenverpleger altijd een
bijzonder geval, hetzij van vriend, hetzij van vijand.
VVant de geneeskundige dienst was natuurlijk neutraal
verklaard.
En toen,net op de allerlaatste patrouille, toen we den
allerlaatsten kop gingen terug " ontvangen", is het groote
en goddelijke geheurd.
Toen liep Weers, op den terugweg en in de overwin·
ningsroes, w é é r voorop en trapte in de lU8 van een bijzonder listig opgestelde varkensvanger - een blok hout
van veertig kilo vol rantjoes.
En toen hij zood oen de het mechanisme in werking
bracht, trof dat hlok dan ook precies in de r008 ... van
achteren!
Drie punten gingen er heelemaal en vier gedeeltelijk in
- "allemaal in goed malsch vleesch en geen botje geraakt",
wa') de diagnose van den bobberlap, toen na W eers ook

69

eindelijk weer eens iemand anders aan het woord kon komen.
Het werd grootsch.
Want niet alleen kon Weers zitten nóch staan, maar hij
kon alleen, en dan nog voorzichtig, op zijn vóórstuk liggen.
Als er alleen maar naar de zwaar verbonden achterzijde
werd g e w e zen, begon hij al te steunen.
Met Weers in de tandoe hebben we de blijde intocht,
de vier koppen als zegeteekenen voorop, in Kalahahi gebouden.
, Het deed me aan Julius Caesar of Marcus Antonius
denken.
Weers heeft ter volledige genezing en bij gebreke van een
,.kliniek", een kamer in het "groote huis" tijdelijk betrokken.
En als ik nu in de verantwoordingsstukken vastloop en
m'n humeur wordt kietelig dan roep ik alleen maar:
"Weers, hoe voel je je nou van achteren?" - en wat ik
dan hoor, dat maakt den heel en avond weer goed.

* * *
Eind November.
De ellende bij het samenstellen vàn een Nota van Bestuur, of hoe je zoo'n ding anders noemde, was het feit, dat
je natuurlijk geen woord van de taal van de nieuwe en in
den aanvang meestal oproerige onderdanen kende.
Bovendien hield iedere stam er dikwijls een eigen, onvervreemdbaar en onverstaanbaar dialect op na.
Derhalve was de eerste~ dringende vraag steeds naar
djoeroehasa' s.
Maar.... pluk eens veeren van een kikker - in zoo'n afgesloten, wild en op zichzelf levend land, met hoogstens
één schooltje vlak naast den vlaggestok, struikelde je niet
over jongelui, die het Maleisch machtig waren. En de enkele
uitblinkers waren als regel al door den Chineeschen handelaar als zethaa of handelsreiziger aangesteld.

70

Doch in de buitengewesten komt alles terecht - tenslotte vond je altijd wel iets.
En dan begon je aan het ontwerpen van een woordenlijst.
Voor Weers werd dat de zwaarste en meest onaangename
zijde van zijn beroep. Belastingen, passencontröle, ontduikers van de registratie bij nacht en on tijd oplichten, een
wegtracé zoeken en desnoods die weg aanleggen, dat " lustte" Weers.
Maar het geplus en getierelier om te weten te komen wat
nou een varken en wat een huis en wat een grootmoeder
in die lui d'r taal heteekende, dat moest, volgens Weers,
overgelaten worden aan den dominee en aan den pastoor:
die deden dat met liefde zoo tussooen het doopen door en
die hadden er liefhebberij in. Hij, Weers, lustte er rats van!
Bovendien stichtte Weers met de resultaten, welke hij
van zijn zwerftochten mee naar huis bracht, regelmatig
verwarring.
,Want als hij dan een of ander voorwerp van het "lijstje"
aan den tolk had aangewezen en die Iinguist bracht vervolgens de klanken over, waarmee Laka Maoe een varken, of
een kip, of iets anders huishoudelijks pleegt aan te duiden,
dan schreef Weers dat "fonetisch" op.
En omdat hij in de schrijverij niet uitmuntte en als regel
hij thuiskomst niet meer ontcijferen en dus niet meeor uitspreken kon, wat hem in het dorp van Lakamaoe toch zoo
klaar als een klontje was geweest, gooide hij er dan maar
met de muts naar.
"Ja", zei Weers dan, "u mot maar denke, dat die lui met
mijn in d'r moers taal plusse, en dat ik het dan in het Hooghaarlemmerdijksch neertoelis, en dat uw het dan weer in
het hollans gaan vertale. Nou, dat k è n niet kloppe."
En het klopte ook inderdaad nooit.
Toen, op een goeden dag, verscheen plotseling de toean
hesar, onverwacht en beduidend vóór zijn tijd.
En een verbaasde en niet in alle opzichten volstrekt rustige toean liet zich in het landschapsroeibootje naar de
.~Z e e h a a i'" transporteeren, teneinde aldaar overeenkomstig adat en voorschrift zijn opwachtig te maken.

71

Hij trof een toean besar aan, die niet alleen zeeziek doch
bovendien uit zijn evenwicht en zijn humeur was.
"Die lui op het Departement hebben de kolder gekregen", deelde hij op staanden voet aan den toean mede.
"Dat hebben ze al jarenlang", wist die thans weer volkomen gerustgestelde toean - op dergelijke afstanden is

een Departement, of 'liever was i n die dagen een Departement volkomen ongevaarlijk.
"Jawel, maar dit is echte en langdurige kolder", zuchtte
de toean besar, "en nu is tot overmaat van ramp het ijs
aan boord ook nog opP'
"Goddome!", steunde een diep teleurgestelde toean, die
meestal eens per maand iets kouds over zijn lippen kreeg.
En met behulp van twee opvarenden van de "Z e eh a a i", kletsnatte doeken en het straffe briesje iu de baai
werd op staanden voet een koelinstallatie opgebouwd.
Derhalve bleef het Departementvoc,rloopig Departement.

12

Echter, tegen de rijsttafel - in die dagen at iedereen
rijst - herinnerde de toean besar zich plots de departementale bezoeking weer.
"Zeg, je moet weer een nota maken", deelde hij na een
verloren kleintje in de schoppen mede.
~ ,Als je troef geslagen had, was je er geweest", meende
de gezagvoerder.
En waar de toean besar, die een groot hombreur was,
zich zooi ets niet publiekelijk liet zeggen, raakte het Departement andermaal op den achtergrond.
Maar bij de thee bleek er geen ontkomen meer aan.
"Nou ja", verklaarde de toean luchtig, "voor zoo'n nota
draai ik m'n hand niet om! Ik werk het vorige jaarverslag
een beetje om, ik verander de cijfers hier en daar. ik plak
cr een tikje fantasie op, en het zaakje is voor de bakker."
Maar de toean besar vond het heelemaal niet voor den
bakker.
" Dat zou jij wel willen, jongetje", woof hij alle luchthartigheid weg, " maar ditmaal willen ze daarboven haring
of kuit. Ze vragen niet alleen cijfers van belasting en van
in- en uitvoer meer, maar ze wenschen nu ook degelijke
gegevens over land en volk en zoo. Enfin, ze hebben het
zaakje uitgewerkt, net een soort handleiding voor pasbeginnenden. En natuurlijk zeer veel spoed! Amuseer je d' r mee,
maar denk eraan dat de ouwe de bullen binnen twee maanden wil hebben."
H e t was inderdaad iets nieuws.
Zeden en gewoonten, taal en dialect, eigenaardige volksgebruiken, sagen en legenden .... het " prospectus", zooals
een venijnige toean skebber de handleiding voor het samenstellen van Nota's en Memories noemde, wou alles en nog
wat en dan bovendien nóg een tikkeltje meer wete n.
En in den aanbiedingsbrief werden alle ambtenaren opgewekt om nu in dezen eens naar beste krachten mede te
werken - " wij trekken blijkbaar als regel de lijn", distilleerde dezelfde venijnigaard uit deze niet overgelukkige
zinsconstructie - : een iegelijk kon zich toch het ethnologische belang voorstellen van het feit, dat bijvoorbeeld de

73

legende omtrent den eersten mensch op Poeloe Kamhing
overeenstemming zou vertoonen met bedoelden oorsprong
op Poeloe Roesa, of dat bijvoorbeeld de legende van Uilenspiegel kon worden na~espeurd op Poeloe Babi.
"Hm", zuohtte de toean en liet Weers roepen.
"Dat ken niet bestaan", vond deze gezeghebbende, toen
het hem na een langademige uitleg ongeveer duidelijk was,
wat er nu weer uitgekiend moest worden, "asse me nou ook
nog romannetjes motte gaan toelisse, dan ken uw wel op het
dak gaan zitte."
"Het is een printa", verklaarde de toean, "en dus gebeurt het."
Maar Weers hield vol, dat hij een hard hoofd hield in
dien eersten mensch.
"Ik niet", zei de toean, "die eerste mens eh krijg ik wel
voor elkaar. Maar waar haal ik hier zoo gauw een Uilenspiegel vandaan?"
Toen gleed een opwekkende lach over Weers' bestoppeld

aans~hijn.

,.Alsof het hier niet allemaal Uilenspiegels benne!", stelde hij vast, "Uilenspiegels ken uw van mijn krijge zooveel
al8 dat uw hebbe mot. Maar waar we die eerste Adam hier
vandaan motte hale .... "
En Weers ging zich hoofdschuddend voor z'n ethnologische exploratietocht voorbereiden.

* * *
De toean hof te.
Want op een van zijn eerste tournées na het vertrek
van den toean besar ontmoette djoeroebasa Petru~1 die
gezagsbewust vlak achter den toean wandelde, bij de offerplaats aan het strand van Likitau een ouden, rimpeligen en
eenigszÎns verfomfaaiden krijgsman, die door Petrus met
luid en blij misbaar werd begroet.
"Soedah tiga tahoen dia pindjem satengah roepia dari
saya", verklaarde Petrus terloops, "dan dia helom kasih
komhali".l )
I) Hij heeft al 3 jan eeD halve guldeD van mij geleend en nog niet teruggegeven.

74

Terwille van de z!lken van Petrus - een halve, e c h t e
roepia van de kompeni was in die dagen een s c h at! hield de toean dus een kwartiertje rust.
De krijgsman bleek echter in drie jaren zelfs geen
kwartje bespaard te hebben, mede omdat hij vast overtuigd
was dat zijn sohuldeischer, die niet van oorlogszuchtige
afkomst was, toch niet in de van ouds vechtlustige kampong Aoebekka zou durven verschijnen.
En op de toevallige strandontmoeting was natuurlijk
niet gerekend.
Derhalve raakte Petrus, die vermoedelijk den toean ook
niet hui ten het geding liet, na twintig minuten luidruchtig
handeldrijven in het bezit van een mokko toekar 1) ter
schulddelging, benevens van een rente van tenminste driehonderd procent.
Toen floot de toean en wou verder trekken, en toen bleek
dat Petrus inmiddel ook de zaken der Kompeni behartigd
had.
Want de toean wou immers verhalen van doel oe doeloe 2)
hooren?
Nou, dan kon Petrus zijn vriend van de mokko met vol
vertrouwen aanbevelen. Wat die niet wi t ....
En ditmaal had Petrus werkelijk niet opgesneden.
De vriend kon alle naga's 3) op de offerplaats zaakkundig verklaren; hij wist waarom bij de eene een leeg ei~ bij
de tweede een klapperdop lag, waarom witte en roode lapjes aan de naga waren gebonden en bovenal.. .. hij bezat een
onuitputtelijke wetenschap ten aanzien van "pemali". En
had de toean besar er niet op aangedrongen om vooral ook
aan " pemali" een breede plaats in te ruimen - "daar zijn
ze tegenwoordig bij 't Departement gek op", had hij over
zijn laatste, afgekoelde hiertje gezucht.
Ach, en deze oude koppensneller kon desnoods uren over
pemali doorboomen - en de toean chreef zich de vingers
stijf in zijn opschrijfhoekje.
Pemali was rijst te laten koken door iemand buiten
I) Toekar - ruilen;
hier ugolhbeeld.

Z) Doeloe-doeloe - vroeger;

3) Naga. lelt. draak, slang;

75

de familie, pemali voor zwangere Vl'ouwen was het drinken
van koud water, het eten van vet voedsel of gepofte dj agong.... en de toean noteerde.
En de kijgsman wist bijzonderheden over doodenfeesten,
waarvan zelfs de toean resident zou smullen - was het
bijvoorbeeld hoven Kikilai niet geoorloofd, dat ouden van
dagen, die zoetjesaan het slot voelden komen, nog hij hun
leven het eigen begrafenismaal deden opdienen pn cr z.,odoende tenminste zelf van meegenoten, desgewer.st.:ht in
kongsi met een of meer adspirant-roede-vertrekkenden?
En kende hij niet de pantoen 1), die in het land van Barawahing gezongen wordt, zoodra de mokko gekocht is, waarin de ziel van den afgestorvene haar intrek zal nemen - en
vertaalde Petrus deze poëzie niet in hetgeen hij als zijn
heste Hoog-Maleisch beschouwde - en schreef de toean
zich, om met Weers te spreken, niet de vellen?
Maar het grootste oogenhlik kwam, toen de toean in
hangen twijfel door Petrus liet informeeren naar dien departementalen eersten mensch en toen de oude oorloO'sheld
o
zelfs daarop hescheid wist!
Want was doeloe-doeloe het land van Welai niet "kosong" 2) (vertaling van Petrus) geweest en waren er toen
niet plotseling twee mannen, Vanimakani en Maloemakani~
plus een varken - er kan daarginds niets feestelijks of hijzonders zonder varkens gebeuren - uit een . 10banO' ba.
"
"
toe" 3) (vertalIng als voren) te voorschijn getreden? En zij
ontmoetten een man uit het land Malveen -. "die is er dus
eerder geweest", noteerde de toean en besloot ook Malveen
te bezoeken - , dewelke man met zijn hond op jacht was.
En de jager vroeg het varken - "minta presen sadja"4),
verklaarde Petrus afkeurend.
Maar de heide uit de aarde verrezenen antwoordden:
"dit varken vervangt voor ons een vrouw; neemt ge dit
mede, dan hebben wij heelemaal niets meer."
De man van Malveen moest deze logica erkennen en ruilde derhalve een jonge vrouw tegen het varken - en Petrus
J) Pantoen . gedicht;

2) KOIong. leeg ;

3) Lobang baloe· steenen gat;

4) Minta preien ladja . bij wou het zoo maar cadeau hebben.

76

merkte tersnede op~ dat hij in zijn handeldrijvend leven
weleens een beroerdere ruil had afgesloten.
"Hou je d' buiten", snauwde de toean en noteerdp onverdroten, dat Vanimakani en Maloemakani vervolgens
beiden met deze jonge vrouw huwden in deelgenootschap, zou de toean resident zooiets noemen - en .... ja,
zoo ontstond de bevolking van het land Welai.
.,Prachtig", constateerde de toean en nam zich voor dit
eenigszins onkuische verhaal in ieder geval aan den hulpprediker bekend te stellen.
Of de krijgsman wellicht nog meer Adam-en-Eva-verhalen kende?
De krijgsman bleek, volgens Petrus, onuitputtelijk.
En dus besloot de toean terwille van de ethnologie en
de gemoedsrust van den toean bes ar dien dag het tourneeren verder maar te gelooven.
En op een schaduwrijk plekje aan het strand, niet al te
dicht bij de offerplaats - met het oog op le geesten - en
niet al te dicht bij het hutje van. Petrus en de zijnen - met
het oog op de lucht - ging de toean in bivak.
Een half uur later, lekker gebaad en gehuld in de nooit
volprezen tjelana tjina 1) met flodderkabaai. met cen
kopje koffie en het in papier gewikkeld tabaksstroo der
Groote Weduwe, zette hij den opbouw der Nota voort.
De krijgsman, klaarblijkelijk door Petrus ingelicht, vroeg
echter eerst - en Petrus vertaalde het prompt en uitvoerig _. om ,~tabakko" en een "presen", zoo mogelijk in klinkenden vorm.
En zag zich dientengevolge in het nooit gedachte bezit van
een pakje van Nelle's onvervalschte sjag, inkoop f 0 .22 1/ 2,
en een fonkelnieuwen halven gulden.
Dit laatste bleek een tactische fout.
Want met dien halven gulden lieten alle eerste menschen
den krijgsman voorloopig koud, en hij opfmde oo/!'enlllikkelijk onderhandelingen met Petrus om zijn kostelijke mokko toekar thans weer tegen het zilverstuk terug te ruilen.
1) Tjelana tjina • Chineelcbe broek.

77

Petrus keek den toean verwijtend aan en schudde het
hoofd.
Van een toean kun je als djoeroebasa en bovendien als
handelsman voortdurend de stomste en onhandigste dingen
verwachten.
En of de toean nu al vloekte en schold en dreigde~ de
krijgsman liet niet af en het kostte zoodoende nog twee
kwartjes extra, zijnde de naar billijkheid berekende rente
en interest over drie lange jaren, om Petrus tot afgifte van
zijn gedeukte trom en den ouden heer tot nieuwe verhaaltjes te hewegen.
En hij vertelde hoe ook het land Kewaai oorspronk.'lijk
volkomen "kosong" was geweest, totdat ook daar een jongeling uit e~n lobang batoe verscheen, dewelke echter geen
inhoorling van Malveen en ook geen jonge dame ontmoette,
en dus in 's hemelsnaam maar met een varken huwde en
op die wijze den grondslag voor zijn stam legde.
;,Terlaloe toch ini orang Kewaai", 1) me~nde Petrus! die
ook in die kampong oninbare schulden heeft uitstaan.
En dan was er het land Mola, waar oorspronkelijk alleen
maar een jonge vrouw leefde, "orang laki sama sekali tida
ada",2) verduidelijkte Petrus het verhaal.
Maar aangezien er toch gehuwd diende te worden,
trouwde zij een kiekendief en schiep op die wijze een familie.
En dan was er Baulelang _. en ook dit verhaal noteerde
dt, to,.an teneinde den hulppredikp-r, zooals Wef'rs dat
noemt, "effe op post te zette" - , waar een broer en zuster,
Vanimani en Palaimani, alweer uit een lobang batoe kro·
pen, een huis bouwden, een lego-Iegoplaats aanlegrlen en
vervolgens - en de toean hloosde onwillekeurig - een
huwelijk pleegden en een familie in het leven riepen.
En in Wikkika heviel een hert opeens van een man en een
vrouw - en Adam en Eva waren er. En in Aoembekka
woonde heel in zijn eentje ecn jonge man - !,dan dia poenja hati tida seneng". 3) lichtte Petrus toe.
I) Het is to(l1 tè rrg met die lui VBn Kewaai;
3) En zijn hart wal niet tevreden,

nen;

78

2) Daar waren hf'elemaaJ geen man.

Toen hij op zekeren dag aan het hertenjagen was, ontmoette hij een stokoude vrouw uit een afgelegen kampong
en.... het was alweer zoo laat. Uit deze vereeniging ontstonden niet minder dan drie kampongs - en Petrus onthield dan ook de oude dame de haar toekomende lof niet.
En de toean schreef, en schreef, en schreef.... en hij
dacht aan het gezicht van den toean hesar, als hij dit allemaal in een echte en degelijke Nota zou lezen .... en ook
aan de verhalen van Weers, die in een andere richting op
land- en volkenkunde uit was.

* * *
Want ook Weers was, ondanks zijn protest, met vijftien
karahijnen benevens, voorzichtigheidshalve, t wee djoeroebasa's op land- en volkenkunde uitgezonden.
"En Weers", had de toean gezegd, " nou zie jij, dat je
hier of daar Uilenspiegel en in ieder geval den eersten
mensch te pakken krijgt, en zonder die kom je niet thuis."
We ers snoof minachtend en uitgesproken in disciplinair,
omdat hem blijkbaar de woorden ontbraken om over zóóiets
verregaands zijn meening uit te drukkeu, en Weers verdween.
En toen de toean alweer dagenlang thuis was en iederen
dag blijmoedig, dank zij den vriend van Petrus, nieuwe
hoofdstukken voor zijn Nota ontwierp, bleef Weers nog
immer op stap.
Totdat op een blijden avond, waarop de toean zooals gebruikelijk op het gouvernementspiertje tusschen de notabelen der hoofdplaats zat uit te blazen en meteen den zonsondergang volgde, de klerk een verbaasd " adoe" steunde
en op den "colonneweg" wees.
En dadelijk stemden vele notahelen met het "adoe" in
en de toean kon evenmin een krakende uitdrukking, die
met "weJ.. .. " hegint, inhouden.
Want langs dien weg wandelden W eers en de zijnen en
met en achter Weers wandelde een onafzienbare stoet
onderdanen.
"Sersant Weers terug van de patroeli Uilespiegel en

79

Adam", meldde hij stroef en nog altijd blijkbaar niet ver.
zoend met zijn opdracht, "en wat achter me aan kuiert, dat
benne allemaal kapala 's die mijn met Adam in de tif wille
drukke en die d'r eige nou maar is bij uw motte verantwoorde. En die fent van Uilespiegel, die hep 's nachts an z'n
kuite getrokke en toen hemme ons drie dage de veIle kenne
loope om hem weel te strikke. Die leit nou aan de tali."
Het bleek allemáal op een afschuwelijk misverstand te
berusten.
Want Weers, die met ijver en toewijding elke opdracht
uitvoert, had van djoeroebasa Lukas vernomen, dat op het
grootste eiland in de straat, het eiland van de zeevarenden
en handeldrijvenden, dus van de bereisden, lui woonden,
die alle verhalen van doeloe-doeloe kenden en die vermoedelijk ook toean Spieke'l weleens zouden hebben ontmoet.
Dus stak Weers met een paar prauwtjes over en .... het
geluk is immer met de voortreffelijken.
Weers vond werkelijk en waarachtig de legende van
Uilenspiegel, zij het dan naar plaatselijke omstandigheden
versierd en verknipt, met als figuratie zelfs een ouder wetsche kruisboot.
En een trotsche en gelukkige Weers schreef zich, ge_
steund door Lukas, die het aan eigen versiering en toevoe.
ging niet liet ontbreken, de vingers blauw.
Dat vond de oude zeeroover, die de smakelijke avonturen
vertelde en die altijd had ervaren, dat zoodra een toean
veel en ingespannen schrijft, onherroepelijk een perkara
het gevolg wordt, verdacht. En toen Weers hem - uit
het fonds "aanleg en verfraaiing der hoofdplaats" _
bovendien royaalweg een gulden gaf, oordeelde hij den toe.
stand zelfs verontrustend en nam 's nachts de beenen.
Zoodat Weers, toen hij den volgenden ochtend zijn kostbare aanteekeningen nogeens overlas en er oudergewoonte
niet meer uit wijs kon worden, en dus Lukas opdracht ver.
strekte om Uilenspiegel andermaal te ontbieden, van Lukas
de tijding vernam: "itoe orang soedah !ari!" 1)
I)

80

Die IUD U .1 geylucht.

"En dat kon ik niet op me late zitte", deelde Weers mee
- en was dus Uilenspiegel na gewandeld.
Den derden dag strikte hij den romanticus, toen deze,
geen verder onheil duchtende, krabbetjes op een eenzaam
stukje strand ving.
En op hetzelfde oogenblik lag hij aan de tali.
"Want", zei Weers, "dat is eerstens weerspannigheid, en
tweedens verduistering van die roepia, 1) en derdens mijn
op pos zette."
Maar door dit ongelukkige gebeuren was Weers het weinige vertrouwen, dat hij van huis uit voor zijn exploratie·
tocht had gevoeld, meteen kwijt, ondanks den geslaagden
Uilenspiegel.
En in de eerste beste bergkampong werd het dan ook
's avonds "spul".
Want Lukas had voor niet minder dan vijf oude en eerwaardige kamponghoofden gezorgd, die ieder tenminste
één herinnering aan Adam konden vertellen.
En de oude kapala van Pitoengbang begon dus met de
legende van den eersten mensch in kampong Tanggola, die
op zekeren dag zoo maar - "te roes", vertaalde Lukas uit de aarde verrees.
"Dat ken kloppe", waardeerde Weers en schreef.
Vervolgens nam de kapala van Adang het woord~ en hij
schetste in welgekozen bewoordingen hoe een "boeroeng
jang amhil ajam" 2) die eerste bergbewoners uit eigen
eieren had uitgebroed.
HAs je mijn nou .... ", meende W eers achterdochtig~ en
verwierp deze lezing zonder meer.
En toen begon de ellende.
Want ieder der vijf vertellers bezat een geheel eigen kijk
op het ontstaan zijner voorouders en, verklaarde Weers,
"daar kenne ze nou onder mekaar een lollige avond mee
hebbe, maar daar motte ze bij de kompie niet mee ankomme. Met Uilenspiegel kenne ze, wat mijn betreft, een gebbetje make, maar die eerste mensch, da's dienst. En dan
I) Roepia. guldeD ;

2) Kiekendief.

81

hebbe ze net as voor de rapat!) maar troes trang 2) te zegge,
wat of dat ze van de zaak wete. En as ze dat niet doen, en
ze zilte smoesies te verkoope, en ze wille mijn en de kompie
tukke, nou dan is dat valsche getuigenis, om rede as dat uw
het in die nota gaat toelisse as zuivere waarheid. Nou, en
as ze dat bove in de peiling krijge, dan ken de resident en
dan ken uwen dan ken Weers z'n lol op."
Zoodoende had Weers, het gezag vertegenwoordigende,
niet minder dan vee...rtien volksvertegenwoordigers, wier
scheppingsverhaal hem te onwaarschijnlijk voorkwam, aan·
gezegd om mee naar beneden te kuieren en die "vuile leu·
gens" ook eens aan den toean te vertellen.
Maar aangezien een zich zelf respecteerend hoofd, ook
voorzichtigheidshalve, nimmer zonder mannelijken en vrou·
welijken aanhang op reis gaat, was zoetjesaan een soort
volksverhuizing ontstaan, die tegenover deze fonkelnieuwe
maatregel van Mai Bapa Kompeni niet al te vriendelijk ge·
stemd bleek.
En de toean zat, om met den ziekenverpleger te spreken,
,~met het zwikkie".
Echter, buiten komt alles terecht.
Want radja Bala Nampira, de moderne vorstenzoon op
wien de toean de gansche toekomst van land en volk had
gebouwd ,stelde voor om nu eerst bij hem aan huis een
g~ooten maaltijd met een héél varken en vier blikken rijst
van de kompeni aan te ric:hten - onkosten te bestrijden uit
het fonds "weg en werken" - , dan iederen kapala een
heelen gulden te schenken - onkosten te verrekenen uh
de politiefondsen - en vervolgens 's avonds in de voorgalerij van den toean een volksvergadering te houden,
waarbij hij, Bala Nampira zelf, als tolk zou optreden. En
als de toean d à n niet een nota kreeg om voor te knielen ...
En een dankbare toean schonk, temidden van een nog
dankbaarder volk, Weers de hem toebedachte correctie.
" Maar ik gaan nog is meer voor de wetenschap op stap",
beloofde deze.
I) Rechtuitting;

82

* * *

2) Teroe terang . zonder omwegen.

Het werd een prachtavond - en toen de toean onlangs,
na zóóveel jaren, de land· en volkenkundige bladzijden uit
zijn Nota weer eens overlas, moest hij hoofdschuddend erkennen: "man, man, hoe heb je dat allemaal bij elkaar gekregenP'
Tegen negen uur, toen het laat te verhaal was opgeteekend, en toen ze allemaal tabak en limonade en bier
hadden genoten, sprak de dankbare en hooggestemde
toean: "en nou zal ik jullie nog eens iets bijzonders laten
hooren'· .... en Nahak bracht de gramofoon~ die de toean
besar voor den eenzamen toean had meegebracht.
En de toean zette persoonlijk de Cavatina uit de Figaro
op het instrument en draaide en.... de groote barbier nam
overdonderend het woord.
Dat duurde een halve minuut en toen slaakte de kapala
van Maibekka een doodsbenauwd "waaahhhh" en nam de
beenen, dwars over een pot met bloemen. En meteen waren
ze allemaal opgesprongen, en de kapala van Pitoengbang
nam een duik over een tafeltje en de kapala van Adang
rende de kapstok aan diggelen, en in een wilde jacht ging
het dwars door en over des toeans bloemperken de duistere nacht in.
Het was een schitterend slot.
En tot kwart over elf heeft de toean met den radja, met
Weers, met de politie en met het gansche hof van den radja
in duisternis en ongerechtigheid moeten zoeken llaar de
mannen der legenden, die heilig overtuigd waren dat de
toean, die immers tot alles in staat is, de booze berggeesten
thuis in een kastje opgesloten hield, en die zich dus in
doodsangst in de wonderlijkste hoeken en gaten hadden
veilig gesteld.
Want ontstaan uit schrik en angst niet de meest geniepige en de langdurigste oorlogen?
Tegen twaalven, toen Weers den kapala van Adang on·
der de baleh·baleh van het schoolgebouw had opgepikt,
hielden we appèl.
En de toean slaakte de diepste zucht van verlichting, die
hij slaken kon, toen ze allemaal weer present bleken.

83

Slechts de man van Uilenspiegel bleek onvindbaar.
"Die ken uw nou wel afschrijve", meende Weers en
keek misprijzend naar een winkelhaak in z'n slaapbroek,
"die hep het vak nou geleerd, hoe of dat ie uit de vingers
van de kompie mot blijve. En van Uilenspiegel daar lust
ie nou rats van!"

* * *
En zoo, al bladerende in dat oude dagboek, vind ik nog
één verhaal, dat het einde van dit hoofdstuk uit het land
der kroesharigen moet worden.
Jaren later, .en alweer op een eiland, is het gebeurd wáár gebeurd.
Er werd vroeger dikwijls gemompeld en zelfs luide verkondigd en geschreven, dat het welslagen van ondernemingen tegen verzetslieden te dikwijls "stoelde' op wreedheden
en mishandelingen.
Daarover moest uWeers hooren .... . .
Want Weers en de zijnen, mits uit het goede hout geneden, behoefden geen wreedheden en mi!lhandelingen
om hun doel te bereiken.
Die kenden andere en betere knepen van het vak.
En die leerden ze aan de toeans en de hunnen ....

* * *
In Tanah Tinggi was het jarenlang mis geweest.
Zóó zelfs. dat de jongelui uit die bergstreek twee jaar
geleden de "Hoofdplaats" - drie hamhoehuizen plus twee
toko's en een stelletja leege petroleumblikken rondom een vlaggestok - bijna hadden afgeloopen. Bijna want daar huisde toen een ouwe "doorgefiltreerde" posthouder met drie geweren. En die posthouder ging in zijn
eenigste raamkozijn zitten en zijn pleegkinderen laadden
de geweren en het werd telkens pang, pang, en den lag er
weer een Toerah. 1)
Dus zond de Kompeni toen eenige hrigades marechaussée met een paar toeans, die van wanten wisten, naar Tanah
I) Toerah • volkeatam op Flores.

84

85

Tinggi, en die vochten daar eerst boven in de bergen een
paar robbertjes, verklaarden vervolgens de overblijvers tot
trouwe onderdanen der Kompeni en begonnen aan de pacificatie.
Dat heeft Weers allemaal meegemaakt.
De nieuwe onderdanen kenden slechts een soort wet
en één soort recht - de wet en het recht van het land.
En die was belichaamd in den sterkste en in den brutaalste. Net precies dezelfde wet en hetzelfde recht,
waaronder en waarmee de voorvaderen van Weecs, u en
mij, in de onvoldoende gewaardeerde middeleeuwen werden geregeerd.
En dus beschouwden ze - en alweer net precies zooals
onze voorvaderen - iederen zachtere en meer vriendelijke
vorm van wet en recht als een uiting en een bewijs van
zwakheid en onvermogen.
Weers en zijn toeans hadden dat "prompt geschoten".
En regeerden dienovereenkomstig tot algemeene tevredenheid, althans zonder verdere oorlog en zonder verder
spektakel.
Toen dat een paar jaar goed gegaan was, ontstonden om
en bij Buitenzorg en Batavia de ethici.
Ze verspreidden zich evenals de herdershond over heel
Indië en toen de toeans van Weers naar een anderen uithoek werden gedirigeerd om daar een faillieten inventaris
te beredderen, stapte één van die ethici in Tanah TiDggi
aan wal.
Negen dagen later was Weers de sigaar.
Want toen er bij het wegwerken boven weer eens een
heele kampong ontbrak en Weers na een halsbrehnde
nachtelijke patrouille het heele husje gezellig bij een grooten feestpot vol palmwijn vond, buitengewoon benieuwd
hoe Mai Bapa en de nieuwe toean op deze demonstratie
zouden antwoorden, en toen Weers derhalve de wet des
lands en zelfs op instigatie van den radja toepaste: het
hoofd een haal uit de mok en de rest aan een touw mee
naar beneden, toen sprong de nieuwe bijkans uit z'n vel,
zoodra hij dat slaventransport zag verschijnen.

86

Dat was onwettige vrijheidsberooving, dat was tegen de
heerendienstregeling: die als maximum-correctie zes dagen
extrawerk voorschreef, dat was ..... enfin, dat was alles wat
Filips de Bloeddorstige en Karel de Wraakgierige slechts
konden uitdenken.
En als er toen niet een verstandige Assistent Resident
was verschenen, zou Weers als een crimineele moordenaar
in de petoet zijn geraakt.
De heele gemeenschap stond paf.
En het allerpafste stonden de lieden van het touw, die
op zijn minst op drie maanden echt en hard werken hadden
gerekend en die nu, na een vriendelijk, menschelijk en
innig waarschuwend woord van den nieuwen toean, zonder
meer naar huis mochten gaan.
Boven lachten ze zich een breuk.
Zeven dagen later zaten alle wegmantri's in zak en
asch: of de' toean zijn soldaten maar wou zenden, want er
kwam letterlijk geen kip meer werken en in Boengawae hadden ze den mantri zelfs beloofd hem het hoofd te
zullen afslaan, als hij nou nogeens met die vervelende boodschap kwam.
"Geen sprake van soldaten", zei de toean, "jullie kunnen niet met de menschen omgaan. Ik zal zelf komen, samen met den radja."
En hij kwam.
Omdat hij den radja meebracht, dien ze fatsoenshalve
niet in zijn hemd konden laten staan en die bovendien
"particulier" een karwats van haaienvinnen hanteerde,
kwamen ze onder veel gejuich een heel en dag werken.
Toen ging de to~an weer opgewekt naar huis.
En den volgenden morgen deden de werkers imgelijks.
Het werd een hopelooze geschiedenis, vooral toen de
A.R., die niet bepaald van gisteren was, begon te stoomen
omdat de weg niet opschoot.
Dus moesten Weers en de zijnen opnieuw het gebergte
in om onwilligen "met zachtheid te overreden" hun verplichte diensten te verrichten, om, als die overreding niet
hielp, hen naar het werk te "geleiden" en om hen slechts
87

"in cas" van openlijke rebellie en volkomen weerspannigheid naar den r~chter te geleiden.
Zoover kwam het slechts .zelden, want als een met
moeite verzamelde karavaan op het werk kwam, bleek den
volgenden ochtend minstens de helft weer tersluiks te zijn
verdwenen.
En dan gingen de brigades opnieuw spelden in een hooiberg zoeken.
In de tap waren ze het er allemaal over eens, dat het
mis zou loopen.
Want wist Weers niet van den tolk Johannes, dat het
boven nog tjokvol geweren zat, dat er een levendige handel
in kruit werd gedreven, dat Boegineezen en andere zeeschuimers op de noordkust geweren invoerden en dat ze
van plan waren, nu het met die heerendiensten zoo gezellig ging, ook geen belasting meer te betalen en eens
af te wachten, wat de toean dan zou doen?
"Nou, en dat hoef je niet te vrage", meende Weers, "die
slaat een factuurtje spaarpotte in om de schurrefies te
helpe. En dan kenne wij gaan kijke, dat ze elleke week een
ketippie 1) door het gleufie doen."
Toen, tusschen al die ellende, verscheen een gloednieuwe
toean Iitnan van een ander eiland, waar ze óók met de pacificatie bezig waren.
Die luitena.n t stal op de eerste patrouille voor eeuwig
en altoos het hart van Weers.
Die eerste patrouille was alweer naar Boengawae, waar
ze het alweer verdraaid hadden op te komen - "de
compelemente van het raadje en as dat ze allemaal met
zinkings op d'r bed lage".
"Zoo", zei de luit', en anders niets.
Toen begon W eers lont te ruiken - die ouwe toeans
van hem zeiden in zoo'n geval ook niet veel.
's Avonds tegen tien uur kwam de luit' in de tangsi.
"Over een ,h alf uur uitrukken", zei hij. En anders niets.
De neus van Weers krulde.

Boengawae lag in het Noorden, op een kleinen dagmarsch afstands.
Dus wandelde de patrouille eerst een uur rustig naar het
Westen.
Toen riep de luit' Weers.
En toen was Weers eindelijk in langen tijd weer een gelukkig mensch.

* * *

I) Keûp . duhbeltje.

88

89

Juist even vóór vijven hadden ze Boengawae met twee
brigades omsingeld. En toen de eerste haan kukeleku zei
en -de eerste Toerahdame geeuwend naar buiten kwam,
stapte de luit' samen met We ers, die voor geen geld ook
maar iets van de voorstelling zou missen, naar het huis
van den kapala.
Die kapala was, om met Weers te spreken, "een vuil
schoffie".
Bij de ouwe toeans stond hij al in een kwade reuk, maar
omdat zij e c h t e toeans waren, had hij geen aap in te
brengen en was altijd de beleefdheid en voorkomendheid zelf.
"Kapala", riep de luit'.
Er verscheen niemand.
Nog tweemaal riep de luit'. Er kwam niemand. En ook
de andere huizen lagen als leeg en verlaten.
"Zoo", zei de luit', "is het zóó laat? Weers, ga met een
paar man naar binnen, pak hem bij zijn baadje en breng
hem hier."
,,0, dat doe ik wel effe alleen", zei Weers, en kroop in
de hut; er klonk gestommel en geschreeuw en toen verscheen de grijpgrage en harige hand van Weers en in die
hand zat de kapala.
"De fent nep een neusbloeding", rapporteerde hij
prompt. En inderdaad was er met den neus en de naaste
omgeving blijkbaar iets onverwachts gebeurd.
"Stil laten bloeden", zei de luit', "djoeroebasa, vraag
den man, waarom hij niet komt, als ik hem roep."
"Hij is ziek", vertaalde de tolk.
"En waar is de rest?", vroeg de luit'.
Die waren ook ziek.
"Weers", zei de luit', "ziekenrapport."
Het werd voortreffelijk: zevenenveertig burgers van
Boengawae, allemaal zoo gezond als een visch in het helderste water, werden uit de hutten gevischt. Slechts één
wethouder bleek werkelijk ziek en werd voorzien van castorolie en buik drank - veel lekkerder dan de sterkst gegiste toe wak - weer opgeborgen.
90

"Zoo", zei de luit' "en nou gaan we werken. Iedereen
tweemaal zes dagen extra wegens onwil. Ik geef de taak
uit. De troep bivakkeert hier. Iedere dag een varken, vier
soepkippen, rjjst en brandhout. Ik betaal zoo- en zooveel.
Als iets aan de taak of aan de makanan 1) ontbreekt, komt
er telkens een extra-dag bij. En de kapala blijft, totdat
alles klaar is, gezellig bij mij aan de tali 2) zitten. Gesnapt?"
En toen floot hij de brigades en de jongelui gingen in
het gelid en de kapala aan een nette tali en .... 's avonds
was de taak voor twee en een halven dag kant en klaar en
kwam een nederige deputatie vragen, of de kapala "Iepas" 3) mocht.
" Ik denk er niet aan", zei de luit'.

* * *
En dus bleef de kapala van Boengawae gezellig
aan de tali en met alleen maar op gezette tijden de aanspraak van zijn oudste en meest versleten bini, 4) die de
maaltijden aandroeg.
's Avonds kwam het hoofd van de dorpspolite nog één
enkele, laatste poging wagen: als de kapala, die Mai Bapa
in zoo hoge mate had vertoornd, nu door den vergevensgezinden, grooten, luisterrijken Heer zou worden losgeknoopt, dan was hij toch reeds een zwaar bezocht en krachtig gestraft man, aangezien hij zonder een klinkende fuif
met veel babi's 5) en nog meer toe wak de smaad en schande
tegenover zijn onderdanen niet te boven kon komen. En
ze zouden nu heusch, werkelijk en waarachtig, trouwen
ijverig werken, en ze zouden zelfs, wind en weder dienende, heel misschien ook een tikkeltje achterstallige belasting betalen en ......... .
"Tida" 6), zei de zure luit'.
Dus legden de onderdanen, onder den indruk van zooveel hardvochtigheid, er den volgenden dag nóg een paar
scheppen op, zoodat ze '8 avonds voor het eerst in hun leven
I) M.kman . bet aten; 2) Tali - lOuw;
5) Babi. varken ; 8) Tid • . neen.

3) Lepa•. lOR;

4) Bini . vrouw;

91

werkelijk moe waren, terwijl een taak voor minstens drie
gewone dagen in één "toer" vervuld bleek.
Weers genoot en raadde aan het op die manier nou
nog een paar weken vol te houden, dan waren ze ineens
met het wegenplan voor een paar jaren klaar.
"Nee", zei de luit' ,,'t is nou sampai". 1)
En in een plechtige bijeenkomst ontknoopte hij eigenhandig den schuldige, na een zeer korte, doch ook zeer
krachtige toespraak.
Er ontstond blij gejuich en onbeschrijfelijke geestdrift~
mede met het oog o~ de komende eetfuif.
Slechts werden die blijde dingen een kort oogenblik getemperd, toen de Groote Heer meedeelde, dat hij binnen
twee weken wéér een kijkje kwam nemen. En als er
dan ook maar z Ó ó vee I zou ontbreken ..... .
Ze beloofden dadelijk en overtuigend, dat er n ooi t
meer iets ontbreken zou.
"Jawel, neem mijn nou", zei de immer cynische Weers.
"Hm", zei de luit'.
Maar toen ze na gedane zaken met de brigades beneden
kwamen en de luit' naar het bestuursorgaan stapte om te
rapporteeren, wat er daar boven zoo allemaal gebeurd was,
toen werd het poppenkast.
De nieuwe vond, dat de luit' zijn bevoegdheden in alle
opzichten verre had overschreden, dat hij blijk had gegeven
van weinig tact en bestuursbeleid, dat hij op die manier
opstand pro v 0 c eer d e, dat .....
"Val dood, vent", zei de luit' en wandelde een kantoor
en een bestuursorgaan verder.
"Tjaaa", zuchtte de A.R., ,,kan ik het helpen? Het is een
besmetting, die ze daar in Batavia oploopen. Ik heb er al
last genoeg van."
"Het is daarboven een soepje", vond de luit' "en vandaag of morgen komt er herrie."
En hij vertelde, wat hij gehoord had over geweren, die
verstopt waren, en over andere kampongs, die ook dik genoeg hadden van werken en betalen, nu dat tegenwoordig
I) Sampai . voldoende.

92

zoo gemakkelijk ging, en over hetgeen de jongelui alzoo
van plan waren, zoodra de djagongoogst goed en wel binnen
zou zijn.
"En ze pikken hem natuurlijk het eerst", meende de
luit', "zoo'n zacht gekookt eitje lusten ze we)."
En hiermee gaf hij geheel en in de oorspronkelijke bewoordingen het oordeel van Weers weer.
"We moeten maar eens een conferentie houden", vond
de A. R.
Dus confereerden ze.
De nieuwe zat vol grieven. En de luit' niet minder.
Opstand? Herrie? Ja, natuurlijk zou er opstand en herrie
komen, wanneer mannen met de bestuursinzichten van
dezen officier op de bevolking werden losgelaten, wanneer
er wéér met tali's en slagen en onwettige vrijheidsberooving
en onmogelijk zware heerendienst werd gewerkt! Dat was
allemaal goed in lang geleden tijden ....
"Net drie jaar", meende de luit' schamper.
Drie jaar was in dezen tijd en in deze omstandigheden
een z é é r lange termijn. In drie jaar kon een primitieve
bevolking, die onschuldig en argeloos voortleefde, heel wat
veranderen. Zelfbewustzijn, zelfrespect, zelfbestuur, dát
was de toekomst.
"Laten wij een split je gaan drinken", stelde de luit' aan
den A. R. voor.
Maar die wou nou toch wel eerst haring of kuit hehben
over die geweren - een goed opstandje kon jt" cen hap in
je promotie schelen!
Geweren? Ge w ere n ? Kwaadsappigheid ~ de eeu'\vige,
vijandige achterdocht tegenover een bevolking, die all,.t>n
maar rust en vrede verlangde! Hij stond er voor in, en de
radjas stonden er voor in, en de kamponghoofden stonden
er voor in, dat er in de heele onderafdeeliog geen enk"l
geweer meer te vinden was. Die waren omgesmeed tot
landbouwwerktuigen, die .....
"Ik wed om zes fijne flesschen, da t ik er binnf:n een week
een half dozijn mee naar beneden breng", stt"lde de luit'
voor.

93

I

"Ja, natuurlijk met mishandeling en afpersing en .... "
"Dus ze zijn er dan toch?", vroeg de A. R.
Nee, dat bedoelde de nièuwe niet, maar den luit' kennende ... enfin, als die dan per sé champagne wou betalen...
En de zaak was tenu_ Zonder kneveling, zonder tortuur.
De luit' confereerde vervolgens met Weers.
"Twee dozijn op een prissenteerblaadje", voorzag deze
pacificator.
En welgemoed gingen ze op stap.
Eerste pleisterplaats Boengawae.
De kapala schrok zich blauw, nu die akelige zure toean
alwéér binnen zijn tijd terug was. En verklaarde derhalve
dat hij juist van plan was den volgenden morgen naar beneden te reizen om den toean dokter te raadplegen om·
trent zijn nog immer ontregelde buik.
"Zal niet gaan", zei de zure, "morgen gaan we allemaal
weer gezellig werken. Jullie hebben sinds ik weg ben geen
aap uitgevoerd. En dan blijven we meteen doorwerken totdat jullie die drie geweren hebben ingeleverd, die je verstopt hebt."
"G e w ere n ?", steunde het hoofd, "g e w ere n ?"
Hij wist om zoo te zeggen niet meer hoe een geweer eruit
zag! En geweren verstoppen, tegen het bevel van Mai Bapa
in? Hij zou niet durven!
"Daarom juist", vond de zure.
Dien av~md vergaderde de raad van state met spoed.
En juist toen de luit' onder de klamboe wou kruipen,
verscheen het hoofd der dorpspolitie - als kapala kun je
met het oog op je connecties die dingen niet zelf entameeren - in- en begeleid door Weers.
Immers, als hij geweten had, dat de toean naar geweren
zocht.... ja, hij wist geweren. Maar hoe kon de toean nu
denken, dat in Boengawae.... ? Nee, dan moest de toean
héél ergens anders zoeken. Maar de toean zou ook begrijpen, dat het voor hem gevaarlijk was zijn familie en vrinden te verraden en ....
,.Jawel", zei de toean.
En toen gingen ze er gezellig bij zitten, en de commissa-

94

ris vulde zijn wangzak bij uit de doos-met-de.weduwe van
Weers, en de luit' schoof een rijksdaalder af en beloofde,
dat hij eerst een heel andere richting zou opkuierrn en pas
over een paar dagen de geweren zou pikken en.... "Goddank", zuchtte de heele raad van state · bij terugkeer van
den politieman, "die zijn we weer voorloopig kwijt."
Drie dagen later verscheen de luit' via 1.3ndéwae in
Kéwar.
En hij wandelde met de zijnen en een stomverbaasden
stoet van dorpsgenooten regelrecht naar het ladanghuis van
Bili Bolé, paste bij den noordelijken hoek zes passen naar
het wes ten en toen drie passen naar het zuiden af liet twee
dwangarbeiders een gat graven en....
'
"Waaaaaahhhh", steunde een volkomen geschandaliseerde dorpsgemeenschap, toen uit dat gat twee kostelijke geweren werden getooverd.
"Pegang", 1 ) beval de toean, vóór nog iemand van zijn
stomme verbazing bekomen was. En meteen lag Bili Bolé
aan de tali.
Ook in Kéwar vergaderde de raad van state derhalve
met spoed, vooral toen de kapala in algeheele radeloosheid
kwam vertelleII, dat die nieuwe toovenaar van plan was
een heele week te blijven tooveren en alle ladangs in den
omtrek af te graven.
"Dat hebben die lui van Landéwae ons geleverd", voorvoelde de toean tanah. 2) Want was de kapala van Lantléwae
nog niet onlangs in het ongelijk gesteld in een ingewikkelde en minstens tien jaar oude ladangkwestie ?
Er;t plotseling begreep de heele vergadering de tooverij.
DItmaal maakte de toean tanah den luit' wakker.
En zelfs zonder de tabakszak van Weers en voor de eenvoudige premie van één heele roepiah vernam de toean
omtrent een compleet arsenaal.
Twee dagen later, juist bij het krieken van den ochtend.
trok de stoet der gerechtigheid via Nihieng Landéwae bin.
nen.
I) Pegan~ . hier: arresleeren! 2) Toean tanab . leU. heer v. h. land; bier een
der oudsten, die al8 regel aangeeft wanneer geplant en geoog. t moet worden.

95

En ten aanzien van een met stomheid geslagen gemeenschap tooverden Weers en drie dwangarbeiders vijf geweren te voorschijn.
"Maar die ééne is een afleggertje", zag deze gezag·
hebbende dadelijk, "dat is d'r één van een uitverkoopie."
"Pegang", beval de luit' andermaal.
En het dorpshoofd met twee van zijn stamtafelvrinden
ondergingen de tali.
De rest laat zich vanzelf begrijpen.
Op den avond van den zevenden dag verscheen de luit'
met Weers, negen net gepoetste geweren en zes adspirant
rebellen in de voorgalerij van den nieuwe.
En meteen verscheen de A. R.
"Asjeblieft", zei de luit' .
"Daar zit je", zei de A. R.
"Als het u hetzelfde is, dan heb ik toch maar liever
bier", zei W eers.
"Daar snap ik niks van", erkende de nieuwe onnadenkend eerlijk.
"Dat hoeft ook niet", grinnikte de luit'.
Echter, ethiek is ethiek.
Dus versleet de nieuwe nog twee toean litnans.
En toen brak de opstand in Tanah Tinggi uit.
"Zoodat ik maar zegge wil", vond Weers, "dat as ze
mijn en de luit' nou maar een maandje hadde late pioniere,
dat dan één van me kelegaas geen pel or 1) midden in z'n
buik had gekrege, en dat die kapala's van Boengawae en
Kéwar en Nihieng dan nou nog bij d'r eige thuis zouwe zitte
inplaats van as adelborste 2) voor tien jare mee te mottt'
sloffe. Nou u en dan ik!"

I) Pelor- kogel; 2) Adelborete - hier en daar werden dwangarbeiden door deD
troep zoo geDoemd.

HOOFDSTUK 11.

. MET HENDRIK lANSEN VAN DE BOBBER.
1. De BobberlaTJ.
Ergens op een post buiten heb ik den bohberlap }eeren
kennen. En daar hielden we dan 's ochtends samen ziekenrapport.
Dan stond hij in z'n witte jasje klaar en riep "in orde"
en kwam met het ziekenboekje bij me.
"Iets bijzonders, Jansen?"
"Nee luit'. Dinges hep gisterenavond 38.4 gehad, de andere benne koortsvrij en die dwangarbeider, die hep z'n
eige weer een paar maal bevuild."
En dan kwam het ziekenrapport - de Kromo's met "badan tida koewat" 1) en een Ambonnees met een hoestend
kind en een Jan met, zooals de bobberlap het uitdrukte, de
hondenziekte, en een dwangarbeider met een stukgeloopen
voet, en de bobberlap raakte op stoom.
Want hij had een groote menschenkennis - hij .,rook"
de 'lijntrekkerij. "En tegen lijntrekkerij, luit', daar help
maar één ding tegen: kasterolie en droge rijst. Dan benne
ze in twee dagen weer koewat betoe)."
En 't was kostelijk om den bobberlap met een lijntrekker
doende te zien. Dan trok hij een ernstig, meewarig en medisch gezicht en hij hielp den ongelukkige met hondcrd
voorzorgen in een "doodshempie" - zoo noemde de bobberlap de hospitaalkleedij - en op z'n tempatje.
"Jongen", zei ie dan, "jongen, de dokter wil 't niet we·
ten" - in de ziekenzaal was ik altijd "dokter" en du~
geen luit' - "de dokter wil 't niet weten, maar je hep het
smerig in de ingewanden. En nou mot de boel eerst is gesmeerd worde. " En dan vischte hij in de apotheek een
I) B4daD tida koewat • lelt. mijD liebaam is Diet eterk.

groot-model zalfpot op en die schonk hij tot den rand vol
castorolie eD dan was het "slikken" en "santjes", en zoo nu
en dan herhaalde hij de versnapering - "smeeren kan je
d'r alleen maar bovenop helpen" - en als de ongelukkige
dan om de vijf minuten met een benauwd gezicht naar
buiten draafde, waar een gastvrij petroleumblik klaar
stond, dan knikte de bobberlap goedkeurend en zei aanmoedigend "hou 'm zoo" en "as je soms een kurk noodig
hep", en hij zorgde, dat de zieke droge rijst at "vanwege
de branderigheid en de hloedzuivering" en dat Adinda niet
op hezoek kwam - "ik mot geen meid es in me hospitaal,
as ze niet voor mijn komme" - en als dan de zieke na twee
dagen verklaarde koewat betoeI te zijn, dan adviseerde de
bobberlap om 'm nog een paar dagen in observatie te hou.
den - "hij is nog altijd aan de je weet wel, luit' ", - en
't bleef castorolie en droge rijst tot de ongelukkige einde.
lijk als "genezen" werd ontslagen. En dan had de bobberlap nog "een woordje" voor hem.
"Nou zeI ik jou is wat zeggen, jongetje. Als je het nog ia
in je ongezoute harses haalt om hier bij mijn de boel te kom.
me bevuile en me kostelijke castorolie om lauw opmaak, dan
zal ik je vinde! Het hospitaal is voor zieke menschen cn
niet voor zoo'n lamgeslagen akeligheid as jij hent. En ....
laat het je gezegd zijn!"
En Kromo, die van de schoone rede weinig méér begrepen had, dan dat "oom" marah betoel 1) was, schoof
haastig de pintoe 2) uit. En kwam voorloopig niet meer
terug.
Maar als er een zieke was, een ernstige zieke, dan was
de bobberlap de beste, die je je denken kon. Dan bleef hij
nachten achter elkaar op de been en hij stopte den zieke
zoo om 't half uur eens lekker onder de wol- " van zweete
zal je gezond worden, dat haalt de vuiligheid naar buiten"
- en hij had geen rust en geen slaap noodig - "een mokkie jennever houdt een mensch dagenlang op de been
luit', - en hij heeft met z'n stille zorgen, z'n onvermoeide
I) Marah beloei . echt bool;

98

2) PiOloe . deur.

waken menigen zieke, die d'r zwak voor stond, boven Jan
helpen houden.
.
,
.
Hij had geen bintang1 ) en geen kroontje - " t vet IS van
de ketel luit', en wij van de bobber, wij hebb~? hee'Iemaal
geen kans meer om nog is een mooie borst bIJ mekaar tf'
krijgen".
En toch was hij er één uit duizenden, één, die, als 't werkelijk kloppen zou worden, in de voorste rijen te vinden
zon zijn met z'n verbandjes en z'n obats en z'n bobber
en .... die, als de dokter 't niet zien kon, zich er een fee.st
van zou maken eigenhandig ZOO'll "vuile sloeber een tik
op z'n kanus te geven".
Bobberlap" werd er wel eens gezegd, "bobberlap, waar'"
?"
om heb je toch nooit geprobeerd korporaal te wor den.
Dan trok de bobberlap een ernstig en nadenkend gezicht
en hij schoof z'n pruim een beetje hoogerop achter z'n
kiezen en ja" zei-ie dan, "wat za'k je daar van zegge? Ik
heb het no~ tw~emaal geprobeerd, eens toen ik pas in dienst
was en eens, nou een paar jaar terug. En de dokter had
me goeie getuige meegegeven en de ergean,t ~ad ~e zoo
't een en ander van 't vak geleerd - maar d r IS altijd wat
tusschenbeie gekomme. De eerste keer, d~t ik de ~eeren ~'r
is zou vertellen, hoe of dat een mensch d r van blOneo Ult·
ziet toeo was net een week vroeger, één van me kameraads
jari'lJ' en toe~ ben ik zoo io de jenever geraakt, dat ik
ach; dagen achter de wacht noodig had om weer bij te
komme en toen was het noppes korporaal.
En de tweede keer - nou, toen was het 's avonds een
gezellige boel in de tap geweest en t~en was ~'r zo~'n snot·
jonge, die mijn wou leere hoe of dat Je een dIkkop mneemt
en toen hebbe me woorden met de sergeant gehad en toen
- och wat zal ik je d'r verder van vertellen? Een mens is
een mens, luit', en of ik die gele botervlekkies niet op me
jassie hep, ik zal d'r geen dikkoppie minder om slikke. En
zoolang als d'r zieke benne, zal ik ze helpe en met de potjes en pannetjes naloope en in d'r doodshempie knoope~
I) Bintaog . Jeu.lter; hier Militaire WiUemaorde.

99

maar korporaal worde - nee, luit', ze luste de bobberlap
niet - daar is ie veuls te leelijk voor!"
,

* * *
2. Hendrik lansen, sergeant.ziel,en1Jerpleger.
Op Labakiba, ergens op een eiland, ergens in de zondoorbakken zeeën, lagen drie brigades. En iedere brigade
stond onder een europeeschen sergtant.
Dat waren er drie - drie Jannen.
De vierde was van de "bobber".
Die bleef meestal thuis en zorgde voor de doorgeloopen
voeten en voor de nabehandeling met chinine en voor het
groentetuintje en voor versche visch. Heel in het begin
nam hij ook nog wel eens temperatuur op, maar toen hij
door de beverigheid op een ochtend den thermometer
nèkte en de hooge "bobbers" zelfs niet op proces-verbaal of op schuld een nieuwe wilden sturen, nam hij de
koorts verder uit de vrije hand op.
Maar omdat hij zoo in z'n eenigheidje en als de brigades op stap waren te veel jenever innam, moest hij weg.
"Och zie je, luit', "zei de oudste sergeant, die niet meer
dronken worden kon en die daarom in de administratie
" behulpzaam" was, "het lieremannetje competeert 'm
toch. En dat kan ie veel beter hij z'n eige thuis hebbe".
En zoodoende werd de oude bobber "weggevakeweerd".
De nieuwe liet een tijdje op zidh wachten - we zaten in
die dagen niet erg dik in de geneeskunde.
Maar toen op een dag de Paket-boot weer het een en
ander aan land gezet had, kwam de hulp in de administratie rapport inleveren: "de vivres benne d'r, luit, maar
één van de kiste péterolie lekt as een zeefie, en ze hehhe
weer zitte klungele aan de kist met jenever, en dan henne
d'r patjols van Lindetevis, en de meid van Kromo Atmodjo
en de nieuwe hobberlap benne d'r oo'k."
Aldus werd Hendrik Jansen, sergeant-ziekenverpleger,
ingeluid. Voor drie lange jaren.

100

Uiterlijk leek hij niet je dàt.
Hij was een beetje krom getrokken en hij liep erbij als
een duiveplatter. Z'n uniform was een heele taille te ruim
en hij liet zich alleen bij bijzondere gebeurtenissen scheren.
Hij bezat één heele modelkist met kleeding, een gammel
bultzakje en een kreupele stoel.
"Een doorgefiltereerde vetkees," meende de "hulp", terwijl hij de administratieve hescheiden van Hendrik Jansen uit de post opdook.
Hendrik Jansen wachtte buiten.
HLaat hem maar hinnen komen."
En "goeie morge, luit'," zei Hendrik Jansen, salueerde
op zijn manier, ging op de plaats rust staan, zette z'n vettig
hoofddeksel af en bekrabde z'n stoppels.
De luit' stond even pàf.
Maar Jansen was van de bobber en dus ....... .
De luit' bracht hem op de hoogte van zijn dienst Zóó
laat ziekenrapport voor de troep, zóó laat ziekenrapport
voor de school, voor het personeel, voor de bevolkingJansen knikte instenimend: dat kwam terecht. Nee, hij
was nog nooit "buiten" geweest. Maar dat kwam óók
terecht. Want hij had drie jaar in de operatiezaal bij dokters Dinges gewerkt - en hij noemde de naam van één
van onze eerste chirurgen - en hij opereerde zelf ook
zoo'n beetje en als de luit' kon zorgen voor een hoc::pitaa}tjP. en voor wat instrumenten, dan kon hij hij de Chinees
wel een operatiejas laten maken en ......... ,
"Wat ben je vroeger van je vak geweest?", interrumpeerde de luit' Jansen's toekomstplannen.
En prompt antwoordde Hendrik Jansen: ,.slager".
Toen grinnikte de hulp in de administratie.
Jansen bekrabde weer rustig z'n stoppels.
"Heh je anders nog wat te vragen of te reclameeren ?"
"Nee, luit'."
"Goed. Ga dan je gang maar".
Hendrik Jansen salueerde blootshoofds, zette toen z~n
pet op en verdween.
"Da's een fijn merrekie", meende de hulp.

loi

En ook de luit' voorzag moeilijkheden.
Maar het viel erg mee.
's Avonds om zes uur bracht de "hulp" het avondrapport uit. '8 Middags had de luit' gedempt gejuich en herhaald gerommel uit de richting van de tap gehoord.
"Niets hijzonders, luit'," rapporteerde sergeant Dirks.
"Wat was die herrie vanmiddag?"
"D'r henne een paar stoelen omgevallen, luit'. En die
nieuwe hobberlap hep de lamp gemoerd."
"O! En hoe kwam dat?"
"Ja, ziet u, luit', me hebbe eerst gepandoerd, en toen
hehhe me een dikkop genome, en toen nog eentje en toen
heeft Jansen d'r nog één weggegeve . . . . .. Ja, ziet u en
toen .......... "
"Jawel. En waar is Jansen nou?"
"Die hehhe me naar z'n tempatje 1) gebracht."
Om de luit' wolkte nu óók de jeneverlucht.
. "Da's .het eenige ook", zei sergeant Dirks altijd, "die
b'roerde lucht. Van de jenever zelf zal ik niks zegge en die
doet me niet zóóveel, maar die rotlucht blijft zoo hangel
Die ruik' de luit nog door drie tjingké's 2) en een pruim
tabak heen!"
En ook ditmaal róók de luit'.
I"
. e Uit,,, En?"
" Z00. ,zeI dl"
.
"Nou luit," vond Dirks, "die bobber valt me mee. Hij is
nog wat groen en nogal slaanderig as ie wat ingenome
hep. Maar hij is van een goeie komàf en hij laat zich niet
kenne, as d'r es tegen de lamp gestoote wordt. En in z'n
vak is ie een 'heele meneer."
"Da's goed, Dirks," zei de 'luit'.
En Dirks verdween - mét de jeneverlucht.
I

Omdat het hospitaaltje nog niet klaar was, werd 's ochtends het ziekenrapport Vóór de kantoran gehouden. In
de kantoran, ongeweten door de anderen, zat de luit' en
luisterde.
Natuurlijk kwamen er dien ochtend meer Kromo's op
') Tem pat je . Ilaappllata;

2) TjiDlkè . kruidnagel.

het rapport dan gebruikelijk. Er stond een zware patr~~!!­
Ie voor de deur en de nieuwe bobber leek nogal een "Zl)e .
Hendrik Jansen verscheen precies op tijd, mét een paar
flesschen en potjes en met een mok. Die van het lieremannetje verscheen altijd zonder geneeskundige uitrustin~: .
Zóó" zei Hendrik Jansen en keek eens langs het rl)t)e
er:stig 'zieke Kromo's, ,Zóó! Dat wou mij effe in de tif
drukke, hè? Ziek? Jawel, dat kenne me! Kw~ sakit apa? 1)
Sakit peroet? Dacht ik het niet?" - de luit' hoorde een
f1esch ontkurken - "ik zal jou sakit proeten! Hier, slik
in nee niks te viezegeziohte. Beste kasterolie, veels l~
g;ed v~or jou" - de luit' hoorde gerochel en kokhal~erig
aehik - "en binnehouwe! As je hrani ben om het UIt te
~puge, komp d'r nog een mo~ie bij!. Klaar? ~wc\ sa~it
apa? Koerang napas? 2) Dacht I'k het met! Kom hier. Diep
ademhalen! Voouit nou!" - een stilte - " Zóó, is dat koerang napas? Diepe kniehuiging - dieper - nog dieper!
Zoo ·- en nou tienmaal, één, twee .... " - de luit' hoorde
den Kromo steunen - "kom hier!" - weer even stilte niks te koeran ... napassen! Die vent hep een adem as een
~s! Weet je wat jij mankeert? Jij hen hardlijvig, man. En
. ) . nt"
dan loop je a d em vast.l" - " barOe boea~g air, s a ,3)
steunde de angstige Kromo - "Dan mot Je nog een paar
keer. Hier! Slik in! Asjeblief - allemaal voor de gemeentereiniging! Ziezoo, en nou hebbe me zeker nog kaki lemhek?" 4)
Doch de eerste genezingen bleken afdoende te hebben
gewerkt.
"Ini sjant djahat",5) meenden de Kromo's.
De derde vroeg pillen - "ken je krijge", zei Hendrik
Jansen, "net zooveel as je d'r lus."
De vierde vroeg aspirine - sakit kapala. 6)
"Tida," besliste Hendrik Jansen, "da's veels te duur!
Allemaal hardlijvigheid! Schoon chip mot er gemaakt
I) Kw6 aakit opa? Sakit peroet? . Watroankeerjij ? Buikpijn ? 2) Koerang na.
pas? . Kortademig; 3) Daroe boeeDg air . ik heb zoo ju;.t mijn behoeften ged ..n ;
Kaki lembek . ,lappe beenen; S) Djahat . hier : een kwaje; 6) Sakit kapala .
hoofdpijn.

102
103

worde! Vooruit, slik in!" - en opnieuw werkte de wonderolie-flesch.
De vijfde had wérkelijk wat-kakiloeka!l)
" Goed zoo", prees de hobber, "as je werkelijk sakit
ben, dan mot je bij mijn wezel Voor een ziek mensch"en Jansen rommelde in z'n verbandtrommel- "ken ik
voele! Kom hier met die poot".
Binnen, in de kantoran, hegon de luit' met een gerust
hart aan z'n dagelijksch werk.
.
Hendrik Jansen van de hohber verstónd z'n vak.

* * *
3. Hendrik lansen op het oorlogspad.
In die goede, lang geleden dagen vonden de bruine
vrienden boven in den goenoeng het maar hàlf, dat de
kompeni wegen liet aanleggen en nijdig werd over mestvaalt jes in de kampong, en tot zelfs de oudste grootmoeder
inentte om haar ,,kompeni-hetoel" te maken, en bovendien
- en dit was het allerergste - helasting liet betalen.
Zoo op gezette tijden, als de djagong-oogst hinnen was
en één of ander dik hoofd onmatig veel toewak had gedronken, gaven ze er de brui aan.
Dan joegen ze den mantri weg of gapten z'n paard en
kwamen niet op bij het kerdja rodi 2) en lieten den toean
weten, dat ze hem "lustten".
En dan werd het weer perang.
Officieel heette het "gewapend verzet".
In de tap 3) spraken ze over belahbering.
. Belàbherd wàs het. Want de toean en de zijnen liepen
Zich dan een paar weken lang de spijkers uit hun schoenen ~m al. de on~llige onderdanen weer op te vangen,
om UIt te VInden wIe de kompeni hepijld hadden, teneinde
I) Kaki loek. • voetwond;
sl Tap . cantine.

104

2, Kerdja rodi • wegwerken in beerendienlt;

hen in 't gevang te voeren, en om het heele ineen gevallen
maatschappij'tje weer op de been te helpen.
Dan kreeg een andere "hoogst aangeslagene" de jas en
de broek van het afgezette hoofd en werd vervolgens
publiekelijk hevestigd, dan werd het vred~sfeest g~vierd
en dan inde de toean meteen de achterstalhge helastmg.
En het wachten bleef op een nieuw en perang.
Drie dagen nadat Hendrik Jansen, sergeant-ziekenverpleger, de medische praktijk had overgenome~, barstte
boven weer een zeepbel. 's Avonds probeerde de Jonge garde der opstandigen zelfs de tronk in brand te schieten.
Den volgenden morgen rukte de gerechtigheid in d~n
vorm van twee brigades onder den oudsten sergeant Ult.
De luit' zou den volgenden dag komen; die moest eerst
de zwaar geschrokken Chineesche handel, die zich op een
prauwtje in de baai had teruggetrokken, weer opvangen
en geruststellen, en de "defensie" van de hoofdplaats middels de gewapende politie "organiseeren".
Hendrik Jansen werd tijdelijk militair bivak-commandant.
"Maar je bemoeit je alleen met het bivak. Gesnapt?
Wat daarbuiten ligt, gaat je niet aan. Daarvoor zorgt de
politie."
En aldus commandeerde Hendrik Jansen één schoenmaker, twee dwangarbeiders, benevens alle vrouwen en
kinderen.
"D'r gebeurt niets", zei de luit', ,,'s avonds doe je alleen
wacht met den schoenmaker. Zoodra de politie de handen
vrij heeft, zal die de wacht overnemen".
Hendrik bekrabde nadenkend z'n stoppels. Of bij geen
geweer kon krijgen?
"Ben je gek?", zei de luit', "daar maak je ongelukken
mee! En er valt toch niets te schieten".
Maar Hendrik verklaarde, dat hij Limburger en vroeger
lid van een schutters-vereeniging geweest was. Hij wist,
om zoo te zeggen, niet wat misschieten was. En dan, waar
bleef zonder geweer z'n prestige tegenover Wongso, den
schoenmaker? Want die had er wèl één!

105

Dus kreeg Hendrik Jansen tijdelijk een karabijn.
,,~ zeI er geen spijt van hebbe", verklaarde !hij trouwhartIg.
's Avonds, even na donker, toen de luit' alles geregeld
had voor z'n vertrek op den volgenden dag, ging hij nog
even door de kota, waar de politie op geruststellende wijze
tukte, en naar het bivak.
En daar gebeurde het.
' '1"
" H aa., steun de de benauwde stem van den schoenma~er, "nanti pasang!" 1)
En ~e .luit' hoorde, het omklikken van een haanpal.
"WII.J~ als de .verd .... die haanpal omleggen?", vloekte de lUlt , ,,~at IS dat voor gedonderjaag?"
Wongso, m volle wapenrusting, verscheen van achter
den pag~er. ,~n verklaarde de beweging.
De ,,8Jant van de roemah sakit 2) had het bevolen. Er
waren moesoeh 3) in de buurt!
De "sjant" had ze zelf gezien en was op sluippatrouille
getrokken. De dwangarbeiders stonden op post bij het vark.enshok. In de barak waakten de vrouwen. En, had de
sJant gezegd, als je wat hoort, Won~'io, dan schiet je d'r op
los en dan kom ik je te hulp!
"Wel v~rdomme", vloekte de luit', die alle moesoeh hoog
en droog In het gebergte wist.
En met den schoenmaker, zonder geweer doch mét een
stormlantaarn, trok hij op weg om Hendrik Jansen te
zoeken.
Vijftig meter buiten het bivak in de kali zat Hendrik te
baden van benauwdheid.
" Weg m~t dat ding!", vloekte de luit', toen er weer een
haan pal klikte.
"Pas op, luit', ze loere op ons!", steunde Hendrik.
. Maar toen nam de luit' het woord - en dat kan ik b'
met allemaal neerschrijven. En Wongso en Hendrik w~:~
den meegeno.~en naar het bivak en daar nogmaals voor
d en nacht gelnstrueerd.
I) Bàlll!Nautipa ang! . Haltofik.chiet'.
3) Moe.oeb . vijaDdeD.
.,

106

2) Roemah ,.kit . ho.pitaal;

En als je 't in je hart haalt om buiten het bivak te

ko~en of te schieten, dan vermoord ik je levend", besloot
de luit'.
U mot het wete", berustte Hendrik Jansen, "maar i'k
"
I"
smoes u, dat ze op ons ligge te loere.
"Stil laten loeren", zei de luit', en ging naar huis.
Midden in den nacht - pang! pang!
De luit sprong uit z' n bed en met z'n scheenen tegen de
klaar staande patrouilleblikken. De politie schrok wakker
cn trok op het oorlogspad. De Chineezen schrokken mee en
smeerden 'm weer haastig en onder gillend geschrecu w
naar de prauwtjes. En in de gevangenis maakte een " prt>ventief" dankbaar van de verwarring gebruik en nam de
beenen.
De luit' en de cipier en de politie en de klerk kwamen
allemaal tegelijk bij het bivak aan.
In de barak achter een barricade rijstblikken hurkten
Hendrik Jansen en Wongso. De vrouwen en kinderen weeklaagden onder de baleh-baleh.
Zoo waarachtig as God", bezwoer Hendrik, " ze benne
" nou geweest! Minstens twintig kere1
.
d'r
smet plek e en
kris:se! Vlak voor de pagger, luit'. Wongso hep ze ook
gezien."
W ongso bevestigde. Alleen taxeerde hij het aantal op
limah poeloeh. 1)
. I"
. e Ult.
" K an met. ,zei d l ' ,
"Ik mag hier dadelijk voor je voete dood valle", zwoer
Hendrik, "as ik de hoofdman niet persoonlijk voor de commissie hep getrokke. Midde voor z'n kop. Hij mot vlak
bij de pagger ligge. "
"Godsonmogelijk", hield de luit' vol.
Maar ze gingen kijken. Met voorzorgsmaatregelen en
met de stormlamp.
Voor de pagger lag het groote, dikke varken van den
cipier.
Kena bet oeI 2) - midden voor z'n kop!
I) Limah poeloeh . vijftig;

%) KeDII betoei . precie. geraakt.

107

•
Wat de luit' toe n zei ....... .
En wat de cipier toe n zei ....... .
De politie nam op staanden voet de bewaking over.
En op denzelfden staanden voet werden Hendrik Jansen
en Wongso ontwapend en uit hun militaire "charge" ontzet, wordende Hendrik Jansen bovendien helast mét het
varken en mét de verschoten patronen.
De cipier legde er een stevige winstmarge op.
. "Dat ~èl je ~ou altijd zien", zei sergeant Dirks, de hulp
tn de hUIshoudmg, een goeie week latcr, "as je zoo'n bobherlap een stuk wapen in z'n tengels geef dan komp d'r
"Iak 1)
I '
,
tJI a
van. t Is nou nog bij een varreke gebleve. En
daar he~be me te.nminste in de menasie nog wat van gehad.
Maar WIe kan ZIch nou het apezuur schrijve op die pésp~ocesverhale voor de patrone? Want met een inkpot maak
dIe hohberlap nog veel meer belabbering dan met een
karrebijn. "
"Heeft hij het varken al betaald?", vroeg de luit'.
"Ja", ~erklaarde Dirks, "en hij hep d'r, verdomme, nog
aan ~erdlend o.ok. Omdat ie 'slager van z'n vak is ge wees,
hep Ie er lappIes en karrebonnaad en spekrihbe van ge.
~nutseld en aan de Chineeze verkwanseld. En de rest nep
Ie voor een stali 2) de katti aan ons gelate!"
,,0", zei de luit, die lauw" was gebleven van de babi.
"Zie je, luit", betoogde Dirks, "het benne bij hem de
zenuwe. Hij mot een moentji 3) neme!"
"Hm", zei de luit.
. "Ik za~ d'r wel is met de radja over plusse"'. beloofde
Dlrks, "die weet nog wel erreges zoo'n merrekie te zilte."
En zoodoende werd tot het bedriegelijk nagebootste
huwelijk van Hendrik Jansen besloten.

* * *
4. Hendrik lansen in zijn praktijk.
Vóór Hendrik Jansen ter bruiloft trekken kon, dienden
I) Tjilaka • ongeluk;

2) Stali . kwutje;

3) Moentji . huithoud.ter.

vele en ingewikkelde :::aken geregeld te worden, zooals
daar zijn de bruidschat en het huwelijksfeest. En in den
goenoeng heeft niemand haast.
Inmiddels schoot hij zich in.
Op een oohtend verscheen hij op het rapport.
Wat is er Jansen?", vroeg de luit'.
"Nee luit"", verklaarde Hendrik, "Ik mot uw niet
"
I"
hebbe, maar de gezaghebber.
"Allright", zei de luit', draaide ~ich om, t~ok het welwillend·belangstellende bestuursgezlc~t en was de ~ez~g­
hebber. Want in zijn eenvoudige, grIJsgroene persoonhjkheid vereenigde hij het noogste burgelijke en het hoogste
militaire gezag.
Hendrik Jansen nam er dadelijk z'n gemak van. En tocn
kwam het.
In die rot-harak - het ding stond inderdaad op invallen
- kon hij niet werken.
Accoord" zei de toean skebber, die óók luitenant wad,
,,~~ zullen e~n hospitailltje bouwen. En jij houdt er het
'h
toezlC top. "
"
"Da's dan om zoo te zegge voor de bakker ; meende
Hendrik.
.
Maar er was méér. Hij had de inventaris van de schamele verbándhlikken en van de civiele " ziekenkast" opgen?men en het was huilen. Hij mankeerde en HendrJk
haalde een papiertje te voorschijn en las.
Daar versta ik niets van", zei de skebber.
.,Dat kan u ook niet hellepe" Hen dr ik ~, d's
,troostte
a
"
'k
Latijn. Maar mijn hoeve ze van me va k Dl S meer te
leere!"
Maak maar een aanvraag op", zei de skebber.
"Met u ken ik prate", waardeerde Hendrik en ver,\
dween.
Hij begon denzelfden dag. Zooveel dwangarbeiders, Z?Oveel heerendienstplichtigen plus één mandoer. Maa~ dIen
zond hij denzelfden dag nog naar de kantoran - met een
geleidebriefje: "slapent op pos befonde". Dat "merre~ie"
kon hij niet gebruiken.

108
109

Hendrik was architect, Hendrik keurde het materieel
Hendrik gapt~ drie vaten cement méér dan hem compe:
te~rde: H?nd~~k bestrafte de lu~en van ziel eigenhandig"d r ZIt hiJ mIJn veel meer mezlek in dan as zoo'n doorgerookte mandoer ze d'r sepoeloe 1\ geeft" - Hendrik was
voorwerker en Hendrik stond van '8 ochtends zes tot
's avonds zes in z'n slaapbroek en z'n " frokkie" de beweging aan te voeren.
's Avonds wurmde hij met z'n vrind Dirks aan de aanvragen - in triplo .
. "Nou", meende Dirks op ' t rapport, ~,nou luit', asse we
dIe aanvraag naar de dokter sture, dan zelle me wat beleve."
Ze belééfden ook wat.
De dokter vroeg, in gekuischte hewoordingen, of diE"
gezaghebher krankzinnig was? Pillen en schurftzalf en
joodkali en castorolie, dat ging no!!'. Maar wat wou die onn~ozele gezagheh~er doen met al die andere, bijzondere en
hijzonder dure medicijnen; wat stelde hij zich voor om als
leek met operatiemessen en pincetten en nog een heeleboel
meer te heginnen ? Het onbevoegd uitoefenen der geneeskunde was strafbaar en ....
De gezaghebber genóót!
En liet Hendrik roepen.
"Dat hei je altijd met die dokters", troostte Hendrik,
"stil la te plusse. "
"Jawel", zei de skebber, "maar hoe krijgen we die bullen
nou?"
"Rathkamp", adviseerde Hendrik.
"Hm" - en de skebber dacht even na hoeveel kost
d Ie romme, d'Ie ze niet willen sturen?"
"
·
I
"Dat", zei Hendrik bedachtzaam, "dat zou ik effe motte
uitrekene. "
"Effe" duurde den heelen morgen. Hendrik zoog ingespannen op een stompje potlood, Hendrik had om het half
uur een nieuw vel papier noodig en sergeant Dirks moest
hij het optellen helpen.
" N IUit, " ,rapporteerde Hendrik, "voor een rejale
ou '
I) Sapoeloeb . tieD.

110

driehonderd glasharde guldes benne we het heertje."
"Allemachtig", schrok de luit'. En ging óók rekenen.
In die goede, lang geleden dagen hadden we allemaal
fondsen en fondsjes.
De A.R. wist ervan - dat wil zeggen niet-officieel.
Want als je ergens op één of ander begrootingspostje
geld overhield en je stortte dat terug, dan - om met Hendrik te spreken - "stonk je erin."
Immers, in de eerste plaats hezorgde je daarmede aan de
administratieve gezaghebbenden een onmogelijken rompslomp - en dat kreeg je " t. g. t." met woeker terug - en
in de tweede plaats werd je hegrooting dan het volgend
jaar op minder "gefixeerd".
Dus fokte je kippeveerenfondsjes, waaruit je in de onvoorziene nooden en behoeften van het bruine radjaschap
bij~prollg.

" Goed", besloot de luit', "ik zal de boel bestellen" .
"Asjeblief", zei Hendrik en - "nog een woordje, luit'."
En Hendrik betoogde nogmaals z'n goed recht op een
operatie-jas. Zonder die jas bleef het toch maar half.
Hij kréég de jas - Simin, de kleermaker, was er drie
dagen mooi mee.
Maar vóór de heele geneeskundige installatie goed en
wel in elkaar zat, kwam het eerste moeilijke geval binnen.
Ergens boven waren de jongelui onder elkaar aan het
vechten geslagen en Laka Bole was, volgens Hendrik, die
den toean roepen kwam, "smerig op de koffie gekomme. "
Twee klewanghouwen over z'n hand, zood at - dit medische relaas moet natuurlijk een beetje griezelig worden "de vingers erbij bungelden."
Laka Bole, door den kapala, die de rampspoedige tusschenkomst van den toean voorzag, eigenhandig als zoenof·
fer opgebracht, zei of deed als rechtgeaard goenoenger niets.
Maar Hendrik Jansen ....... .
Hendrik Jansen was gróót.
En van dien dag af wortelt des toeans hooge waardeering voor dezen eenvoudigen medicus.

111

,,Da's nou bedonderd," meende Hendrik, "dat we die
mikmak van Rathkamp nog niet hebbe, luit'! Nou waag
ik d'r me jas niet an".
Dus opereerde hij, in een hoekje van de barak met een
soldatensprei tegen de belangstelling afgesloten, in z'n
"frokkie".
Hij leende één van de oude scheermessen van de luit' en
de schaar uit de verbandtrommel en ...... ja, en dat werden, keurig ontsmet, de hoofdinstrumenten.
De operatie lukte natuurlijk - twee en een halve vinger
afgezet; hechtingen; verband en "nou nog een stotjevol
jenever en dan kan dat schurrefie vanavond wel op mijn
bultzakkie ti doe re" 1), besloot Hendrik.
Het schurrefie, dat voorspoedig genas, werd de rondtrekkende reclame - en Hendrik at veertien dagen gratis
kippen en eieren, dank zij de dankbaarheid van de vrienden en verwanten.
Alleen kostte het den toean een nieuwe bultzak -- "die
fent hep as een zeefie doorgelek en de partekeliere stank
van dat doorrookertje krijg ik d'r met een maand luchte
nog niet uit", lichtte Hendrik z'n aanvraag toe.
Maar dat was allemaal vóór het hospitaal geopend werd.
Toen het zoover was - cementen vloer, lucht, licht, acht
slaaptafeis, een kraamkamer, een "operatie-kamer", een
apotheek en twee kamers voor Hendrik zelf - gaf de
toean een fuif weg.
"Nou gaan ik nog één keer effektief van de kist", verklaarde de bobberlap, "en da's om zoo te zegge me afscheid.
Want om rede as dat Hendrik nou de toean dokter is, hep
ie hier z'n stand op te houwe. Neem d'r nog één, Dirks, je
.
ken het niet jonger doen!"
En sergeant Dirks nam er nog één en daarna nog een
heelehoel meer; "mijn doet de jenever toch niks meer",
verklaarde hij. En eigenhandig bracht hij 's avonds den
lafeloozen esculaap naar het nieuwe huis en op den nieuwen bultzak.
') Tidoer .• Iapen.

112

Hendrik begon met d~ school en de gewapen~~ politie de objecten, waarover je ..als gezaghe.bb~r altijd en voor
iedere proefneming dadehJk de beschikkmg hebt.
En vooral toen de toean, onnadenkend en op een ongelukkigen dag, een voetbal aan de sC'hool geschonke~ had,
stond 's ochtends driekwart van die school op het Ziekenrapport.
. ,
"Nou mag ik alleen nog lijë", zei H~ndrlk, "dat er e~ntJe
z'n been breek. Dan zeI ik je is effetJes een behandehngetje laten zien! Da's de mooiste reclame".
..
Na de eerste medische week brachten de onderWijzer en
Hendrik Jansen elkaar wederkeerig op 't rapport.
Hendrik had den onderwijzer erop betrapt dat hij een
fleschje pillen, waaruit hij de kinderen moest voorzien, aan
een Chinees had verkwanseld.
Verders" verklaarde Hendrik, die in z'n nieuwe bedrijf
'"
een hooge zindelijkheid betrachtte, "ver ders wascht d'
Ie
fent z'n eilTe niet. En dan doen de kinderen d' r ook niet an.
En dan k:n ik ze wel blij fe volsmeere met me kostelijke
schurrefzallef!"
Voorts - het werd een lange beschuldiging - "drukte"
de onderwijzer de verbanden en de veiligheidSSpelden
"achterover. "
En de onderwijzer klaagde smartelijk, dat Hendrik hem
aan den lijve" op veiligheidSSpelden had onderzocht en
hem in de eerste plaats van die dingen had ontlast en in de
tweede plaats "een haal uit de mok" had gegeven.
Het werd een ingewikkeld geval, waarmee zich natuurlijk ook de hulpprediker - adjunct-inspecteur der volksscholen - bemoeide.
Maar dien lustte Hendrik "rauw".
Want toen de hulpprediker - Hendrik sprak altijd over
huppelprediker - 's avonds te v~ren en nadat de .onde~­
wijzer zich bij hem had beklaagd, Zich naar het hospitaaltje
had begeven "ter bespreking", trof hij voor Hendri~'s
nieuwe kamer den ergeant Dirks en gezegden Hendrik
heiden in hun "frokkies" en achter een gezonden " dikkop" aan.

113

En daar hebben ze dien "sprinkhaan" op zeer gekruide
wijze - de hulpprediker gebruikte de definitie "godslasterlijk" - 'h un lezing van de zaak gegeven.
"Hij is d'r groen en geel van angeslage", verklaarde sergeant Dirks met trots.
De toean raakte er werkelijk "knijp" mee en droeg ten-

doorgefiltereerde huppplprediker d'r nou is persies ken
zegge hoe of dat ik over 'm denk, nou da's me een vel vol
beripsinge waurd!"
"En of!", waardeerde sergeant Dirks.

* * *
5. Hendrik }an....en en het gróóte geval.

-""'--slotte, onder opgewekt protest van den hulpprediker, den
.
onderwijzer ter overplaatsing voor.
En Hendrik Jansen ontving een "berisping".
Dewelke hij aan z'n laars lapte.
"Want", verklaarde hij aan z'n vrind Dirk!, "as ik zoo'n

114

Het eerste werkelijk gróóte geval in Hendrik's medische
praktijk werd de uit elkaar getrokken varkensjager.
In de ongewasschen goenoeng jaagden de jongelui nog
op de ouderwetsche wijze, die ze van pa en die de pa's weer
van opa geleerd hadden. Ze trokken met pijl en boog en
met de breedbladige lans de rimboe in en het bleef in het
algemeen meer geluk dan wijsheid, wanneer ze een varken
of een hert "schoten".
Want zoo nu en dan schoot het varken hèn.
En dan waren ze, om met Hendrik te spreken, "nog lang
niet lekker" .
Zoo was ook Taik Faka ter varkensjacht getrokken. Met
z'n hond en met z'n voorhistorisch wapentuig. En de dui·
vels, die daar in de hoog begroeide vlakte van Moroe het
lot der bruingekleurde en kroesharige vrienden hedis3elden, 'h adden het dien dag blijkbaar op Taik Faka voorzien.
Want juist toen hij een grooten, wilden en met stoere
slagtanden versierden beer ontmoette, lag z'n boog minder
vast in z'n hand en .... het was, zooals Hendrik later de
zaak uitlegde, "net persies boekan." 1) Toen probeerde
Taik het nog met de lans, maar de woedende beer liet hem
geen tijd en. . .. zeven uur later brachten ze op op C('11
bamboe-draagbaar de stukgescheurde restjes bij Hendrik.
Hendrik liet den luit' roepen voor dit bijzondere geval.
En toen de luit' in het hospitaaltje kwam - het was al
donker en hij had eerst op den oppas met de lamp moeten
I) Boekan . neen.

115

wa~h.ten - had Hendrik voor de allereerste maal z'n operaheJas aan.
"En hoe is het?", vroeg de ~uit'.
"B'roerd", zei Hendrik, "die rotvent hep 'm veuis te
nauw op me buik gemaak. "
"O!~', ,v~nd de luit', die aan T.aik dacht en nu t"erst op
Hendrik s Jas lette. Inderdaad pUIlde Hendrik er uil.
,,~ie ker~ls ke~e niks", mopperde de bobberlap, "hoe
mot Ik nou 10 een Jas, waarin ik me niet heweO'c ken_ zoo 'n
doorrookertje weer an mekaar lijme!"
0
.
Toen gingen ze naar den patient.

116

"Da's habis perkara'',1) meende de luit', die er kijk op
had en die er geen gat in zag om al die bloederige stukjes
van Taik weer aan elkaar te krijgen.
"Dat zeI U meevalIe", was Hendrik's diagnose, "as uw
mijn nou maar is een uurtje de volle ruimpte geef."
Hendrik kreeg de ruimte.
En bovendien twee dwangarheiders als extra hulp en
voor de verdere verpleging en verlichting.
Hij begon om half acht met een pincet en met een half
fleschje hier.
I
,En komp U nou tegen half elf nog is t'rug. Dan is ie
gepiept!"
Tegen half elf kwàm de luit', die zich voor het door hem
afgeschreven geval toch óók wel interesseerde. De familie
van Taik had een gezellig vuurtje voor het hospitaal aangelegd en een ingewikkelde boom opgezet. De dikke kapala van Maifang was zèlf meegekomen om eens te kijken,
hoe de toean 'icrgeant die geschiedeni weer in en adn
elkaar kreeg, en de oppas politie van de ronde, die toch
niets te doen had en bij al die maatschappelijke onrust
niet slapen kon, had hem bereids een oud zakmes voor een
kwartje verkocht. Bovendien foof één van de familieleden
op gepofte djagong.
In het hospitaal, bij twee stormlampen, die dwangarbeiders-verplegers omhoog hielden, werkte Hendrik weer
in z'n frokje.
De jas was hem te benauwd geworden.
En Taik. . . . . . .. Taik was niet meer te herkennen!
Die zat verwikkeld in zes prachtige, artistieke, hagelwitte verbanden. Hendrik legde juist de laatste hand aan
het zevende.
"Hij is zoo goed as voor mekaar", aldu de toelichting
van Hendrik, "maar het kost een vrach aan verband. Lig
stil, fent, of ik zeI je. . . . . . 't is toch voor je eige bestwil?
Nou nog effe omdraaie. . . . .. zoo...... en zoo ..... .
asjeblief en wie doet je wat?"
I) Habis perkara - aCgeJoopen.

117

En toen stond de I~it', die méér gewonden had meegemaakt, toch even pàf.
Paf van het prompte!
Want niet alleen leefde Taik nog, maar hij had er, in
al dat verband, nog nooit zóó zindelijk uitgezien .
. "As ie het nou nog met de koors sloft, dan is ie gepiept", vef\klaarde Hendrik, "ajo, Kobus" - dit tot den
dwangarbeider - "ambil air." 1)
Hendrik waschte medisch en methodisch z'n handen.
Buiten wou de familie eerst niet gelooven, dat Taik nog
leefde. Maar toen ze - "vanwege de reclame", zei Hendrik - den hagelwitten patient even mochten zien, toen
steunden ze meer ontsteld dan dankbaar "ho!"
En ze hebben er den heelen nacht over nageboomd.
Nu is er bij alle goenoeng-akeligheid toch één goed en
waardevol ding: ze kunnen tegen een duwtje. En zelfs
tegen een heel grooten duw.
En wanneer één van de vele Hendrikken tijdig een wond
kan schoonmaken en verbinden, dan zijn ze er voor je 't
weet weer bovenop.
Een week later mocht Taik "bezoek ontvangen."
De halve kampong kwam mee. En ze brachten in volle
opgewektheid nog twee nieuwe gevallen mee: een ouwe
dame met een oor als een gepofte appel en één anak
sekola 2) met tertiaire schurft.
"Da's nou de reclame", verklaarde Hendrik trotsch en
fier, "maar ik mot d'r zelfs bij hlijve vanwege de vuiligheid, die ze me anders mee naar hinne slepe."
Weer een week later zat Taik 's avonds in het tuintje
voor het hospitaaltje en in één van de stoelen van Hendrik.
En het blééf vorstelijke reclame.
Zoodat de toean zelfs haastig aanvulling van verband
en geneesmiddelen moest vragen en Hendrik 's ochtends
soms een ziekenrapport van meer dan vijftig "schurrefies"
dirigeerde.
En de dankbare familie en naastbestaanden brachten
kippen, als maar kippen.
I) Awbil air· baal water;

118 .

2) Aoak ekola . scboolkind.

"Nou ken ik, om zoo te zegge, elleke dag advekaat
make", zei Hendrik.
Maar de groote voldoening gewerd hem op den dag toen
de laatste hechting werd verwijderd.
..
"En nou nog de fijne nabe~andeling", ~egde hIJ den
luit' uit, "en u zeI niet kunne zIen dat er OOIt een scheur·
tje in hep gezete!"
En toen gebeurde het ongeluk.

119

De toean ging een paar dagen op tournée en toen hij
terugkwam, stond het heele hospitaal op stelten.
Want op dien ongelukzaligen morgen had Taik Faka
"an z~n kuite getrokke"! Ja, en geef ~m eens ongelijk!
Méér dan drie weken lag hij nu in 't hospitaal en voelde
zich zoo lekker als kip, en toch zat er iederen tlalJ' cen
toean aan z~n lichaam te peut~rf'n, en werd hij iederen
dag gewasschen, en boven werd het tijd Voor het ladangkappen en ...... nou ja, Taik voelde zich !!enezen en ver,.
trok in stilte.
Hendrik bleek des duivels.
Nou ging het, verklaarde hij den luit', alleen nog om die
laatste jaap, die nog niet heelemaal dicht en een kleinigheid
was. Nog een kleine week en hij had Taik kunnen afleveren
als een volmaakt kunststuk. Gerepareerd en gaaf. En nou
za! die vent daarboven in allerlei vuiligheid en de kleinigheId zou natuurlijk tot een grootigheid verzweren en het
kostelijke verhand was óók "voor de bakker" en ..... . . .
De luit' begreep het en voelde mee.
En vijf pradjoerits, ook gezegd gewapende politiedienaren, kregen opdracht om Taik weer op te vangen en aan
Hendrik af te leveren.
Den volgenden avond was hij "present" - vuil en
smerig, schuldbewust en zonder verband. De luit' vond
het beter, gezien Hendrik's gemoedstoestand om het fac."
"
tunrtJe ZE' Jf te gaan afleveren; Hendrik was 'no'" al slaand ' " en Jekon nooit weten ......... .
'
0"
erlg
"Maak u's zich niet ongerus", zei Hendrik een patl'ent
.
sIaan ik nooIt. M aar wat in het vat zit. . . . '".. as ie af..
prissenteert, dan zeI ik 'm nog wel effe neme!"
Taik kwam weer "in de sterkte". En werd verpleegd al
of er niets gebeurd was.
Alleen 's avonds stopte Hendrik hem "persoonlijk" achter slot en grendel - "je mot de kat niet bij het spek
bren ge".
Veertien dagen later, op het rapport, kwam Hendrik
vertellen dat Taik Faka den volgenden morgen "afprisseteerde".

120

"En?", vroeg de luit' en keek Hendrik veelbeteekenend
aan.
Eerst snapte Hendrik het niet, maar toen de luit' hem
door een veelzeggend en verklarend gebaar herinnerde
aan hetgeen nog in het vat zat, toen ......... .
"Och", zei Hendrik, "wat zeI ik u zegge? Een mens
blijf een mens en ...... . . en ........ ja, wa t zeI ik u zegge? Je moet altijd denke ze wete niet beter en .... en .... "
,Jawel", begreep de luit', " de terugkeer van den verloren zoon?"
" Nou , zóón , zóón," vond Hendrik, " da's nou weer .wat
sterk. Maar ik zeI dat schurrefie toch in me hospitaal
misse!"

* * *
6. Hendrik lansen ....

áf·

Ik weet niet meer hoeveel "doorrookertjes" Hendrik
Jansen tijdens z'n driejarig doctoraat op Lahakiba behandeld en genezen heeft. Maar hij is een groot en een populair
man geworden.
Tweemaal werd hij door den luit' op het ~toepje getrokken. Want tweemaal was hij door dien toean eigenhandig
"geschaakt" op hetgeen in zijn strafregiste~ werd omschre·
ven al!' op,'nbare dronkenschap en v rstormg van de rust
en orde.
Maar het bleef overigens geheel bij een administratieven
maatregel, omdat, indien Hendrik "knijp" werd gezet achter de wacht, het heele ziekenhuis op de keien stond.
"Ik moet je straffen, Jansen" , zei de luit' mistroostig en
streng, toen Hendrik op een middag na de zooveelste "van
de frissche" in de "tap" ongevraagd en ongeweten met de
eenige dogkar eerst den dienstdoenden politieagent en
toen een fonkelnieuwe en nog niet volkomen droge duiker
aan diggelen had gereden.
HJa", vond Hendrik, "as het dan mot, dan mot het ook
maar. Maar die oppas zet ik om zoo te zegge in drie dagen

121

weer in mekaar. En van dat peulde cement zal u d'r ook
niet armer op worde".
"Ik zal je straffen", hield de luit' vol, "dan moet je
maar van de jenever afblijven. Acht dagen politiekamer!"
Hendrik had geen bezwaar tegen die acht "nachies" als
zoodanig. Maar hoe of dat nou moest met het hospitaal,
als Hendrik 's avonds om klokke zes in het hok achter de
wacht moest?
"Dat kan me niet verd .... ", zei de luit'.
"Dat ken u niet meene", hield Hendrik vol, "d'r ligge
d'r drie met koors en die motte getimbangd 1) worde, en dan
is d'r die anak met de siepooge, en .... "
De luit' voelde de kneep.
Als Hendrik er achter ging, dan ging tien minuten later
het hospitaal op straat.
Want Hen~fi,k waakte en Hendrik nam temperatuur op
en Hendrik ging "persoonlijk" over het kind met de zieke
oogen en. . . . ja, en hoe moest dat met het prestige tegen.
over de "schurrefies" als ze daar iederen avond den groo.
ten wonderdokter en medicijnman achter de wacht zagen
insluiten? Dus werd de straf alleen geboekt en niet
uitgezeten.
"Dat hou je te goed", ordonneerde de luit'.
"Asjeblieft", zei Hendrik.
En staande de bijeenkomst had de boeking plaats, "wor.
dende hem bovendien de vergoeding van een en ander
opgelegd".
"Dat ken u dan inhouwe van me toelage", besloot Hen.
drik gul.
Hendrik heeft groote dingen gedaan.
Hij heeft den luit' persoonlijk behandeld, verpleegd, a~
gewasschen, met z'n natje en z'n droogje geholpen en
verder aangenaam bezig en door z'n heelen biervoorraad
heen geholpen - drie visites per dag à één half f1esohje _
toen die ongelukkige op weginspectie met z'n paard door
een brug zakte, die door een opgetogen radja "koewat beo
,) Timbang . leU. wegen; kooruopnemen.

122

toei" 1) was verklaard. De luit' kwam in de tandoe thuis en
Hendrik had z'n handen vol.
Na zeven dagen oordeelde Hendrik het gevaar geweken
en beperkte z'n visites tot twee per dag.
.
Met den schuldigen radja, die een doodschnk had ge·
kregen, rekende Hendrik " per delegatie" in z'n eerste vrije
oogenhlikken af.
En dan was er de beroemde genezing van den onmoge··
lijk dikken kapitan van het kustdistrict. Die was zóó dik,
dat geen enkel paard hem dragen kon.
.
Maleng Kiring heette hij. En hij was bijna even populaIr
als Hendrik.
Eén vloek rustte er op z'n welvarend leven: van tijd tot
tijd schoot één van z'n edelste organen plotseling in z'n b~~k.
holte en dan verging de dikzak dagenlang van angst en pIJn.
En op een morgen was het weer mis.
De toean en Hendrik werden gelijktijdig geroepen.
Mahmg lag onder z'n huis op z'n bultzak te "sterven" van
de pijn temidden van een breeden kring van zijn meewarige
en meevoelende onderdanen. Hendrik's diagnose was vlot
en onfeilbaar: "dat mot d'r weer uit, anders is ie gepiept!"
En Hendrik schreef als het eerst noodige een warm zit·
bad voor.
Maar in de heele "stad" was nergens, zelfs niet bij den
toean, een badkuip, blik of tobbe te vinden, waarin Maleng
paste - hij was te dik.
"Warm water", bleef Hendrik volhouden, "da's het
eenigste" .
"Verdomme", vloekte de toean, "waarom is die kerel
dan ook zoo krankzinnig dik?"
Het werd beangstigend - en de toean gaf geen dubbel.
tje meer voor Maleng's kansen.
En toen kreeg natuurlijk Hendrik weer de goddelijke
ingeving.
"Een prauwtje! Ajo, ambil prahoe! 2) As de ...... " ,)

Koe",at betoei - volkomen 8terk ; 2) Ambil prahoe . haal een boot.

123

en onder Hendrik'g persoonlijke leiding trok de keur van
Maleng's familie en onderdanen naar het strand.
En onder veel gesteun sleepten ze tien minuten later een
éénmansprauwtje. zoo'n uitgeholde boomstam, tot Maleng's
lijdenssponde.
Het paste precies! Toen het bootje halfvol water was geheveld- Hendrik had alweer "persoon'lijk" de temperatuur
gecontroleerd - werd Maleng er onder opgewekt en reeds
min of meer feestelijk gerucht in getilt en .... het lukte!
Dien avond was het groot festijn.
.l\faJeng, nog niet heelemaaJ bijgekomen, mttar overigens
weer heelemaal compleet, presideerde de beweging. Er gaan
geru~hten, dat Hendrik dien avond getraoht heeft in zijn
M~lelsch het verhaal ~~n Mozes in het biezen mandje populaIr te maken en dat hl) " wederom in beschonken toestand"
door den aangereden, maar geheel gerepareerden oppas
werd thuis gebracht.
Doch een officieel rapport daarvan heeft den toean nooit
bereikt ...•..........
Op een dag net als alle andere dagen werd Hendrik overgeplaatst.
De toean protesteerde - gaf niets.
Het heele land heeft Hendrik naar de boot gebracht nadat hij eerst vendutie - de eerste en waarschijnlijk' ook
de laatste in z'n leven - had gehouden. Hij is nooit zóó
rijk geweest als toen en ondanks alle voorzorgen van den
toean heeft de "tap" nog nooit zóó'n dagbudget gehaald.
Hendrik was niet heelemaal nuchter toen hij embarkeerde.
Maar hij bleek buitengewoon welsprekend. En de heele
populatie, aangevoerd door Maleng, zei dankbaar "bo"!
~elfs" de h~rstelde varkensjager was nog met een "effec.
tIeve legkip op het appèl verschenen.
En zoo verdween Hendrik Jansen na drie jaar weer uit
het land van Lahakiha.
De toean heeft "met redenen omkleed" een medaille van
de Oranje-Nassau orde voor hem aangevraagd.

124

De toean heeft er nooit iets op gehoord. En Hendrik
Jansen ............. .
Wel Hendrik Jansen is weer een gewoon stamboeknummer
de bobber geworden. Den toean bereikte een vaag
O'erucht dat een smerige malaria" en een " vuile dysen~erie" Hendrik te '~akken hadden gekregen. Hij is er blijk.
baar bovenop gekomen.
. .
En vandaag of morgen, afgeloopen e~ op - die rlmboejaren gaan nie! in je ~ouw~ kleeren ~ltten
zal Hendrik J ansen met Z n penSIOentje " repatneeren .
Tenzij de anophele hem voor dien tijd nog te pakken
krijgt,
Dan is hij "gepiept".
.
.
En. . . . . . . . . . .. ja, en nou IS het verhaaltje van Hendrik Jansen uit.
.
.
Als hij bet niet "aflegt", eindigt hij ergens in akehgheld
en armoede in een ,~kosthuis" op de Veluwe of .... erger.
En dat komt vermoedelijk niet eens in de krant.
.
Máár .......... in het wilde, ongebaande en hobbehge
land van Lahakiha, het land van d~ malaria e?, de zwar~­
waterkoorts, dáár zullen ze Hendrik, den grooten medIcijnman, niet vergeten.
.
Maleng is al dood, maar de varkensJager en de man
met de uitgerekte arm en de juffrouw met het gepoft~ o.~r
en zoo veel andere "lastige gevallen" leven nog. :n :;q ZIJn
immers de dragers van .......•.. de legende.
.
Ik heb gelezen, dat er nu een èchte dokter op Lahakiba
zetelt.
M
h'"
,,
Dat is mooi en dat is toe te juichen. aar IJ JS geen
Hendrik Jansen.
En ....... , dàt wordt hij waarschijnlijk ook nooit. En
Hendrik Jansen .......•......
Soedah!
Laat dit het slot zijn.
Hij heeft het ridder niet gekregen. En de medail.le ook
niet. En toch, als ik aan Hendrik denk, dan moet Ik ~ok
altijd denken aan wat de Engelschen noemen. empzrebuilders.

u:

1,;-

125

Het. klinkt, dwaas voor hen, die de rimboe niet kennen,
~a~r 10 al z n drankzuchtigen eenvoud was Hendrik er
een.
AI beeft hij het' zélf nooit geweten.
En dat is misschien maar goed ook.

HOOFDSTUK 111.
. MET WEERS EN DE ZIJNEN IN DEN
ATJEHSCHEN NABLOEI-TIJD.
1. Oude verhalen.
En het werd alweer vijf jaar later - in 1924 en daaromtrent.
Vijf lange jaren was de toean weg geweest uit het land
van buiten - op Jav~ en drie lange jaren in het do ode Holland en bij de doode wetenschap; "hoe is het bestáánbaar!'';
vond Weer8, toen de toean hem eindelijk weer met de zijnen
terugzag in Atjeh.
Ja .... en Atjeh is Atjeh .... een heel ander land en een heel
ander volk dan bij de kroesharigen. Maar Weers en de
zijnen waren dezelfden gebleven.
Weers zelf zat ook alweer jarenlang op een maréchaussée-post aan de Westkust. Java lag hem niet - hier was
hij seneng. Hier voelde hij zich thuis - achter de kawat 1)
van zijn bivak, bij de makkers in de tap, met nu en dan
een tamoe 2) van een andere post en minstens twintig dagen op patrouille in de goenoeng of in de paja.
En met hem en de zijnen beleefde de toean andermaal
din ge n ....
Maar eerst komen de verhalen.

* * *
Ergens in de blubber, in de moerassen, die zich dagmarschen-ver van den goenoeng naar de kust uitstrekken,
schuilen nog een paar djahats. 3)
Waarom ze eigenlijk djahat zijn, dat is een van de eig('naardigheden van dit eigenaardige land. Vermoedelijk zijn
ze niet tevreden geweest met één of andere maatregel van
I) Kawat . ijzerdraad·venperring; 2) Tamoe· galt; op een mar. poet ie iedereen
,.vaD buiten" gast; 3) Djahau • verzet&liedeD.

126

127

hun hoofd of van de keumpeni; misschien kunnen ze zich
vanwege hun schulden of tengevolge van een vrouwen-perkara niet meer in hun kampong vertoonen; misschien zijn
ze als lepra-lijder uitgestooten en misschien is de eenige

-----0
oorzaak, dat het vrije, maar gevaarlijke bestaan van den
avonturier hen trekt.
In ieder geval, ze zijn in de blubber gekropen en de
. keumpeni mag probeeren hen er weer uit te krijgen.
Dat lijkt natuurlijk eenvoudig.

128

Maar wie eenmaal mee hielp zoeken, die zal het met de
maréchaussée eens zijn, dat het niet meevalt.
Want nauwelijks een kwartiertje buiten het bivak begint de grondeloosheid.
Als er een pad is, dan is dat onherroepelijk blubber,
die bij iederen stap tot de knieën reikt.
Maar meestal is er heelemaal geen pad, en dan slobberen
de maréchaussée den godganschelijken dag door de taaie,
zuigende paja, 1) soms tot hun knieën, soms tot hWl
buik en soms ook tot hun oksels. De tabak van de
weduwe Van Nelle, en de sigarettenpapiertjes, en de
lucifers en alles wat verder droog moe t blijven, wordt
onder de bamboehoed gestopt; de rechterhand houdt
de karabijn boven de nattigheid, en de rest blijft water
en modder.
Van tijd tot tijd regent het den heel en dag, en eveneens
van tijd tot tijd komt er een bandjir opzetten over de paja
en dan ... dan wordt het zwemmen of verdrinken.
's Avonds bivakkeeren de grijs-grauwe modderklompen,
als ze fortuinlijk zijn, op een plaatsje waar ze niet heelemaal wegzakken, en als de elementen niet meewerken op
schavotjes van boomknuppels en takken.
Daarop koken ze, als het tenminste niet regent, en daarop slapen ze, en daarop krabben ze de modder een beetje
af, en als ze bij ongeluk wat laten vallen, dan moeten ze
het met een duiksprong weer opvisschen.
Er zijn natuurlijk bloedzuigers en muskieten en ander
ongedierte, en de ongelukkige dwangarbeiders, die nog al·
toos geen schoenen en beenwindsels "competeeren", zijn
natuurlijk heelemaal "bakker-an".
En het ontmoedigende is, dat de djahats, die natuurlijk
als sympathieke avonturiers door de halve of de heele
"goedgezinde" bevolking worden geholpen, vrij nauwkeurig weten waar de keumpeni aan het blubberen is, en va~
die gelegenheid dankbaar gebruik maken om zelf eens Ult
de paja te komen en ergens een keudeh 2) leeg te dragen,
') Paja . moeras;

2) Keudeh . winkeltjea bij een paaar.

of een spion der keumpeni een rentjong 1) in zijn buik te
prikken. .
En inmiddels zit de keumpeni in de smurrie, en komt na
vele dagen thuis met stukgeweekte voeten en koortslijders
en murw geloopen dwangarbeiders, doorgemodderd en ziek
geblubberd, en dan nemen de djahats weer een duik in de
paja en dan kan de geschiedenis weer van voren af aan beginnen.
Zoek eens een speld in een hooiberg!

* * *

Tor.h plompen de maréchauss~e iederen keer opnieuw en
vol goeden moed in de grondelooze grauwheid. Opgeven
bestaat voor deze taaie rimhoeloopers niet: Of ze vangen
Pang zus of zoo, Of ze hongeren hem uit, Of ze blijven doorloopen.
En het hart van iederen buitenman, die er met deze uitgelezen soldaten op uit trekt, zal opengaan. Want het korps
moge dan niet heelemaal meer zijn wat het in de wilde,
oude oorlogsdagen is geweest; de brigade, waarvan de
" jongste" soldaat achttien dienstjaren telde, moge een zeldzaamheid zijn geworden, toch blijven de maréchaussée nog
altijd een keurtroep.
Natuurlijk, ze wéten het zelf ook. En - ze willen het
weten.
Er is een tijd geweest, waarin de Atjeher liefst twee
of drie moerassen omliep teneinde buiten het bereik van
de karabijn en de klewang van deze grenadiers te blijven.
Dat was in de groote dagen, toen ook de maréchaussée hun
ber~emde "Pang's" en hun niet minder beroemde spoorzoekers (derde klasse Willemsorde!) telden - mannen, die
hun eigen "petite entrée" bij hun gouverneur bezaten, voor
wien ze den duivel uit alle mogelijke vuren wilden halen
en - ook gehaald hebben.
,
Zoo 's avonds, in een bivakje, wil één van de oudjes - er
~s laatst nog een brigade ontdekt, waarvan dè jongste maréI) Rentjong . kromme dolk.

130

chaussée achttien dienstjaren telde - nog weleens ophalen
uit dien tijd.
En dan komt het verhaal van die onwillige of smerige
kampong, die hun generaal op één van zijn tournées bezocht. En toen pakte de generaal uit, zooals alleen de generaal uit kon pakken en, zei hij, als het nu nog niet uit is
en als jullie het dan verdraaien en geen ontzag meer hebben voor de maréchaussée, dan zal ik jullie wel krijgen en
dan zal ik je iets laten zien, wat je nog nooit heht gezien
- dan roep ik mijn maréchaussée van Bandjermasin!
Toen draaide de generaal zich om, en toen klonk er een
klap en - toean, het is zoo waar geheurd als ik hier voor
je zit - toen viel de keutji 1) van z'n stokje. Van de schrik
over die maréchaussée, die nog meer hrani waren dan
de anderen! En de heele bevolking huilde om ampoen. 2 )
Dan, zoetjesaan, komen de verhalen.
Eerst over toean Schmidt, één van hun groote en vereerde aanvoerders.
Zoo als hij Atjeh'sch sprak, kon niemand het. En als hij
achter een bende aan zat, dan bleef hij eerst net zoolang
" plussen" tot hij alles wist, en als hij dan eindelijk zei:
"vanavond rukken we uit", dan zaten ze dadelijk hun klewangs te scherpen, want dan lukte het altijd.
En daar was - het is al lang geleden - een andere
toean, die maar een heel eenvoudige toean litnan was, doch
die den Atjeher snapte en hanteeren kon.
Maar wat de bevolking het allermeest in hem waardeerde, bleef het feit, dat hij ge est e n kon bezweren. Voor
dat vak van geesten bezweren had de toean zich een oud
en welhelegen astrologisch 'hoek aangeschaft, vol duis~
tere kabalistische teekens. Uit dat boek loste hij de moeilijkste adat-puzzles op, mèt dat boek versloeg hij zoo noodig
den Rikajat Prang Sabil 3) en in dat boek geloofden alle
hoofden en alle onderdanen met een onverwo stbaar geloof.
I) Keutji' . dorpshoofd io Atjeh; Z) Ampoen . vergiffeoiH;
Sabil . boek van den heiligen oorlog,

3) Hikajal Prang

131

Toen gebeurde het op een dag, dat de toean een weg
wou aanleggen. Onder opgewekt gejuich werd begonnen,
en aangezjen de toean dagelijks de feestelijkheid zelf kwam
opluisteren in een karretje en met het boek schoot het
weork bijna onrustbarend op. Todat de kabel kinkte.
Want op een dag kwam het bericht, dat er nu een paja
moest gedempt worden en - in die paja zat een geest! Het
werk werd gestopt, de brave werkers gingen een tukje
doen en de toean werd gewaarschuwd.
Hij kwam den volgenden dag - met het boek. En met
twee brigades - je kunt nooit weten zoodra het om geesten gaat.
Plechtig eon onder belangstelling van de heele hevolking
werd de toean naar de paja gebracht. Daar ging hij, met op
den achtergrond de handzame karabijnen, op een stoeltje
zitten en sloeg het boek op. De angstige belangstelling
groeide hoorbaar.
Lang bleef hij in zacht en geestelijk geprevel verzonken.
Totdat hij plots ópwaakte en het boek dichtklapte.
"Betoe!!", sprak de toean, "betoel, daar is een geest!"
"Asjeblieft!", zei de oeleëbalang 1) - had hij het niet
gezegd?
En de bevolking was zichtbaar voldaan.
"Maar", ging de toean voort, "wat doet ons die geest?
We zullen hem oproepen en opruimen!"
" Hoera!", juichte de bevolking - zij het dan ook in
eenigszins benauwden toon.
En opnieuw dook de toean in het boek der boeken. Totdat hij opsprong en geestdriftig naar de paja wees: :,daar
komt hij! daar komt hij!"
Er kwam natuurlijk niets, maar zoodanig was het geloof
in den toean en in het boek, dat zij allemaal zag en! En
natuurlijk op staanden voet "aan hun kuiten trokken".
"Staanblijven!", brulde de toean, "staanhlijven!"
Op veiligen afstand bleven ze staan.
"En nu zul je zien", beloofde de toean, "hoe ik die geest
potong!"
') Oeleëbalang . zelfbe.lurend landlChapsboofd.

132

Toen wenkte hij z'n soldaten, aan wie, onder bedreiging
met alle straffen uit het hiervoor- en het hiernamaals was
aangezegd een stalen gezicht te plooien, en .... "Doel: de
geest! Met standvizier!", commandeerde de toean - "AIlah! Allah!" huilden de onderdanen - "Aan! Vuur!" - en
veertig pèlors van model vlogen naar en door den geest.
~,Daar ligt ie! Daar ligt ie!", en overtuigend wees de
toean naar de paja.
"Kena betoel!" 1), verklaarde de Ambonneesche sergeant.
"Mati",2) jubelden de brigades.
En.... weer zagen de onderdanen, in eerbiedig gesteun
- hij w à s gevallen - ken a betoei!

* * *

Een week later was de weg door de paja klaar.
Toen zette de toean zich aan het nauwgezet invullen
van zijn patrouille-rapport, gelijk dat even nauwgezet is
voorgeschreven in vele orders.
En onderaan het verslag omtrent het welvaren van hem
en de zijnen op den dag-van-den-geest schreef hij trouwhartig: "Verschoten patronen 40. Neergelegd één geest."
En het rapport ging den weg van alle rapporten.
Dûs kwam het rapport ook na vele omzwervingen weer
terug en met rooden inkt had de generaal zèlf in margine
geschreven: " De luitenant X gelieve dien geest naar het
Atjeh-museum op te zenden".
Toen keek de toean z'n fourier bedenkelijk aan, bekrabde lang en ernstig z'n hoofd, nam een pen en schreef: " Dat
kan niet, generaal, want een geest is een onstoffelijk wezen!"

* * *
Maar daar zijn ook andere, ernstige verhalen - uit den
tijd, toen er voor grappen nog geen tijd en geen plaats was.
Toen er hard en zwaar gevochten werd en toen de fanatiekste moslemin 3) nog in benden rondliepen.
I) Kena betoei . geraakt!;
bet Mob. geloof.

2)

Mali· dood;

3)

Moslemin· de 81rijden 'Voor

133

Die kenden akals 1) - en vooral in de gevaarlijke en fanatieke Pasè-streek - waarop de keumpeni niet was ingeschoten en die haar dus op handenvol verliezen kwamen
te staan.
Langs de tramlijn reden toen 's avonds en 's nachts patrouilles op een soort spoorweg-rijwiel om te zorgen, dat
. de moslemin hun groote genoegen om de baan te vernielen
niet konden uitvieren. Maar dan hingen de heeren op een
donker punt van de baan en op aangezichtshoogte zware
vierdubbele vischhaken op en als de voorste man met z'n
gezicht in die haken reed, gewond werd en stagnatie in de
patrouille ontstond, dan werd een vlotte klewang-aanval
uitgevoerd en de keumpeni was voor de zooveelste maal
weer eens het kind van de rekening.
Dan kwam er een gids, die als betrouwbaar stond aangeschreven, en bracht het bericht van een schuilplaats van
de moslemin, ergens in de paja.
's Avonds gingen ze er in een paar prauwen op uit, dwars
door de rimboe.
En ergens in een diep en snelstroomend kreekje trokken
de roeier" opeens de stoppen uit de vooraf in den hodem
der prauw geboorde gaten, sprongen over boord en de
prauwen met inhoud zonken in een oogenblik als baksteenen. Bovendien hadden de moslemin stroomafwaarts een
paar touwen of telefoondraad over het water gespannen,
en de enkele soldaat, die zich zwemmende probeerde te
redden, werd daartegen opgevangen en afgemaakt.
Er waren prauwen-patrouilles, waarvan geen man IS
teruggekeerd.
Dan was er het "geprepareerde" huis.
Ergens, op het eenigste droge plekje in een eindelooze.
blubberige paja, hadden de djahats een onschuldig huisje
losjes in elkaar gezet. Maar aan de pa'len en posten, die het
huis droegen, waren rotankabels of touwen bevestigd, waarvan de uiteinden ' heel onschuldig in de paja hingen.
Dan, op een regenachtigen dag, verscheen er een gids,
I) Ab] . lilt.

134

die ergens in de paja een schuilplaats van djahats wist.
. De keumpeni trok op het pad, dwaalde den heeIen natten dag door de kledderige viezigheid, werd hoe langer hoe
vermoeider en ving natuurlijk geen enkelen djahat.
Eindelijk, tegen het vallen van den avond, bracht de gids
de moegeloopen, kletsnatte menschen bij het "geprepareerde" buis. De keumpeni, blij dat ze eindelijk een dak
boven het hoofd vond en tevens een gelegenheid om te
koken, betrok het huis, zette de noodige posten uit en
maakte het zich zoo gezellig mogelijk.
Midden in den nacht verschenen de moslemin, zetten
aan elke rotan en elk touw een handvol trekkrachten, en
als alles klaar stond, ging het "een, twee, drie, in naam
van Toehan Allah" en boven op de slapende soldaten viel
het huis in elkaar_ Om het geheel dan te vervolmaken werd
tegelijkertijd een vlotte klewangaanval ondernomen, en
van de heele patrouille kwam enkele dagen later slechts
een gewonde fuselier boven water.
En daar zijn de verhalen van hun groote "Pang's" van Kale Ndoen, van Rebo, en van den nooit overtroffen
Nussy, vechtersbazen en spoorzoekers, die het in een garnizocn niet mef>r konden uithouden en die in het bosch en
in de rimha de djahats als het ware roken. En van toean
Darlang, die bij de belastinf?:betaling de kentji's de rijksdaalders uit hun neus goochelde, en van den toean Obers
Van Daalen, die altijd staier dan staal bleef, en van den
toeang pandjang sekali 1) Beckeringh, die de langste, maar
ook ecn van de dappersten was. En van zooveel andere
toeans, die tenslotte door kogels of door de klewanG" van de
moslemin getroffen werden en die ergens op een e:nzamen
post begraven en - vergeten zijn.
En als het dan zoetjesaan in het bivak stil wordt en alleen de posten nog waken, en je ligt in je tandoe'tje 2) nog
wat na te soezen over al die verhalen, dan kun je met den
hesten wil niet begrijpen, waarom zooveel van de besten
en meest ervarenen, omdat ze een zeker aantal dienstjaren
I) PaDdjang ekali . erg lang;

2) TaDdoe . draagzeil.

135

of zekeren leeftijd hadden bereikt, moesten "afvloeien",
hoewel ze nog rap genoeg van lijf en leden waren. Want
die mannen ~ijn tegenwoordig niet te vervangen.

* * *
2. Pang Rebo.
Sergeant Rebo is na ruim twintig dienstjaren met pensioen gegaan.
Er~ens op Ternate werd hij geboren.
Op een goeden dag trad hij in dienst van de keumpeni
als Amhonneesch soldaat.
Omtrent den tijd daartusschen weet nie-mand eenige bijzondellheden. En die doen er trouwens niet toe.
Op nog een anderen goeden dag werd Rebo door den
grooten generaal overgeplaatst bij het korps maréchaussée.
En vanaf dat oogenblik begint zijn eigenlijke leven.
Twintig jaar en misschien ook wel langer heeft hij op
de Westkust "gezeten". Hij heeft alles meegemaakt wat er
in dien wilden tijd viel mee te maken.
En op een derden goeden dag werd Rebo "voor den
vijand" korporaal of, zoo als het onder de jongelui met de
roode grijpvingers op de halskragen heet, "keutji" van zijn
brigade.
De Ternataan had nooit geleerd wat vrees was. Waarschijnlijk bestond dat begrip niet in zijn bergland. En de
perang werd hem een kostelijke daagsche bezigheid.
In dien perang benoemde de generaal hem, en alweer
voor den vijand, tot sergeant. Panglima heet dat in de taal
der maréchaussée.
Dat was in de dagen, toen mannen als Kale Ndoen en
Nussy, onder officieren als Darlang en Beckeringh en
Schmidt, den fanatieken Atjeher op de Westkust hadden
overtuigd, dat de keumpcni het vak nu eindelijk ook had
geleerd, en dat het uit was met de aanvallen op logge colonnes, die alleen het geweer en het salvo en niet den felIen
aanval met het blanke wapen kenden.
Reho was een geboren woudlooper en vechtersbaas. Met

136

Reho kon je, zelfs in het meest hopelooze terrein, niet verdwalen; hij "rook" den weg, zooals hij ook den vijand en
diens akals rook.
Hij maakte alles mee; er is geen belabbering, waaraan
hij niet heeft deelp:e-nomen. Er is geen klewangaanval, welke hij nit.'t hielp afslaan.
Zelfs bij een van de laatste opflikkeringen van den grooten perang, toen de laatste djahats het nog eens probeerden
op een brigade, die op vrij onvoorzichtige wijze en in een
meunasah 1) bivak had betrokken, kon Rebo nog net van
de partij zijn. Want toen de djahats in het bivak vlogen.
zat Rebo juist z'n klewang te slijpen en - Pang Rebo met
een klewang en dan bovendien nog een frisch geslepe-n klewang was een onvriendelijk iemand bij een ontmoeting.
"Nou", begint Rebo altijd dit klassieke verhaal, ,:akoe
teroes potong doe a".2) En na op deze wijze zich van zijn
meest nabijliggend plichtje te hebben gekweten, keek Rebo
het slagveld rond en zag een Medanoneeschen maréchaussée in gevecht met een Atjeher. Rebo was niet iemand om
een ander een pretje te misgunnen of te bederven, en hij
volgde den strijd derhalve met belangstelling, doch overigens neutraal. Totdat hij zag, dat de maréchaussée blijk.
baar vermoeid raakte en moeite kreeg met zijn weringen,
en toen - " nou", vertelt Rebo dan, "akoe" - niemand,
zelfs de groote generaal niet, heeft hem ooit kunnen leeren
om saya te zeggen - "akoe djadi panas hati, akoe djadi
nakal dan akoe po tong kapala sadja." 3)
En dan volgt een korte beweging van links naar rechts,
je ziet de pas gescherpte klewang en je ziet ook de aan een
draadje hangende kapala.
Toen vond de groote generaal den tijd gekomen, waarop
Rebo zèlf een brigade moest commandeeren en van panglima "baas" moest worden. Maar toen raakte Rebo in de
knoop.
I) Meunasah . het huis, waarin de ongehuwde mannen den nacht doorbrengen;
Z) Altoe teroe. potong doea • ik heb er dadelijk twee neerge.lagen; 3) Toen werd
mijn lenr warm, toen werd ik driftig en toen heb ik bem z'n kop argell.gen. Akoe
en 80y. betekenen beiden "ik"; 88ya i. de beleefde vorm.

137

Een brigade commandeeren, dat ging. Want niemand,
zelfs niet controle-nummer één van de divisie, zou het in
zijn hart halen om iets anders te doen dan Rebo wilde. En
in de perang zou ook niemand " baas" Rebo iets kunnen
leeren. 1)
Maar in de jonge jaren en in het Ternataansche land
bestonden er hlijkbaar nog geen volksschooltjes, zoodat
Rebo lezen noch schrijven kon. En de baas van een brigade
moet de soldijboekjes bijschrijven en de voorschotten, en
patrouillerapporten maken en Rebo liet weten, dat het hem
erg speet, doch dat hij maar simpelweg Pang Rebo bleef.
Dat is hij gehleven, door vriend en vijand geëerd en met
het "voor moed en trouw" op de borst, totdat hij met pensioen het leger en zijn korps veriiet.
Dat wil zeggen: 0 f f i c i e e I verliet.
Officieus hleef hij.
Hij heeft zich een huisje gezocht dichtbij zijn oude bivak.
Want zoetjesaan was ook dit land het zijne geworden. En
achter de pagger van prikkeldraad leefde zijn korps, en in
de "tap" hield Rebo nog dagelijks de banden aan.
Wanneer er een nieuwe toean litnan komt, verschijnt
Rebo om poolshoogte te nemen. Want die luitt>nant gaat
immers zijn bivak commandeeren?
En met onfeilbare juistheid trekt de oude Pang zijn conclusies - een kerel of een vent van niks.
Zelfs als beneden een nieuwe toean kaptèn optreedt, verschijnt ook binnen enkele dagen Rebo om zich te overtuigen of het commando over z ij n korps aan competente
handen wordt toevertrouwd. Hij verschijnt in een frisch gestreken witte jas - een ongestreken, onfrissche maréchau~sée is volgens Rebo onbestaanbaar - en met de hintang op de borst. En dan peilt en taxeert hij den nieuwen
toean. Hij vergist zich nooit, omdat hij in zijn lange soldatenleven te veel echte en vooral rasechte toeans heeft ontmoet.
Soms, als de toean litnan boven in zijn planken kantoor-

tje bezig is met ingewikkelde berekeningen betreffende de
voeding van dwangarbeiders, stapt plotseling Rebo binnen.
Hij komt met geen hijzondere perkara of bijzondere verlangens - "soedah lama tida Hat toean poenja moeka".l)
Dan mag hij gaan zitten, zegt weinig, kijkt den toean
van tijd tot tijd oplettend aan, staat op, neemt afscheid en
gaat weer heen.
Hij heeft ergens een kebon 2,) vermoedelijk diep 10 de

I) • bij de mar. wordt de inb. korporaal kentji', de inh. lergt. panglima of pang en
de euro .ergt. brigadecdt. baBI geuoemd.

I) Het ia allang geleden, dat ik het gezicht van den toeau gezien heb ; 2) Kebon·
tuin; hier: een ver afgelegen s tuk bouwgrond.

138

rimboe, waar hij van tijd tot tijd in zijn eentje werkt, omdat
Atjehers, tijgers, olifanten en andere gevaarlijke dingen
voor hem als verschrikking niet bestaan.
Soms helpt hij den toean een tijdje als wegmandoer.
En verder jaagt hij.

139

Altijd in zijn dooie eentje, omdat hij nu eenmaal geen
vrees kent.
Dan staat hij '8 morgens een heel eind uit de karangkust 1) bij Lho Be'bon tot aan zijn borst in het water en
loert met een gammele en zelf in elkaar gefunnikte "harpoen" op groote schildpadden. Urenlang staat hij onbeweeglijk in de felle zon, in een zee, die berucht is vanwege
de haaien. Maar die lusten hem niet.
Een paar weken geleden kwam hij beneden om van een
oeleëbalang een oude Beaumontspuit te leenen. Een paar
dagmarschen hooge rop was een kudde olifanten gemeld,
die de ladangs vernielde.
Met de oude spuit en natuurlijk in zijn eentje trok Rebo
erop uit.
En in zijn eentje besloop hij de kudde, haalde het grootste
mannetje met armslange tanden eruit en kwam, alsof er
niets gebeurd was, weer beneden.
Over het "jonge goed", dat tegenwoordig de roode vingers op de kraag draagt, is hij maar matig te spreken. Daarin ontbreekt het aan muziek. En wat weten zij van perang?
En zoo af en toe wil hij ook nog weleens los komen over
hetgeen soms als "baas" naar boven komt. Dan wordt hij
bitter en vertelt over zijn "b a zen".
Dan zucht de toean: lain doeloe, lain sekarang! 2)
De toean litnan heeft nu een nieuw ziekenzaaltje gebouwd. Daarin is een kamertje op den hoek ongebruikt.
Dat huurt Rebo voor vijf gulden in de maand.
Dan woont hij weer vlak bij zijn bivak, vlak tegenover de
"tap" en midden in de beweging. Verder van zij n korps
houdt hij het toch niet uit.
In dat kamertje zal Rebo op een dag, net als iederen
anderen dag, het korps voor goed verlaten. De toean litnan
en de mannen van het korps zullen hem wegdragen naar
het kerkhofje op zij van het bivak, waar meer dan één
makker uit de wilde perangdagen door Rebo zelf naar de
laatste rust is gebracht.
I) Karang . koraallteen ; 2) Lain doel oe, bin .ekarang . leU. uden vroeger,
andere nu; het wa. vroeger Indere dan nu.

140

Hij zal ~r niet tusschen vreemden liggen, en zoolang in
het bivak z ij n korps leeft, zoolang zal het graf van Rebo
door geen slordig grassprietje benaderd worden.
Maar Rebo dènkt nog niet aan dien dag.
Hij hoopt en vertrouwt nog altijd op een allerlaatsten perang. De toean litnan heeft hem beloofd, dat hij dan mee
mag. Want daarboven, in de bergen en bosschen der hovenstreken, wonen een handvol jongelui, met wie Rebo ell
met wie de makkers op het kerkhof nog een rekening heb·
ben uitstaan. En die rekening moet vereffend worden.
Wij hopen hier allemaal, dat die vereffeningsdag ni e t
zal aanbreken.
Maar a I s het bij ongeluk zoover komt, dan zijn de
vrienden daarboven nog lang niet gelukkig. Want wie een·
maal het klassieke verhaal "akoe djadi nakal, ako e panas
hati, nou, potong kapala sadja" heeft gehoord van Rebo
zelf ....

* * *
3. Krekels en mieren.
Vanavond, in de zachte rust van een hivak-avond~ heb ik
onwillekeurig gepiekerd over sergeant Weers en sergeant
Pietersen en sergeant Jansen, allemaal buitenmannen, die
langzamerhand op hun laatste beenen loopen, die zich Java
en het Java'sche garnizoen niet meer herinneren, die jarenlang op hetzelfde buitenpost je bleven en in hetzelfde pa~
trouillegebied hun spijkerschoenen stuk liepen - oude
brigadecommandanten, die alle knepen van het vak ken.
nen, die één geworden zijn met hun detachement en met
bun post en met hun brigade en die vandaag of morgen
zullen "afzwaaien".
Zij doen me altijd denken aan Vondel's pierewaaiende
vogels: zij garen niet en sparen niet, maar teren op den
boer ....
En op den dag van het afzwaaien begint dan de fabel
van Lafontaine weer: la cigale ayant chanté tout l'été ....
Veertien dagen gaan ze met vijftien karabijnen en drie

141

dwangarbeiders den goenoeng of de blubber in. Met rijst,
zoute visch, droge sambal en nu en dan een kip. En voor
's avonds een peukje kaars en een stuk gelezen bibliotheekhoek.
Dan komen ze weer een paar dagen "thuis", in het planken en met een vlotte witkwast hes treken kamertje) hij de
héo, de hond en de juffrouw van de huishouding en hij
de makkers, die op hun heurt wachten.
Er is een hiljart en een gramofoon en er liggen een paar

,....--__ 0

tijdschriften in de " tap" - en er is tjap koentji en zwart
bier en een horrel te krijgen.
Dan maken ze vergelijkende studies over A.V.H. en
Nigbtcap en Vrijhuiter en Bokma, en ze kiezen het merk,
dat je "als een complete fakkeloptocht naar heneden voelt
loopen".
Overdag maken ze de bullen weer in orde voor de volgende ronde, en schieten en schermen en mikken op de
kralen in het oefendraadje en helpen den luit' met de administratie en met het huishouden en met de groententuin en de varkenskraal en ane dingen van den postendag.
-En 's avonds, na de wachtparade, trekken ze Daar de tap.
En daar nemen ze eerst een hiertje om dorst te krijgep
en dan nog één, omdat ze dorst hèbhen, en dan nog een

142

zwart biertje na, en dan gaan ze over tot de fakkeloptocht.
Zoodra er drie bij elkaar zijn, worden die fakkeloptochten langdurig en luidruchtig.
En dan stuurt de luit' er den volgenden dag weer minstens één voor veertien dagen de bier- en jeneverlooz~
tjotten in.
Ik heh er gekend, die dertien jaar op dezelfde post
bleven en die nog in de beer zaten.
Want als er vandaag of morgen weer een prijscourant
komt van nieuwe pyamas of gramofoonplaten of sigarettenpijgen of zaklantaarns, of noem maar wat anders, dan zetten ze er een gezellige "plus" over op en bestellen een
f1inken voorraad van het nieuwe artikel. Tegen dat het
pakket onder remhours komt en de luit' om een voorschot
moet worden aangesproken, is de aardigheid er allang weer
af en hebhen ze inmiddels drie nieuwe bestellingen geplaatst.
En dan zijn er de loterijen en venduties, als er iemand
weggaat, en van tijd tot tijd verschijnt een haast vergeten
sobat 1) van een anderen post met een patrouille en die is
natuurlijk tamoe en .... ja, wie denkt er nu tusschen de makkers van die vlotte dagen aan den ouden dag in het oude
land en aan potten?
En zoo blijven ze jarenlang op hun huitengoedje, en vergeten dat er huiten dat prikkeldraad en buiten het patrouillegehied ook nog een andere wereld bestaat en dat
er meer en hetere vreugden in het leven zijn. clan tjap
koentji en de opwekkende dranken van Hulstkamp en Bols.

* * *
En zoo, op een doodgewonen dag, kwam sergeant Weers
bedrukt hij den luit'.
Een paar maanden geleden was er herrie in den goenoeng geweest en nu had de president van den landraad
ergens in de verre verte, op een onmogelijk groote plaats,
sergeant Weers als getuige gedagvaard.
"Kan ik daar nou niet van af?", informeerde hij - hij
') Sobat . 'Vrieod.

143

was nou aan zijn vijfde jaar op dat postje bezig en hij
had het in al dien tijd nog niet verder gebracht dan het
kustplaatsje van den kapitein.
De luit' verklaarde, dat het niet ging en dat Weers
p.e.g. l ) diende te vertrekken.
"Tja, as het dan mot, dan mot het maar", vond deze -en hij begon toen met den luit' uit te rekenen, wat hij voor
zóó'n patrouille wel noodig had.
"Je kunt daarginds voorschot op je declaratie krijgen",
stelde de luit' de financieele kwestie dadelijk rooskleurig
voor.
Weers verklaarde, dat hij met die burgerpostiekers niks
te maken wou hebben, en dat ze hem toch maar in den nek
zouden zien en dat hij als sergeant van de maréchaussée
geen asjeblief ging spelen bij zoo'n kantonrechter en ....
Dus kwam het voorschotboekje voor den dag.
Weers stond beduidend min.
"Hoe is 't godsmogelijk", steunde hij - nou hadden ze
al in twee maanden geen tamoe en ook geen fuif gehad, en
~e hadden alleen maar zoo'n nieuwe gramofoon, die je in
Je zak kan meenemen, gekocht, en ze hadden, om zoo te
zeggen, maar één gezelligen Zaterdagavond onder elkaar
gehad!
Ja, wat de luit' dan dacht van driehonderd pegeltjes?
"Ben je gek?", vroeg die veelgeplaagde, "als jij overboord slaat of uit een dogkar valt, dan kan ik het betalen!"
Maar Weers verklaarde overtuigend, dat ze hem nog niet
strikten voor een enkele reis naar boven, en dat je toch als
sergeant van de maréchaussée niet met zeven stuivers in je
zak kon rondloopen, en het accoord werd afgesloten op één
honderd en vijftig zilveren voorschotguldens.
"U zeI er geen spijt van hebben", zei Weers dankbaar.
"En", betoogde de luit' nog, "als je daarginds nu absoluut geld noodig hebt, ga dan maar naar luitenant Dinge!l;
ik zal je een soeratje meegeven."
"Het zeI d'r niet aan mankeeren", beloofde Weers
trouwhartig.
I) P.e.g•. per eerste bootllelelleDbeid.

144

En hij borg het soeratje als credietwaardig papier in zijn
tabaksdoos.
Dien avond hebben ze ecn groot feest gevierd - je kon
nooit weten of We ers ooit levend terug zou komen.
Weers hetaaide het beertje - alles bij elkaar net precies
zevenendertig gulden en zestig cent. Maar er had niets aan
onthroken en als je het allemaal narekende, was het eigenlijk te geef!
De luit' vloekte hel en hemel bij elkaar toen hij het hoorde en zond 'Veers met spoed omlaag.
Op de standplaats van den kapitein viel hij toen nog net
in een kegelavond - onkosten zeventien gulden en vijfen tachtig cent en twee ruiten op schuld, en daarna heeft
de Chineesche aannemer hem met een sloepje aan hoord
geroeid.
Drie dagen zat Weers aan hoord hij ijskoud bier, echte
horrels mèt kop en een gezelligen derden stuurman.
Toen werd hij gedebarkeerd en ging den kantonrechter
opzoeken.
Gedésillusionneerd en als een gebroken man is hij vèr
vóór zijn tijd op zijn buitengoedje teruggekomen.
Beknopt en in gekuischte termen heeft hij den luit' z'n
avonturen verteld.
Daarna gaf hij uitvoerig en ongeknisrht verslag in de tap.
Dit wordt ongeveer het gekuisohte résumé.
De kantonrechter was meegevallen. Een net mensr.h, die
hem niet te lang had opgehouden en die hem dadelijk en
uit zichzelf een voorschot had uithetaald.
"Allemachtig", steunde de luit' hij dezen inzet van het
verhaal, nheh je daar óók al voorschot opgenomen? En
waarvan moet ik je dan hier potongen?"
"Ik zou de man veraffronteerd hebben, as ik het niet
had opgestreken", verklaardt We ers, "en over dat andere
hoef u zich niks ongerust te maken, ik blijf nou de eerste
vier jaar hinnen de kawat!"
Hij was in een hotelletje getrokken. maar hij durfde toch
eigenlijk niet goed met andere menschen tegelijk aan tafe'l
gaan. Dus wachtte hij dan tot de rest gegeten had en als

145

hij dan beginnen wou, vond hij afgekloven botjes en leege
schalen. Ze hadden daar geen begrip van tamoe.
Den eersten avond was hij naar de pijp gewandeld - "en
luit', wil u wel gelooven, dat ik met al die auto's en die
beroerde Sado'tjes de straat niet over durfde?"
In die pijp was het huilen! D'r waren een paar politiekers aan het biljarten, later bleken het kameraads te zijn,
maar dat zou je waarachtig niet gezegd hebben. Tamoe ho maar! Nou, en zoo in je eentje smaakte het ook al
niet, en toen hij tegen negenen weer naar het hotel verkaste, toen hadden ze daar de boel alweer achter de kif'zen.
Ja, en wat zou hij zeggen van de kameraads? Allemaal
grasgroen, a11emaal getrouwd en 's avonds op stap achter
een kinderwagen. Ze konden nog niet eens het verschil
tusschen A.V.H. en Vrijbuiter proeven!
In de bioscoop was hij duizelig ,-an de mcnschen gt'worden. Dat was op Zaterdagavond. Toen was hij op het platje
gaan uitblazen. En daar had hij aangepapt met een dikken
adjudant - het eerste fatsoenlijke mensch, dat hij tegenkwam.
Die heeft hem' den weg gewezen. Een vent om mee uit
visschen te gaan!
Nou, en toen ze 's Zondagsmiddags wakker werden, toen
zijn ze wat gaan rondrijden om uit te blazen en 's avonds
was er bal in de pijp. Een bal! "Nou, ken u begrijpe - ik
en die dikke op een b a I !"
Toen heeft de dikke een handvol agams 1) gehuurd en
toen hebben ze een wegwals, die daar in de buurt stond,
opgehaald en daarmee hebben ze toen de balzaal rondgereden en op hun manier mee gewalst, en toen hebben een
paar van die groentjes herrie gemaakt en toen is er nogal
wat omgevaJIen en gebroken, en .... nou, en den volgenden
dag is hij toen maar met het soeratje naar luit' Dinges gestapt en ....
"Heb je daar nou óók alweer voorschot opgenomen?",
schrok de luit'.
I) Agam - Alj. voor m1lD.

146

" Nou, het mag geen naam hebbe", vond Weers, ~,twintig
popjes en ik moest de rekening van het hotelletje maar naar
de luit' sturen. Zoo met habis boe!an 1) zat de luit' er zelf
niet dik meer in."
" Ook dat nog!", steunde de postcommandant.
Dien avond vierden ze in de tap den blijden terugkeer
van den verloren zoon en was W eers voor de eerste maal
tamoe in zijn eigen bivak.
En nog een dag later ging hij met spoed voor drie weken
op kappatrouille - "nou voel ik me e i n del ij k weer
heelemaal thuis!", verklaarde Weers tevreden.

* * *
Zij garen niet en sparen niet, maar teren op den boer ...
Weers en Pietersen en Jansen zullen het nog wel een
paar jaar "sloffen".
Maar dan moeten ze toch op een goeden dag "afzwaaien". Met de dubbeltjes van het vendu tietje of van de
loterij betalen ze het laatste beertje en het laatste koude
biertje aan boord.
En dan begint de moraal van het fabeltje van Lafontaine.

* * *

4. Brand!

"Wat zeit u?", - en sergeant Weers, dienstdoend administrateur en vader en moeder van het detachement tegelijk, keek zijn nieuwen commandant meer dan 's tomverbaasd
aan, "wat zeit u? Brandalarm? Dat hebbe ze hier nog nooit
vertoond. "
"Daarom juist", vond de nieuwe luitenant, die natuurlijk
net als a11e nieuwe menschen nieuwe ideeën had.
"U zei een matschudding beleve!", waarschuwde Weers
trouwhartig.
Maar de nieuwe zag daar blijkbaar niet tegen op en riep
den hoornblazer.
De eenige hoornblazer van het detachement, tevens en
I) Babi. boelan - einde der maand,

147

trouwens in hoofdzaak rustkamerknecht, moest eerst gezocht worden en verscheen toen, nog natuurlijker, zonder
muziek: hij ~lies nu al drie jaar lang zesmaal op precies
dezelfde uren dezelfde signalen en was op toeteren van
andere melodieën noch verdacht, noch ingeschoten.
"Amhil selompret'',1) gelastte de nieuwe.
Kario di Kromo amhielde.
"Tioep 2) brandalarm!"
Kario di Kromo keek zijn nieuwen comcandant sprakeloos aan.
" Ajoh, brandalarm", commandeerde deze nijdig.
Kario's lippen plooiden zich om het mondstuk, Kario
haalde eenige malen diep adem en Kario zette vervolgens
het instrument weer af.
"Soeda loepa '',3) verklaarde hij.
"Wel ver ..... ", zei de nieuwe "kun jij niet eens brandalarm blazen? We ers, hoe is dat signaal?"
" Dat mot u net an mijn vrage!", antwoordde Weers
prompt, "ik ken geen polleka van een krontjong onderscheije."
Toen werd de sergeant van den dag geroepen.
"Hoe is het brandalarm?"
De sergeant van den dag floot een vroolijke melodie
voor.
" Dat is oorlam", herinnerde Weers zich uit lang geleden
en gelukkiger dagen.
"Klets", zei de luit, "dat is waterpompen."
Het signalenboek werd uit de archiefkast gedolven. En
Kario di Kromo hield vijf minuten eigenoefening.
"Da 's nou net alsof je 's morreges op het Waterlooplein
langs de stafmuziek loopt", vond Weers, terwijl Kario in
zijn hoorn kreunde en gorgelde.
"Soedah tahoe?",4) vroeg de luit'.
.,Soedah", zei Kario, zoog een kubieken meter lucht in
en blies.
I) Ambil aelompret . haal je hoorn; 2) Tioep . blazen ; 3) Loepa . vergeten;
C) Soedah tahoe? . ken je bet?

Met z'n vieren stonden ze op het stoepje voor het bureau
in afwachting van de dingen, die komen gingen.
Maar er kwam niets; in de barakken ging iedereen gewoon zijn gang en niemand trok zich iets aan van Kario's
geluid.
"Wel verd ..... ", vloekte de luit' andermaal, " tioep
lagi!" 1)
Kario tioepte opnieuw.
Hier en daar voor de galerij van de barakken keken
enkelen belangstellend naar den musicus.
"Dia belom mengerti" ,2) verklaarde deze goedmoedig.
Toen stapte de nieuwe naar de wacht, liet op de tongtong slaan en gelastte den wachtcommandant om met spoed
op de brigades bekend te maken, dat er brand was.
Maar zelfs toen werd het nog niet je dàt.
Want de Kromo's hadden al lang geschoten, dat het
geen ,,brand betoei" was, maar de een of andere vorm
van dienst, en ze trokken dus eerst allemaal een broek en
een jas en een paar schoenen aan, traden toen overeenkomstig adat en voorschriften voor de barak aan - toenggoe printah! 3) - en lieten den brand branden.
De dwangarbeiders bleven onberoerd grasjes vegen, de
dames in de loods kookten rustig verder en de nieuwe
stond op springen.
"Waar is het brandpiket?"
"Hoe 'z eit u?", vroeg I eers belangstellend, ~,brand­
W
piket?"
"Ja, brandpiket!", stoomde de luit', "wie is er belast met
de brandspuit en waarom rukt dat ding niet uit?"
En nu ging Weers een lantaarn op. Hij stapte naar binnen en vischte uit een hoekje een licht vergaan en met een
schriftuur beplakt bordpapier op: "Maatregelen in geval
van brand."
"Asjeblief", zei Weers - en de luit' las, voor zoo ver het
nog te lezen was, een keur van tot in vriendelijke kleinigheden uitgesponnen regelingen.
I) Lagi . nogeen ; 2) Dia belom mengerti · zij 8nappen het DOg niet ;
3) Toenggoe printah . wachten op bevelen.

"Weers", ontdekte de nieuwe en er was wrevel in zijn
stem, "jij hent hrandmeester."
"Wat zeit u me nou?", meende Weers, "nou mag ik
toch ik weet niet wat krijge, as ze me daar ooit iets van
gezegd hehhe!"
"Sta nou maar niet te kletsen", commandeerde de nieuwe, "en doe je zaken."
W eers salueerde en maakte prompt rechtsomkeert.
"Aantreje", dreunde zijn vaderlijk geluid en toen, omdat alles al aangetreden stond, "Herstellen! Redhts uit de
flank" - en zijn hand wees verduidelijkend naar het brandspuithuisje.
W eers wandelde naar de wacht.
"Maak nou toch voort!", brulde de luit', "Vooruit! Looppas!"
Weers ging in een eenvoudig kippendraf je over en begon
zich om het hoekje bij de wacht oogenblikkelijk krachtig te
uiten tegen den wachtcommandant.
"Nou vraag ik je in gemoede - bra n d! Ik zeg 'm
nog je zeI een matsohudding beleve. T 0 c h brand! Waar
is de sleutel an dat hok nou weer?"
De wachtcommandant zooht naarstig.
"Brandmeester!" - Weers hleef "griepen" - "Wat mot
ik me daar brandmeestere? Mot ik we te hoe zoo'n stom
ding in mekaar zit? Ik mot me controle hijhouwe, ik
mot ..... "
"Hier is de sleutel", zei de wachtcommandant.
Het hok ging open, de Kromo's trokken met een opgewekt hoera'tje de spuit naar buiten, de tweede brigade
werd uitgerust met keurig rood en groen geschilderde emmertjes en - "hier", commandeerde Weera, "neem nou
het hééle zwikkie ineens maar mee".
Waarop de rest der spuitgasten met de overige schilderachtige hluschmiddelen werden omhangen en Weers achter
de spuit aantrok.
Het werd een feestvoorstelling.
Want al stond de brandspuit nu naast de put en al had·
den zelfs een paar overijverigen slangen ontrold, voor-

150

loopig was er niemand, die wist hoe je nu het water uit den
put in de slang en dan op het dak van den hrand kreeg.
"Je mot eerst water in de bak scheppe", raadde één van
de hrigadecommandanten.
"Nou, doe het dan", zei Weers.
"Pomp nou", schreeuwe de tweede "baas".
" Toenggoe doeloe'\ verzocht de Inlandsche " pang", die
de slangen probeerde te koppelen en naar een schroefdraad
zocht, die er niet was.
Toen verscheen de luit'.
" Het is een zoodje!", constateerde hij onwelwillend.
" Het ligt aan de spuit", zei W eers, "ik loop nou zestien
jaar mee, maar ik heb nog nooit een spuit gezien waarmee
je ken spuite!"
"Dat komt", verklaarde de nieuwe, "omdat jullie je
zaken niet kennen. Die spuit is in orde, maar jullie weten
niet hoe je spuiten moet. Jullie zijn niet in orde; daaraan
mankeert een allemachtige hoop!"
En toen bemoeide de luit' zich ermee.
Hij draaide aan schroeven, hij keek de koppelingen na,
hij wees de straal voerder aan, hij deelde de pompploegen
in, hij deed voor hoe er gepompt moest worden, en toen ze
het allemaal snapten, commandeerde hij "pompen".
De Kromo's pompten zich lam, - "korte slagen", had de
nieuwe geleerd - maar er gebeurde niets.
"De put is verstopt of d'r zit een proppie voor", heoordeelde Weers den toestand.
"Halt", commandeerde de luit', en onderzocht opnieuw
en dra.aide aan andere schroeven en liet den bak leegloopen
- "je moet Of uit de put Of uit de bak spuiten", verklaarde
hij en commandeerde opnieuw "pompen!"
Er kwam geen water.
Weer "halt", weer gedraai en gepeuter - "strakkies
draait-ie de heele mikmak stuk en dan ken i k een spuit
op schuld voor 'm aanvrage", mopperde Weers - weer
"pompen", en toen kwam het water eindelijk.
Dat wil zeggen, het kwam nog niet door de straalpijp,
maar het spoot in opgewekte stralen en straaltjes uit een

151

paar dozijn gaten in de slangen en door de koppelingen
heen.
"Da's goed voor de blommetjes", vond Weers, "die ken.

c
r \ . . - - _ __

ne best een druppie gebruike."
"Het is een godgeklaagd zoodje", herhaalde de 1uit' met
klem, "waar is de lappenzak?"
"Hoe zeit u? Lappezak?"
"L a p pen zak !", donderde de luit'.

152

De lappenzak werd door een wetenden Kromo uit de nog
niet gebruikte décorstukken opgevischt.
En de luit' legde uit hoe je met lappen de gaten om·
wikkelde en het lek stopte, en hij legde eveneens nogmaals
persoonlijk uit hoe je een koppeling bevestigde.
,Jk heb nog nooit een slang gezien, die niet as een
mandje is", betoogde Weers tegen een belangstellenden col·
lega, "as ie dat allemaal wil stoppe, dan mag ie eerst wel
op een lappiesdag wachte!"
,Sta daar niet te kletsen, We ers" , bitste de luit'.
Toen pompte alles wat pompen kon met nieuwen ijver,
en toen krulde eindelijk een pietluttig straaltje uit de pijp.
"Pompen!", schreeuwde de luit'.
Het straaltje bleef pietluttig.
" Dat komt", verklaarde de luit', " omdat de zuiger te
droog is en niet meer pakt."
"Jawel", zei Weers.
"En je moet niet eerst die bak vol gooien en dan ook
nog uit de put gaan pompen."
" Jawel, luit' ", zei Weers.
"En dat gedonderd met die koppelingen hoeft ook niet
te gebeuren, omdat.... "
En toen gebeurde het ongeluk.
Want een van de gelapte gaatjes was door den druk
blijkbaar tot een gat geworden, en de spuitgast, die op de
lapjes letten moest, stopte het negenendertigste gat en
het lapje van het gedrukte gat hield niet, en "psss" spoot
een pracJhtstraal, driemaal zoo dik en zoo ver als die van
de straalpijp, zijdelings uit de slang.
En die straal trof den luit' precies en volkomen.
"Adoe", schrok de man van de lappen.
,~Daar hei je het nou", steunde Weers.
De luit' zei dingen .... din gen .... en ging een droog pak
aantrekken.
Weers verklaarde den brand voor gebluscht en liet in·
rukken.
Een half uur later begon de weer droge nieuwe voor de
verzamelde onderdanen - tot en met de bijkok was pre·

153

sent - de gloednieuwe brandtheorie uit te leggen.
De taak van de brigade op wacht; de taak van den brano.
meester; de plaats voor vrouwen en kinderen; de plaats
voo~. de dwangarbeiders, de 'k ar om patronen en geld weg
te rIjden - het werd tot in de puntjes geregeld en tot
's middags half twee gerepeteerd.
En om kwart vóór twee verliep de generale repetitie als
de honderdste opvoering van een tooneelstuk.
"Nou mag het wat mijn betref aan zeve kante tegelijk
brande", verklaarde Weers, toen hij om twee uur gaar en
hongerig, naar de tap wandelde, "maar ik verzet' d'r geen
voet voor."
En vervolgens wipte hij zijn eerste vijf centiliter naar
binnen.

* * *

Op alle nieuwen en volijverigen werkt gelukkig het fatum nivelleerend.
Ook hier.
~ant .~oen .de .nieuwe den volgenden middag tegen zessen 10 ZIJn tUlOtJe zat uit te blazen, blies het opeens hij
de wacht - zeven lange en sinistere stooten.
" Allemachtig, h r a n d !", schrok de nieuwe en schoot
met Zweedsche athletieksprongen in de richting van het
geluid.
Het was nog erger dan de feestvoorstelling.
. Iedereen en alles holde door elkaar, juffers en kinderen
gilden, de wachtcommandant was z'n hoofd en de sleutel
van het hrandspuithuisje kwijt, de kar voor de patronen
stond nog in de groenten tuin, de dwangarbeiders genoten
het onverwachte .~chter hun ijzerdraadversperring, en om
het lampenhok bIJ een van de barakken, waaruit wolken
roak en stoom "vloeiden", verdrong zich een dik kluwen
helpers en belangstelenden.
"Diam'',l) brulde de luit', "laat ze aantreden! Vooruit,
sergeant van den dag ! Waar is Weers nou toch weer? Ajoh
dan toch, hoeka roemah spuit!" 2)
I) Diam • zwijgen; hier: .tiJte;
hui.je open I

154

2) Boeka roemah spuit. maak bet brand puit.

En inmiddels rende hij door naar het lampenhok, duwde
de Kromo's op zij, joeg de vrouwen en kinderen weg en .....
Toen , uit de rook en de stoom, in een verflodderde
.
slaapbroek en kabaai, met in de hand een nog even na SpUltende minimax, verscheen op de drempel van het hok
Weers!
" Brandmeester present, luit!", meldde hij, " het zakie is
al voor mekaar!"
Toen bleek hoe "door onverklaarbare oorzaak" een lamp
gesprongen was, hoe de Kromo-Iampenist z'n kop was kwijt
O'eraakt, hoe een flesoh met gasoline was omgevallen en het
'k
houten beschot in brand raakte en - "nou zeI Weers, "I
hoor die herrie en ik naar buite, hè? Je ben brandmeester
of niet! Nou, en ik ram die Kromo's uit mekear en ik pak
zoo'n minimax, slaan 'm de kop in en " pssss" , een straal as
een liefhebberij! En toen was-ie meteen voor de bakker!"
J:)

"

•

* * *
Den volgenden dag werd in het journaal gemeld: .,gisteren brak een begin van brand uit, dat eohter door het
vlotte optreden van den d.d. administrateur Weers in den
aanvang gebluscht kon worden zonder ernstige chade aan
te richten".
ASJ'eblief" zei We ers 's middags aan de gezellige tafel"
ronde in . '
de pijp, toen hij een rondje wegga f , "ze motte
mijn vertelle wat brand is! Spuite benne omrners rotdinge!
En met al dat getierelier van alarm maak je niks dan
matschuddi~g. As ze mijn nou maar effe roepe en zegge
waar of de brand is en mijn dan me gang late gaan, dan is
ie gepiept. Ik mot geen puite!"
Toen bracht de tapknecht hem zijn tweede vijftal centiliters.

* * *

5. Inspectie.

"Inspectie?", zei Weers misprijzend, terwijl hij zijn beeDen over het paggertje voor de tap hing, "inspectie, da's
allemaal flauwe kul."
Maar de minder doorgefourneerde brigade-commandan-

155

ten, die zich dien dag en trouwens al dagen tevoren een
ongeluk hadden gesjouwd om alles "voor mekaar te krijgen" ~ verband met de aangekondigde inspectie van den
als aZijnzuur bekenden gewestelijke, lieten zich niet overtuigen.
In~pectie ~leef volgens hen net hetzelfde als een loterij
~ ,?e het Dlet verdiende, trok een prijs en wie dacht, dat
hiJ z n bullen nou eens fijn in orde bad, vloog de kast in.
"Inspectie", hield Weers vol, "inspectie, daar draai ik
me hand niet voor om. Maar je mot die lui van huis uit op
d'r gemak zette, je mot ze niet tegenspreke en ze motte
aan de pintoe I) al zien, dat er niks te tukke valt. Je mot
altijd maar denke, ook al zou je het dan zoo van buitenaf
niet zegge, dat zoo'n inspecteur van binnenin toch ook wel
een mensch is.
En nou .zet ik het je te doen om daar elleke dag weer in
ee? stelletje benauwde gezichte te kijke, en dan een uur of
drie met een heele optocht de tangsi door te kuiere en
altijd maar weer te motte vrage, wat je van tevore ~eet
dat de andere toch niet kenne beantwoorde en er ieder
oogenhlik op uit te motte zijn om iemand ~e tukke, _
nee, manne, dat is het eiere ete niet.
Je mot z~o'n man eerst is ankijke en dan tegen jezelf
zegge: wat IS het voor een merrekie?
As ik het an de wacht hoor blaze en ik zien de optocht
ankomme, dan zien ik meteen of het eerste, tweede of derde soort is.
Eerste soort, dat benne de kwaadaardige. Maar dat benne kwaadaardige van natuur. Die wete zelf te veel en die
krijg je maar niet met een ,,steek u is op" en wat zeI u
gebruike?" de pintoe weer uit.
"
As die binnekomme, dan steke ze d'r neus is op en ze
snuive een paar keer en dan snorre ze troes op een goedang of een pondokkie af, waar je net al de bulle hep opgeborrege, waar een ander geen weet van boef te hebbe.
En dan kijke ze je an en dan zegge ze .serseant" zegge
?"
,,
'
.
ze, "wat IS dat.
I) Pintoe . deur.

156

En dan staan je. Nou, en dan ken je net zoo goed inrukke.
Die benne van "houd ze in de gate". En as ik die te laat
in de peiling krijg, dan tukke ze Weers ook nog.
Maar die benne niet dik gezaaid.
De tweede soort, die benne óók kwaadaardig. Maar die
legge het er te dik op. Die benne niet kwaadaardig van
binne uit. Die doen asof, omdat ze als maar denke: "ze
neme mijn", en omdat ze niet gewiekst genoeg zijn om
niet genome te worde. Die mot je troes bren ge naar de
barak waar een luchie an is.
Dan denke ze " jawel, dat zal wel in orde zijn", en dan
zegge ze "nee, serseant, dat zal ik strakjes nog wel eens
zien."
En als je dan bij de barak komt, waar alles tot en met
is, dan doe je net alsof je daar stikum voorbij wil schuive.
en dan zegge ze "nee sersant", zegge ze dan, "hier wil ik
nou weleens een kijkje nemen."
En als Je dan maar een ongelukkig gezicht trekt, dan
heb je ze.
Want daar denke ze wat te vinde en omdat er niks te
vinde is, krijg je ze d'r niet meer weg ook. Nou, en dan is
't ie voor de bakker.
De derde soort, dat benne de goedaardige.
Die verlange na een uurtje al naar een koud biertje en
naar een partijtje.
Die mot je naar de school brenge, en dan laat je de
kindere zinge en somme make en opzegge van .,slamat
datang, toean bes ar'',! ) en die laat je de cantine zien en
andere dingen, waar ie geen kwaad ken, en dan ,l aat je
alle kerels in d'r zondagsche jas loope, nou, en dan is 't ie
gepiept, voor je d'r zelf erg in hebt.
Da's opgelegd pandoer."
Toch waren de overigen nog niet overtuigd.
En dus deed Weers er nog een schepje op.
"Je zeI je herinnere", vertelde hij, "dat we een paar
jare geleje een kwaje en nog een heele hooge ook van Java
I) Slamat datang . wee. welkom.

157

op inspectie krege. Nou je vat, hoe of dat ze overal zate
te kiere.
De luit' kreeg het ook te pakke, en toen die hooge dichterbij kwam, toen zeit de luit', "Weers", zeit ie, "ik gaan
voor veertien dage op stap en jij neemt de honneurs maar
waar. Ik zou d'r m'n humeur maar mee bederreve."
"Accoord, luit", zeg ik, " Iaat u dat Weers maar voor
mekaar plusse, ik beb ze wel zuurder gepruimd."
"En Weers", zeit de luit', "ik mot zoo'n man wel als tamoe behandele, dus jij zorgt, dat ie te ete en te drinke
krijgt."
Nou, toen ze die inspecteur goed en wel aan land gekrege had de, en toen hij z'n eige al over twee posten had
opgewonde, toen bel ik 's avonds Derens op, die beneje zat
en die d'r ook nogal kijk op heeft, en toen had ik het troes
geschote - tweede soort.
Toen heb ik de twee andere brigade-commandanten bij
me ontboje en ik zeg tegen ze "nou één ding: wat er ook
gebeurt, jullie nouwe je kake stokstijf op mekaar en je
laat Weers maar plusse. "
Nou was dat postje wel in orde, maar met de administratie en de boeken en zoo wat het toch niet alles - daar had
de 'l uit' tabak van. Nou, en ik mot van die toelisserij ook in
de hoter.
En dan stond het barakkie van de adelborste 1) op inzakke, omdat we nog geen alang alang hadde kenne krijge,
en in de vrouweloods was de vloer ingezakt, en exerceere,
dat hadde de kerels al in twee jaar niet meer gedaan.
Nou had Derens me gewaarschouwd, dat die kolonel het
eerste naar de boeke vroeg, dan naar de dwangarbeiders en
de vrouwe ging kijke, en dat hij ze op alle poste R. J. J 2)
had late opvoere.
En daar sting ik - dat zwikkie kreeg ik niet meer voor
mekaar.
Maar voor de rest kon hij niks bedenke of de zaak was
in or~e. Want ik heb je al gezegd, het was er één van de
tweede soort en die hebbe geen fan tas ie!
I) Adelborete . dwangarbeiders;

158

2) R.I. I • Reglement Infanterie Ie deel.

Nou, twee dage later kwam hij met een auto en een heele
stoet naar hove.
Ik liet de vlag hijsooe, de tamboer blies zich het apezuur,
de wacht kwam in het geweer - ik had allemaal mannetjesputters genome, die goed in d' r bulle zate - en ik mot
zegge, het mog gezien worde. Zoo hier en daar hadde we
d'r nog een witkwasje over gelegd, en de beere 1) hadde
het gras gepontongd, en Kobus, de hond van de derde brigade, hadde ze een oranjestrik om z'n nek gebonde en alle
heere liepe model in d'r laatste vernieuwing.
~,De detachementscommandant!", zeit ie, met dat ie
uitstapt.
"Jawel kolonel", zeg ik. En ik blijf stokstijf in de houding staan.
"De detachementscommandant, sersant!", snauwt ie
nog is.
"Present, kolonel", zeg ik.
"Roep de detachementscommandant", buldert Ie, Hdie
had al hier moeten zijn!"
"Present, kolonel", zeg ik, "die is-'t-er ook."
En toen schoot ie het en was ie meteen opgelaje. En dat
mot je bij de tweede soort altijd hebbe - hij de eerste zou
ik het je niet raje, omdat die van nat u u r kwaadaardig
henne.
"Waar is de luitenant dan?", snauwt-ie.
"Preaent, kolonel", zeg ik, en doen net of ik er stijf mee
zit te houwe, "die is al voor zeve dage de blubber in en die
ken u niet voor over zeve dage terug verwachte. En nou
neem ik het zoolang waar. Wil u niet eerst de boeke effe
zien?"
"Wat boeken?", zeit ie en kijkt me vuil aan, "ik heb om
geen boeken gevraagd, ik wil geen boeken zien! Ik zal wel
zegge, wat ik zien wil."
" Present, kolonel", zeg ik weer en ik kijk nog benauwder, "zeI ik u dan maar voorgaan naar de dwangarbeiers
en de vrouweloods?"
"Zóóóó", zeit ie en kijkt meteen de overste aan, die al
I) Beeren . dwangarbeiders.

159

groen begon aan te slaan, " het schijnt, dat de heeren hier
worden ingelioht over de vorige inspecties. Zóóóó! Nee,
sersant, ik kom hier niet om naar de dingen te kijken, die
jij netjes voor mij hebt klaargelegd. We zullen hier eens uit
e~n heel ander vaatje tappen. Laat jij maar eens een brigade alarmeeren!"
En met kijkt ie de overste aan alsof ie zegge wil: zit je
d'r in, Bet?
"Alarmeere voor exerceere?", vraag ik nog voor me
neus weg.
"Niks te exerceeren!", brult hij, "we exerceeren niet. Dat
zou jij zeker wel willen, hè sersant? Uitrukken om te patrouilleeren! Drie dagen vivres bij de man! En gauw wat!"
Nou, ik blaas benauwd op me fluitje, maar dat smoesje
met alarmeere haalde de luit om zoo te zegge iedere week
uit, dus daar tukte ie ons niet mee.
Goed, ik keek op me klokkie en net in zes minute stond
de zaak klaar.
"Geeft acht", zeg ik, en ik meld de zaak: " Present,
kolonel!"
~,Zoo", zeit ie, "maar da's me wel een beetje al te vlug.
Zou je die brigade nou eerst niet nakijken?"
"Present, kolonel", zeg ik, "dat hoeft niet, dat mot zóó
ook in orde weze."
"Ja, dat mot wel", zeit hij, "maar dat is natuurlijk niet
zoo. Laat maar is uitpakken! Dinges, zeil ie tot z'n adjudant, loop jij maar mee en schrijf maar op."
Maar nou mot er zelfs één van de eerste soort al verduiveld vroeg opstaan om een brigade van Weers te tnkke
bij een alarm!
En hoe of dat ie nou ook liep te griepe, de zaak was
tot en met.
"Nou", zeit ie en hij keek nog altijd een beetje vuil! "dat
valt me mee, dat is goed. Maar waarom sta jij nou nog zoo
zuur te kijke, sersant?"
"Kolonel", zeg ik, "dat zeI je nou altijd zien bij inspec.
ties, dan is het ook altijd net presies boekan 1). Ze doen het
1)

Boek~n

160

• ieu niet zijn, geenszins.

altijd in vijf minute en nou 'hebbe die sloebers d'r natuurlijk
zes minute voor noodig."
"Nou", zeit ie en ik ken zwere, dat ie effe lachte, "ik
vind het toch heel goed. Maar nou wil ik weleens iets uit
de praktijk zien." En toen kijkt ie zoo is om zich heen en
hij wijst op de varkenskraal en "sersant", zeit ie, "in dat
huis zit een djahat, omsingelen!"
Och God en as je nou weet, dat we met de luit' iedere
pondok 1) binnen en buiten de kawat a'l omsingeld hadde,
dan hoef je niks meer te vrage. Ik had alleen maar effe
tegen de brigadecommandant te zegge "varrekeskraal" en
daar ging het zwikkie.
Nou, de heele stoet ging kijke en net stane we daar bij
de kerels, die de deur in de gate houwe, of daar vliegt me
die deur ope en daar spankert WiUem, de groote beer,
in een galoppie naar buite en midde in de stoet.
"Sopakuwa", brul ik tegen de oom, die bij de pintoe
stond en ik ken hem nog meteen een knipoog geve, "strakkies op het rapport!"
"Op het rapport?", zeit de kolonel, die nou z'n lever
stond te scheure, omdat Willem z'n adjudant in de blubber
had geloope, "waarom moet die man nou op het rapport?"
"Omdat", zeg ik, "een man, die djaga't 2) bij de pintoe,
maar hep te potonge wat of d'r naar buite komp, of het
nou een djahat of een varreke is."
Maar, en dit onder ons, ik k en je ver zekere as die Sopakuwa zijn grijp jatte naar Willem had uitgestoke, dat ik hem
dan toch effe links en reks gericht zou hebbe.
"Nou", zeit de kolonel, "dat hoor ik met genoegen."
En tot de overste zeit ie, "ik ken zien", zeit ie, " dat er
hier een goeie, echte maréchausseegeest in dit bivak
heerscht. En zeg nou maar, dat ze dit door de vingers zien.
Ziezoo, dan zijn we hier klaar, en dan wil ik alleen nog
even in de cantine gaan kijken."
Nou, wij weer met de heele stoet naar de tap en toen
ze allemaal hinne zijn, toen zeg ik "kolonel", zeg ik, "een
woordje."
1) Pondok . keet, tijdelijk verblijf;

2) Dj.ga . waken.

161

"Wat is d'r, sersant?", zeit ie.
"Kolonel", zeg ik, "de luit hep een order uitgegeve, dat
iedereen die hier van buite komp, tamoe mot weze. En
as u het permiteert, wat zei het weze?"
Nou, toen begon ie te grinneke en "sersant", zeit ie, "dan
wil ik wel een glaasje air blanda 1) hebbe. "
Toen moest de rest voor d'r fatsoen ook wel air blanda
neme, en ik heb de overste nog nooit zoo vuil in een glas
zien kijke.
"Nou seraant", zeit ie, "dan wil je de luitenant wel bedanken. Ik ben hier heel tevreden, hoor!"
En met krabt ie af, en de stoet achter hem aan, en de
slompret gaf weer een nummertje, en de wacht trad aan,
en weg was ie.
Nou jij en dan ik!"

een versch gedraaide weduwe op het galerij.tje v~n de p.ijp.
Z'n hloote voeten bungelden over het rlggelt)e, de Juffrouw van het huishouden draaide de gramofoon af, de

II III~ I' 'lil

~ I1

mill:J

* * *
"En wat zei de luit', toen hij thuis kwam?", vroeg een
van de toehoorders.
"Nou, dat ken je vatte, hè? "Weers", zeÏt ie, "Weers,
dat heb je 'm gelapt! Maar hoe jij bij de kolonel en de
overste en de rest al dat bier naar binne hep gekrege, dat
is mij een raadsel."
"B ier..... ?", vroeg dezelfde toehoorder, "en ik dacht
dat jij air blanda ..... "
"M a n !", zuchtte Weers, "man, en dacht jij dan dat
Weers na afloop alleen van plezier op z'n vingers had geflote? Twaalf f1esschen Koentji, dat competeert een kolonel. En as die er in z'n sjagrijnerigheid in spuugt, dan ken
ik je toch verassureere, dat Weers ze voor de commis ie
trekt! Bier is bier! Nou jij en dan ik!"

"

_---

..........

6. De Java-tocht van sergeant Weers.
Sergeant Weers zat met een heele bottel tjap Koentji,
in een lekkere, ouderwetsche slaapbroek en kabaai en met
I) Air blanda . Jeu. water der blanken ' spuitwater.

162

ouwe hoornblazer blies, dat het zes uur was en de nieuwe
wacht trok op.
Beneden aan de kali plonsten de dames in het water en
aan den anderen kant van de draad dreven de Atjehers
hun sapi's naar huis.
Het was weer de goeie, rustige en gezellige hivakavond.

163

We ers nam een diepen duik in zijn glas, draaide een
nieuwe weduwe en krabbelde Kobus, den bivakhond, tevreden achter het oor.
"Hè, hè", zuchtte hij zielsgelukkig, "Kobus, ouwe
gladakker, nou benne we eindelijk weer thuis!"
Want een dik half jaar terug had Weers het, na zeven
jaar in de blubber en als maar op hetzelfde postje, opeens
op z'n heupen gekregen.
" Ik mot weer eens een straat met blanke mense zien",
verklaarde hij den stomverbaasden luit', "en nou mot er
maar eens een van die grasgroene kuitetrekkers voor mijn
de blubber in."
De luit' vond het minder dan half, maar Weers liet zich
ditmaal niet omver...... praten, hield loterij van z'n bullen,
gaf Kobus in de menage bij z'n pang, liet de juffrouw z'n
kisten pakken, presideerde nog eens een gloeiende fuif en
scheepte zich vervolgens, vrij dik beneveld en onder het
daverende strijdlied der "manisee", naar Java in.
De luit' bleef een heele week uit z'n humeur, het detachement raakte twee weken lang vrijwel om het half uur
in de knoop en Kobus wou niet meer eten.
Maar alles went en nog twee weken later was het heen·
gaan van Weers feitelijk alleen nog maar in de afdracht
van de pijp te hemerken.
En toen opeens, net een half jaar later, toen de luit'
met het sloepje van den havenmeester naar de boot voer
om geld en vele kisten vol genoegens des levens te halen,
stond waarachtig Weers boven aan de trap.
,,'Vel verd ......", vloekte de luit', die veel, maar dat
niet had verwacht.
"Zeg u dat wel", grinnikte Weers trouwhartig, "u had
mijn daar op Java motte hoore!"
"Zóóóó", zei de luit', toen de eerste verbazing wat
gezakt was, "en waar ga je nou naar toe?"
"Ik gaan weer naar me eige buitenverblijfie en naar
Kobus terug", verklaarde Weers, "want laat ik u zegge,
dat ik van Java en me blanke broeders meer dan tachentig
heb!"

164

En dus wandelde hij den volgenden morgen weer met
het transport naar het ouwe bivak tusschen de tjotten,
alsof er niets gebeurd en alsof hij nooit weg geweest was.
De manisee ontvingen hem met een hoera'tje, de luit' gaf
voor de blijde incomste een halve kist bier weg en Kobus
demonstreerde van puur plezier een rolberoerte.
Dien avond in de pijp vertelde Weers.
"Wete jullie wat een stelling is? Lig nou maar niet te
kletse, dat weet je n iet.
Een stelling, dat is een heel zwikkie vlaggen net aan de
andere kant van een paja, waar je tot je buik in zakt. En
dan komp de luit' met een kaart bij je - een kaptein ben
ik daar om zoo te zegge niet te ge gekomme - en die zeit,
"Weers", zeit ie, " nou gane me in een driehoekie vooruit,
en jij met je sectie bent de punt. Kompasrichting zoo en
zooveel, tien pas afstand en tien pas tusschenruimte, dekke, want er zijn vijandelijke vliegers in de lucht en je loop
kans op artillerievuur. Terang?" 1)
Nou, het was mijn net zoo terang als de blubber van de
Paja Nie, maar ik zeg natuurlijk, "accoord'\ zeg ik, "me
zalle die vlagge wel effe binne hale." En met zoek ik een
sawabdijkie om droog over te komme.
Maar dat hoefde niet.
Want ik sting er net op en ik had ook net me evewicht
weer terug of daar kwam het van alle kante: "niet allemaal
achter mekaar. Dekke! Tusseruimte! Weg van dat dijkie!
Je staan onder vuur!" En met al dat gedonderjaag raak ik
me evewicht weer kwijt en plomp in de vuiligheid.
Maar je ben bij de manisee geweest of je ben bet niet.
En ik zeg bij mezelf: " nou kan me de generaal sendiri 2)
zegge hoe laat of het is, maar die vlagge zal ik hebbe". en
ik kijk eens om me, voor zoover dat dan mogelijk was, en
ik roep "ajoh, madjoe",3) en driehoek of geen driehoek,
we madjoeën waarachtig.
Maar da's nou tegewoordig het vuile bij al die din ge,
dat ze je bij een fatsoenlijke Bévé 4) ook al belabbere,
1) Terang . duidelijk;
2) Sendiri . zelf.
3) Madjoe • voorwaarts; 4) 8évé
(B.V.) . buitenlandeebe vijand in tegenstelling met I .V.(inheemlchevijand);

165

want met dat ik me achterste voet uit de blubber wil lostrekke en die vlag voor de commissie zal trekke, daar beginne ze me achter een plukkie bamboe aan zoo'n misselijke koffiemolen te draaie en voor ik over de schrik 'heen
ben en mezelf weer verstaanbaar ken make, vliegt er een
kaptein met een witte band om z'n arm naar me toe en
die blies van pure kwaadaardigheid.
" Sersant", zeit ie, "het lijkt wel ruûe", zeit ie, "jij staat
al tien minute onder artillerie- en miterleurvuur en van
dat je begonne ben, hebbe de vliegers bomme op je late
valle. Jij ben dood en al je mensche zijn dood!"
"Nou", zeg ik, "as het mot dan mot het maar", zeg ik,
"maar ik zien niks as een paar dooie vlagge en ik ken niet
ruike, dat die Sjanteloepies voorstelle. "
"Hou je mond, sersant", schreeuwt die kapitein nijdig,
"en zorg dat je je reglemente kent."
Goed. Ik schaf me thuis al die hoekies aan. Maar als je
in je jonge jare uit heele andere boekies van veldwachte
en spits en tireleere en kompieschool heb geleerd, en je
doet dan een dikke tien jaar niks als naik 1) goenoeng en
masok 2) paja bij de manisee, en ondertusse -verandert
iemand stiekum alle name in die boekies, dan motte ze bij
mijn op me ouwe dag niet meer met die nieuwigheid ankomme.
Ik kan je zegge, als ik 's avonds één bladzij gele ze had,
dan wier het me duizelig voor me ooge en "We ers", zei ik
dan tegen mezelf, "Weers, stop jij die Vlugge Veldheer nou
maar onder in je kist, want dat leer je toch niet meer en
ga voor het te laat is een dikkop in de pijp vatte. Je ken
het niet jonger doen."
En dan mot je me daar op Java zoo'n brigade zien!
As ik hier van achter ,het hekkie in de pijp fluit, dan
vin ik tien minute later aan de wacht zestien manisee
staan, die allemaal een karabijn en een klewang en vijftig
pelors en drie dage vivres bij zich nebbe.
I) Naik ,klimmen; 2) P,lasok ' binnengaan.

166

Maar dan mot je die verhuisboel op Java zien! Een hep
er een karrebijn-miterleur op z'n schouwer - en de man,
die dat mirakel uitkiende, die zou ik hier weleens onder
vier ooge in de blubber willen tegekomme! Eén loopt er met
een pompstok en een tabakzakkie, een ander met een paar
zadeltasse, weer een ander met een pistoo'l of met heel erna al
niks.
En als je dan. eindelijk ook nog een vent met een karabijn en met een klewang vind, dan hangt er een patjolpik
of een figuurzaag op z'n achterste of een seinvlag of een
telefoontoestel, maar in elk geval iet , waar je niks dan
ellende aan beleve ken.
En hoe mot ik nou als brigadecommandant met zoo'n
uitdragerij fatsoelldelijk patrouille loope? Waar mot ik al
die ongewapende kerels opberrege en al die pekakas, l ) die
voor je d'r erg in hebt vanzelf af gaan?
Ik ken je hromme, dat ik er na veertien dage neg e nt i g - wat zeg ik, ho n der d van had!
En de pijp - en hier trilde de gloed van opperste minachting in Weers' stem - dat mag geen naam meer hebbe.
t is geen pijp meer.
Je ken geen kameraad meer teg komme of hij is getrouwd of gaat trouwe. Een pertoetje of een kruisjassie
krijg jc niet meer bij mekaar.
En as je me praat over de gezelligheid en wat je op
Java allemaal voor je traktemelltje ken hebbe ..... Het was
net drie keer zoo vlug op als hier en as ik dan is bij mezelf
naging wat ik er nou aan degelijke nattigheid voor gehad
had: dan ken ik de trane in me ooge krijge.
,~Weers", zei ik toen tot mezelf, "Weer , neem jij nou
vóór d'r ongelukke van komme liever maar weer de richting op Kotaradja inplaats van op de rechter voorste sectie."
En ik naar de majoor.
"Majoor", zeg ik, "ken u mijn nou niet met een spoed.
certificaat weer naar de manise e sture ? Want hier met al
die driehoekies en slangetjes, daar ergert u zich toch maar

na

I,

Pekakae (perkakoa) , werktuig, bcnoodigheden

167

een dubbele breuk aan mijn en wat ik doe, dat ken ik
bene de de veertien pond 1) niet zegge. Maar als ik daarginds op Koeala Baroe weer terugkom bij de manisee ..... "
"Nou", besloot_Weers en begon aan een versche bottel, "de
vlag hebbe jullie niet voor me uitgebange, maal' voor de
rest heb ik op heel Java niet zooveel fatsoendeIijkheid bij
mekaar gevonde als in dat halve ki ss ie van de luit'. En daarom, manne, op Koeala Baroe en de manisee. Daar gaan ze."
En daar gingen ze, zooals ze alleen d á á r maar gaan.

* * *
7. Toréador en garde!
Weers had op een avond het idee gekregen.
En den volgenden ochtend, juist toen de luit' klaar was
met een paar brieven, leidde hij de zaak tactvol in.
Hoe of de luit' dacht over den eenendertigsteIl Augustus?
"Goed", zei de luit'.
Het was niet het enthousiasme, dat We ers verwacht had.
"Ziet u", vond hij, "ik had gedacht om voor de menage
een jonge sapi 2) te koope en die dan goed vet te voere
en ....... "
"Ben je gek?", vroeg de luit' meer openhartig dan beleefd, "dat is veel te duur! Waar wil je dat van betalen?"
"Laat u mijn dat nou maar voor mekaar bren ge", ste'lde
Weers voor, "ik krijg zoo'n beest voor een krats bij Wirio.
Ik ken best wat op de menasie bespare en we hebbe nog
een vracht geld in het tuinfonds en as we nou met de menasie van de adelhorste ook zuinig benne, dan kenne die
ook d'r competeerende krijge en dan hebbe ze d'r allemaal
een prima potje van."
Toen haalde de luit' de boeken voor den dag en gingen
ze rekenen.
En het resultaat was dat W eers met vijfendertig gulden
naar Wirio, den veehouder, stapte "voor het noodige" méér mocht het beest in geen geval kosten.
I) Veertien pond· 14 dagen provoost;

168

2) api· rund.

Een half uur later werd de luit' door den controleur
opgebeld.
"Ga jij stierengevecltten in elkaar zetten?", informeerde
het burgerlijke bestuur belangstellend.
,~Hè?", vroeg het militaire gezag.
"Nee, ik dacht soms. De mantri-politie is me juist komen
halen. Eén van je sergeanten is met een jongen stier bezig
krijgertje om een paar boomen te spelen. D' r is al een
heele volksoploop ontstaan. De mantri geeft den stier de
beste kansen."
" Ik kom dadelijk", beloofde de luit',
" Doe dat", vond de controleur, "Je weet niet, wat je
anders misschien mist."
En het wàs inderdaad iets.
Het gebeurde allemaal rondom den grooten tamarinde,
op het hoekje bij de Chineesche kamp.
De belangstelling was groeiende.
Het ging nog altijd tusschen den stier - een ~,p rima "
jong beest - en Weers.
Tusschen hen in was alleen het touw, dat Weers koppig
vasthield, en de boom, waarachter de stier zijn "houder"
zooht en Weers den stier bleef ontloopen.
"Je moet 'm zout op zijn staart gooien", raadde het civiel
bestuur aan.
"Wil u 'm is effe overneme ?", vroeg W eers - tersnede.
.,Dank je", zei de ander, "ik blijf liever kijken."
Maar de luit' had den dwangarbeider van de varkenskraal en nog een anderen " adelborst" meegebracht, en die
begonnen dadelijk moedig en zaakkundig in te grijpen.
De stier werd even dadelijk dubbel zoo nijdig en dus
dubbel zoo sterk.
En dus brak het touw.
Toen werd het erger dan een aardbeving.
Alle Chineezen en alle agams vielen op en over elkaar,
het civiel en alle oppassers namen de beenen, een paar
wielrijders en de eenige sado van de plaats raakten onder
de voet en de luit' redde zich achter een hekje.
Het bleek onnoodig.

169

Want de stier wenschte zijn vrijheid blijkbaar alleen en
uitsluitend aan Weers te besteden.
"De vuilik mot mijn hebbe" , steunde hij, " ajoh, strappan,l) pegang 2) dan toch!"
Maar zelfs de adelborst van de veekraal, die er, volgens
Weers, nooit mee zat te houden, volgde thans den gang

"Laat ik geen lasso van jou make!" , brulde Weers drei.
gend, middenin een duiksprong achter den boom.
Toen verscheen de versterkte wacht met veel touwen en
karongs l ) en andere strijdmiddelen, en toen ging de stier
er vandoor, dwars door de k amp.
Op het eerste hoekje "schepte" hij een Chineesche waschbaas op een fiets en twintig meter verder joeg hij een hoofdoppas in een vette sloot.
Het werd een wilde jacht.
" Als jij je nogeens aan de veeteelt gaat wijden", steunde
het meehollende gezag, " waarschuw dan een paar dagen
tevoren!"
"Stik !", zei de luit' onhartelijk.

* * *

van zaken angstig over het onderdeurtje van een Chineesche toko en moest van zóó'n stier "in de Vitello".
Dus werd er voorloopig niets gepegangd.
" Zoo heb ik me nou altijd de Indische Carmen voorgesteld" , betoogde het gezag vanaf een veilig stoepje.
"Maak een lasso van dat touw, Weers", riep iemand van
de B. O. W.
I) Sn appan - gel n.rte ; hier : dwangarbeider;

170

2) Pegang . grijpen.

Een uur late r was de stier vlak bij de stal van \'Virio opgevangen - een heele processie bracht het heest naar de
tangsi.
"Het kost mijn een broek ", mopperde Weers.
" Het zal mij nog wel meer kosten", zei de luit', die zag,
dat de Chineesche wa chbaa met h etgeen een een rijwiel
was hij de poort stond te , achten , " hoe kom je ook zoo
stom om dat ongeluksbeest los te laten? "
"Nou gaat me lamp uit! " , steunde de verongelijkte
Weers.
De stier werd aan twee groepstouwen bij den groentetuin
vastgelegd.
"En nou mot u toch i zien, wat een mooi heesie het is",
noodde Weers, toen de storm voorbij en zelfs de waschbaa
tevreden gesteld was, ,,'t is enkel vet en vlee eh! En dat
voor éénendertig popjes!"
Het wa s ee n mooi dier.
En toen het zelfs rustig ee n bosje padi van den bruingekielden veekraalhouder aannam, trok de luit' hee'lemaal
bij.
"U zeI d'r plezier aan beleve!", beloofde Weers.
I) Karong. zak.

171

En dat geschiedde prompt.
Om vier uur werd de luit' uit z'n bed geheld.
Wéér het civiel bestuur.
"Tref nou een regeling met die voorstellingen'\ vroeg
het vriendelijk, "dan laat ik die aanplakken."
Waarover zanik J'e nou weer?"~ bromde de slaperige.
" Toréador en gááááárde". zong de an dere k ant, "Je
.
'"
,
brengt de heele kota in opschudding en je valt op d' maIe
nier onder .de vermakelijkheidsbelasting."
,~Wel verd ..... , is dat beest nou weer los?"
.
~,Los? ", vroeg de vriendelijke verbaasd, "man, het dIer
is nog niet vast geweest! De eerste agam hebben z~ zo~ n~t
naar het hospitaal gebracht. Ik kan Weers van hIeruIt In
een boom zien zitten."
"Ik kom", beloofde de luit'.
"Doe dat", zei de andere zijde, "en breng een degen
voor Weers mee. Toréador.... "
Het was hommeles.
Itoe sapi nakal beloe!'',!) verklaarde de tuinbaas, die
blijiwaar als picadore optrad, "dia soedah lepas lagi." 2)
En hij vertelde hoe hij en de toean sergeant en twee
dwangarbeiders juist bezig waren om het beest op z'n
gemak te stellen en te voeren, toen het zich wee r had
losgerukt. Bij het station was de eerste agam van de sokken
geloopen en de toean sergeant.....
De toean sergeant zat, ditmaal in slaapgewaad, in de
tamarinde.
En de stier waakte beneden.
"Verd ..... Weer ", vloekte de luit' vanuit de wcht!! hij gelegen toko, " wat lig je toch met dat dier te donderjagen?"
"Dat mot u mijn net vrage!", zei Weer verwijtend, "dat
beest hep wat tegen mij!"
Op de voorgalerij van den controleur begon wijlen CarlISO in de gramofOOJl de stierenvechters-aria te zingen.
,.Schei toch uit met die flauwe kul''. verzocht de luit'
nijdig.
I) Itoe 8api nakal betoeI . die tier ia echt kwaadaardig;
lagi • hij is alweer 10 gebroken.

172

"Je moet de dingen in stijl doen", vond de andere, "Wirio
treedt dadelijk op."
En Wirio, de veehouder en leverancier van de vermakelijkheid, verscheen.
.
Zonder bosje padi, maar met een damessapl aa~ e~n lang
touw. Toen keek de stier nog een paar keer nIJdIg naar
boven en naar Weers, blies hevig, stampte, krahde m~t
z'n voorhoeven, en wandelde toen achter de dames-kcllDlS
vau \\'irio naar z'n oude stal.
,.Je hebt een koopje aan dat beest", vond het bestuur,
toen Weers uit den boom geplukt was.
Maar Weers gaf het niet op.
Hij behield zelf de leiding.
En na zes dagen kwam hij verheugd rapporteerell, dat
de stier begon te wennen, en dat hij nog maar vier man
noodig had om het dier van den eenen schaduwboom naar
den anderen te verplaatsen.
"Maar hij mot van mijn nog in de boter", besloot hij.
Dat kal,! ik me begrijpen", zei de luit', die juist de laatste" schadeloosstel1ing had betaald, "da t moet ik ook. Als
jij nogeens wat weet! Hoeveel denk je dat dat ougeluksbinatang 1) anes bij elkaar nu al kost?"
" Dat hale we d'r wel uit", beloofde Weers opgewekt,
as ik alleen de biefstuk en het haasje gaan uitponde .... "
" " Pond jij jezelf uit", zei de luit', volkomen ongemotI.
veerd.
Na veertien dagen wandelde de stier vredig met den
tuinbaas mee - het eenigste ongeluk gebeurde den tienden
dag toen hij Weers "nog effe te graze had". Dat kostte
hem een tweede broek.
En weer een week later bracht Weers het groote nieuws:
de zaak is voor mekaar, luit'! We benne nou om zoo te
~~gge sobat kras. 2) U mot voor de aardigheid nou is kijke
hoe of dat ie uit me hand eet!"
"Zoo Weers", vroeg de controleur, voor dienstgesprek
aanwezig, "en toréador je nog altijd?"

2) Dia eoedah lep..

I) BinataDg • beelt; 2) Sobat b raa . dikke vrinden.

•

173

"Hoe zeit u?", vroeg Weers, die op anderen humor was
ingeschoten.
"Nee, niks'\ zei het civiel, "maar hoe gaat het met het
stiertje ?"
"Nou, meneer", antwoordde Weers, "u zeI het niet wille
geloove, maar het beest is nou toch zoo aan me gewend,
dat het me an me hart gaat om 'm te potonge."
"Dat kan ik me voorstellen", meende de controleur.
"Affijn", besloot Weers, "apa bol eh boeat? 1) Biefstuk
mot er ook zijn!"
En hij begon aan de aantooning voor de nieuwe week.

de luitenant tenslotte ingreep en Jansen met een gezicht
als twee door elkaar geloop en gepofte appels naar beneden
stuurde.
Zoo hier en daar stak nog een eenzame, groen aangesla.
gen tand tusschen de brokkel resten der andere uit, welke
resten hovendien ontstoken waren. Jansen steunde en
schreeuwde den heelen dag dingen, die zelfs in een bivak
tenslotte over de schreef loopen, en dus ging hij met het

* * *
8. Het gebit van Jamen.
"En Jansen", vroeg de luitenant, toen ze samen op een
omgevallen boompje tegen elf uur hun rijst-met·nog.wat
innamen en Jansen er niet met z'n gewone appetijt in hapte, "en Jansen, hoe staat het nou met je gebit?"
" Beroerd", verklaarde Jansen uit den grond van zijn
hart, "ik wor nou net me grootmoeder."
"Maar", interesseerde de luitenant zich verder voor het
geval, "je hebt toch een tijdje geleden een valsch gebit gekocht? Gebruik je dat niet meer?"
"Gebruiken?", bromde Jansen, "d'r is niks meer te ge·
bruike! Die tandjes benne alweer lang aan de larie!" 2)
En omdat de luitenant blijkbaar in die weggeloopen tan·
den belang stelde en omdat ze toch nog een kwartiertje
bleven uitblazen, draaide Jansen met geoefende vingers
een "weduwe" en vertelde.
Met dat gebit van Jansen was het eigenlijk al jaren huilen
geweest.
" Ik bin te laat met het poetse begonne", verklaarde Jan.
sen de ruïne.
De tandarts stelde echter een heel andere diagnose, toen
I) Apa boleh boeat? . wat zu) je er aan doen? ~) Lori· vluchten.

174

~~

____ o

,~,,,,

transport "ter tandbehandeling" mee.
Hij is anderhalve maand weggebleven.
"Nou", hetoogde hij den eersten avond van de blijde
terugkeer in de pijp, "ik ken het je aanraje! En as ik in me
leve die tandejood nog is huite diens tege het lijf loop,
dan slaan ik 'm sebiet z'n luike dicht! Is dat een fent?
Eerst zal ie je lekker make dat h teen perkara ketjil 1 ) is
en dat je d'r net niet z ó ó veel van voele zeI, n voor je
d'r erg in hep, zit ie met drie mesjienes tegelijk tusschen je
kieze te hikke. En omrede as dat je je mond vol hep, ken
je niks terug zegge en zit je as een kurreketrekker in die
stoel rond te springe."
Iedere week had Jansen driemaal zoo'n voorstelling ge·
I) PerkRr,1 keljil . kleinigheid.

175

geven, en door al die vuiligheid in z'n mond had het Koentjibier hem zelfs niet meer gesmaakt.
Maar toen dan tenslotte het laatste brokje was opgeruimd
en het nieuwe gehit werd "aangellegd", toen had hij zich
toch weer een ander mensch gevoeld. Eerst had hij er niet
aan kunnen wennen - "wat doen ik met dat vullis in me
mond", had hij gedacht.
Maar nou kon hij het tenminste zoo in z'n gewonen doen
,,~innenh.?u~en" en er ~ee praten. Eten was nog niet je
da t . -- hiJ die gelegenheid haakte Jansell voorloopig het
gehIt maa~ ~f en bewaarde het netjes naast zijn hord: "ik
mot er zUlmg mee weze", betoogde . hiJ', " en 't zou zonde
..
zIJn as er wat an kwam!"
Toen moest hij voor het eerst weer op patrouille.
En toen is het gebeurd.
"Nou", vertelde Jansen sappig, "me zalle dan zoowat een
uur of zoo ~oor de paja hebhe gemodderd, en toen kijk ik
op me klokkie en ik zien dat het tijd wordt voor de hoteram.
Me .ware toen net hij dat ouwe bivakkie hij Tjot Ladang,
en ik denk zoo, waar zulle we beter kenne hijvulle?
No?, ik fluit, en ik commandeer "patjehoe'',1) en ik gaan
gezellIg op een hoompie zitte, terwijl die kettingheer met
dat scheeve oog me potje hrengt.
Nou, dat was weer rijst met ikang kring 2) en een kippekluifie, allemaal nogal aan de harde kant. En nou kon ik
met e.en biertje en zachte hoeboer 3) me nieuwe tande nog
wel hmnehouwe, maar as het harder wier dan was het net
of ze tellekes uitgleje.
. "J~nsen", zeg ik zoo tegen me eige, "wee jij nou voorZIchtig met dat nieuwe gehit je", en ik schroef het zakie
netjes los en leg het naast me op die boom neer.
Maar net heh ik dat kluifie naar heneje en net hegon het
me .te s~ake, t~en voel ik een paar druppels op me hoofd,
en ik kIJk zoo IS naar hove, nou, en daar hing wat.
"Ajoh, manne", zeg ik, "oedjan!" 4)
En wij met het heele zwikkie onder dat hivak.
I) Patjeboe . Atj. voor eten;
.) Oedjan - regen.

176

2) lkan kering. droge vi.eb;

Daar hehbe we toen een uurtje gezete, totdat het weer
droog wier, en omdat we die dag nog heelemaal naar
Aloëer Paja moste doortrekke, hebbe we d'r toen de sokke
maar ingezet.
Nou het zal zoowat een uur of drie zijn, en we ware
alweer' een goeie twee uur an de kuier, toen krijg ik zoo
opeens het gevoel asof ik wat vergete hep. En ik voel zoo
is in me zakke en onder me toppi 1), tida ada!
"Wel verdraaid", denk ik, "en toch mankeert d'r wat
an!"
En jawel, net dat ik een weduwe in me m?nd wil ste~e,
toen voel ik opeens, dat de hoeI daarbove met present IS.
Want laat ik me daar nou door dat gedonderjaag met die
oedjan en al dat gehaast me gehit je op die boom hebhe
late ligge!
.
Nou, en u hegrijp, we hadde d'r alweer een dl~ke twee
uur op zitte, en dat pad, dat was d'r een, waar Je overal
staande kon drinke. Och, en ik denk zoo bij me eige, die
alTams kenne die tande toch niet gehruike - as ik d'r weer
isOlangs kom hij de volgende toer, dan pik ik ze wel weer op.
En toen we drie dage later thuis kwamme, toen was ik
aan die ongemeubeleerdheid heelemaal gewend, en me
dame hep toen die beer van me in opleiding geno~e voor
zachte kossies, en ik merkte d'r om zoo te zegge mks meer
van dat ik van bove niet compleet meer was.
Maar net in die tijd was Pang All, waar we als maar
achter aan zate, weer is in de tjotte getrokke, en d'r kwam
een nieuwe commandant, en zoo met het een en het ander
kwam ik voorloopig niet meer in de huurt van Aloëer Paja.
Totdat het daar weer "hana peng" 2) met die lui d'r be. J
' d l UIt,
lasting wier en dl UIt tegen me zei, "ansen"zei e "
e "
"jij kunt nogal aardig met die kerels plusse, zorg jij nou
dat de cente binnekomme".
We ware toen al een dik end in de droge tijd en al die
doorrookertjes hadde zich op de ladangs opgeborge. Nou,
we ware daar zoo'n veertien dage hezig geweest en hadde

3) Boeboer • pap;

I) Toppi. hoofddekeel; 2) Bnna peng . ik heb geen cent.

177

ons de vel~e van de voete geloope, toen kom ik me daar
op een goeIe morgen opeens op dat pad naar Afoëe P .
terecht.
r aJa
"Wacht effe",. denk ik hil me eige , " nou ken I zoo an
'k
"
passan meteen dIe tande oppikke."
Ma~r lat.e me n~u een paar van die schurreEies net om
dat hlvakkle aan t ladange zijn gegaan! Hadde me daar
de heelehoel ~~gekapt en toen natuurlijk de hrand erin!
Nou, dat hegrIJp u: daar sting ik! Maar ik had d'
,
oUd~e, sNPoor~oe~er ~ij .en die zeit " haas", zeit.ie, "to::;;o:
sa Ja. antI saJa tJarl." 1)
En hij aan het tjariën.
En waarachtig na een paar minute ada'" 2)
d'
fent. En ik kijke.
'"
. , roep Ie
Maar, luit', toen ik dàt zag, toen ging het me toch an me
h art.

hw.:.n~ l:te die agams nou die hoom met me gebitje ook
ge a ar. ) hehhe! Nou, en wat d'r van over was gebleve
dat konhJe geen ~e'hitje meer noeme! Alles zwart en pitjah4)
en met et gras m de naden!
"Daar ken ik niet meer mee loope",zeg I'k t e me pang
,
eg
. k'
~'N elge leze zage d r nog heter uit. Boeang 5) sadja"
'
ou, en ~oen he~ die ouwe het maar gehoeangd. .
he ~~:rl as Ik z?,o hIJ gelegenheid die tandejood nog is tegen
t IJ oop .....

* * *
9. De krokodil als geldbelegging.
Serdgean!. DJ ere~s liep nu zestien jaar en nog een paar
maan ~~ hIJ antJe Kaas 6) mee.
. En hIJ vond, dat je dat niet niet in de kouwe kleeren "'I'ng
zItten.
I:)

Ande~half jaar geleden was hij met zes maanden uit en
I) Toenggoe .adja, nanl; .aja tjari . w ht
.
ik heh h t. 3) B k
ac maar eveD, Ik zaJ wel zoeken' 2) Ada •
e ,
a ar . branden' 4) Pit"ah k
5) B
'
8) Jantje Ka... de kompeni.
'
J ' apol;
oeang . wergooieD;

178

thuis voor het eerst weer eens naar het ouwe mensch gaan
kijken, dat ergens op een boerderijtje in Overijssel zat,
"en", vertelde hij, "toen ik het heele hussie daar zoo onder
mekaar zag zitte hij de koetjes en de konijne, en zoo 's Zon·
dags na kerktijd met me broer door de rogge en de boek·
weit kuierde, toen zei ik zoo in mezelvers, jong, zei ik,
Derens, waarom zal je nou nog langer als noodig met zoo'n
geweertje op je nek loope en waarom zal je nou niet een
centje gaan overlegge voor een eigen boerebedoening met
sampai makanan 1) en op dage van traktement nog een
hapje minoeman 2) toe?"
En zoodoende was Derens met de beste bedoelingen te·
ruggekomen.
"Stuur mijn maar naar buite", had hij op Java gezegd,
" als ik zoo dicht hij de bioscoop en bij ijskoud bier blijf, dan
wordt het toch weer huile met me spaarpot. Je zit er wel in
de blubber, maar je kan tenminste een stuiver op zij Iegge."
Dus ging J?erens naar de blubber als hoofdman over
twintig karabijnen, twee groepszeilen en een " partijtje"
petroleumblikken.
"Heb u", vroeg hij aan den luit', toen hij weer ingescho.
ten wa en een beetje had rondgekeken, "nou voor mij niets
om in me vrije tijd wat te boere en te tuiniere ? Want da's
ei gelijk me vak."
De luit' had iets.
Want al kun je altijd wel een ouwen Kromo vangen, die
als de luit' in de huurt is met een patjol in den grond slaat
en daarom tuinman wordt genoemd, doch die verder den
hem "toegevoegden" dwangarheider djagong, ketella en
lombok laat planten, dat wil nog niet zeggen, om met
Derens te spreken, dat je zoodoende malsche erwtjes en
smeuige hoont jes en losjes krullende sla krijgt.
Daarvoor komt heel wat meer kijken.
Mest, vond Derens, mest was alles!
En hij liet, net als ze thuis gewend waren, een kuil graven
met een plankje erover. Vóór de eerste haan 's ochtends de
I) Sompai makanan . voldoende eten;

2) Minoeman . drinken.

179

vleugeis uitsloeg, trok dan een stille stoet dwarlgarbeiders onder des tuinmans persoonlijk. toezicht langs de geheime en afgelegen huisjes en zamelde den inhoud der wierookvaten.
Die inhoud ging dan in de kuil, om, zooals Derens het
technisch uitdrukte, te "besterreve" en vervolgens over de
dorre velden te worden gesprenkeld.
Den derden dag van het nieuwe systeem vroeg de tuinman eervol ontslag.
"Stil late gaan", adviseerde Derens, "je mot van die
lucht lee re houwe. pan mot u hij ons in Overijssel komme!
Geef u mij nou maar een Chineesche beer en dan is de zaak
gepiept."
En met die Chinees - zevenendertig jaar in de ketting, alles hij elkaar, maar volgens Derens een vent om mee
uit visschen te gaan - piepte hij het ook inderdaad.
Het eenige, dat hem bleef bezwaren, was het onthreken
van een goed stel vurenhouten Geldersche klompen.
Zoo, op ,een paar afgetrapte sigarenkistjes en zonder een
blauw hoezeroen, was het toch nog je ware niet, maar .....
als het most, dan most het maar.
En of het hem nou verging als dien man uit NoordScharwou, wiens herinneringen levendig bleven door den
reuk van hooi en mest - Derens hegon aan zijn stuiver.
Want toen de luit' hem in de vreugde zijns harten over
de eerste ~chte doppers en de eerste waarachtige slaboonen
een prenue toedacht, toen zei Derens: "luit' laat u dat nou
is stiekum voor me staan - da's dan zoove~l as me hank."
En aldus ontstond de grondslag van zijn kapitaal.
Er zijn mensc.hen? wien het kapitaliseeren dadelijk op een
verkeerde mamer m het bloed gaat zitten. Die kunnen,
zoodra ze eenmaal bezitten, niet meer afstaan - ze innen
alleen en kunnen niet meer uitgeven.
.
En vóór iemand er eigenlijk erg in had, werd Derens van
een gezellige bierdrinker een duitendief.
Het ouwe hoerenbloed kwam boven en de tap kreeg aan
Derens een nonvaleur.
En zooals hij waarschijnlijk in de jonge dagen konijntjes

en hazen op het buiten van den "hee~" bij. he~. acht~rho~~­
sche dorpje had gestroopt, zoo trok hl) nu m zlJn vrlJen tIJd
op jacht.
Varkens zaten er ,~bij de vleet" in de heuvels, een Beaumontspuit haalde hij uit de cantine, voor twee kwartjes droeaen een paar agams het vrachtje graag naar huis, en Derens
o
.
had al gauw geschoten dat de toeans voor een sapplge voorof achterhout graag wat over hadden...
..
Derens bracht die "attentie" dan ook altlJd persoonhJk
en tegen den tijd, dat de toeans thuis waren.
"Een hiertje en een sigaartje, Derens?", reciproceerden
de toeans de beleefdheid.
Dank u wel" zei Derens dan met een effen snuit, "ik
gebruik nooit w~t, en met het rooke hou ik me maar hij
de weduwe."
"Nou, Derens'\ zei de toean dan, " maar dan mag ik je
toch wel, ééhh ..... " de rest werd een vaag gemompel. Derens tikte beleefd aan zijn pet "dank je beleefd, meneer",
en "krabde af", om het in den minachtenden toon van den
fourier weer te geven.
Want die was nog altijd een van de beste klanten in de
tap gebleven, en die vond Derens, nu hij eenmaal droog
lag en aan het sparen was, gewoon geen vent meer.
En die heeft hem tenslotte genómen.
.,Ooh, man", zei hij op een Zaterdagavond, den eenigen
avond, waarop Derens zich een biertje met een dikkop ~á
permitteerde, "och, man, jij loopt je nou te sappel op dle
I!Jtinkende varkens, en als je die dan afgekrabd en uit elkaar
gehaald heb, dan mot je nog met een mooi smoesje asjeblief
aaan spele voor een stomme roepia! Nee, als je het om ·de
~ente doet en je wil oentoeng 1) hebbe, dan mot je krokodille schiete!"
"BoeajasJ'',2) vroeg Derens, die daar nou nooit wat in
gezien had.
En toen legde de fourier uit hoe Chineezen gek zijn op
krokodillen, dat wil zeggen op de galblaas van flinke, verI) OentOflDg . geluk ;

2) Boe.ja • krokodij .

sche ~rokodiUen. In die blaas zit een steentje en uit dat
steentje maken ze obat koewat Had h"
B
.
IJ op orneo, of and
C lb'
ers op e e es DIet meegemaakt hoe ze mekaar
d
gen om ,.
~ hl
.
ver roneen zoo n aaSje en er grif vijftien tot twintig po
.
p
voor neertelden? Om nou van de huid
spreken.
nog Dlet eens te

Dere~s zag opeens een nieuwen horizon.
En hl) zette er bij vergissing een extra dikkop op.

"----0
. Den volhis:enden Zaterdag vroeg hij tweemaal vierentwin.
t Ig uur sc etverlof.
Piet, de..~ourier, bleef als gemaohtigde achter.
"Stuur JIJ het zaakje maar op"
. P'
d
.
Voor de rest."
,zei let,,, an zorg Ik wel
's Avonds om acht uur, net toen Piet gezeIlitr in de ..
PiJP
aan het kruisjassen zat, reed de eerste O'robak I';,b'
een krok od'l d' er aan a IIe kanten uitpuilde . mnen met
0
1,
Ie
. D~ agam bracht een briefje mee: Piet betaal d f
rmglt - Toon". Piet betaalde.
",
e ent een
"Accoord''', zei Îhij tegen den wachtcommandant ",en I eg

dat vuiltje maar zoo lang bij de wacht neer. Ik kom strakkies wel."
Een dik uur later, toen Piet al een tikkeltje "Zaterdagsch" gestemd was, kwam de wachtcommandant opnieuw.
Weer een boeaja, weer een briefje, weer een ringgit.
"Leg 'm maar bij zijn familie neer", zei Piet, "ik gaan
nou naar de kamp."
En hij ging.
Een half uurtje later, net toen de derde grobak met buit
binnenreed, stond Piet bij de wacht tussooen den luitenantChinees, twee tokohouders, den aannemer, den broodbakIçer, den bami-chinees en den rijwielhersteller, benevens
vele belangstellende agams, en prees uitbundig de versche
waar aan.
Piet begon met vijfentwintig gulden per stuk, met
huid, met galblaas, met tanden, enfin, I eelemaal comh
pleet.
De verontwaardigde Chineezen wilden meteen naar
huis, hadden blijkbaar geen behoefte aan obat koewat.
Piet sloeg dadelijk af tot vijftien - de broodbakker bood
een ringgit.
" Ben je gek, vent", zei Piet nijdig "ze koste me inkoop
nog meer!"
Toen, na tien minuten kakelend afdingen en nadat de
broodbakker aarzelend tot drie gulden was gegaan, zei de
luitenant-Ohinees dat ze er eerst nogeens over piekeren
moesten en dat ze een kongsi wilden vormen, en dat, als de
toean morgenvroeg even bij hem kwam, de zaak misschien
zou worden afgesloten. Maar boven vier gulden gingen ze
in elk geval niet!
"Accoord", vond Piet, en ging weer naar de tap en de
kruisjasserij.
En daar is het opgewonden-gezellig en later dan laat ge·
worden.
Den volgenden morgen tegen half elf, toen de luit' ge·
zellig met de Zondagsche trommel op den divan lag, ver·
scheen de Inlandsche wachtcommandant.

182

183

Minta bitjara, dan kalaw salah toean djangan marah, 1)
maar of de toean eens even aan de wacht kon komen?
Want daar lagen nu al vier boeaja's en die beesten stonken, met permissie van den toean, zoo danig dat niemand
het meer uit kon houden en.....
"Boeaja's?", vroeg de luit', die van den prins geen
kwaad Wist.
~~ hij ging en rook - rook een lucht, zooals hij nog
weinIg luchten geroken had. Boeaja's zijn blijkbaar niet erg
houdbaar.
" Wie heeft", knalde het, "die vuiligheid hier durven
brengen?"
De wachtcomandant meende dat de toean fourier in
de zaak geïnteresseerd was.
"Roep hem", gelastte de luit'.
Het kostte eenige overreding om Piet tot opstaan te bewegen.
En toen hij eenmaal op was en de lucht róók ....
Eerst daarna kon hij verklaren.
,,~oo", zei de luit'. "En waar is nou die kongsi?"
Plet moest toegeven, dat hij zich een tikkeltje verslapen
had.
"Dat verwondert me niets", verklaarde de luit', ,~je ruikt
waarachtig nou nog naar jenever!"
Piet liet de opmerking langs zich glijden en stuurde een
mannetje van de wacht naar de kamp - of de kongsi nou
haast kwam?
De kongsi k wam. En r ook.
En verklaarde vervolgens, dat ze er niet aan d ach t om
boeaja's te koopen. Dat ze deze boeaja's zelfs niet pre s è n .
wou hebben.
"Dat is geen handel" zei Piet geprikkeld .
•,Dat is wèl handel", vond de luit', "die menschen willen
v~rsche waar en niet die stink dingen van jullie! Da's je
eIgen stomme sC'huld!"
En hij decreteerde dat het vuilnis vóór twaalf uur in

den grond moest zitten, en dat de d~~ngar~eider!l, op wie
dergelijke karweitjes altijd noodzakehJkerWIJs neerkomen,
vanwege den Zondag een kwartje de man moesten ontvangen.
I M
I
Toe maar", zei Piet, "d'r kan nog meer af. aar as
"
Derens thuiskomt, maak t h" amokl"
IJ
.
En toen Derens dan ook 's avonds thuiskwam ....
Maandagmorgen stond Derens op het rapport.
Of hij zijn "bespaarde gelden" - het is de officieele terminologie - terug mocht hebben.
Hè?" vroeg de luit' stomverbaasd.
'J'aw~l 'zei Derens - en de snuffelende luit' rook een
"
onverwachte nawalm van bier - hij was d b ' I
aar een oertJe.
Had hij zich twee dagen lang een dubbele breuk gel~open
om nou eens een goed zaakje te make~, en laat hiJ :?OU
alles bij elkaar moeten toeleggen - en hier , rek~nde. hl) ~e
ellende nogeens op zijn. vingers na - " da s vier rmg~ts
voor de grobaks, en dan nog vier roepias voor de koehes,
die die rotdingen gepikold hebbe, en ~an nog ze~maal ee~
stali voor uwes, vanwege de begrafemskoste, da s alles biJ
mekaar vijftien gulde en een soekoe!"
Dat is je eigen stomme schuld", vond de luit'.
Ën Derens betoogde dat 'm de tran~.n in de oogen ko?
den komen, als hij narekende, wat hl) allemaal voor dIe
duiten bad kunnen hebben. En als hij er nou aan dacht, dat
'm vandaag of morgen wat kon ov~~kome~, of dat, ze 'm
op de een of andere manier van zIJn kaplt~al afhIe.lpen,
dan zou hij zichzelf, om zoo te zeggen, nooit meer In de
oogen durven kijken.
En dus, hij schee ermee uit!
En de luit', paf van het prompte, betaalde.
Dien avond is de fuif begonnen. Piet presideerde.
Drie dagen later was Derens er royaal ~oorheen.
Hij is nou weer een ander en zorgenvrIJ mensch.
En Piet en hij zijn weer gezworen kameraden.

,) Een woordje. asjeblielt, en ale de toean het niet kwalijk neemt , , •

184

185

"Kaptein", voorzag sergeant Weers, die bezig was het
k
·
"ompiesrapport" te verzamelen, "kaptein, nou ken u
wat heleve!"
. "Hoe dat zoo?", vroeg de kapitein, die bovendien aan
lets anders zat te denken.
"Ze hehbe Taik Bere bij de kompie gepoot", verklaarde
Weers en scheen wel het een en ander van die verklaring
te verwachten.
Ze liet den kapitein voorloopig onberoerd.
,~Taik dBer?e?", vroeg hij andermaal, gedachteloos, "nou,
wat zou at."
"W~t dat zou?" - en e~ lag opperste verbazing in
Weers stem - "ken u Talk Bere niet meer? Da's dat
schurrefie dat u op Kwalla Paja die oplababbel over uw
arm hep gegeve en ...... "
"Goddome", schrok de kapitein, "hoe komt die vent
hier?"
"Dat h~b ik ook al in mezelf gezeid", verklaarde Weers
mistroostig.
.Taik Bere st~mboeknummerde uit den tijd, toen de kapi.
teIn nog als IUltellant ergens in de blubber een post commandeerde.
Want toen Mai Bapa Kompeni in het land van Sadi en
van de Mota TaIau 1) rust en orde had gebracht en toen de
Portugees op zijn beurt op een schoone en net~e bladzijde
~egon, toen voelde niemand zich zóó in z'n liefste verwach.
tIng.en teleurgesteld als de dieven- en overlooperskampong
Sadl.
Er mochten geen paarden en karbouwen meer gestolen
en er mocht geen Portugees meer gepotongd worden, er
waren geen hanengevechten en geen tibbedai 2) en "'een
perang ~eer.... en zoodoende zag Taik Bere, die op'O dat
oogenblik de meest belovende boef uit de jongere generatie
was, de toekomst zonder zon.

Totdat David Ezechiel, de tolk, die zich dank zij de aanbrengpremie sterk voor de werving interesseerde, hem ergens op een pasardag vertelde hoe Mai Bapa voor alle teleurgestelde jongelui in zijn armee de gelegenheid had geopend om straffeloos te berkelai 1) en moesoeh 2) te potongen, en de huizen van die gepotongde moesoeh vervolgens
te plunderen, en de achterblijvende dames over te nemen,
en dat allemaal bij rijst en vleesch, zooveel als een man
maar lustte en bovendien nog met handenvol hollandsche
- en geen portugeesohe! - rijksdaalders toe.
" Top", zei Taik Bere.
En werd kort daarop met een van de voortreffelijke veebooten als Timoreesch recruut naar Java verscheept.
Vanaf dat oogenblik heeft hij ieder onderdeel van de
armee, waarmee hij bewust of onbewust in aanraking kwam,
in diepe ellende gebracht.
. Want Taik Bere was als iedere rechtgeaarde overlooperpaardendief onherstelbaar vet, vuil en smerig; hij bleek
luier dan lui; hij kon het in het maleisch onmogelijk verder
brengen dan enkele kernbegrippen als helom mengerti, tida
tahoe en soedah loepa,3) hij verloor alles wat niet spijkervast was en hij hield onwrikbaar vast aan zijn Sadi'sche
opvattingen omtrent mijn en dijn.
Dus zette iedere toean, die met Taik Bere werd "belast",
het er vanaf den eersten dag op gezegden Taik met spoed
te "loozen".
En Taik schoot van den muur naar het kastje en van het
kastje naar den muur.
Nadat hij acht jaar vaderland en vorst op afkeurenswaardige wijze had gediend en er dus .ook geen kijk op was,
dat hij het ooit tot "spandri"4 ) brengen zou, viel hij op dat
bluhberpostje in handen van den toean litnan. Natuurlijk
was hij, al verhuizende, een deel van zijn verplichte uitrusting op onverklaarbare wijze kwijt geraakt, natuurlijk
jammerde zijn brigadecommandant den tweeden dag al dat
ze hem nou een doorrookertje gestuurd hadden, dat niet

I) Op de grene tuuchen Portug_ch ~D Nederland.ch Timor;
moree.che daDI.

I) Berkelai _ vechteD ; 2) Moesoeh . vijand ; 3) IklJegrijpbetniet. ik weet bet
Diet, ik ben het vergeten ; 4) Spandri . infanterist le k188le-

10. Taik Bere of het systeem Weers.

186

2) Tibbedai _ Ti-

187

aneen stonk, maar dat van vetheid aan zijn tempatje vastkleefde, en even natuurlijk schoot Taik Bere dus met spoed
in de petoet.
Toch - en dat erkende ondanks alle minachting zijn
"baas" - bezat Taik Bere drie goede eigenschappen: hij
sc:h0ot goed, hij "potongde" voortreffelijk en hij viel nooit
Ult. Maar welke Beloe heeft ooit in Sadi en omO'eving zon.
der d á t toekomst gehad?
~
De,~ondanks stond hij na een week op het lijstje om "ge.
loosd te worden.
Toch leerde hij, vóór hij verdween, nog een vierde kwaliteit.
Dat vond zijn oorzaak in het systeem-Weers.
:Want in die dagen, toen er zoo hier en daar weer djahats
ontstonden en de grasgroenen de knepen van het vak moesten leeren, had Weers een systeem uitgevonden.
,,~iet u", verklaarde Ween, "ik en de andere, mijn hoeve
~e niks. te Ieere. En dat ik nou een blauwe Maandag bij de
mfantrle mot wachte as tot er weer een tampatje voor me
open komp bij de manisee, dat ken me koud late. Maar as
ik vandaag of morrege met d à t" - en de duim van Weers
wees minachtend in de richting van de chambree _ " op
~tap mot om toekoe Oemar bij z'n jassie te vatte, dan ken
Ik u zegge, as dat het me koud om me hart wordt."
De luit' zei,. dat hij zich dat kon indenken, maar dat je
toch ook van dIe grasgroene kereltjes niet méér mocht verwachten.
"Dat zit nog", vond Weers. En toen kwam het systeem.
Het was natuurlijk gebaseerd op hoe het w è I moest _
opgesloten, met tweeën march.eeren, de karabijn op jagersmanier dragen? de klewa~g getrokken, als er een stukje
kwam, waar SI Gam en SI Poetoes weleens in hinderlaag
konden liggen, de. haanpal om en a I s het kwam, dan vóór
alles nog even schIeten. En daarna moest er gepotongd wor.
den, echt, degelijk en soliede gepptongd.
En wat zag je als je zoo'n brigade op de huis. en keukenmanier ging oefenen? Dan stopte je een paar man met
roode banden ergens in een boschje, en je kuierde er met

de brigade langs, en de moesoeh viel aan en net lis het ~an
beginnen zou, dan moest je je lam schreeuwen en fl~lten
om op te houden, omdat ze elkaar anders in hun fanatisme
met de scherp geslepen klewangs een ongel~ ,bezorgden.
Dat was allemaal rijst met krenten - daarvan leerden
ze niets!
Maar als nou iedere vent een stevige rotan met een polslis kreeg, net zoo lang als z'n klewang en die k.lewang bleef
opgestoken en je leerde de lui, dat ze met die rot~.n nou
ráák mochten potongen dan voelden ze a~n den lIjve als
ze het verkeerd deden, dan leerden ze om met met de karabijn slagen af te weren, omdat je dat meteen een paar
vinO'ers kon kosten, dan leerden ze slaan en pareeren en
opl~tten en uitkijken en..... enfin, Weers verwachtte er
all es van.
.
"Tja", zei de luit', die ook wel don k ere punten ~n
het systeem zag, "dat mag eerst weleens go~~ worden UItgelegd, want anders kunnen we wat beleven.
"Dat kennne me toch", vond Weers.
.
.,
Weers had een uurtje noogerop een prachllg stukje rI~­
boe gevonden, waar geen sterveling ooit kwam en waar Je
om zoo te zeggen den heelen Atjehoorlog k?n naspelen. ~n
het h ee'lemaal echt te maken had de luItenant premies
om
uitgeloofd voor iederen "moesoeh" die een k ara.b" te
, .
~,n
pakken kre-eO' - de verliezer wandelde als " premIe na~
.
f
tuurlijk de petoet in - , of die een " baas"0 ee~ "pang"
een "haal" kon geven, en ze hadden allemaal ecrlIJk.~n oprecht beloofd, dat a I s ze in de hitte van den strijd een
haal opliepen, ze het . dan thuis niet nogeens echt en met
betere middelen zouden overdoen.
.
Voorts had Weers voorgesteld om een "plukkie adelborste" , waarmee hij de onvolprezen dwangarbeiders be..
doelde als moesoeh aan te WiJzen.
'nt" betooO'de hiJ' dat benne gehaaide. Die hoef u
Wa
"
)
.,
,"
. . E d'
niks meer te leere, die kenne het vak van h~ls Ult. n Ie
zal u effe zien potonge as ze d'r een kwartje mee kenne
verdiene!"
Maar dat amendement werd van de hand gewezen.

188

189

H~en je hed0!lderd':, vr~eg de luit', meer krachtig dan
ke~Ig,. "dacht Je dat ik dIe dwangarbeiders met de kom-

~enle bet vechten? Ja, dat zou jij wel willen! Maar dat kun
Je toch aan je hart voelen!"
Weers bleef het jammer vinden. Maar hereidde desondanks de eerste voorstelling met ijver en opgewektheid
voor. En op e~n middag kwam hij waarschuwen, dat alles
klaar en dat Iedereen "soedah mengerti" l) was, en dat
ze nou morgenochtend maar eens moesten beginnen.
"Goed",. zei de luit' en wandelde naar den dokter en
vroeg of dIe gezaghehbende met minstens één ziekenverpleger en een boordevol verhandhJik de première wou bijwonen. Je kon nooit weten .....
. "Graag", verklaarde de dokter, die van den huiten was
"Ik zou het voor geen tien gulden willen missen."
,
"Erg gerust ben ik er ook niet op", erkende de luit'.
En den volgenden dag voor dag en dauw trokken ze met
twee hrigades, voll.edig uitgerust, de rotans netjes gehundeld ?p het vrachtje van een dwangarbeider, met geladen
karabIjn en getrokken klewang naar het schouwtooneel _
ne.t alsof h~! echt was. En in die onbewoonde wereld zou
vrIen~. en VIjand gescheiden, de klewang opgestoken en de
karabIjn ontladen worden.
. En dan kon de voorstelling heginnen; regie en enscèneerlDg: sergeant Weers!

H~t .hegin hegon natuurlijk zooals ieder begin: met een
ve~~I~smg. Want toen Weers, na een geheimzinnige verdWIJDl;,;,g van een h~lf uur, weer terugkeerde en verklaarde,
da! hij nou een hlDderlaagje had uitgelegd om voor te
knIelen, en toen de troep bij dit uitverkoren tempatje
kwam, toen gebeurde er niets.
"Nou.gaat me lamp uit", kondigde Weers aan.
En leIdde de slachtoffers langs een omwegje nogmaals
langs de moesoeh.
Nog altijd verschenen er géén moesoeh.
I) Soedah meugerti . al begrepen.

190

Weers vloekte krachtig en de luit' liet zich evenmin onbetuigd.
"Ik hegrijp niet waarom jullie je zoo dik maken", vond
de dokter, "een generale repetitie gaat nooit goed."
"Dat kan wel", zei Weers, "maar as ik strakkies die
sergeant Wirio te graze krijg, dan zal ik 'm toch effe
richte."
Instede hiervan kreeg echter sergeant Wirio Wee r s
"te graze".
Want toen ze nu moedeloos op weg gingen om de blijkbaar verdwaalde moesoeh op te zoeken en dus minder oplettend waren, toen verschenen, juist toen Weers een
padjetl) van zijn puttee wou vangen, onder daverend krijgsgesöhreeuw de moesoeh.
En minstens de helft van die moesoeh had, vanwege de
twee kwartjes premie, Weers als "object" gekozen.
Het werd, volgens den opgetogen dokter, de mooiste
vechtpartij, die hij ooit had mogen bijwonen.
Want ieder die een "haal" opliep, wou natuurlijk op zijn
beurt ook graag het een en ander plaatsen.
Het kostte den dokter, den luit' en den ziekenverpleger
minstens vijf minuten en uitdrukkingen, waarvoor ze zich
later opredht schaamden, eer ze vriend en vijand gescheiden en bovendien Weers verlost hadden, en vóórdat de
dokter kon beginnen aan het opnemen en voorloopig oplappen van de schade.
Wat Weers allemaal zei over het volkomen misplaatste
initiatief van den sergeant Wirio, en over de "godvergete .
karbouwe", die waarachtig dachten, dat hij, Weers, meespeelde, deed den dokter nog drie dagen lang nagenieten.
Overigens maakte hij terplaatse als neutraal deskundig
arbiter uit, dat Weers in werkelijkheid "hardstikke" dood
geweest en op hem tenminste voor één gulden en vijftig
cent aan premie verdiend was.
"Dat komt allemaal door die verrotte padjet", verklaarde de teleurgestelde regisseur.
I) Padjet . bloedzuiger.

191

"Dat kun je nou makkelijk zeggen" vond de arb't
. Echter, geleidelijk aan en nadat het ~ogeens grond~ge~er_
z:en e~ gerepeteerd was, bleek het systeem-Weers nog zoo
8 o~ nIet .en. ee~. te~reden luitenant rapporteerde dienovereen omstlg 1D zIJn Journaal.
En een niet minder tevreden Weers rapporteerde weer

-

aan zijn luitenant dat Taik Bere' de vuI'lpoets , d e vent van
uik
. hl
s, ZIC a potongende niet alleen ontwikkeld h d
recordhouder inzak d '
a tot
merrekie" cl t
~ ~ Pdremles, maar bovendien tot een
'~l d
' a on an s en strengen, door Weers aang e~ e~,maatstaf, "om zoo te zegge troes over ken naar de
manIsee .
Veertien dagen later schreef een blijkbaar ook I
tevreden overste, dat hij zich voorgenomen had KC::~:

192

Paja binnenkort te bezoeken en dat hij er dan op rekende
het wondere systeem te zien.
"Asjeblief", zei Weers, "ze motte bij mijn maar komme!"
En hij zette fluks nog een paar degelijke repetities in
elkaar.
De overste verscheen met alle plechtigheid en uiterlijke
praal, welke bij dergelijke gelegenheden ontwikkeld plegen
te worden.
En hij besteedde den eersten dag aan de boeken en de
tangsi en wat er alzoo meer te inspecteeren viel.
"Ziezoo" , constateerde hij tegen elf uur, "dat zit erop.
Nou zou ik wel een biertje lusten en dan nemen we morgen het systeem."
En aldus geschiedde.
's Morgens voor dag en dauw gingen ze op stap naar het
voor de voorstelling uitgezochte terrein.
En toen Weers had aangekondigd, dat alles klaar was
om te beginnen, toen zèi de overste tot den luit': " amice,
nu blijven wij een paar meter achter de achterspits, dan
hebben we het beste overzicht en dan blijven we bovendien
uit het gedrang~'.
En vervolgens stak de overste een sigaar en de luit' een
weduwe op.
Weers had ditmaal aan de regie bijzondere zorg besteed.
"Me zulle met een paar flauwe kuIl et jes beginne", had
hij den vorigen avond nog tusschen licht en donker aan
den luit' gerapporteerd, "en as de lui dan zoo'n tikkeltje
panas hati 1) worde, en de overste d'r plezier in gaat krijge,
dan zelle me nog effe in dat stukkie paja een klewangaanvalletje late zien, waar de overste z'n hart aan ken
ophale. En daar heb ik Taik Bere nou maar Panglima
Polim gemaakt, dan kenne me waar voor onze een te krijge."
Het verliep dienovereenkomstig - éérst de hors d' oeuvres.
Een enke'le ten doode gewijde, die volgens den overste
') Pans. bati . lett. warme lever, opgewonden.

193

al mati was vóór hij opstond; toen een plukkie van drie,
waarvan er één een karabijn vastgreep en derhalve door
de fanatieke kompenie zóódanig werd afgedroogd, dat de
overste in stille verrukking hleef stilstaan; toen een moesoeh, die de troep voorhij liet trekken en onverwachts den
korporaal van de achterspits een dusdanige oplahabhel
verkocht, dat de overste een juichend: "hantem Kromo!" 1)
niet meer kon inslikken, en toen nog een nummertje klassieke passen controle.
De overste was een en al waardeering. En de luit' glóm.
En in deze stemming van weldoende tevredenheid kwamen ze op de plaats van het hoofdnummer.
De overste had nog juist tijd om te constateeren: "wat
een rot paja is dat hier", toen de helloshrak.
Het bleek inderdaad niet te overtreffen, en de overste
kwam oogen en stem te kort om te genieten en aan te
moedigen.
En toen ......
el gggg?g..... ", brulde hij, en nam een zijsprong als
een Jonge GrIek en kwam dus midden in de paja terecht.
"Wel, gggggg...... ", brulde eveneens de luit' en kon nog
net z'n arm opheffen om de rotan van Taik Bere, die bet
eerzame hoofd van den overste bedreigde, op te vangen.
Waarop gezegde arm ook tegelijkertijd weer als een blok
naar beneden kwam en de luit' met een wit en van pijn
vertrokken gezicht tegen het maaiveld ging.
En als toen de ziekenverpleger zich niet met opoffering
van eigen lijf en leden op Taik Bere had laten vallen, en
zoodoende den nog immer in de modder spartelende overste
gered had ......
. ~et duurde een kwartier vóór de luit' weer praten kon,
voor de overste ontmodderd en vriend en vijand weer gescheiden waren.
Toen verklaarde Weers, die inmiddels een hartelijk
woord met den verbouwereerden Taik had gesproken het
gruwelijke misverstand.
'

' "'Y

I) Bantem Kromo . sla d'r op, Kromo!

194

Want Taik, trotsch en fier op zijn eind~~ijk bereik~e
commando, had uit dankhaarheid iets heel hlJzond~rs WIllen leveren door persoonlijk den allerhoogsten paghm~ ter
plaatse te potongen, afges~heiden ~og van het ove.rlgens
niet ter sprake gebrachte feIt, dat hl) daarvoor een Dlet on. ..
beduidende premie verwachtte.
"Die vent", zei de overste, toen.. hem de ~aak dUI~ehJk
werd en Taik derhalve als dadelIjke prexrue een sIgaar
van den allerhoogste had ontvangen, "die vent gaa.t naar
de marechaussee. Daar zit muziek in. En als ik nou zl.e, ,,:at
hij op jou met een stomme rotan bereikt, }an hoef Je Dlet
te v!,agen, hoe die met de kle~~ng werkt.
..
Dat ken ik u verrassureere , verklaarde Weers, ZIJ het
"
!"
ook ongevraagd, "as hoter.
"Het spijt me voor jou", zei de overste, to~n ze naar
huis kuierden, "maar ik kan je verklaren, dat ik gen~ten
beb. Allejezis, wat kreeg die dikke sergeant een haal Uit de
mok."
"Sergeant ?", vroeg de verbaa de luit'. "bedoelt u
Weers?"
f" "enoot de overste het gebeuren nog na, "net
" En O , ~
h
toen hij van voren met een ander bezig was. Rec t van
achteren, midden op de plaats, waar een gewoon ~ensch
gaat zitten. Je kon hem dwars door de heele herrIe hooren."
"Goddank", zei de luit', die Weers toch ook min of meer
aansprakelijk stelde voor zijn .steeds m.eer o~loopende~ e~
verstijvenden arm, "dan ben 1 k tenmmst Dlet de eemge.
In de tangsi rukte de troep in en wandelde de ove~~te
vast naar huis - de luit' moest nog even op het bureau zIJn.
"Weers", riep de luit'.
En Weers verscheen, eenigszins hinkend.
"Wat trek jij met je been", constateerde de luit' onnoo-

zet
Trek ik?" vroeg W eers, niet minder effen.
::Hm", zei 'de luit', en zette zich achter de schrijftafel,
"ga maar even zitten."
"Zitten ?'\ vroeg Weers - en begreep,

195

En wat hij toen allemaal zei over den nog immer onbekende, die hem van achteren "belabberd" had ..... .
Acht dagen later, toen Taik al op weg was naar de manisee, had Weers nog altijd last met "zitten".

HOOFDSTUK IV.

WIRIO Dl WONGSO EN KARTO Dl KROMO.
1. Wirio di Wongso, ordonnans.
Drie figuren uit de "soldatenschool" op Java zijn me
altijd bijgebleven - twee ordonnansen en de onvergetelijke Hanafi Pius, de kroeskop uit Flores.
Hun avonturen vertel ik in dit hoofdstukje.

* * *
Wirio di Wongso, stamboeknummer zevenenzeventigduizend en zooveel, infanterist eerste klasse, heeft nu~ na
bijna twintig dienstjaren, zoetjesaan die bocht van den
levensweg achter zich, waarna het einde zichtbaar wordt.
Hij is een tikje grijs en heel erg krom en zijn beenen zijn
niet je dàt meer en in zijn hart gelooft hij het nu verder wel.
Bijna twintig dienstjaren - dan zit het er voor Kromo
op.
Dan zijn z'n bullen nog wel proper en present, dan heeft
hij een vaste en keurig opgemaakte inventaris om " uit te
pakken op de bedden", dan salueert hij nog stram en stijf,
dan heeft niemand Jast van hem, dan duikt hij onder in een
of ander emploiement - lampenist, ordonnans, plaatscorveeër, vaste kneoht of tuinbaas, tevens belast met de varkenskraal - en dan begint hij " langzaam af te zwaaien".
Dan is de fut eruit.
En zoo werd Wirio di W ongso ordonnans bij den toean
kaptèn.
Vroeger, in z'n jonge jaren, is hij bij de marechaussee geweest. Maar nu willen de beenen niet meer mee.
Hij heeft alles achter den rug: malaria, dysenterie, beriberi, hij is tegen alles en nog wat gevaccineerd, hij slikt de
pillen wèrkelijk in, hij knijpt de pokstof niet tikum uit

196

197

z'n arm, hij eet roode rijst en als het moet katjang idjo
zonder goeloe djawa,l) hij reclameert nooit en hij is minstens
tien jaar huiten straf.
En zoodoende werd hij ordonnans.
Net in drie dagen had hij den toean geschoten.
Iedere toean is anders dan de vorige toean. De eene toean
springt uit elkaar als hij een vent met lange haren ziet
- den anderen toean laten die haren volslagen koud. De
eene toean is fanatiek - de andere toean gelooft het wel.
Er zijn toeans, die zich overal mee hemoeien, en toeans,
die nooit verder komen dan het kantoor.
De eene toean houdt van huiten-model kragen - de
andere toean stopt Kromo voor het "eigendunkelijk doen
vermaken van zijn verplichte uitrusting" achter de wacht.
Wirio di Wongso heeft toeans gekend, die veel en luid.
ruchtig vloeken, en ook toeans, die niet goed uit hun woorden kunnen komen; toeans, die vroeg naar huis gaan en
toeans, die 's middags om twee uur nog zitten te hannessen;
toeans, die altijd door den modder haggeren en geen slootje
kunnen zien of ze moeten er overheen, en toeans, die
altijd aan den weg hlijven kleven.
Wirio di W ongso vindt hen allemaal even vermoeiend.
Maar na drie dagen weet hij hoe ze het willen hebben. En
den vierden dag is hij ingesteld.

* * *
Wirio di Wongso is onmisbaar.
Als de toean uit z'n hum is of iets niet vinden kan, dan
scheldt hij Wirio uit.
Als de sergeant-majoor een fout in z'n aantooning heeft
en die fout niet vinden kan, scheldt hij op Wirio.
Toen de fourier laatst een theeketel kwijt was die de
fourier van de zuster-compagnie, ter completeering van
diens kazerneerings-voorraad, vermoedelijk arglistig heeft
"achterover gedrukt", kreeg Wirio de schuld.
Als het rapport moet aantreden en er ontbreekt op het
I) Groene katjang zonder Javoanlcbe 8uiker.

198

laatste oogenhlik weer een of andere schuldige, dan wordt
Wirio door den sergeant van de week - "verdomme~ Iekas 1) dan toch!" - uitgestuurd om den boosdoener op te
zoeken.
En als de kaptèn, die nu eenmaal niet wachten kàn, dan
tegen den "sjant" te keer gaat, dan krijgt Wirio dat later
weer met interest van den "sjant" terug.
Den heelen ochtend roept iedereen om Wirio. Meestal
blijkt Wirio dan juist door iemand auders uitgestuurd te
zijn. En als hij dan, rustig en op z'n gemak, terugkeert,
wordt hij kwaadaardig ontvangen.
Dientengevolge verscheen hij laatst zelf op het rapport
-- "verzoekt den compagnies-commandant te spreken".
"Wat is er?", vroeg die geweldige.
Wirio legde het uit.
De toean moest niet boos worden, maar hij vroeg een
fiets. Twee van z'n collega's beschikten reeds over zoo'n
vervoermiddel - kompenie poenja. 2)Hij zag er, alleen
met z'n heenen, geen kans meer toe. Als hij de hoterham
van den toean gehaald had en de njonja hem lang had laten wachten, dan stond de sergeant majoor te tandakken,
omdat er stukken naar den kwartiermeester moesten.
En als hij dan, rustig op een bankje, op die autoriteit zat
te wachten - iedereen wacht minstens de helft van z'n
diensttijd op een ander, die op zijn beurt weer zit te wachten - dan stond thuis de fourier te springen, omdat de
dagelijksche bons weg moesten. Maar mèt een fiets kwam
alles terecht.
De toean trok zich met den sergeant-majoor in raadkamer terug. En zocht in de voorschriften. Het kon niet.
Wirio di Wong 0 alueerde, en .... redde zich zelf.
Want vlak naast de kantoran stond het fietsenrek. En
wanneer Wirio nu weer "lekas sekali" werd uitgestuurd,
dan heesch hij zich met een doodgemoedereerd gezioht op
een of andere fiets, waarvan de eigenaar toch " pergi
baris" 3) of "kena dies" 4) was - en wie deed hem wat?
I) Lebs . sne); 2) Kompeni poenja· van de kompeni;
laaD exerceeren ; 4) Keno die. (dieDIt) - in dienlt.

3) Pergi baris· Was

199

Totdat hij op een ongelukkigen dag van verstrooidheid
- had hij niet net zoo gezellig zitten denken aan den tijd,
dat hij weer "orang praiman" 1) zou zijn? - hovenop de
fiets van den toean kaptèn klom.
En zelfs dàt zou nog goed zijn afgeloopen, wanneer niet
twee minuten later Wirio's collega van het korpsbureau
-- pp een fiets! - den toean kaptèn bij den toean majoor
ontboden had.
En toen bleek des toeans fiets "hilang!" 2) De heele com.
pagnie is er aan te pas gekomen. En de toean is tenslotte
op de fiets van de administratie naar het stoepje gereden.
Maar wat hij vóór dien afrit allemaal gezegd en gesohol.
den heeft, dat kan hier onmogelijk gedrukt worden.
En toen Wirio di Wongso twintig minuten later mèt de
voor accoord geteekende aantooning rustig en tevreden van
den kwartiermeester huiswaarts kwam - hij had natuurlijk
weer moeten wachten - rolde hij precies in de armen van
den toean kaptèn.
Sinds dat oogenblik lóópt Wirio weer.
's Ochtends, als de toean eindelijk naar huis is en de administratie tot rust en vrede is gekomen, sluit Wirio het
hei1ige der heiligen - en verdwijnt geruischloos en spoorloos. Het schoonmaken - deze toean let op stof en peukjes
sigaret en snippers papier en heweert bovendien altijd, dat
hij iets ruikt; den vorigen toean liet dat allemaal koud _
het schoonmaken bewaart Wirio voor's oohtends.
Meestal weet hij dan nog wel, steunende op zijn ervaring
en invloed bij den toean, één van de plaatscorveeërs te
strikken om hem te helpen, d.w.z. de plaatscorveeër werkt
en Wirio kijkt toe.
Maar 's middags, na het middagappèl, als de dienstvrije
.Kromo's de kampong intrekken, gaat Wirio di Wongso aan
den wandel met de hoeken, en meestal ook met de pajong
van de kompenie. Het ééne hoort onverbrekelijk hij het
andere.
In de hoeken worden de vruchten van den administra.
I) Praiman - burger;

200

2) Hilang - verdwenen.

tie ven dag genoteerd en wordt hovendien het programma
voor den komenden dag ontworpen.
En Wirio hrengt die bescheiden ter parafeering rond bij
den toean kaptèn en hij iederen toean litnan.
De ervaring heeft hem geleerd, dat hij met dergelijke
boeken niet te vroeg moet komen en vooral niet hij den
toean kaptèn, die tenminste een kwartier behoeft om zijn
middagtuk te laten hezinken. Als Wirio te vroeg komt,
zegt de toean onaangename dingen.
Eens - maar dan ook werkelijk maar ééns - heeft hij
het bestaan den toean te wekken. Toen heeft de toean
door het raam met een slof naar Wirio gemikt - ken a
betoeI.
"Adoe!", schrok Wirio - en komt tegenwoordig een dik
half uur later. Verder hegint hij hij den jongsten litnan die durft in ieder geval geen projectielen te gebruiken en
bovendien Wirio niet lang te laten wachten, met het oog
op den toean kaptèn, die nu eenmaal niet tegen wachten
kàn.
Op den toean kaptèn wacht Wirio buiten bij het voorerf.
Hij speelt er met de kinderen of zet een beleefde hoom met
Nahak op. Die hehben beiden den toean "geschoten" en
determineeren hem daar zonder genade, doch overigens in
den gepasten eerbied.
Als hij eindelijk binnen mag komen, klopt Wirio aan.
Hij heeft alles hij zioh - vulpen, vloei, potlood: dat voorkomt prikkelbaarheid.
Als de toean iets over den inhoud der boeken vraagt,
antwoord Wirio principieel: "tida tahoe".l)
Dan verdwijnt hij, opgewekt en tevreden, met de hoeken
en onder den pajong - Wirio treft altijd regen - naar de
tangsi. En dan is hij weer een dag dichter bij het pensioentje
in de kampong en het eindelijk "afzwaaien".

* * *
I) Tida tahoe - dat weet ik niet.

201

2. Hanafi Pius.
Hanafi Pius is geboren op "Plores". Dat weet hij absoluut zeker en dat kan hij, desgevraagd, aan iedereen vertellen.
En hij weet ook nog hoe zijn kampong, hoog boven Endeh, heet.
Maar voor de rest is Hanafi Pius de kluts in zijn eigen
leven kwijt geraakt.
Want op een blijden dag, toen hij al een tijdje gedoopt
was en zelfs een soerat serani 1) bezat, kwam de groote en
avontuurlijke zwerflust over hem.
De djagoengoogst bleek dat jaar magertjes uitgevallen,
met de jacht was het niets gedaan, het koeliebestaan be.
neden op den paSar leek hem niet en bovendien lag de
onbetaalde bell}sting van verleden jaar en de aanstaande
komst van den mantri-belasting hem zwaar op de ziel.
En zoodoende is Hanafi Pius in een onbewaakt oogen.
blik soldaat ge.w orden.
Hij draagt nu al drie jaar de grijsgroene soldatenjas van
Mai Bapa Kompeni.
En. in dat grijsgroene gewaad loopt hij rond tot schrik
en ergern~s van iedereen, die op de een of andere wijze
verantwoordelijk is of gesteld kan worden voor hetgeen
Hanafi Pius doet, denkt, nalaat en vergeet.
En de eenige, die daarbij een goed humeur en een breede
wildemansgrijns houdt, is Hanafi zelf.
Zijn hooge toet haar werd afgeknipt, hij leerde een
broek, jas en schoenen dragen, hij kreeg een karahijn in
handen en hij moest zich iederen dag driemaal wasschen.
Vol liefde en toewijding is Hanafi, drie jaar geleden, aan
dat vreemde werk begonnen, maar omdat hij en de men.
schen, die het hem leeren moesten, elkaar niet verston.
den en eerst heel geleidelijk elkander's teekens en geluiden
begonnen te begrijpen, had Hanafi aan één recrutenoplei.
ding niet voldoende.
I) Soera' .~ralli lelt. christen pu, bier doopbriefje.

202

Dus bleef bij smadelijk "zitten", om eerst na een dubbele opleiding op een veldbataljon te worden losgelaten.
KiJ'k is luit", zei de zuchtende instructeur, "la me dat
"
,
.
.
doorrookertje nou maar looze - dIe 'k omt d'r toch nOOIt
achter!"
En geloosd werd Hanafi - nog altijd met dezelfde br~~­
de grinnik en met dezelfde groote kraaloogen onder mJn
kroesbol.
Den tweeden dag was hij al "ontdekt" ..
Ik mag hardstikke doodvalIe, as ik verstaan, wat dat
"
merrekie me voorbromt", verklaarde zijn brigadecomman.
dant, toen hij een kwartier lang met Hanafi klankrijk, maar
zonder resultaat geconverseerd had over dat, wat een sol·
daat moel doen en laten, zoodra hij achter een karabijn.
mitrailleur gaat liggen en met dat ding wil schieten.
Geef 'm dan maar extra theorie", zocht de kapitein
"
een luchtige oplossing.
En zoodoende kreeg Hanafi vrijwel den heelen dag extra
theorie over alles en nog wat.
Maar het hlééf huilen.
Een half uur lang was de toean litnan zelf met het altijd
opgewekte en volijverige slachtoffer bezig geweest, om het
de namen van de groote figuren in het regiment te leeren
- de toean kolonel, en de toean korpscommandant, en de
toean kapitein. Trouw stamelde Hanafi de onbegrijpelijke
klanken in sonoor keelgeluid na, en na een kwartier kon
hij eindelijk triumfeerend het compleete lijstje achter elkaar
opdreunen.
"Asjeblieft", zei de toean litnan voldaan.
En leidde, trotsch en gelukkig, het object van zijn paedagogie voor den toean kapitein.
"Nou, dat valt me mee", zei die toean. "En~ Hanafi, hoe
heet ik nou?"
Hanafi dacht lang en ernstig na, traoote een woord door
zijn lippen te wurmen, gaf het op en bracht het ondanks
alle pogingen niet verder dan "soedah loepa".
De luitenant vloekte.
En hij zette de eerste klanken van het deuntje in:
203

"Toean kolonel hernama ..... " 1)
En oogenblikkelijk viel Hanafi blij en geestdriftig in, en
bracht het prompt tot een einde.
"Asjeblieft!", meende de luitenant, opgelucht.
"Het valt me mee", gaf de toean kapitein nogmaals toe,
"en Hanafi hoe heet de toean kapitein nou?"
Weer dacht Hanafi zwaar en moeizaam na.
En "soedah loepa" verklaarde hij trouwhartig.
Nu kwam er nog bij, dat Hanafi als pechvogel geboren
werd.
Hij verloor dingen, die nog niemand verloren had; en
toen hij op een onbewaakt oogenblik door een nieuwe
grootheid bij de karabijnmitrailleurs was ingedeeld, kwam
dat keurcorps en bloc zijn nood klagen: Hanafi was P,C
niet alleen in geslaagd om de zes dozijn schroeven en
moeren, die bij zoo'n ingewikkeld instrument hooren. dOOl"
elkaar te knutselen, maar bovendien om na de eerste oefening op volkomen mysterieuze wijze een heele handvol
zoek te maken. Waarop Hanafi met het bedrag van het
kostende "belast" werd.
Trouwens, hij bleef altijd ergens mee "belast" en de uitbetaling van zijn dubbeltjes werd hem iederen Zaterdagmorgen opnie!lw een verrassing.
Als er avondvelddienst werd gehouden, en Hanafi en de
andere kroesharigen uit den verren goenoeng opgewekt en
net of het echt was achter den luitenant aansloopen om
ergens een moesoeh te potongen, en als de luitenant dan
fluisterde "awas! lobang karbau!'',2) dan fluisterde Hanafi
dadelijk terug "saya toean", 3) en viel er precies vijf seconden later midden in.
En als hij dan met veel gedempt lawaai uit de blubber
getrokken was, bleek bij thuiskomst stee en vast, dat hij
weer een of ander onmisbaar stuk van zijn krijgsuitrusting
in dat karhouwengat had achtergelaten.
Zoodat hij opnieuw moest worden "belast".
I) Bemama - heet ; 2) Awa8! lobang karbaul - pas op! een karbouwengat l;
') Saya toean - ja. heer.

204

Zijn humeur en trouwhartigheid leden er nimmer onder.
Hij was de eerste, die zich bij een oefening tegen djahats
in het volle vuur van zijn toewijding met zijn eigen klewang
in zijn eigen voet kapte - hij bleef bij ieder hek Of aan

het prikkeldraad Of aan de boven te punten va tzitten en hij sloeg, bij een oefening in granaatwerpen, toen hij
krachtig en welbewust zijn aanloop en voorzwaai nam, zijn
bloedeigen brigadecommandant dusdanig he duidend tegen
een van diens edelste deel en, dat die toean eerst den volgenden dag in taat wa om Hanafi in welgekozen bewoor-

205

dingen te zeggen, hoe hij over hem en zijn daden dacht.
Desondanks gaf Hanafi zich ijverig en vol vuur op voor
iedere nieuwe op'leiding en voor iederen wedstrijd.
Van de opleiding werd hij regelmatig en smadelijk den
tweeden dag verwijderd, maar bij de wedstrijden bleef hij
een f i g u u r.
Want hij kon loopen als een kievit en in zijn Endehsche
dagen had hij geleerd naar gobangs 1) en dubbeltjes te dui·
ken.
Maar de dubbeltjes doken de gehaaide kameraden hem in
het zwembad voor zijn neus weg en bij hardloopen .....
Hanafi startte steeds als eerste en hij zou ook altijd als
eerste aangekomen zijn, wanneer hij, ondanks de schilder·
achtigste uitlegging van afstand en doel door den wedstrijdleider, niet regelmatig Of te vroeg ophield Of op een ver·
keerd eindpunt aanhield.
"Hanafi Pius", toornde de leider dan, "ezel. die je bent!
Wat heb ik je nu gezegd? Waarheen moest je nu loopen?"
En strijk en zet grinnikte Hanafi dan zijn klassieke
"soedah loepa!"
Eén ding had Hanafi als een rotsvaste overtuiging in
zijn drie jaren verkregen: je moet je meerderen altijd ge·
lijk geven.
Maar zelfs die lofwaardige overtuiging bracht Hanafi
in de perikelen.
Want op een blijden dag werd de compagnie van hem en
van al die andere Attoni's, en Beloes, en Aloreezen, en
Maoemerianen, en Toerah's en hoe ze anders heeten, door
een toean bezocht, die jarenlang hun ooms en vaders had
gekend en jarenlang door hun goenoengs had rondgezwor.
ven.
En natuurlijk - niets menschelijks is een toean vreemd
- wou die toean graag eens laten zien hoe puik hij de adat
verstond en hoe hij die vrienden kende.
En laat hem daarvoor nu als eerste object Hanafi Pius
kiezen!
I) Gobang - duit.

206

"Een Toerah?", zei de wetende toean nadenkend, "die
vent moet een paardendief geweest zijn!"
"Hanafi Pius". sprak die toean dus ernstig, ~,jij hebt
vroeger ook paarden gestolen, hè?"
Hanafi, die zich herinnerde hoe de toean skebber vroe.
ger een felle tegenstander van die sport der sporten was
en dus de sportieven voor lange jaren in de "tronko"
placht te sluiten, Hanafi, die zich er dan ook nooit aan ge.
waagd had, schrok zich een ongeluk.
En in dien schrik steunde hij, tegen zijn overtuiging in,
"tida toean".
Maar de wetende toean glimlachtp. nog wetender.
~,Dat dacht ik wel! Er is geen Timorees, die je dat da.
delijk bekennen zal. Maar nou moet je opletten!"
En met een boozen, doorborenden blik sprak de toean
gebiedend: "Natuurlijk heb jij paarden gestolen!"
Nog was Hanafi niet over den schrik heen.
En "belom!" 1) stotterde hij.
Doch nóg gebiedender werd de blik des toeans.
En hard en scherp klonk het: "Lieg niet, Hanafi! Hoe.
veel paarden heb jij al gestolen?"
Toen eindelijk begreep Hanafi wat van hem verlangd
werd en hij antwoordde met overtuiging: " Tiga,2) toean!"
"Asjeblieft!", triomfeerde de toean, "en nou moet je
opletten! Nee, ik zou die roovers niet kennen!"
"Hanafi Pius", ging hij voort, "hoeveel vijanden heb jij
al gepotongd?"
Hanafi !!Ichrok hoor- en zichtbaar.
Want dat was het allerergste, waarvan een toean skeb.
her spreken kon.
Een mededinger ergens met een geweer vol stukken ijzer
en glas om een hoekje opwachten, of hem onverwacht een
lans in zijn buik prikken, en dan gesnapt worden - Ha.
nafi durfde er niet aan denken.
En wederom steunde hij angstig: "belom".
Doch de wetende toean hield gebiedend vol: "Lieg niet
Hanafi! Hoeveel?"
,
I) Belonl - nog niet ; 2) Tiga • drie.

207

En toen schoot er voor Hanafi opeens weer het Jicht
door de donkerte, en hij snapte weer wat van hem verlangd werd.
En om het nu ineens, ook voor die paardenvergissing
weer goed te maken, deed Hanafi er een stevige schep op,
en antwoordde met een trouwhartigen grinnik: "Soedah
doeapoeloeh!" 1)
Toen schrok zelfs de wetende toean, en wandelde hoofdschuddend naar een volgend object.
En Hanafi Pius ging opgewekt en tevreden zijn eetketel
uit de keuken halen.
Maar de toean kapitein heeft hem dien zelfden morgen
op het overplaatsingslijstje voor de buitengewesten gezet
- "die kerels moeten ze buiten juist hebben!"
En Hanafi Pius staat nu, bij alle verdere akeligheden,
ook nog als een bloeddorstige koppensneller te boek.

* * *
Iedereen had bij opvolging en langs den hiërarchieken
weg geprobeerd van Hanafi een soldaat te maken en iedereen had het, na in humeur en humane uitdrukkingswijze
te zijn achteruitgegaan, ook weer opgegeven.
Desondanks bleef Hanafi met hart en ziel bij den dienst.
Hij had zich zelfs opgegeven ter vrijwillige oefening voor
de lichte vaardigheidsproef.
De met de opleiding belaste sergeant ontplofte toen hij
het hoorde.
"Dat kan u me toch niet aandoen", pleitte hij bij den luit',
"die vent is net zoo vaardig als een aangebakke bokkum!"
"Hij heeft zich opgegeven en dus doet hij mee", besliste de luit'.
En dus verscheen Hanafi zielsgelukkig in een onberispelijk broekje op den eersten oefendag.
"Man", zei de sergeant, na Hanafi misprijzend te hebben
opgenomen, "blijf uit m'n buurt en maak me niet ongelukkig. En geef eerst die beene van je in de reparatie."
') Doeapoeloeh - twintig.

208

Inderdaad was Hanafi met één X- en één O-been - het
hoe is I!0oit duidelijk geworden - door het alziend oog
van de keuringscommissie geslopen. Maar die gebeurtenis
was en werd hem zoo herhaaldelijk verweten, dat ze hem
onberoerd liet.
En dus lachte hij den sergeant vertrouwelijk en opgewekt toe.
"Lach als je begraven wordt", bitste die autoriteit en
vroeg toen niet zonder sarcasme in welke vaardigheid
Hanafi nu wel het vaardigst was.
Hanafi verklaarde, dat speerwerpen hem bijzonder aantrok.
De sergeant grimlachte bitter.
Want was juist speerwerpen niet het onderdeel, waarop
veelbelovende leerlingen strandden en waarbij hijzelf met
de grootste moeite het eenmaal tot achtentwintig meter en
eenmaal.tot het spit in den rug gebracht had?
Maar hoe kon hij weten, dat Hanafi r eeds in zijn prilste
jeugd en in de ouderlijke stulp ergen in den goenoeng hij
Djopoe zonder zijn toembaq 1) zelfs geen djagoeng of zout
bij den naasten buur ging leen en ?
Dus nam Hanafi een speer in zijn linkerhand - het
sprak vanzelf, dat hij links gehoren wa - , boog zijn bovenlijf naar achteren, balanceerde een beetje en .....
"Allemachies", steunde de sergeant. En dat zei hij alleen
bij uitzonderlijke gelegenheden en als hoogsten athletischen
lof.
.
Want toen ze gingen opmeten boe ver Hanafi zijn werptuig wel geslingerd had, noteerde de onthutste onderwijzer
drieënveertig meter en nog een tikkeltje. Het bleek een interregimentelijk record.
Derhalve voelde de onderwijzer zich opeens athletisch tot
Hanafi aangetrokken. Waarvan de gevolgen niet uitbleven.
Want nadat Hanafi den discus naar achteren inplaats
van naar voren uit zijn hand liet glippen en daarbij den
geïnteresseerden onderwijzer massief geraakt had, nadat
hij bij het schermen dwars door een parade en eenige weeke
') Toemboq - laos.

209

deel en van een medeleerling geslagen had, sneuvelde hij
volkomen op het huisje van de hindernisbaan.
Dat 'h uisje is een soort planken, gladde kubus, twee
meter hoog, dat het glans- en hoogtepunt van iedere hindernisbaan vormt.
Hanafi was er vóór zijn vrijwillige vaardigheid nog nooit
heelhuids op en af gekomen.
Thans lukte het aan een viertal athleten om met behulp
van een paar gordelriemen en veel geschreeuw Hanafi, zij
het ook ten koste van een haal in zijn jas en een lap vel van
zijn linkerhand, boven te krijgen.
Maar toen hij eenmaal boven zat .....
"Ajoh, toeroen!'',l) commandeerde de sergeant vrijwel
eens in de minuut, toen iedereen alweer beneden was en
Hanafi met een verbouwereerd gezicht nu eens een been,
dan weer een arm en soms een been met een arm buiten
hoord stak, den diepen duik naar beneden an~stig peilde,
om tenslotte zijn ledematen weer moedeloos blOnen hoord
te halen.
Het giDg niet.
En hoe de sergeant zich iD schilderachtig HollandschMaleisch ook opwoDd, hoe kwistig de makkers goedeD raad
Daar hoven riepeD, Hanafi zat en bie e f zitten.
En zODder het wonder van het varkensvleesch zou hij
daar nu nog zitten.
Want toen het in de tangsi voor het eten blies, begon
het den onderwijzer, die omtrent Hanafi geen illusies meer
behoudeD had, te vervelen.
"Dan mot-ie maar zien, dat-ie weer benedeD komt", besloot hij e~n bloemrijke laatste aanmoediging, verzamelde
de vaardigen en marcheerde naar de tangsi af.
En HaDafi zat.
Totdat kostelijke geuren uit de keuken in zijn wijde
Deusvleugels woeien. ED met schrik herinnerde Hanafi
zich, dat heden "sDirk", ook gezegd snert, met gebraden
spek geschaft werd.
En als een anak Timor maar over een varken h oor t .....
I) Toeroen • kom nur beneden.

210

Hanafi snoof en snoof nogeens, zag, pro e f d e de
"snirk", ten opzichte van welke lekkernij hij zelfs zijn "slapie" niet vertrouwde, snoof nog eenmaal eD dieper dan
ooit, en liet zich toen vastberaden n a a r ben ede D
va 11 e n.
Hinkend en volstrekt onvaardig "haalde" hij nog net de
tangsi, de keuken en zijn etensblik.
En met een heele week vrij van alle diensten besloot hij
vrij pijnlijk de vrijwillige ontwikkeling van zijn vaardigheid.
Toen, plotseling, kwam de chabar 1) der chabars, dat
over veertien dagen alle jonge Timoreezen naar buiten
mochten.
En het gejuich en krijgs geschreeuw, dat uit deze blijde
tijding ontstond, belette een uur lang iederen niet-kroesharige aan het woord te komen.
"Nou", zei Hanafi's sectiecommandant, toen hij vanwege den spoed denzelfden dag nog aan de opgave hegon,
"het ken me aan m'n hart gaan, dat ik die schurrefies kwijt
raak. Maar degene, die ze daarbuite met Hanafi Pius opknappe, die kan z'n lol op."
Doch toen volgden de wonderen elkaar in een verbijs- '
terend tempo. Drie dagen later kwam Hanafi, die net als
iedere Timorees een spaarzaam jongeling was, op de kantoran al zijn gespaarde dubbeltjes terughalen.
Weer een dag later werd Hanafi, die twee jaar lang cJe
grootste "vetkees" van de compagnie geweest en gebleven
was, in de bioscoop opgemerkt in een onberispelijk gestreken pak met een kraag, waarin hij het zicht- en hoorbaar
benauwd had.
" D'r is wat met Hanafi", rapporteerde de ongeruste
brigadecommandant.
"Het is tegen alle regels en tegen de natuur in", erkende
ook de luit'.
En nog een dag later verscheen Hanafi met de wonderjas op het rapport. En hij verzocht nederig en beleefd om
naar de verre landen van buiten een lmishoudster mee te
mogen nemen.
I) Chllbar • bericht.

211

"Nou gaat me lamp heelemaal uit", schrok de brigadecommandant.
"Wat is het voor merk?", informeerde de luit' iu de
lale der tangsi.
De moeder der compagnie begaf zich naar buiten om
Roosminah's portret en soerat van goed, zedelijk gedrag te
halen en om een oog op Hanafi Pius' aanstaande te werpen.
Hij kwam opgewekt en verblijd terug.
"Die is voor de bakker, luit' ", rapporteerde hij zakelijk.
"net wat-ie hebben moet. Minstens honderd kilo en ze mot
voor de derde keer kieze krijgen."
Dus werd Roosmina'h binnen geroepen.
Het rapport bleek niet overdreven.
Dik was ze. Oud was ze ook. Maar ze droeg een keurige
kabaja, ze had de vastberaden houding van een, die met
Mai Bapa Kompeni door heete vuren was geweest l en ze
bezat een mond, die zonder geluid te geven al veelsprekend
bleek.
l,Dat benne de beste", lichtte de instructeur uit eigen,
rijke ervaring toe.
Dus vertrouwde de luit' Hanafi Pius na een verkorte
gebruiksaanwijzing aan haar handen toe.
l,Dat komt in orde", verklaarde Roosminah beleefd, doch
vastberaden in het Maleisch.
En Hanafi Pius lachte gelukkig.
Den volgenden dag bezat hij een bultzak, een etensdrager, een buitenmodel pet, een b~ikken koffer en een
paar buitenmodel schoenen - Roosminah had op staanden
voet het beheer der financiën overgenomen en zichzelf
evenmin vergeten.
En waar tijdens die laatste dagen Hanafi stond of ging,
daar stond of ging Roosmina'h óók.
"Nou mag ik toch doodvalIe als het niet waar is", rapporteerde een stomverbaasde brigadecommandant op het
afscheidsrapport, "maar Hanafi wascht zich tegenwoordig
met zee p !"
"Ehret die Frauen", citeerde de luit'.
"Wat zeit u?", vroeg de brigadecommandant.

212

Laat ze maar inrukken", antwoordde de luit' onlogisch.
Den volgenden ochtend trok de stoet naar het station.
Hanafi droeg de koffer, Roosminah de etensdrager - de
rest ging per koelie.
.
Hanafi was opgewekter dan OOIt.

____ 0

~,Nou zei je zien", peinsde de brigadecommandant, "dat
die meid waarachtig van Hanafi Pius nog een men s c h
maakt."
En aldus trok Hanafi Pius met Roosminah naar het land
van buiten.

* * *
213

3. Karto di Kromo, ook ordonnans, maar van den
toean besar.
Kartodikromo loopt alles bij elkaar een kleine twintig
jaar bij de " Kompi" mee.
Hij is in den loop der tijden grijs aangeslagen, krom getrokken en een deel van z'n gebit kwijt geraakt. Maar dientengevolge bezit hij thans ook de opperste rust en de volkomen berusting.
Hij werd aangesteld tot infanterist eerste klasse omdat
hij niemand kwaad deed, nooit last veroorzaakte ~n nooit
opviel.
Maar hij raakte toch geleidelijk aan verbruikt en kwam
als braaf en oppassend soldaat, tevens huisvader derhalve
in aanmerking voor de hoogaangeslagen baantjes ~oor ouderen van dagen, zooals daar zijn het onderhoud van de
b~antIspuit: het schoonhouden en tevens bewaken van de
nImmer wegloopende gymnastiekloods benevens het 'h alen
en brengen der schoolkinderen.
.. En .~artodikromobevond er zich wel bij en dankte dagelIJks zIJn voorvaderen voor hun welwillende bemiddeling.
Totdat op een goeden dag de toean besar op diens kantoran een nieuwen ordonnans bestelde, welke bestelling
langs den hierarchieken weg bij Kartodikromo's vader, tevens compagnies-commandant belandde.
. ,,~Iweer een ordonnans", constateerde deze vader stekehg, "Ik zou weleens willen weten wie er tegenwoordiO' géén
ti
ordonnans noodig heeft."
En riep vervolgens ~e moeder van de compagnie, om
met deze te beraden WIe van de minder bruikbare kinderen de woestijn in zou gaan.
"Wijs maar één van die ouwe schabrakjes aan", ordonneerde de vader.
Maar de moeder vond dat in dit bijzondere geval toch
met meer zorg dan gemeenlijk diende te worden gekozen
zoowel uit differentie voor den toean besar als "omdat ~
het anders op uw brood krijgt".
" Hm", erkende de vader, "neem dan Kartodikromo maar."

214

"Die is niet van de pientersten", waarschuwde de moeder.
"Dat zijn ze geen van allen", wist de vader, die niet veel
illusies meer bezat.
En den volgenden morgen zat Kartodikromo in ee~ fonkelnieuwen stokvischstijf inspectiepak op het bankje onder het schakelbord voor de kantoran.
En als het belletje ging, keek Kartodikromo naar het
nummerbord en wandelde rustig en berustend naar de kamer, waar men zijn diensten van noode had. ..
In die kamer zat een toean die het natuurhJk druk had
en die een stapeltje papier aa~ Kartodikromo overhandigde: " ini bawa toean <schrijver, ini bawa klerk, ini ba wa
archief minta simpan en ini bawa toean adjudant".1)
Kartodikromo maakte plichtsgetrouw rechtsomkeert op
de plaats en bracht het gansche stapeltje naar den toean adjudant, omdat hij onder al die gloednieuwe namen en kwaliteiten alleen de laatste begrepen en onthouden had .
En aangezien de toean adjudant het ook alweer druk
had, zeide deze gezaghebbende, en wees vluchtig naar een
leeg plaatsje op zijn schrijftafel: "taroh disini sadja .... ".2)
en Kartodikromo tarohde en wandelde opnieuw tot zijn
bankje. En zoo~ra andermaal het belletje ging, ging ook
Kartodikromo andermaal op het pad en luisterde verstandig en geduldig naar een duistere opdracht, totdat hij een
bekend woord opving en bracht vervolgens de kostbare
papieren naar dat bekende woord.
Zooi ets kan op een net georganiseerd kantoor een half
uur duren. Na dat half uur staat de zaak onherroepelijk
stop, omdat iedere arbeider grondstoffeu ontvangt welke
hij niet verwerken kan, en omdat zoodoende de toean besar, bij wien de honing der werkbijen tenslotte uitgestort
pleegt te worden, of onverwerkte substanties of heelemaal
niets krijgt, en derhalve spektakel gaat maken.
En omdat op een welgeordend kantoor degelle~ die ellen') BreDg dit Daar dentoeaD 8chrijver, dit Dlar den klerk, dit naar het archief om op
te bergen en dit naar den toean adjudant ; 2) Leg het daar maar neer.

215

de veroorzaakt, als regel den dans ontspringt, was na dat
half uur niet Kartodikromo maar de toean klerk de sigaar.
Want de toean zou nou toch weleens willen weten, wie
het in godsnaam in zijn hoofd haalde een nieuwen or-

==

-...:-(!
-

'\

[_

I

--0

donnans zoo maar los te laten~ zonder den man instructies
te geven, zonder den man op te leiden, zonder den man
wegwijs te maken, zonder ..... enfin hij wou nog veel meer
weten en natuurlijk allemaal dingen waarop toch niemand
antwoord kan geven.
En zoodoende blies, toen de toean besar uitgeblazen

216

bleek, de toean klerk op zijn beurt stoom af tegen den
toean schrijver, en de toean schrijver schold op den toean
seraant, en iedereen had het een uur lang volhandig om uit
te zoeken wat Kartodikromo in elkaar had gedraaid en zoodoen~e ook geen tijd om op het belletje te drukken, en
derhalve zat Kartodikromo rustig en ongestoord op zijn
bankje, en keek zonder !bepaalde bedoelingen naar de
voorbijgaande baboes en kinderwagens, en luisterde tevreden naar de diverse disputen, zoodat hij aan den namiddagdisch met trots aan zijn vrouw vertellen kon hoe hij thans
een toean' adjudant had gevonden, dewelke ~,saperti sètan" 1) te keer kon gaan.
Echter, alles went.
En binnen een week was Kartodikromo opgebloeid tot
cen ordonnans, die taktvol stukken rondbracht, lange punten aan korte potlooden sleep en uit beginsel op alles .,soedah mengerti" 2) antwoordde, die enveloppen plakken en
fietsbanden ,oppompen kon, die 's ochtends op zijn manier
stof afnam en die, als de )~ flit" toevallig opgeraakt was, uit
eigen initiatief de kamers met pure petroleum bespoot.
En hij zou nog immer op hetzelfde bankje onder hetzelfde belletje zitten, indien .....
Het gebeurde natuurlijk tijdens de manoeuvre, waarbij
altijd alles gebeurt wat niet gebeuren moet.
Want juist vóór die heugelijke dagen was de onmisbare
oppasser van den toean besar in het hospitaal opgenomen
en - "daar zit ik", constateerde gezegde toean, "wat nu?"
" Als u Kartodikromo eens meenam ?'. adviseerde de
adjudant.
Dus werd Kartodikromo in het heiligste der heiligen ontboden en hem werd afgevraagd of hij zich in staat voelde
voor een zoo uitzonderlijk gevoelige baan.
"Bisa",ll) verklaarde Kartodikromo en teekende onbewust zijn doodvonnis.
Want de toean besar wa een braaf man, maar op hem
I) Saperti .ètln • al. de duivel ;
datun ik.

2) Soedab mengerti - ol begrepen; 3) Bi • -

217

rustte het fatum, dat hij in de hitte van den strijd strijk
en zet artikelen kwijt raakte, welke niet spijkervast op en
aan hem waren bevestigd.
De kranke oppasser was hierop dank zij langjarige ervaring ingesteld - Kartodikromo niet.
De kranke vulde eenvoudig de zoekgeraakte zaken, zoolang de voorraad strekte, uit de bezittingen van andere
toeans aan - Kartodikromo miste daartoe het initiatief.
En dus was de toean besar na het inleidende en bovendien niet in alle opzichten geslaagde gevecht zijn kaart, zijn
potlood, zijn lucifers en zijn curveymeter kwijt.
"Hoe is dat nou godsmogelijk!", steunde die gezaghebbende, "ik ben toch anders nooit wat kwijt! Ordonnans,
tjari?" I)
Kartodikromo tjariede en vond natuurlijk niets.
"Dat is geen vent", stelde de toean toen vast.
En verloor den volgenden dag in den werkelijken veldslag zijn handscili.oenen en zijn sigarenkoker.
"Als jullie nogeens een oppasser voor me weten, houd ik
me aanbevolen", deelde hij aan zijn gevolg mede.
En Kartodikromo zocht andermaal en vond niets.
Den derden dag mislukte de slag, zoodat ook al het an·
dere mislukte en de toean en de zijnen, instede van in het
ruime huis van een wedono, gelijk de opzet wilde, ergens
in een kamponghuis hij een goeroe belandde.
Het humeur van den toean was dienovereenkomstig.
"Er zijn", aldus had hij meermalen rondom het paitje
verklaard, "er zijn in het leven van een man drie stadia.
Het eerste wordt beheerscht door de vrouw, het tweede
door de maag en het derde door het ochtendgebed."
De toean zelf bevond zich ret:ds diep in het derde stadium.
En dus informeerde hij, na een volkomen hedorven
nachtrust, bereids vóór het ochtendgloren van den laatsten
manoeuvredag bij Kartodikromo:
"Mana roemah ketjil?" 2)
I) Tjari - zoeken ; 2) Mana roemah ketjil ? - waar i. de W.C. ?

218

"Koerang priksa",I) erkende Kartodikromo.
"Tjari", ordonneerde de toean.
Kartodikromo ging en rapporteerde vervolgens: "tida
ada roemah ketjil".2)
"Nou vraag ik je!", zuchtte de toean, die bovendien
koffie zonder melk had gekregen en voor wien ieder uitstel afstel kon beteekenen, "wat heb ik aan zóó'n vent?'·
En gelastte vervolgens: "bikin!" 3)
Kartodikromo verdween andermaal voor tenminste tien
minuten en de toean zei louter onaangename dingen.
En hjj wou bij thuiskomst weten wie verantwoordelijk
was voor het aanwijzen van d e zen vent, en voor dit
kwartier, en voor z u I k e helahberde koffie en .... en iedereen zweeg bedrukt.
Toen verscheen Kartodikromo weer en rapporteerde:
~,soedah klaar".
En de toean begaf zich op weg naar hetgeen de huisvlijt van Kartodikromo van een stoel zonder zitting, een
leege kist en een dito petroleumblik had gefabriekt. En
verklaarde zich vervolgens niet ontevreden.
"Mana bottel?",4) informeerde hij plots.
"Tida ada hottel",5) verklaarde Katrodikromo trouwhartig.
"Tjari", gelastte de man, die bidden wou.
Maar Kartodikromo zei, dat hij reeds overal getjaried
had en dat in het heele huis geen enkele botteL ...
"Tjári!!!!!", daverde de toean.
En dus tjariede Kartodikromo andermaal en keerde de
toean weer terug tot het vertrek, waar het bedrukte gevolg
stilzwijgend óók koffie zonder melk genoot. En de toean
hervatte de opsomming van hetgeen hij allemaal weten
wilde.
Totdat Kartodikromo met een werkelijk opgelucht gezicht, verscheen en mededeelde: "soedah, toean".
I) Koeroog priksa - dat weet ik niet; 2) Tida ad .. roemah ketjil - er is geeo
W.C.; 3) Bikin - maakeréén; 4) Maoa bottel ? - waar i8 de flesch - Indieche
meDICheo gebruikeo walerfleBlcheo op de W.C. ; 5) Tid. ada bOllel • er i8 geeo
fleecb.

219

"Bet zal dan waarachtig ook tijd worden", plaatste de
toean nog even en ging.
Maar nog geen dertig seconden later stak de storm andermaal op, en werd heviger, en kwam nader .... en op d~n
drempel verscheen een rood opgeloopen toean besar en lD
zijn hand droeg hij .... het nationaal heschilderd tuingietertje van des goeroe's jongste spruit.....
.
Kartodikromo past tegenwoordig weer op de brandspuIt.

HOOFDSTUK V.
MET WEERS EN DE ZIJNEN OP
HERFSTMANOEUVRE.

1. Het laatste zwikkie.
Voor iederen toean die zich aan de hronnen der Hoogere
Krijgsschool laafde, komt de tijd, die het afscheid van " bijons-huiten" hrengt.
Dan gaat de room van de melk.
En dan wordt het contact met Weers en de ZIjnen een
heel ander. En ook minder hecht.
En .... en .... ja, dan gaan onwillekeurig de herfstmanoeuvres domineeren.
In en om die manoeuvres nam ik afscheid van Weer! en
van de zijnen.
En dat afscheid wordt het laatste hoofdstuk van dit hoek.

* * *
De veldslag en de zon neigden heiden ter kimme.
R 0 0 d, dat het pleit feitelijk had gewonnen maar dat
het niet winnen m 0 c h t, was teruggetrokken aC'hter de
kali en wachtte amechtig, puffend en "griepend" op de
keukenwagens en op de soep.
En ver weg in het Westen rustte B I a u w, óók amt"ch.
tie en óók vooralsnog zonder soep, en overdacht nieuwe
mogelijkheden voor een winkans.
Door de breede strook niemandsland, aan den Westkant
van de kali, sloften vijf Jannen en een versch gevangen,
piepjonge briggus.
Ze waren in den loop van den slag afgedwaald~ door
cavalerie opgejaagd, door scheidsrechters van het kastje
naar den muur gestuurd, ze hadden geen van allen een
kaart of ook maar eenig begrip waar ze waren; ze hadden
honger en dorst en allemaal tenminste één ingebeelde ziekte
vanaf "doorgeloope poote" tot en met hetgeen wij als buik-

220

221

loop, maar zij oneindig schilderachtiger met iets slingcrigs
aangeven.
En ze hoorden hij R 0 0 d.
Toen ontmoetten ze andermaal een hulpleider.
En die wilde nou weleens van den hriggus weten, wat zij
als Roode Partij nu nog aan den verkeerden kant van de
kali deden?
De hriggus renonceerde volkomen.
"Daar hep die hriggus nog geen weet van", verklaarde
derhalve de oudste, dikste en meest behaarde Jan, die bovendien hoornhlazer van z'n geloof was, "maar wij henne
nou zooveel as de achterhoede."
~,Wat achterhoede?", vroeg de hulpleider, die een half
uur geleden ook al een achterhoede over de kali geleid en
dit heugelijke feit vervolgens aan de leiding hericht had.
"Nou het laatste zwikkie van het laatste zwikkie", verduidelijkte de hoornhlazer, die zelfs van een hulpleider
zóó'n stomme vraag niet verwacht had.
~,Zoo?", zei de nog steeds wantrouwende hulpleider, "als
je dan maar zorgt, dat je als de weerlicht aan den anderen
kant komt."
,.,Het zei an ons niet legge", heloofde de hoornblazer.
En ze hervatten den tocht naar de eenige en groote brug.
Dwars over die hrug was een dikke krijtstreep getrokken, naast die krijtstreep stond een hulpleider en naast dien
hulpleider een hord, waarop met vette letters: "brug vernield".
De hriggus salueerde, de rest negeerde de hrugvernieling
plus bewaking op souvereine wijze.
"Halt daar", commandeerde de hulpleider van de brug,
"waar moeten jullie naar toe?"
~,Naar de kompie", antwoordde de briggus.
"Naar me soepie", verbeterde de hoornblazer.
"Je kunt hier niet meer over, de brug is al een half uur
geleden door Rood vernield", décreteerde de hulpleider.
"Van je kelégaas mot je het maar hebbe", meende de
hoornblazer.
"Ja, wat nou?", overdacht de briggus.

222

"Nou, als je niet over de kali kunt, dan ga je er maar
door", vond de hulpleider.
En aangezien de hriggus kersversch van het opleidingsinstituut kwam, salueerde hij en begon de afdaling.
Maar de rest had van deze oplossing " tachentig".

En. dus schilderde de hoornblazer hun hongerigen en
dorstIgen, toestand en alle ellende en ontbering, welke he~eids dien d~g was doorstaan, en hij wees op een warong
In de omgevlDg van de hrug en: "daar heh ik niets mee te
maken", zei de hulpleider, "als jullie gevangen wordt genomen, moet je het zelf weten."
Dus schreed de Roode "achterhoede" ter warong en hestelde bet menu van den dag.

223

Blauw rustte nog immer en niets stoorde de avond rust.
Een kwartier later verscheen er wéér een hulpleider,
ditmaal boven op een paard, met een huzaar en met een
hriefje. En de hulpleider hij de plank zei iets onhartelijks,
stapte in zijn auto en reed heen. Waarop de andere hulpleider van zijn paard klom en de plank begon te bewaken.
Overigens bleef de rust volkomen.
Toen kreeg de behaarde hoornblazer de ingeving, en hij
fluisterde zijn hevelen, en ze ontdeden hun hoeden allen
van den felrooden hand, draaiden dien hand om, zoodat hij
weer smoezelig wit werd, bonden dat vredesteeken om hun
arm en wandelden opnieuw naar de hrug.
"Wat moeten jullie?", vroeg de hulpleider .van den
huzaar.
"Ze hehhe ons in de kuif gepikt," verklaarde de hoornhlazer, "en nou motte me maar zien asdat me ons redde."
l,Nou, ga dan maar over de hrug", hesliste de hulp leider, die oordeelde dat hij wel over Rood en Blauw waakte,
maar dat hij tot de hunnen terugkeerende krijgsgevangenen wel met een sterretje mocht heschouwen.
,,\Vaar hehben ze jullie gevangen genomen?"
De hoornhlazer wees ergens in het onbestemde aan de
overzij.
"Me hehbe ons doodgevochte", legde een Jan met zes
dagen baard uit.
"As het echt was geweest, liep ik nou met de derde
klas'',!) verduidelijkte de hoornblazer.
"Nou, gaan jullie dan je gang maar", hesloot de hulpleider.
En ze kuierden over de brug naar de blauwe zijde.
Vijftig meter aan gene zijde was natuurlijk andermaal
een warong.
"Halt, mannen", commandeerde de hoornblazer.
En omdat het nu zoetjesaan donker begon te worden,
bestelden ze een mokkie koffie.
Toen draaide de hoornblazer een weduwe en overdacht
den toestand.
I) M.W.O. - Je klaste.

224

"Asse me ons nou de velle sjouwe en me vinde die rotkompie nog terug, dan ken je nagaan dat het noppes soep
is. Hier hebbe me de menasie naas de deur, me kenne tIdoere 1) op een baleh-naleh en me kenne voor de kernel de
heele veldslag winne. "
.
Want in den hoornblazer was de geest van Moltke semor
ontwaakt.
Eerst bonden ze de roode banden weer om de hoeden.
Werden dus opnieuw echte roode krijgers.
Toen vischte de hoornblazer een roode lap uit zijn ransel
en bond die aan een stok - volgens de manoeuvre-aanwijzingen stelden ze nu vijf man plus een ~.ectie voor: "de
kaptein zeit asdat een vlugge veldheer altIjd reserves hep
te commandeere", wist de eigenaar van de lap, l'en nou
magge ze, wat mijn hetref, opkomme".
Midden in den nacht kwamen ze ook.
Dwars door de kali en met doodsverachting.
En "rikketikketik" gingen de vijf geweren van de Jannen.
Wel goddome" vloekte een hulpleider, "zit Rood nou
'"
toch nog aan den anderen kant? Straks zat er geen k' ...
lp "
.Maar nou zitten er kippèn", zag zijn collega, toen ZIJn
Ev~r Ready het roode dundoek belichtte.
Dus werd het een opgewekte strijd.
"Hoe sterk ben je hier?", vroeg de hulpleider van de
electriciteit.
"Voorloopig een sectie", zei de hoornblazer, die op dat
trotsche oogenblik zijn halve traktement je voor nog een
paar roode lappen had geruild, "maar as u effe wacht, dan
worde ze hier achter ook wel wakker en dan ken u wat
beleve."
"Dat vraag ik je niet", meende de hulpleider.
En ze werden wakker en ze kwamen te hulp, en Rood
overlaadde zich, ondanks den opzet en ondanks de hulpleiders, met roem en eer.
"Het is mij een raadsel", zuchtte de hulpleider van de
I) TidOflr - .Iapen.

225

•

plank, toen eindelijk Rood het veld moest ruimen en anderhalve kletsnatte blauwe compagnie de warong had veroverd "het is mij een raadsel, waar dat roode detachement
opeens vandaan is gekomen."
"lm Kriege ist alles ungewiss", wist die van de electriciteit, ,,heb jij nog sigaren?"

* * *
"En mannen", zei de kapitein den volgenden dag, toen
hij aan de kompie uitlegde wat er nu al zoo gebeurd was,
'7en mannen, dan stel ik jullie den hoornblazer Jansen ten
voorbeeld, die, afgesneden van zijn onderdeel, alle achterblijvers en verdwaalden om zich heen heeft verzameld en
een initiatief heeft getoond, dat ik niet anders dan prijzen
kan. Initiatief, mannen .... " en toen zat de kapitein op zijn
praatstoel.
"Zie je, briggus", zei Jansen, toen ze vervolgens soep bij
den keukenwagen gingen halen, "zie je, briggus, je ken het
of je ken het niet."
Maar deze briggus was nog te jong en te versch gevangen om "stik" te durven zeggen.

* * *
2. Peerden en peerdevolk.
"Je mot nooit zegge páárd'\ betoogde sergeant Weers
tegen den prillen kameraad, die juist dien dag als versche
aanvoer was afgeleverd en dus aanleiding werd tot een
opgewekten pijp-avond, "je mot zegge péérd en péérdevolk.
Denk er aan voor as je weer op Java komp en je mot soms
met de huzare op stap."
De aanleiding tot de terechtwijzing, een gammel Gajoebiekje, graasde rustig aan den anderen kant van de draad.
Toen vroeg natuurlijk iemand of We ers nu ook al verstand van paarden had gekregen.
En toen knikte Weers wetend en begon zijn voordracht.

226

Je mot altijd rekene, dat een peerd wat anders is dan

ee~' mensch. Eerst kwam er een péérd en toen nog een peerd
en toen kwamen Adam en Eva pas. Qat ken iedere huzaar
je vertelle. Ik heb het vroeger ook nooit gemorreke.
Maar onderlaats op Java ben ik voor een veertien dage
met een paar plukkies van die dragonders op stap ge~eest.
En ik mot zegge da'k er nou een heele andere klJk op
heb gekrege.
As wij 's morreges motte wakker worde. dan blaast het
revellie en as de horenblazer het op z'n heupe krijgt ook
nog is voor de kok in de keuken, en dan komp tamboersappèl en appèl en dan beginne we weer met de aohterste
voet voor.
Dat duurt alles bij mekaar net anderhalf uur en dat is,
wat mijn betref, al meer dan muziek genoeg op me nuchtere maag.
Maar dan mot je bij het peerdevolk komme!
Dat is één en"al muziek, en daar beginne ze een dik balf
uur voordat het licht wordt al mee. Voor alles hebben ze
daar een moppie op de trompet bedacht en ee~ goed h~­
zaar die doft z'n eige om zoo te zegge met mUZiek op . tetèrè~è - tande poetse - t"
èterêtê - gorregele - tètèrètè - nagels
uithale . tètèrètê - neus snuite.
Nou ik had daar een temp at je gevonde bij een paar
wach~eesters en ik mot zegge, dat het een vak op zichzelf is.
Ik zal nou maar zegge, ik leg hier erreges in een bivakkie
met me brigade te tidoere en een vent van de wacht komp
me wekke en die zeit ,~baas", zeÎt ie, "Kromodiwongso wil
niet ete".
Ik zeg: veronderstel, want ze zelle het bij mijn wel uit der
hart late om baas Weers voor een flauwe kulletje te roepe.
Maar stel nou dat een of :mdere grasgroene manisee zoo
brani is en dat ie van mijn gehoord hep, hoe laat of het is,
dan laat ik die Kromodiwongso een mokkie kasterolie ingiete en de eerste de beste die me weer wakker maakt, die
komp bij de luit'.
Maar da's bij het peerdevolk allemaal anders.

227

As daar

~8 nachts een stalwacht de wachtmeester aan z'n

voete komt kriehele en hij zeit "wachtmeester, 972 wil
niet ete", da's net hetzelfde as dat ze hij ons in een hivak
amok make.
Dan hep, om zoo te zegge, van de ritmeester tot de hijkok geen rustig oogenhlik meer voordat 972 weer een
mondjevol haver hinnen hep en voordat 972 een paar
huzare en als ie de kans krijgt ook de paardedokter een
oplahahher hep verkocht.
Een peerd is meer dan een mensch, zegge ze bij de huzare.
Maar ik voor mijn hou het dan toch maar op de mense.
Ik kan je zegge, as ik zoo tegen donker worde voor me
fatsoen met die wachtmeesters door het bivak van de peerde
kuierde om te kijke of alles nog present en of de mest wel
goed van kleu~ was, hield ik me hart vast.
Ecn peerd van vore, daar ken ik mee prate, tenminste
zoolang as ie aan een touw ligt.
Maar van achtere heb ik er tahak van.
"Weers", zei die wachtmeester dan, "je mot nooit bang
zijn voor een peerd, dat hebhe ze troes geschote."
"Dat ken ik merreke", zei ik dan, as d'r weer zoo'n mirakel z'n oore in z'n nek lei en naar me uithaalde.
En as ik dan zag hoe die huzarc onder die binatangs doorkrope en ze de staart oplichte en aan de hoeve zate te morrele, dan zeg ik toch maar, dat je voor dat vak gehore
mot worde.
Mijn zulle ze d'r niet voor vange.
En de godganscheIijke dag heb je wat met die heeste te
stelle.
As ze niet gepoetst motte worde, dan motte ze worde
heslage en as ze niet ete motte, dan motte ze drinke.
En as je nou zoo staat te kijke, terwijl d'r een plukkie
gaat uitrukke en d'r leit weer zoo'n binatanO' de oore in
z'n nek om zoo stiekumweg de een of de ander~ een haal uit
de mok te geve, en je zegt dan tegen zoo'n huzaar dat die
knol zeker een aangebakke merrekie of een klassiaan 1) is.
I) Kla..illan - loldaat, die voor elraf in de 2e Icla
plaaut (be.t.at nu Diet rneer).

228

Ie

dan houdt zoo'n ridder nog strijk en zet vol dat het wat
een best peerd is.
Het benne daar allemaal beste peerde.
En op een rustdag, toen zeit zoo'n wachtmeester tegen
me: "Weers", zeit ie, "klim jij d'r nou ook is op."
"Man", zeg ik, "ik ken het je niet kwalijk neme, maar

...........

0

ik mot zoo onderdehand weer naar Kwala Baroe terug en
ik zou me manisee niet onder de ooge ken ne komme as ze
wiste, dat hun haas in zoo'n circus was opgetreje."
"Je mot niet vergete", zeg ik, "dat ik hier ben voor wat
ze de anseineering 1) noeme. Da's net hetzelfde as wat er in
de Amsterdamsche opera onder een pruik en een likkie
verf rondspankert om die paar lui, die vlak vooraan het
langste en het hardste staan te hlère. Die magge alleen

Militaire Discipline W31 ge_
I) Enlcèneering.

229

hoera roepe as de torejadoor om een hoekie opkomp en
zijn eige uitrekt om de hooge C te hale. Laat mijn nou
stiekum met me zwikkie vlagge loope, dan zal ik wel kijke
hoe af dat jullie torejadoore!"
En ik mot zegge, dat ik wil van me geld gehad heb.
Want as we nou 's morreges zoo hier en daar weer een
vlag hadde gepoot en ik sting erreges op een tjot, waar ze
me met die bina tangs niet an me lijf konne komme, dan
hiel ik toch soms me hart vast.
Want as je bij ons als yoorste man van de spits naar de
vijand loopt te zoeke en ze schiete opeens vanachter een
boompie op je, dan zeg je: "ook goeje morrege" en je
schiet terug en je ga~t ook achter een boompie ligge en je
wacht totdat de luit' het gewonne hep en dan kuier je weer
door. Maar as je nou op zoo'n voorste huzaar schiet, dan
weet je nooit wat er van komme zal, om rede as dat zoo'n
binatang altijd net wat anders wil as de vent, die erop zit.
En zoo komt er op een morrege die eene wachtmeester
met een handjevol huzare midden in mijn vlaggetjes terecht.
Nou, en die anseineering van mijn die begint te schiete
en ik sting gezellig op een tjotje en ik mot zegge, dat ik
het in de bioscoop niet beter kon verlange.
"Dinges", roep ik, "je zit d'r in, geef je nou over. "
~,Nooit", brult die wachtmeester, die zijn handen vol had
met het peerd en alles wat er aan zoo'n binatang hangt.
"Ook goed", zeg ik, "maar ga dan een endje uit de richting, voordat er ongelukke van komme. "
Maar dat hoefde niet. Die knol sting z'n eige zoo op te
blaze en om zich heen te keile, dat ik op me tjotje ook al
nattigheid begon te voele.
"Dinges", roep ik, "ik mot je waarschouwe, as je hierheen komp, dan gooi ik met steene!"
Maar dat hoefde óók niet. Want met neemt die knol een
raam met z'n vier poote in de lucht, nou, en daar ging
Dinges, hè? Van gaat u zitte, tante.
En die knol an de larie.
Nou, en toen had je die wachtmeester motte hoore, toen

230

ie weer prate kon! Wat of ik nou met dat vervloekte geschiet wou, en of ik nou niet zien kon dat 347 d'r ourustig
van wier en dat ze niet tegen lawaai kon cn of dat nou
kameraadschap was?
"Kameraadschap?", zeg ik, "kameraadschap? Man", zeg
ik, "ik ben de vijnd!"
"En", zeg ik, "as je nou tegenover mijn en zoo'n zwikkie
vlagge al niet op zoo'n hit ken blijve zitte, dan mot je niet
vrage wat er gebeurt as de echte vijnd komp!"
"Echte vijnd?", zeit hij, "dacht jij dat ik met echte vijnd
.. ?"
347 riJ.
"Dat ken ik me in denke", zeg ik, "maar as je ,dan op
mijn ook maar niet rekent."
Hier werd de bijeenkomst gestoord , omdat het Gajoebie'kje met een ander biekje voor den draad aan het vechten sloeg.
~,Jaag dat paard dan ook weg", riep Weers nijdig tegen
de post.
"P é é r d bedoel je", verbeterde de boezemvrind.
"P á á r d", hield We ers vol, ,een peerd is een peerd.
Maar as je tegen dát daar peerd zegt, da's net hetzelfde
as dat je aan een strappan vraagt of ie vroeger bij de manisee hep gediend."

* * *
3. Waar ligt Boeloepandan?

"No'W we 've done it!" sez
Lift'nint Brazenose. "Where the
Divil is I~ung.tuIlgpen?"
Kipling.
Ze bivakkeerden gevieren in één voorgalerij van één
eeuvoudige inheemsche woning.
Twee bedaagde kapiteins, één middelbare kapitein en
één luitenant met krijgservaring.

231

Aan hen waren toebedeeld vier bereden paardenhouders,
twee wielrijders en acht inheemsche soldaten met een on.
gekend en ongeteld aantal gekleurde vlaggen.
Dus enscèneerden zij den vijand voor den dag, die komen
ging.

-

(:)

"Ik heb nog nooit zoo'n rotlamp gezien", verklaarde de
luitenant, nadat hij zich niet onbeteekenend gebrand en
bevlekt had, "dat ding heeft in geen jaren gebrand."
"Zit er dan ook niet met je vingers aan", raadde de
sombere kapitein, "hoe meer licht je maakt, hoe meer
wandluizen je ziet.'
"We hebben toch licht noodig, om de opdracht voor

232

morgen te kunnen nagaan", meende de fanatieke kapitein
met aanleg voor hoogere rangen, die juist een envelop met
inhoud van de Leiding had ontvangen.
"Die opdracht laat me koud", hield de sombere vol, "ane
opdrachten laten me koud. Ik heb me vandaag met mijn
afdeeling straatversiering de vellen geloopen. En ik ben
tooh nog verkeerd terecht gekomen. Nou wil ik rust en
geen stinkstank van die lamp."
"Ordonnans", commandeerde vervolgens de somhere.
Ergens uit de duisternis maakte zich een figuur los in
een kort broekje, gesierd met het petje, waarin hij bij dag.
licht zijn eetketel met inhoud borg.
"Ordonnans", commandeerde de sombere, "tjari 1) bier."
" Da's nou, goddome, de derde al, die jij op bier uit·
stuurt", protesteerde de fanatieke, "we houden op die ma·
nier geen vent over."
" Ik moet eerst bier hebben", hield de sombere vol.
" Jij moet, jij moet ..... ", mopperde de fanatieke, "er is
in dit oord nergens bier te krijge. En die kerels komen geen
van allen terug."
Toen ontwaakte de middelbare.
"Allemachtig, wat stinkt het hier", constateerde hij.
"Dat is de lamp", wist de sombere, "ik heb nog nooit
een luitenant ontmoet, die wèl een lamp kan aansteken."
,O)Zeg, lui", vroeg de fanatieke, die met een electrische
lantaarn jongleerde, "doe mij nou het genoegen en kom
even hier. Dan kunnen we de opdracht nagaan."
"Nou enfin", zuchtte de sombere, "als je het vriendelijk
en beleefd vraagt .... "
En bij het electrische lichtje sohoven ze samen en lazen ...
"Dat is dus het algemeene denkbeeld", legde de fanatieke
uit, na de eerste halve hladzijde niet zonder wijding te
hebben voorgelezen.
"Dit laat me koud", zei de sombere, "ik wil alleen weten
hoever ik morgen tippelen moet. De rest krijgen ze van
me cadeau."
') Tjari • zoeken.

233

"Zonder algemeen denkbeeld kun je de zaak toch nooit
behoorlijk in elkaar zetten", vond ook de juist ontwaakte.
Toen verschenen drie ordonnansen tegelijkertijd op den
dorpel.
"Tida dapat bier",1) verklaarden ze driestemmig.
"Soedah", zei de fanatieke, die aan den bijzonderen
oorlogstoestand voor Blauw wilde beginnen.
"Heelemaal geen soedah", vond de sombere, "ik verga
van de dorst. Kunnen we nu niet even over de telefoon aan
de Leidiug vragen ..... "
"De I e i din g ?", schrokken allen tegelijk.
"Ja, dacht je soms, dat ze daar géén bier hadden?",
vroeg de sombere, ~,en als ik nou even de adjudant aan
de telefoon roep ..... "
Het werd eenstemmig afgewimpeld.
"Nou, dan kienen jullie het ook zelf maar uit", besloot
de dorstige, "zonder bier is voor mij de aardigheid eraf."
En hij ging mistroostig op zijn temp at je zitten.
De overigen ontleedden naart!tig het nu komende meer
bijzondere gedeelte.
"Dus, heeren", besloot de fanatieke de lezing, "wij vormen morgen een regiment van drie bataljons met de noo.
dige mitrailleurs. Jullie worden ieder bataljonscommandant, je neemt ieder drie roode vlaggen mee, iedere vlag
stelt een compagnie voor, en de gele vlaggen voor de mitrailleurs, die poot je er zoo hier en daar tusschen. Het
regiment staat morgen opgesteld bij het aanbreken van den
dag..... "
"Wat zeg je?", schrok de sombere vanaf zijn tempatje,
"bij het aanbreken van den dag? Dat is, goddome, iedere
dag hetzelfde liedje. En wanneer kan ik dan eindelijk eens
uitslapen ?"
"Bij het aanbreken van den dag met twee bataljons in
voorste lijn, opgesteld ongeveer in den oostrand van Boe.
loepandan", ging de fanatieke ijverig voort, "het derde
bataljon rechts achter· en uitwaarts geéchelonneerd. De
mitrailleurs ...... "
I) Tid. dapal bier· wij bebben geen bier kregen.

234

Ho even", vroeg de juist ontwaakte, "dat komt alle·

m~~1 straks. Eerst weten waar Boeloepandan ligt. Welke
ruit hebben ze opgegeven?"
"Er staat geen ruit bij", zag de luitenant met krijgs,
ervaring.
"Natuurlijk", grijnsde de sombere, "als je zelf af en ~.oe
eens een bericht stuurt en je vergeet die rotruit, dan krIjgt
de leiding gewoonweg een beroerte. Maar als ze zelf voor
den dag moeten komen ....."
Hou JÏJ' J'e er nou buiten", vroeg de leider van de vlag·
"
gen, "laten we nou eerst kijken waar Boe1oepan d an I' "
Igt.
" Het moet in het Oosten liggen", voorzag de luitenant.
"Ik voor mij geloof meer in het Noorden", meende de
middelbare kapitein.
"Nou, begin dan ieder aan een hoekje te zoeken, dan
vind je het zeker", raadde de sombere, " jezis, wat heb ik
een dorst."
Dus zochten ze ieder in een hoekje. En ......
HGoddorie", schrok de luitenant, die het werkelijk vond,
" dat is e8n halve dagmarsch!"
"Wat zeg je?", steunde de sombere en verrees, "een
. halve dagmarsch? En dan morgen bij het aanbreken van
den dag? Uitgesloten. Dat zou moord met voorbedachten
rade zijn! Laat mij maar eens zoeken, jullie hebben na·
tuurlijk het verkeerde Boeloepandan te pakken."
Er bleek echter geen tweede Boeloepandan voorhanden.
"Daar zitten we", zuchtte de middelbare.
"En dan moet je nog maar zien, dat je er komt" - er
kwam een verborgen traan in de sombere stem - ,~moet
je op de kaart die hoogtelijnen zien en de snertpaadjes!
Dat vinden we immers nóóit."
;,0, vinden doen we het altijd, kapitein", meende de
krijgservaren luitenant luchthartig, "we loopen gewoon op
het kompas en dan potongen 1) we maar."
,~O ja?", hoonde de sombere, "wou jij potongen? En
wou jij menschen op mijn leeftijd aan zooiets blootstellen?
En dat kompas van jullie, dat ken ik. Je begint altijd
I) Po long - hier: .f.nijden.

235

met door allerlei vuiligheid te ploeteren en in karbouwengaten te zakken, en tegen dat je dan goed vast zit, dan
werkt zoogenaamd het kompas niet meer. Potongen op het
kompas - ben ik daarvoor veertig jaar geworden?"
"Kapitein, ik tanggoeng 1) u ..... ", hield de luitenant vol.
,~Tanggoeng nou maar niks", raadde de middelbare,
"maar waarschuw de menschen even dat we tegen.... ja,
hoe laat zullen we opstappen?"
"Ik dacht zoo tegen elf uur", stelde de fanatieke voor,
~,als we dan een beetje aanstappen ..... "
"Nooit van m'n leven", zei de sombere, " als je langzaam
loopt, is het al gevaarlijk genoeg."
"We kunnen te paard ..... ", meende de middelbare.
,,,,0 ja? En er dan een circus van maken? Overdag heb
je je handen al vol aan die haverzakken. En dan moet je
die binatangs 's nachts meemaken! Als ik ooit op Boeloepandan kom, dan zal het tenminste levend zijn!"
Toen riepen ze de ordonnansen en de wielrijders en de
sergeant van de vlaggenheweging en de paardenoppassers,
en terwijl de fanatieke bij het lichtje de strategie behandelde, de luitenant de orders uitgaf en de middelhare voor
de menage ging zorgen, kroop de sombere gekleed en wel
onder de klamboe.
"Maf ze", annonceerde hij~ ,,'t is zonde om je eerst weer
uil te kleeden. Vergeet niet om me te wekken, want dan
komen jullie er nooit. En ik wou wel graag koffie hebben
als ze ons wekken."
Vijf minuten later zong en kreunde hij het hooglied der
manoeuvres.
Ondanks alles werden ze op tijd gewekt en kregen ze
koffie. Weliswaar vond de sombere dat je zulk drab geen
koffie noemen kon en wou hij weleens weten welk burger
op die manier midden in de nacht moest opstaan, weliswaar
voorzag hij dat het nat u u r I ij k zou gaan regenen, maar
tenslotte nam hij toch zijn plaats in"het armeeverband in.
I) TanggoeDg , borg etaan voor.

236

De middelbare kapitein ging voorop, met de electrische
lantaarn, met de beste kaart en "m eteen za~~mpaB.
.Ik ben nogal goed in kaartlezen , verklaarde hiJ.
"Dan kunnen we tenminste nog -wat beleven", voorzag
de ';ombere, "ik ben nog nooit van m'n lev~n zoo verdwaal~
als met een kapitein, die zes maanden biJ den Topograflschen Dienst was gedetacheerd geweest."
We vinden het wel, kapitein", heloofde de luitenant
" krijgservaring.
met
.
"Dat zei die kapitein ook", herinnerde de som~ere Zich.
Binnen tien minuten waren ze op een onmiskenbaar
kampongpaadje aangel~n~. En. pr~cies. vijf minuten later
stapte de fanatieke kapitem, die UItslUitend aan den veldslag van morgen daoht, naast.een vlond~rtje, "
"Spat toch niet zoo, als Je ergens lDvalt , schold de
sombere.
Met behulp van de lantaarn en twee vlaggendragers
"
vischten ze hem op. '
"Je boft tenminste nog, dat het wat e r was , meende
de middelbare.
De fanatieke zei, dat hij zich niet begrijpen ko,~ wa~rom
ze met de eenige lantaarn, die bovendien nog z ~J neigendom was, niet dichterbij bleven en waarom ze biJ overgangen niet even bijlichtten.
Ik zou er heelemaal een illuminatie van maken", vond
.
'
.
de "middelbare, "dit is waarachtIg een gehelme ~arsclh'"
h'
Toen kwamen ze bij het eerste dwarsweggetje, a t ans
het eerste dat ze 0 p gem e r k t hadden,
"Kijk ~ou even of het met ~e kaart. klo~t", raadde de
fanatieke. En liet intusschen zIJn overlas Uit de colonne
"opk omen.
"
Het klopte natuurlijk niet.
Volgens de kaart moeten we hier op een viersprong
"
staan", zag de luitenant.
"Hm", zei de middelbare, " zie jij die vierde sprong er·
gens?"
Ze konden er inderdaad, zelfs met behulp van ordonnansen, slechts drie vinden.

237

"Toch staan we hier goed", hield de middelbare vol.
"Ik denk, dat we een zijwegje niet hebben gezien"
meende de luit'.
)
"Denken, denken, wat heb ik nou aan denken?", mopperde de fanatieke, "als jullie zoo beginnen, dan zullen we
nog weleens op Boeloepandan komen."
• H ~olgens het kompas loopen we nog in de goede richtlOg , deelde de luit' mee.
"Nou, loop dan in godsnaam in die goeie richting door
en sta hier niet te kletsen", verzocht de sombere.
Dus liepen ze door.
Een tweehonderd meter verder hield het pad plotseling
op. Ze merkten het, doordat de middelbare, met kaart
en I~ntaarn, onverwach.ts dat einde in een natuurlijke hinderniS van bamhoedoerl vond en dientengevolge de meest
onbetamelijke dingen zei.
" Vloek toch niet zoo", verzocht de sombere.
"Help, goddome, liever een handje, ik zit hier middenin
die rotdingen!"
Dus werden de ordonnansen naar voren gecommandeerd
om den wegwijzer los te pelJen.
,!Daar heb je het gedonder in de glazen", schold de fanatieke, "Iet dan ook op zijwegen."
Echter, èn weg èn zijwegen bleken volkomen verdwenen.
De sombere ging erbij zitten.
" Jullie waarschuwen me wel, als je het gevonden hebt?"
verzocht hij vriendelijk.
~
Ze vonden het niet.
.. ,,~echtsomkeert", commandeerde de fanatieke tenslotte
DlJdlg.
!I~t onverwachte commando veroorzaakte natuurlijk
delDlng en spektakel in het leger en in de paardencolonne
welke volgde. Ergens ging er blijkbaar een paard van:
door.
"Als het ~et mijne in godsnaam maar niet is", steunde de
so~ere, "ik kan me niet begrijpen, dat jullie met z'n
drleen nou al verdwaald zijn."

238

Het kostte veel en langdurig beleid vóór de heele colonne
weer was teruggemarcheerd tot een punt, waar ze zeker
waren nog op het goede pad te zijn.
Toen nam de fanatieke zelf de lantaarn, de kaart en de
leiding; de middelbare zou op de zijwegjes links en de luitenant op de zijwegjes rechts letten.
"En ik raap wel op wat jullie onderweg verliezen", beloofde de sombere.
Het ging meer dan vijfhonderd meter goed. Toen kwamen ze bij den eersten viersprong en toen hielden ze links
een zijweg over.
~,lioe is dat nou mogelijk?", vroeg de fanatieke.
Overhouden geeft niks", meende de sombere, "dat heb
"
je vast vóór als we straks weer wat te kort komen. "
En inderdaad bleek de volgende viersprong links reeds~
een tekort op te leveren.
Wat heb ik je gezegd?", triomfeerde de sombere.
::Kapitein", berichtte de luitenant, "ik geloof toch niet,
dat we goed zijn. We moeten pal oost loopen en we gaan
hier als-maar noord en noord-west."
"Jullie zijn me spoorzoekers!", prees de sombere.
• Ik wou" schoot de fanatieke uit zijn slof, "dat jij je,
,
,
d "
goddome, wat meer voor de zaak interesseer e.
"Het laat me volkomen koud", erkende de somhere.
Maar je schijnt te vergeten, dat ik hier commandeer."
::Man, als je er dienst van maakt, dan doe ik ve.~der ni~t
mee" dreigde de onverschillige, " wees liever bh), dat Ik
jullie' help zoeken. Weet jij waar Boeloepandan ligt?"
Inderdaad wist niemand het .
En ze stonden in de donkerte en in den killen bergwind en ze zochten, maar vonden niet.
"Wat nu?", zuchtte de moedelooze commandant.
"Potongen op het kompas", stelde de man der krijgservaringen andermaal voor.
"Potong jij dan en fluit als je er bent", zei de middelbare, "dan komen wij ook."
"Als ik maar wist, waar ergens Boeloepandan lag", piekerde de fanatieke.

239

"Zit je d'r in, Bet?", vroeg de sombere, die aan eeu boterham begon.
"Jij soms niet?", troefde de middelbare.
" Ik? Nee, natuurlijk niet. Maar wie vraa~t er wat aan
ee~ man van rijpe ervaring? Wie is er hier commandant?
'WIe moet met de eenige lantaarn voorop loopen?"
"Och jij.... "
"Ja ik. Mij hebben ze tenminste altijd geleerd: als je
ondanks je kaart en alles wat je op school gelet"rd h~bt,
toch nog Boel~epandan niet kunt vinden, dan ga je naar
Kromo toe en Je zegt beleefd "morgen, kang" en je belooft
hem e~n ?kwartje en je bent er vóór je ,,hap" kunt zeggen."
"0,Ja. En waar halen we hier die kang vandaan?"
"DIe eenvoudige landman", legde de sombere uit die
lichten we van zijn hed. Waarvoor hebben we ande;s"dat
leger meegebracht?"
Het was het ei van Colomhus.
En hij het eerste huis het beste kreeg de sergeant van de
vlaggen opdracht den huisheer te porren.
Dat lukte opvallend voorspoedig, maar toen de kanO' den
vreemden stoet in de duisternis zag, dacht hij blijkbaar
aan rampokkers en nam met ongekenden spoed over een
p~gge.r de beenen. De verdere inhoud van het huis bleek
UItslUItend vrouwelijk.
~~Als je nog eens wat weet", hoonde de fanatieke.
. ~,Ik heb gezegd", betoogde de sombere rustig, " men
hch~~.ee~ landm~n op~ Dat wil zeggen, dat je eerst zorgt,
dat hij met aan z n kUlten kan trekken. Heb jij nooit een
huis omsingeld?"
Dus"omsingelden ze het volgende huis volgens de regels
der kunst.
Daarhij kwam de sergeant in een geitenstal en de luitenant in de nagelaten werken van een karbouw terecht.
Maar ze vingen twee kangs, we, toen ze van den schrik
bekomen waren, alleszins genegen bleken voor één roepia
Boeloepandan te wijzen.
"Soedah dekat",I) vertaalde de sergeant.
I) Soedah dek.t - het is dichtbij.

240

"Dat dacht ik wel", zei de sombere, "je kent het vak of
je kent het niet."
En ze wandelden achter de kangs aan.
"Die lui hebben peteh 1) gegeten", rook de sombere da·
delijk.
"Wat kan je dat nou schelen?", vond de middel1are.
"Frisch is anders", erkende de fanatieke, "maar we
komen nou tenminste op Boeloepandan."
Ze kwamen er inderdaad. En zelfs na tien minuten.
"Merkwaardig dichtbij", vond de fanatieke.
"Bemoei je daar maar niet mee", meende de sombere,
"maar betaal die lui nou wat ze toekomt."
De "lui" verklaarden nogmaals nadrukkelijk, dat dit
Boeloepandan was en dat er nergens anders in den wijden
omtrek een ander Boeloepandan bestond, en in de vreugde
zijns harten betaalde de commandant zelfs één roepia aan
elke gids.
En de kangs verdwenen - en het roode leger ging zijn
opstellingen innemen.
De dag brak aan en de vlaggen kwamen prachtig uit
tegen den kampongrand.
De fanatieke en de sombere, die voorloopig het reservebataljon commandeerde, stonden op een heuveltje on1er
een klapperboom.
"Merkwaardig, dat je nog niets van den vijand merkt",
vond de fanatieke.
"Heeiernaai niet merkwaardig", meende de sombere, "als
die vannacht ook aan het spoorzoekell zijn geweest, dan
hoef je ze de eerste uren nog niet te verwachten."
En het werd zes uur, en het werd half zeven ....
" Waar blijft toch die vijand?", vroeg de f ana tieke voor
de zooveelste maal.
En toen kwam hij opeens, onverwacht en uit eeu onverwachte richting in den vorm van een Leider op een galoppeerend paard, met nog meer galoppeerende paarden ach·
ter zich.
De fanatieke meldde zich: "enscèneering, overeenkom·
I)

Peteh " een kwalijk riekende

bOOD.

241

stig de opdracht opgesteld in den oostrand van kampong
Boeloepandan, twee hataljons voor, een hataJ.. ... "
;,Boeloepandan, zei u?", vroeg de Leider BoeJoepan.
, "
d ?"
an. - en toen werd het hem hlijkbaar te machtig _

maal onder persoonlijke supervisie van den Leider. En die
Leider hleef voortdurend dingen zeggen, dingen .....
Totdat bij eindelijk spoorslags verdween.
..
Toen hraken ze allemaal los over den s~~ere, met z~~n
cenvoudigen landman, en met zijn praktIJk, en met zIJn
eigenwijsheid.
Die vent heeft ons natuurlijk te pakken gehad. Die
"
heeft de eerste hes te kampong aangewezen om van ons
af te zijn", wist de luitenant.
,
.
"En die ligt ons nu nog uit te lachen' , voorzag de mld.
delhare.
"En met mijn twee pop", zuchtte de fanatieke .
.Dat is tenminste mijn troost", herustte de sombere,
"d~t ik er geen geld in heh gestoken."
En toen hegon de veldslag.

* * *
4. De dokter op manoeuvre.
En daar zitten we weer", zuchtte de dokter, die dit.
ten oorlog was gezonden, "vriezen we dood, dan
vriezen we dood."
En hij keek mistroostig het kampon.ghuisje rond, waarin
voor dien avond en nacht de bataljonsstaf was onder.
gehracht.
Nou het kon tenminste nog beroerder", vond de over.
st;~ die ~en tevreden en goed gehumeurd man was, ~~ik heh
het, weleens erger getro ff en. "
Ik ook" erkende de dokter, "maar toen kon ik ten.
"
,
minste dadelijk naar een ander hotel vel"h'
ulzen ."
En hij begon zich met hehulp van een tot oppasser ge.
hombardeerden Kromo voor den nacht in te richten.
"Ik hegrijp niet", deelde hij me~, "dat er menschen zijn,
die werkelijk en waarachtig op een veldbed slapen kunnen.
Om te slapen heh ik ruimte en frissche lucht en een laken
noodig."
De mededeeling liet hlijkbaar iedereen koud.

m~~I mee

.. Boel~!>andan, meneer, ligt nog minstens twee kilometer
noordelijker! En nou zou ik toch weleens wiJlen weten .... "
meW1dat de Leider aJ1emaal weten wou, hlijv~ hier on ver.
.
Het was v~eJ, en het klonk verschrikkelijk.
Een kwartIer later wandelde de enscèneering weer langs
den weg, andermaal in de richting Boeloepandan, doch dit.

242

243

Dus sneed de dokter een nieuw onderwerp aan.
"Ik snap jullie niet", betoogde hij, "in het garnizoen
moet ik ieder oogenhlik midden in een heele stoet deskundigen mee uitrukken om kampementsinspectie te houden.
Ik moet op goten letten en badkamers en privaten iospecteeren, en uitrekenen of ieder wel de noodige kubieke meters vrije en onvervalschte lucht kan inzuigen, en ik moet
spoelleidingen nakijken en de slaaptafeIs op insecten onderzoeken en ..... "
En plots stond de dokter veerkrachtig op en wandelde
wantrouwig naar de omwanding waartegen de oppasser het
veldbed opbouwde.
"Kasih api",l) gelastte hij.
"Minta lampoe 2) moet je zeggen", instrueerde de luitenant-adjudant, "anders brengen ze dadelijk een heele flambouw binnen."
"Da's precies hetzelfde", meende de dokter - en kreeg
van iemand een electrische lantaarn en .....
"Asjeblieft", stelde !tij, triumfantelijk 'e n 'desondanks
eenigszins huiverend vast, "complete kolonies."
De belangstelling bleek niet je dàt.
"Die vind je in ieder inlandsch huis", berustte de overste
en ging zich baden.
"Gewone huisdieren", wist de adjudant, "als je niet te
dicht bij de wand kruipt, hebben ze geen erg in je."
De dokter snooL ... en zweeg hautain.
"Van hygiëne gesproken", sneerde hij, toen hij niet
langer zwijgen kon en iedereen zijn ontdekking bleef negeeren, "ik ga buiten slapen."
"Doe dat", raadde de adjudant, "maar doe het dan zoo,
dat we vannacht niet over je vallen."
En de dokter verhuisde naar de voorgalerij.
Dat wil zeggen, zijn bagage en zijn oppasser verhuisden
ter constructie van een passend nachtleger - zelf bleef hij
voorloopig als zijnde nog niet uitgesproken.
"Ik kan me niet begrijpen, waarom ik nu dag en nacht
I) Kalih spi - lelt. geefvuur ; 2J Minta lampoe • geef de lamp.

achter zoo'n bataljon moet meezeulen. Loopen is mijn vak
niet en dat leer ik ook nooit. Ik heb aanleg ~oo~ volvoet~n.
Vechten is mijn vak ó ó k niet en dat wIl ik ook met
leeren. Mij n vak is om wat jullie stukgeloopen en st~­
gevochten hebben weer aan .elkaar t~ lijmen. Maar moet I~
daarvoor nou iederen dag tJot op, tJot af me het vuur Uit
de schoenen en de bloedblaren aan m'n hakken lo~pen?"
" Ik ben klaar", constateerde de overste, "maar Je mag
naar die badkamer wel een lamp meenemen. Daar hebben
ze weer andere huisdieren opgeborgen."
"Ook dat nog", steunde de dokter, "en dan heb je thuis
vaste waschtafels en een pracht-douche en een oorspronkelijk kuipbad en ..... "
Dan ga ik maar", besloot de adjudant.
" Moet u zich ook niet even lekker ma k en, d 0 k ter. ,
?"
" de goedmoedige overste.
vroeg
Maar de dokter schudde mistroostig het hoofd.
Ik word niet meer 'l ekker voor ik weer heelhuids thuis
be~", voorzag hij, "ik verwilder hier. Ik heb 's ochtends,
tegen den tijd dat ik thuis havermout krij~, koude zU~Irkool
met een lepel uit een blikje gegeten. En ik ben. er met onpasselijk van geworden. Ik heb aan een warong mheemsche
koffie uit een niet-steriel glas gedronken. En tegen alle
wetenschappelijke verwachtingen in heb ik nog geen dysenterie. Dat is onnatuurlijk. Mijn poriën zitten berstens vol
stof - en ik kan me nergens afdoende afspoelen. Er parasite eren allerlei dieren op me - en het interesseert niemand. Ik ga terug naar het Neandertijdperk. Ik ..... "
"pokter", vroeg de overste, "kanker je nou om mij een
...
plezier te doen?"
Pardon" antwoordde de immer hoffelIJke, "ZUiver en
all;en ter eigen ontlasting. Ik heb me gespecialiseerd in
kinderziekten. Ik ben assistent geweest bij een professor.
En nu huppel ik al drie dagen lang over heuvelen en dalen,
en ik vind op de schilderachtigste plaats~n krijgs~ieden met
koerang napas en met sakit peroet, en .dl~ moet Ik dan zoo
maar uit de vrije hand en uit een PIC?I~-tasch. gen.~zen,
en als ik goeie vrienden met de kap Items WIl blijven,

244
245

zou ik inplaats van een degelijke diagnose een bonnetje
voor zooveel dagen kerkerstraf moeten indienen. Dat is
niet wetenschappelijk meer. Ik .... "
Toen verscheen de telefonist Pieterse en deelde mee dat
de dokter door de leiding aan de telefoon werd verz~cht.
"Dat bestaat niet", zei de dokter, "ik hemoei me nooit
met die menschen."
Pieterse bleef op zijn stuk staan.
"Is het ver?", vroeg de wantrouwende arts, "en is het
donker?"
Pieterse verkl~.arde, da! de. telefoon vlak om het hoekje
werkte en dat hIJ hovendIen 10 het bezit van een dievenlantaarn was.
"In godsnaam dan maar", zuchtte de dokter.
"En doe de groeten", verzocq.t de juist verfrischt terugkeerende adjudant.

* * *
Het duurde meer dan een half uur voor en aleer de dokter terugkeerde.
En hij b Ii e s.
De overste bood hem air blanda en de adjudant bruineboonensoep aan.
Maar de dokter bleef des duivels. En kwam niet bij voor
en aleer hij het verhaal gedaan had.
"Nu moet u weten" - aldus dat verhaal - "dat ik net
tegen dat het ~onker begon te worden, geroepen word bij
een soldaa.t, dIe een geïnfecteerde beenwonde heeft. Dat
was daar 10 de buurt van Paraskoeda, dicht bij dat pad
naar den gr~oten weg. Goed. Ik ga er heen. Ik leg de
won~ open, Ik neem alle maatregelen, ik maak er een
keurIg verband om, ik wijs een ziekenverpleger aan om
onderweg den man te helpen, ik koop een baleh-baleh ik
huur koelies in en ik stuur de heele geschiedeni naar den
groot en weg. Daarna wandel ik naar een telefoon en ik
schrijf een. ~eurig .bericht. Aldus: "Paraskoeda, 6 n.m.,
Aan de Leldmg, WIl zoo spoedig mogelijk ziekenauto zenden voor militair, die een geïnfecteerde beenwond heeft.

246

Dokter Dinges". Is dilt duidelijk of is dat niet duidelijk?
I s daar iets op te zeggen?"
Het is een beetje lang", vond de adjudant.
::Ik had er maar bij geseind dat ze de auto niet verder
dan de driesprong aan den grooten weg behoefden te sturen", meende de overste.
Toen keek de dokter den overste droef verwijtend aan.
"Ook gij, Brutus", zuchtte hij.
"Was dat soms die telefoon?", glimlachte de overste.
"Dat onder andere, en dan nog een heeleboel meer. Want
toen dat glasheldere, dat niet te misvatten telefoonbericht
hij de leiding kwam, toen is daar dadelijk iemand gaan
uitrekenen hoe die ziekenauto op Paraskoeda kon komen.
.En hij heeft tenslotte uitgerekend, dat het heelemaal niet
kon, omdat die verhuisboel, die ze hier treinen noemen, op
dat oogenblik de weg verstopt had. En toen hebben ze met
z'n allen een systeem uitgedacht met motorzijspanwagens
en met brancards en met stalen veldbedden, en toen ze
zich heelemaal hadden vastgerekend, toen hebhen ze mij
opgebeld om me aan te raden den stakker op een baleh·
baleh te laden. En dan zou de auto netjes op den grooten
weg wacht~n.
"Meneer", zei ik toen tegen het stukje van de leiding,
dat aan den anderen kant zat, "meneer, denkt u soms dat
een dokter dergelijke maatregelen niet op eigen initiatief
neemt? Denkt u soms ....."
"Ik denk niet", snauwde die meneer, "ik kan al lang
niet meer denken. Ik wee t alleen, dat u uw maatregelen
niet heeft overgeseind, en dat u ons zoodoende minstens
een half uur noodelooze last hebt veroorzaakt, ik weet .... ",
enfin, hij v.:ist nog een heeleboel meer. Och, en het eenc
woord haalde het andere uit, en als er toen niet toevallig
weer een bevel was overgeseind, dan zaten we elkaar nu
nog vriendelijk toe te spreken. Dat noemen ze contact
met de leiding. Dat..... "
" En nu, dokter?", vroeg de belangstellende adjudant.
"Nu kunnen ze het met doen", constateerde de dokter
hoos aardig.

247

HDat zullen ze ook niet laten", voorzag de adjudant.
"Ja, en nu?", vroeg op zijn heurt de overste.
"Nu ga ik bruineboonensoep eten", besloot de dokter
wraakgierig, "en alle gevolgen zijn verder voor de leiding."

* * *
5. Reserve Eerste Luitenant Jacobus.
"Wel verd ..... ", schold Jacobus, toen hij zich neerliet in
den vertrouwden vriendenkring, " dat moest er nou nog
maar bijkomen!"
En waar Jacohus zich in de suiker en 'aanverwante
genotmiddelen heweegt, vroegen we helangstellend of de
H. V.A. dan toch aan het zakken was?
"Man," zei Jacohus hooghartig, "het zit 'm niet in de
producten: die loop en vanzelf wel. Het zit 'm in 's lands
weerbaarheid. "
"Alsof jou dat intereseert als je er geen procenten van
maakt," meende de dokter schamper.
Jacobus keek hem vernietigend over zijn sherryglas
aan.
"Moet jij <> p kom en?", vroeg hij.
"Man, maak me niet ongelukkig - Goddank nict",
schrok de genee~kraohtige.
"Maar ik wèl", verklaarde Jacobus.
We zijn er stil van geworden.
Vijf dagen later vertrok de reserve eerste luitenant
Jacohus om zijn veertien dagen te ondergaan.
Ee~. kennis uit het militaire vak had hem zoo goed
mogehJk aangekleed en uitgerust.
,,~enk. eraan," had Jacobus betoogd, "ik steek er geen
kapItaal m."
.~n dus had hij, tegen technisch advies in, slechts twee
grIjsgroene gewaden, twee paar ouwe wandelsohoenen met
spijkers beslagen, en een paar witte katoenen handschoenen, afkomstig van de jongste begrafeni , meegevoerd.

248

De vakkundige waarschuwde nadrukkelijk: het was te
weioig.
b
I'k k t
Kan me niet schelen", bromde Jaco us, "a s I te or
"
kom, ga ik in m'n overhem d en op m ' n SIffen. ,.
0 •
We hebben hem in optocht naar den treI~ ~ebracht ...
Hij zag eruit om op te schieten - een buikje, dat ZIJn
jas nu al deed kraken, beenen als knoestige boomstamm~?,
in wollen puttees verhuld, en een aftandsche pet op Z1jn
kruin.
En hij verdween onder hilariteit en hoon, met een bumeur, dat niets menschelijks meer bezat.
Maar hij zou schrijven.
En dit is zijn eerste en eenigste brief:
Kot a Ket j i I, Mei 1927.
Ellendelingen,
.
..
Waarschuw den vijand in zijn eigen bestwil: hl] komt
op de koffie.
Ik heb groote en ik heb kleine oefeningen meegemaakt
en meegeleefd, en ik ben afwisselend tlrijfnat van de
transpiratie en doornat van den regen geworden. Ik ben
vandaag aan mijn derde, gloednieuwe paa~ schoene? beO'onnen, van één van mijn pantalons ben ik de kme en
:an de andere den trekker kwijt geraakt, en een geestdriftige moesoeh heeft een winkelhaak in m'n hoed geslagen.
Het is geweldig.
Ik heb aan huikloop en aan lichte influenza geleden , de
vellen hangen, ondanks een heel en pot crême, langs m'n
aanschijn, aan m'n linkervoet kweek ik een bloedhlaar, aan
m'n rechter heb ik vier van de vijf teenen stuk geschuurd.
Voorts teel ik roode hond bij vierkante decimeters, terwijl
Ik bij het granaatwerpen m'n biceps hï.nderli~~ hlesseerde
- ik kan met dien arm hoogstens nog fIguurlIjk salueeren .
Maar ik lee f !
Laat je niet wijsmaken, dat dit vak niet moeilijk is.
Ik heb het vroeger óók gedacht.
Maar de producten zijn honderdmaal eenvoudiger.

249

Op mijn kantoor kan ik 's ochtends mijn personeel overûen - ik weet om zoo te zeggen met wie ik "uitruk".
Dat weet ik hier nooit.
Zoo heb ik ze en zoo heb ik ze niet.
Wat ik n iet heb, heet corvee of commissie of nabehande'ling of geëmployeerd, dan wel het doet een of ander examen of neemt een of ander examen af.
Er worden hier meer examens afgelegd dan aan een
universiteit.
Vroeger, toen ik in Holland als milicien de lijn trok,
tirailleerde je in een soort muggenzwerm, en de gele rijers
kwamen in galop in stelling en hadden daarna ijselijke
moeite om tot schieten te geraken, en je maakte patrouilles
naar een estaminet, waar ze pannekoeken en zure appelen
verkochten, en aan het slot van den slag attakeerde je met
volle muziek, en je kwam overal kennissen tegen en de
toeschouwers kregen wáár voor hun geld.
Maar met al die glorie is het gedaan.
Tegenwoordig moet je zorgen niet gezien te worden,
noch van voren, noch van achteren, noch van opzij, noch
van boven.
Dus strooien we ons als het ware door een soort suikerstrooier over het terrein.
En als ik tegen zeven uur met zestig mannen de caU
open, dan zie ik er tien minuten later nog hoogstens tien
in een slangetje door de struiken kruipen, weer vijf minuten verder heb ik alleen nog den ordonnans met m'n hoterhammen over, en als ik dien uitstuur om een paar pisang
te koopen, moet ik het verder van de kompasrichting en
van de schieterij hebben.
En dan moet je lezen wat ze in het reglement _ die
dingen lijken op de voorwaarden van levering in den handel - allemaal van mij als sectiecommandant eischen!
En dan is er de karahijnmitrailleur.
Vroeger kende je alleen een doodeenvoudig geweer en
een soliede revolver. Maar tegenwoordig ..... .
Ik weet zoo ongeveer hoe m'n auto in elkaar zit en hoe
ik 'm op gang kan krijgen, al hij het niet meer doet.

250

t
allemaal in en aan zoo'n karabijnmitrailMaar wa ze
d dat aat alle techniek te boven.
leur hebben gepe.ute
g
n ding weer tot een schietIk heb zoo'n mt e ; r geno~ half uur was ik klaar en
tuig moeten maken. a een
en bouten over. En
hield totaal elf sdhrkkoevl~.nk' st~:ge~ Janssen was, na drie
toch is da t nog hetre e IJ e vel e

Ik '

kwartier zijn nagels te hebben bedorven, vier onderdeelen
kwEijt.
h bben we ons drie kwartier een breuk moeIten
d'
bl"kh
al een
n toen e
.
zoeken, omdat ze dit ongelukklge lOg es;!ld aar er zit
uit kostbare ondedi~deelet~ hebbe:os~a~:n~et minste, dat je
,
. .t
een zwengel aan e zes 19 pop
k t toch al gauw op een rmggl .
k
.
nddeksel à twee spie
verliezen unt, o~
Vroeger raakte Je hoogstens Je mo
kwijt. omdat je niet gezien wilt worden, moet je bij
.
Dan,
nacht en ontijd o~ st~p. rk krachttoeren bij hooge uitVroeger deed Je erge IJ l~ ht maan en met den canzondering en dan nog met IC e

251

tinewagen in de buurt. Och, en zoo op de open hei ging
het nog wel.
Ik heb er nu twee achter den rug, en ik ben er jaren
ouder door geworden.
pe eerste maal wandelde ik aan bet hoofd van mijn
knJgers en geheel zelfstandig in een bodemloos karbouwengat.
Als je i~ Hollan~ tot aan je enkels in een slootje traptei moest Je dadelIjk naar huis, naar den dokter en met
vher en camillen onder de wol.
Hier is het mos, dat je met die nattigheid verder wandelt of er niets gebeurd is!
En den tweeden keer ........... .
Toen ging het tegen den inlandschen vijand.
."Nu loopt u maar op de sterren en op het kompas"
zeI ?e overste goedhartig. Kijk eens, op Batavia kun j~
me In het holst van den nacht, zonder sterren en zonder
k~mpas, neerzetten waar je wilt en ik zal m'n weg wel
vmden. Maar ik wil jullie. zien, midden in de bergen, met
losloopende karbouwen, dIe op vreemdelingen loeren, tusschen afgronden en bergstroomen, met om de tien pas
een of ander obstakel, waar je je nek over breekt - en
dan "keep smiling, sir"!
I k heken eerlijk: in dergelijke gevallen is mijn naam
h a as!
. Er zij~. enkele lichtpunten - het bier is hier goedkoop,
~ eet vIJ~maal 'per. dag, ik kan 's ochtends om vijf uur
Dlet meer I n en s mIddags om twee uur niet meer b n i ten
m'n bed blijven, en ik word s I ank!
Maar overigens kost het me een jaar van m'n leven.
En ondertusschen zitten jullie lekker in de Harmonie
en hebbe? lak aan 's lands weerbaarheid, en laten aIJdere~
de boontjes des gevaars doppen!
Maar i k, Jacobus, zeg jullie: si vis pacem, parabellum.
. H~ud ondertusschen voor mij een plaatsje warm -. als
Ik m n laatst~n buikloop te boven kom, ben ik Woen .
dag weer thUIS. Ik reken op iets bijzonders.
Vale

252

JACOBUS.

Woensdagochtend zijn we hem met z'n allen gaan halen.
Instede van een buikig en eenigszins opgezet heer sprong
een slank en vlot man op het perron.
Hij zag er alleen een tikkeltje ongesoigneerd uit. En
hij rook overtuigend naar bier.
"Heeren", zei hij, "als jullie nu even luisteren, dan
zullen we de oefening voor beden bespreken. De opdracht
. ......... . "
IS
Toen hebben we hem haastig meegevoerd naar de Harmonie.
En daar heeft hij in ongelooflijk korten tijd meer bier
tot zich genomen dan anders in een week vol deining in
de producten.
"Ik moet het vocht inhalen", verklaarde hij, "dat ik in
die veertien dagen voor jullie ben kwijt geraakt."
En naar den eersten vlotten ochtend te oordeelen, is dat
inderdaad niet gering geweest.

* * *
6. De geschiedenis van het waterzakje
De geschiedenis dateert van jaren hèr en de medewerkers rusten allen reeds in den Haag of Hilversum. Dit
ter inleiding.
Het geschiedde, dat het bataljon een nieuwen luitenantadjudant toegevoerd kreeg. Hij was een der allerlaatsten
van het uitgestorven ras der luitenants-adjudant, die ieder
reglement, elk voorschrift, alle algemeene ortlers en bov ndien nog de meeste zendbrieven en aanschrijvingen van
buiten kennen. En de reglementen, waarin ernstig waarschuwend stond vermeld, dat "de officieren grondig
bekend moeten zijn met den inhoud van dit voorschrift",
kenden ze bovendien van achteren naar voren en met alle
wijzigingsbladen.
De nieuwe zette zich vanaf den eersten dag met ontoombaren ijver aan zijn arbeid.
Zoodat hij binnen betrekkelijk korten tijd een werke-

253

lijke von.dst deed: er hestond in eenige reglementen en
voorschriften geen overeenstemming ten aanzien van het
o~getwijfeld helangrijke feit of het waterzakje tot den
lDltrailJeur (karabijn) door den eersten, dan wel door den
tweeden handlanger moest worden gedragen.
Dus concipieerde hij een hrief aan den Inspecteur door
tusschenkomst .van regimentscommandant en van divisiecommandant.
Die hrief werd een wonder.
Want h~j hep'a~lde zich niet tot het eenvoudig vermelden
van het feIt, hiJ deduceerde en combineerde, hij heredeneerde en c~nstateerde, hij greep naar de Instructie Inventaris
de~ ~tdlerie (was hij ook eenmaal niet een gewaardeerd
offIcier van wRpening geweest?) en naar Handhoeken en
Aans~hrijvingen en Voorschriften, verwees naar dit en
Dam terugzic'h.t op dat, en toen het ontwerp hem tenslotte
geheel hevredlgde, hesloeg het twee dicht hetikte hladzijden en ~a~ het alom gelardeerd met afkortingen en cijfers
en verwIJzmgen.
Het hleek een volledig kunststuk.
M~t gerechtvaardigden trots droeg hij het concept ter
keu~mg en ~eekening naar zijn hataljonscommandant.
Die hataIJons~o~a?dant was een beminnelijk soldaat.
. Doch de a~mlDlstratIeve reglementen, voorschriften en
mterne bepahngen waren hem in zijn loophaan duister en
onbekend gehleven.
"Wat is dat?", vroeg deze gezaghehhende achterdochtig
'
toen hem de dicht hetikte vellen werden aangeboden.
"Dat is .•.• ", hegon de ontwerper en hJeef vervolgens
zeven minuten instructief aan het woord.
"Het is prachtig", waardeerde de hataljonscommandant
"maar dat stuk wil ik toch liever thuis nogeens op m'~
gemak doorlezen".
Drie. dagen later herinnerde de adjudant heleefd aan de
afdoenmg.

"Um", zuc~te. de ,commandant, "morgen".
En nadat hIJ ZIch S avonds na de thee noO'maals ernstig
cn vol goeden wil tegenover het ontwerp had geplaatst en

ook ditmaal niet verder kon komen dan den eerst~n zin,
tevens zinsnede, teekende hij tenslotte maar voor vaderland
en vorst.
"Een mooi stuk", prees hij den volgenden ochtend, "daar
kunnen ze "boven" plezier aan beleven. Stuur het ma ar
door."
Dus ging het stuk op reis naar het regimentshurcan. .
Op het regimentsbureau verkeerde men op dat toevalhge
oogenhlik in overgangsomstandigheden.
De regimentscommandant stond op het punt een
maand verlof, aansluitende op zijn pensioen, te gaan ge ·
nieten, de regimentsadjudant zou binnenkort naar de
duistere huitengewesten verdwijnen en had zijn aanstaanJcn opvolger reeds "ter opleiding en inwerking" zien
aankomen.
In deze omstandigheden arriveerde het stuk.
God hewaar me" steunde de regimentsadjudant na de
ee;ste vluchtige inza~e en expedieerde het naar zijn haas.
Tien minuten later verscheen de ordonnans. "Toean
k'rnel panggil." *)
"Dat dacht ik wel", zuchtte de adjudant. En trad hescheiden hinnen.
"Wat is dit?" , vroeg de kolonel en hield met een vies
<Tezicht het ontwerp op dubhelen gezichtsafstand.
tl
Ik heh het nog niet doorgewerkt, kolonel", antwoordde
.
de"adJ'udant het stuk is met deze post hmnengek omen. "
,"
.,Neem het dan maar mee en dan hoor ik het weI",
besloot de kolonel en zijn stem klonk opgewekter.
De adjudant hroeide twee avonden op het vraagstuk van
het waterzakje. Doch vond geen licht.
Dus bracht hij het den derden dag weer mee naar het
bureau.
Karelsen " zei hij vervolgens tot zijn aanstaanden
op~olger, "ik heb hier een interessant stuk. AIs jij dat nu
misschien eens wilt afdoen .... ?"
En waar aanstaande opvolgers altijd overijverig zijn,
héét Karelsen.
I) PlIJIggil • roepeD.

254
255

"Graag," zei hij-en het stuk verdween weer voorloopig.
Dienzelfden dag legde de kolonel het commando neer en
trad de bataljonscommandant, die zonder dat te bedoelen,
min of meer de vader van de gesohiedenis met het waterzakje was, als waarnemend regimentscommandant op.
"En verder is er niets bijzonders," besloot de kolonel na
de overgave van de daagsche ditjes en datjes.
"Goddank", zei de tijdelijk waarnemende vervanger.
En alles ging voort of er niets gebeurd was.
Karelsen ploeterde intusschen een heele week op het
stuk.
Toen erkende hij zich geslagen.
"Dat ding gaat boven mijn petje, hoor", rapporteerde hij
op een schoonen ochtend, "ik kan er niet uitkomen".
"Nou", hield de adjudant zich groot, "dan doe ik het zelf
wel even af".
Een half uurtje later klopte hij bij den tijdelijk waarnemenden regimentscommandant aan.
"Overste", zei h.ij vlot en vlakjes, "we hebben hier nog
een belangrijk stuk van u liggen".
"Hèèè??", schrok de overste, die uit beginsel nooit belangrijke stukken ontwierp, omdat die dingen in tien van
de negen gevallen niets dan ellende opleveren.
"Het is iets over het waterzakje", verklaarde de
adjudant, nog vlakker.
"Och jezis", steunde de overste, "is dat ding nou nog
niet afgedaan?"
"Ik heb het opzettelijk aangehouden tot u bier zou zijn",
loog de gewetenlooze, "want u kunt het natuurlijk zelf het
best afhandelen".
Die logica bleek niet te ontzenuwen.
"Nou", berustte derhalve de vervanger, "laat het dan
maar liggen, dan neem ik het vanmiddag mee naar huis".
En zoodoende verdween het waterzakje weer meer dan
veertien lange dagen, aangezien iedereen zich angstvallig
onthield van eenigerlei herinering.
Echter, de nieuwe kolonel kondigde zich aan.
En andermaal moest een overgave worden voorbereid
256

TJ' a" zuchtte de thans weer démissionaire tijdelijke
"
,
"
vervanger, "dan heb ik hier nog:...
.... .
Het waterzakje" , zuchte de adjudant gelijktIJdIg.
::Dat heb ik maar laten liggen'\ verklaarde de overste,
dat is een sappig kluifje voor den nieuwen kolonel".
" "Jawel", steunde de adjudant, "maar dan moet ik
toch ..•. "
De overste woof luchtig de bezwaren weg.
"Maak je niet ongerust", troostte hij, "ik ken hem. Die
sm u I t aan dergelijke dingen".
" H m", zei de adJ'udant en bleek niet overtuigd.
De nieuwe ko'1onel kwam en de overgave had plaats.
Den volgenden dag verscheen de adjudant met de ge·
schiedenis van het waterzakje.
De kolonel zette zijn lorgnet op en keek het stuk in. En
begon het vervolgens aandachtig te lezen. En knikte meer·
malen waardeerend.
"Heel interessant", erkende hij, "een sérieus uitgewerkt
voorstel. Hm, hmmmm. Goed werk, héél goed werk. Bm,
hmmmm. Ik zal het mee naar huis nemen".
Goddank" zuchtte de adJ'udant, overigens onhoorbaar.
'"
Twee dagen later vischte de kolonel h u k '
et st
weer UIt
zijn portefeuille op.
"Ik heb dit stuk gelezen en doorgewerkt", verklaarde hij
eenigszins plechtig, "maar ik zou toch wel graag jouw
oordeel ook eens hooren. Neem het maar mee en bestudeer
het maar eens".
En aldus keerde het stuk weer naar zijn uitgangspunt
terug.
De adjudant, die een zeer 'b ekwame adjudant was, liet
het een gansche week bezinken.
Toen greep hij na rijp beraad een velletje model-papier
en schreef een brief aan de overste, die de heele ellende
onbewust veroorzaakt had.
Hij schreef:
"Naar aanleiding van bovengenoemd schrijven, waar·
van ik met zeer veel belangstelling kennis nam, heb ik de

257

eer UHoogEdelgestrenge mede te deelen, dat het voorbrengen van deze aangelegenheid bij den Inspecteur der
Infanterie mij vooralsnog eenigszins prématuur voorkomt.
.Weliswaar kan ik instemmen met de grondgedachte,
waarop Uw ongetwijfeld belangwekkend betoog werd opgebouwd, doch ik vermeen, dat het geheele vraagstuk, den
Karabijnmitrailleur betreffende, nog te zeer in windseien
ligt, om thans reeds den Inspecteur te stellen voor een zóó

___ 0

ingrijpende en principieele beslissing ien aanzien van een
wapen, ~aarvan het gebruik door onze infanterie nog in
het stadium der doorgezette proefneming verkeerL
In verband hiermede werd Uw voorstel vooralsnog aangehouden".
"Asjeblieft", zuchtte hij vervolgens welvoldaan en liet
het zijn opvolger lezen.
" Asjeblieft", waardeerde deze scribent, "dat lever je
hem".
Toen wachtte de bekwame adjudant op een dag, waarop

258

een stapel stukken na een zware oefeningsdag nog geteekend moest worden.
En diep onder in dien stapel legde hij het antwoord op
het stuk.. en de kolonel teek ende voor vaderland en
vorst.
Ziezoo" zei de adjudant welvoldaan, toen de bundel
",
.
stukken ter teekening" weer automatlsch b·· 'h em was
1)
"
teruggekeerd.
En belde fluks den luitenant-adjudant, veroorzaker van
alle ellende, op.
"Meneer Dinges", sprak hij pleohtig, "de kolonel heke~t
vandaag het schrijven betreffende het waterza ~e
afgedaan. Af ge d a a n, begrijpt u? Het stuk is voorloOpJg
gedeponeerd. Ge dep ~.n eer~, beg~ijp! u? En nou nog
even kameraadschappehJk: als Je het m Je hart haalt, dat
ding weer te voorschijn te brengen, zoolang ik hier nog ben,
dan spreken we elkaar nader. Gesnapt?"
"Houd hem even aan de telefoon'\ vroeg de opvolger,
" ik heb ook nog wat."
"Wacht nog even", zei de adjudant "Kapitein Karelsen
heeft nog wat voor je" - en gaf de spreekbuis over.
"Hier Karelsen", sprak de opvolger. "Ik wou u alleen
maar zeggen, dat ik het geheel m.et den vorig~n ~pr~~er
eens ben. Nog één zoo'n waterzak)e en dan begm 1 kook.
Terang? Morgen!"
En hing bet toestel aan den haak.
.
" Ziezoo", verklaarde hij tevreden, " dat IS me een
biertje waard".
"Graag", accepteerde de aftredend.~. a~judant.
En zij schreden zelfbewust ter soc1ete1t.
Het waterzakje ligt nog steeds gedeponeerd.

* * *
7. Een paard voor vijfentachtig kilo.
"Dat dacht ik wel", mopperde de batterijcommandant,
twee dagen vóór de groote oefening n begonnen, " het zou

259

wel wonder zijn als er nu eens geen hulpleider of toeschouwer of dokter op het allerlaatste oogenblik een
paard moest hebben! Alsof ik paarden uit den grond kan
stampen!"
En hij begaf zich met den opperwachtmeester in ingewikkelde berekeningen om nog ergens in den verhuisstoet
,'an zijn batterij een paard te vinden.
En bovendien een paard, dat een gewicht van vijfentachtig kilo dragen kon.
De keus viel op een bedaagd, doch overigens trotsch
draag-trekpaard.
" Dat toont tenminste nog wat", vond de opper, "en er is
nog nooit iemand doorgezakt".
En vervolgens werd de brigadier-titulair Jansen ontboden.
"Jansen", zei de batterijcommandant, "nou vertrek jij
morgenvroeg om zes uur met 73 en met 213 naar de halte
bij Soekadingin. Zelfs berijd je 129. Aan die - alte meld je
h
je bij den kapitein-adjudant van het negende regiment
infanterie en dan zeg je, dat je de paarden brengt, die bij
het vierde regiment artillerie zijn aangevraagd. En je zegt
erbij, dat 73 bestemd is voor overste Dirksen en 213 voor
die kapitein van vijfentaohtig kilo. En dan blijf jij in de
buurt en je zorgt, dat de paarden goed verzorgd worden en
dat ze ze niet ergens laten staan of verliezen. Gesnapt?"
"Nee, kap'tein", zei Jansen die niet van de vlugsten was,
eerlijk, "dat ken ik niet allemaal onthouwe."
"Dat dacht ik wel", meende de opper, "en ah. jij ooit
effectief wordt, dan kenne we nog plezier aan jP. heleve.
Hier man, hier heb jij een papiertje, en daar staat het allemaal op. En laat ik je waarschouwe, dat er met de paarden en het tuig niks gebeurt! En let op die ouwe drukking
.
bij 213 en dat 73 zich niet vangt. Ingerukt marsch!"
. En de brigadier-titulair Jansen rukte vlot en krachtig
lD, om den volgenden ochtend om klokke zes even vlot en
krachtig met zijn drie pleegkinderen uit te rukken.
Bij de halte Soekadingin vond hij het opgewekte begin
van iedere manoeuvre.
260

Iedereen zocht iets, dat hij niet kon vinden en iedereen
vond iets dat hij niet gezocht had.
En du: vond Jansen wel talloos veel officieren, maar niet

den kapitein-adjudant van het negende regiment infanterie.
.
.
.
7"
TJa" zeI Jansen tot ZIeh zeIf, "wa t nu.
Ën o~ dat moeilijke oogenblik bem.erkte hij tev,ens, dat
hij de aide mémoire van den opper thUIS had laten hggen.
261

"Nou ken ik wat beleve", voorzag 'hij.
Achtereenvolgens sprak hij op goed geluk drie officieren
aan, die, ook alle drie zoekende waren.
"De brigadier Jansen meldt zich met nummer ...... ",
begon hij telkens.
"Kan me niet scltelen", zei de eerste en zocht verder.
"Geen tijd", snauwde de tweede.
"Man, donder toch op met die bieken en sta hier niet in
de weg", sc.hold de derde, die een keukenwagen, een telefoonpatrouIlle en bovendien al vierentwintig uur zijn goed
humeur kwijt was.
"Mijn een biet", dacht Jansen en donderde op, bond zijn
paarden in een lekker koel hoekje aan een hek vast, rolde
.
een strootje en nam het ervan. En toen zag hij een eindje
verder, óók onder een schaduwrijk boompje een welgesohapen kapitein met een witten band om zij~ arm.
Toen ging Jansen een gloeilamp op.
"Kapitein", vroeg hij beleefd en eerbiedig, "mot u misschien een paard nebbe?"
. "Ja'\ zei. die kapitein zonder eenige geestdrift, "maar
lk ,k an Je Dlet garandeeren, dat ik erop ga zitten."
Waarop Jansen vlot en fluks naar zijn paarden stapte,
het geheel losbond en vervolgens weer voor den kapitein
verscheen: "De brigadier Jansen meldt zich met nummer
73 en 213."
"Zoo", zei de kapitein, "en welke is nou voor mij bestemd?",
"Is u die kapitein van vijfentachtig kilo?" vroeg Jansen
voorzichtig.
'
~,Zesentachtig en nog wat", erkende de kapitein.
" Dan mot u op 213", zei Jansen en zette het puike
draag-trekdier, dat alleen een beetje heel erg hard in den
mond was geworden, vierkant.
"Geen haar op m'n hoofd", verklaarde de kapitein rustig,
"berg het maar weer op, ik loop wel."
"Ken u me dan ook zegge", vroeg Jansen, "waar of dat
ik de overste Dirben ken vinde?"
"Nee", zei de kapitein rustig, "ik heb 'm alleen een paar
262

maal 'heel uit de verte gehoord. En daarom zou ik je raden
maar uit zijn richting te blijven."
Maar ik mot 73 .... ", hield Jansen vol.
" kapitein woof de bezwaren leb' weg.
De
u tIg
Man", betoogde hij kalm, "als ik je nou een goeden raad
m~'g geven, val dan vandaag niemand met die beesten
lastig. Iedereen heeft z'n handen al vol genoeg en al dat
gedonderjaag met die stomme paarde.n maakt ~e m.enschen
maar uit I un humeur. En de overste IS net als Ik, dIe waagt
h
zoo vlak voor zijn pensioen z'n leven niet meer en die klimt
er toch niet op. Weet je wat jij nou doet? Zie je daar dat
bataljon?"
Jansen zag inderdaad een bataljon, dat op het punt stond
zich in het oorlogsgewoel te werpen.
"Nou ga jij nou met die gevaarlijke 'b eesten netj.es achter aan dat bataljon staan en dan loop je maar rustIg mee.
Daar hoor ik bij en daar hoort de overste ook bij. Dan vinden we elkaar vanzelf weer terug."
En alzoo trok Jansen met 213 en met 73 naar den staart
van het bataljon.
"Wat moet jij hier met die paarden?", vroeg d.~ luit', die
de aohterhoede zou aanvoeren en die bezig was zIJn afstand
uit te rekenen, "donder toch op met die rotbeesten!"
De kapitein hep gezegd .... ", begon Jansen.
::Ik heb met jouw kapitein niets te maken", hield de luitenant vol, "ga met die beesten uit de colonne."
"Nou, as 'h et mot, dan mot het maar," berustte Jansen.
En hij begaf zioh gemoedereerd een paar honderd meter
verder achter een ander plukje infanterie, waar een dikke
sergeant-majoor hem hartelijk welkom heette.
"Nou, briggus", zei de dikzak, "as je mij nou leert hoe
of dat ik daar bovenop ken komme en dan nog ken blijve
zitte, dan ken je verder met ons meekuiere."
"Dat komt terecht", zei Jansen en voelde zich dadelijk
thuis.
En toen dat bataljon op stap ging, sloot Jansen met zijn
pleegkinderen zich aan. En verdween voorloopig van het
oorlogstoonee1.
263

Een dik kwartier later ontmoette de omvangrijke kapitein den eveneens niet overslanken overste.
Ze droegen beiden een witten band om den bovenarm,
behoorden derhalve niet tot de oorlogvoerenden, doch tot
den scheidsrechterlijken dienst.
"Ziezoo", zei de overste welvoldaan, "de zaak is tenminste in beweging. Nu moeten wij zien, dat wij ook nog meekomen."
"Tja", vond de nog immer weinig geestdriftige dikke,
~,daar zal weinig anders op zitten. Ik heb tenminste nog
een fiets."
"Fiets?", vroeg de overste, "daar zijn toch paarden voor
ons?"
,,0, wou u op een p a a r d ?", zei de stomverbaasde
dikke, "daar klim ik uit beginsel nooit op."
"Dat moet jij weten," meende de overste, "maar als die
kanonnen.schieters werkelijk voor zooiets gezorgd hebben
dan laat ik me dragen".
'
"Dat hebben ze," wist de dikke.
En hij wandelde met den overste naar de plaats waar hij
brigadier-titulair Jansen verwachtte.
'
"Hé", verbaasde hij zich, toen ze bij den luitenant en bij
de achterhoede waren aangeland "waar zijn nou die paar.
den weer?"
"Paarden?", herhaalde de luit', die intuitief nattiO'heid
0
voelde, "geen paarden gezien!"
. ,,~oekt u die paarden met een korporaal van de artiJIe.
rle? ,vroeg de beleefde sergeant van de achterspits.
"Zoo ongeveer", erkende de kapitein.
,,0, die zijn een half uurtje geleden al achter het driëtwintigste bataljon aan gegaan", wist de beleefde.
"God zal me schoppen", steimde de overste, die als
orgaan van de leiding wist dat het drieëntwintigste hataljon dien dag niet mee oorlogde en zestien kilometer
naar het Oosten - de echte oorlog werd in ,h et Noorden
uitgevochten -- een nieuwe tegenpartij ging vormen.
"Tja", zei de nimmer ontregelde kapitein, "die zien we
vandaag niet terug."

264

"Nee.die-zien.we.vand~ag-niet.terug", herhaalde de rij·
lustige overste, "dat hoef je mij niet te zeggen, dat weet ik,
goddome, zelf ook wel. Maar nou zou ik wel eens willen
weten, hoe ik me verplaatsen moet."
"Nou," meende de nooit versagende kapitein "als ik mijn
achterband goed oppomp, kunt u misschien op het steppie.'·
Toen zei de overste iets, waarvan hij zelf bijna schrok.

* * *
De overste en de dikke kapitein, beiden voorzien van een
witten armband en beiden derhalve behoorende tot de
volstrekt neutralen, bereikten de manoeuvreleiding. En
werden vervolgens als hulpleider ingedeeld.
Er gleed een zonnetje van waardeering over het milde
aanschijn van den corpulente, toen hij werd ingedeeld bij
de artillerie.
Want in de eerste plaats staat artillerie vanwege de
camouflage vrijwel altijd op, of in de nabijheid van een
schaduwrijk en niet al te moeizaam bereikbaar plekje.
En àls ze eenmaal staat, dan stáát ze ook en gaat voorloopig niet opnieuw aan den wandel.
In de tweede plaats poot de hulpleider alsdan zijn eigen
en onvervreemdharen telefoonpost gezellig dichtbij en
dicteert verder vanuit de rustige schaduw de vuuropdrach.
ten en de vuuropening der batterijen aan den post, die ze
vervolgens naar het verre hoofdkwartier "voortschikt".
Zoodoende kan het een bestek van volkomen landelijken
vrede worden, temeer omdat de kanonnen uit zuinigheids.
overwegingen met een enkele losse flodder het meest
moorddadige en luidruchtige vuren - vijf minuten, tempo
zes! - voorstellen en bovendien één enkel eenzaam kanon
voor drie kan gelden. Zoodat drie "ploffen" er feitelijk
negentig beduiden.
Het bestek zoude zelfs volstrekt volmaakt zijn, indien er
geen telefoon ware.
Want een telefoon schept ongekende mogelijkheden.
Immers, zij pleegt bediend te worden door vrijwilligers

265

uit het Westen dan wel door miliciens of aanbevolenen uit
het Oosten.
Deze beschikken beiden over bijzondere hoedanigheden,
door sergeant Pieterse, oppertelefonist van de leiding, als
volgt geschetst.
"Met een vrijwilliger ken ik prate. Want as hij mijn een
berichie mot brenge, waarin hij z'n eige verslikt, en hij ken
mijn niet begrijpe en ik ken hem niet verstaan, dan beginne w~ effe in het hoog Haarlemerdijksch en dan is ie voor
de hakker. Maar onder die milizijns ligge merrekies, die je
niet met een toestel alleen ken late. Want de één hep een
spraakgebrek en ken de r en de v niet zegge, en de ander
maakt z'n eige troes zenuwààààchtig as die wat over de
draad hoort, en weer een ander, die ken ik niet hijbrenge
wat of dat "aarde" is en dat ie z'n pen in een jonge pisang
mot steke. En dan heh ik er één met een kropgezwel van
binnenaan tege z'n gehemelte en as die is wat brenge mot,
dan is het net asof ze op de lijn de Meksikaansche hond
van de Radio hebbe gepiendjimd." *)
En aldus kan het geschieden, dat de sergeant Pieterse
het volgende bericht aan den hulp leider bij de blauwe
frontgroep moet overbrengen: " Roode artillerie opende
7.28 v. vuur op mitrailleurnest coördinaten C 5- 14-29.
Leiding."
En dat kan een ongekende vreugde hrengen, indien toevalligerwijs de post met het kropgezwel, of de man van de
r en de v, of de man, die altijd en eeuwig "waarom?"
vraagt, de telefoon van den hetrokken hulpleider bedient.
Dat gaat ongeveer zóó, ook al moeten de sappig8te interrupties ongedrukt blijven:
"Hallo! Hier leiding! Hou je kop dicht, Latuperissa!
Wat mot je? Bericht bren ge ? Wachte. Eerst de leiding.
Hallo! Halloooo! Post h.ulpleider frontgroep. Hallo! Ben jij
daar, de Vries? Nou, doe dan je kake van mekaar! Jij bent
toch post hulpleider frontgroep ? Wat zeg je? Duidelijk
spreke! Ben jij van de artillerie? Zóóóó! Jij ben heelemaal
niet van de artillerie. Druk nou die haak in! Schrijf op: beI) Piudjam • leenen.

266

richt. . .. en as ik nou die Latuperissa nog eens hoor slik je tong in, vent. Luistere de Vrie~:. bericht van ~e
Leiding. Nee, niet van de Lyn, van de Leldmg. Heele ]ezls.
ezel, dat beb je nou al drie dage lang. . .. wel, goddome,
wie zit er nou weer tusse? Kop houwe allemaal, as de
leidinCT spreekt! Heb je het de Vries? Hei je het nou nog
niet? °Nou dan weer luistere: rooie - artillerie - -- nee
geen cavalerie, ezel, dat je bent. . .. a - r - t - i - I
1- e - r - i - e - opende - - God zeI me schoppe,
Latuperissa, as ik je nou nog één keer hoor - wat? hoeste? Jij hep niet te hoeste as de leiding spreekt - - opende
- - heb je het, de Vries? Hei je het nou wéér niet? ~a,
o-p- e-n- d- e, van boeka 1). _ - 7.28 - ~ee, met
nege, zeve toefjoeh 2) - voormiddag - nee met .v a. n
maar voo r - v ó ó rmiddag - vuur - op mItraIlleurnest - nee, niet reks - nest - nes t, net a8 van de
finkies - thei je het? - nee, karbouw, dat finkie ho.ort d'r
niet bij - we benne nou bij nes t - en spoel nou J~ oore
effe uit want nou komp het - co ö r din a t e - la, dat
dach ik' wel, daar ben jij veels te stom voor - luistere ik
zal het spelIe - de c van Cornelis, de 0 van Ouo, en nog
is de 0 van Otto - de r van Rika, de d van Dorus Dor us - hei je nou weer nooit van Dorus gehoord? nou, dan maar de d van Dina, de i van ik, akoe, de n
van Naatje - ja, dat ken je ook zegge, da's hetzelfde - de
a van Anna, de t van Tinus en de e van ete, makan .- -en
daar ken jij vandaag naar fluite - c 0 ö r din a t e - "
En aldus telefoneert de sergeant Pieterse den ~odgan­
schelijken dag in het zweet zijns aanschijns en in de commandopost van de leiding.
Inmiddels zat de dikke kapitein nog immer hij de artillerie. Met z'n fiets en met een persoonlijke telefoonpost.
"Man", vroeg hij, toen die post zich eindelijk we.er uit
een hangen strijd met sergeant Pieterse had losgewikkeld
cn buiten adem zweeg, "man, heb jij weleens meer getelefoneerd?"
"Jawel, kapitein'" .
I) Boek •• openen: 2) Toedjoeh • zeven.

267

"Dat zou je anders niet zeggen", meende de kapitein,
"dat is geen telefoneeren wat jij doet. Dat is buikspreken."
"Jawel, kapitein".
Op dit eenigszins pijnHjke oogenblik daverde een motorzijspan de vredige rust binnen.
En uit het blikken aanhangdoosje klom welvoldaan de
overste Dirkscn, hulpleider van de frontgroep.
"Asjeblieft," constateerde hij niet zonder trots.
"Dat levert u 'm", waardeerde de bulpleider vao de
fiets.
"Dat lever ik 'm zeker", erkende de overste en pelde
een boterhammetje uit een papier, "en ik kan je verzekeren, dat die brigadier van de verdwenen paarden morgen van mij een potje hier zal drinken. Als hij tenminste ooit weer wordt teruggevonden."
"Kunt u met die zijspan nu overal komen?", vroeg de
geïnteresseerde kapitein.
Geachte", betoogde de overste, "ik kom met dit din ..
op punten, waar ik bovenop een paard nooit van m'n leve~
gekomen zou zijn. Motoriseering is alles. Paarden beteekenen last en ellende en als je niet oppast ongelukken op
den koop toe. Met een motor .... "
"De kapitein aan de telefoon", annonceerde de post.
"Neem jij het maar even op", verzocht bedoelde kapitein.
"De leiding mot u persoonlijk hebbe", wist de post.
"Onbestaanbaar", meende de kapitein, doch verrees uit
de sdhaduw, "ik val niemand lastig, ik telefoneer van tijd
tot tijd - wat wil de leiding nou nog meer?"
"Dat weet je nooit van tevoren", troostte de overste.
En begon aan zijn tweede boterham.
Toen de kapitein tien minuten later zich weer in de
schaduw neerliet, was de milde zon zijns aanschijns achter
wolken schuil gegaan.
_ "Ze zijn teruggevonden", berichtte hij toonloos.
"Wie? Wat? Die enscèneeringstroep op den linkervleugel?"

268

"De paarden. 0 n z e paarden."
"Och lieve God", steunde overste, "en is daar niets aan
te doen?"
"Die brigadier", rapporteerde de kapitein verder, "is
als een verstandig mensch achter het verkeerde bataljon
meegewandeld. Hij zit nu achttien kilometer hoogerop, in
de tjotjes. En hij heeft de halve lijn stuk getelefoneerd
om u en mij terug te vinden."
" Wat een vent", vond de overste.
"De leiding heeft hem nu op het goede spoor gebracht,"
vervolgde de kapitein, " over anderhalf uur vertrekt hij. De
paardjes moeten eerst een beetje eten, drinken en rusten."
"Natuurlijk", zei de overste vol bitterheid, "ik heb nog
nooit een leiding meegemaakt, die zich uitsluitend met
haar eigen zaken bemoeide."
"Tjaaa ...... " zuchte de kapitein, " hebt u dat ding gezien, waar ik bovenop moet?"
"Nee," zei de overste en stapte vastbesloten naar het
vlotte en zekere zijsp'a n, "en als het aan mij ligt, zal ik
het ook niet zien. Ik heb nog nooit van een paard gehoord,
dat het tegen een zijspan kan opnemen."
"Jawe!, overste", berustte de immer berustende, "en als
uw paard komt, zal ik het dan maar doorsturen?"
"Menseh," sprak de overste, "ik heb jou altijd een geschikte kerel gevonden. Maar als ik vóór I et staken van
h
de manoeuvre toch nog ergens die brigadier met z'n kudde
tegenkom, dan kan ik jou niet feliciteeren. Gebrek aan
tactisch inzicht ...... "
De rest ging in het gedaver van den motor verloren.
En de overste verdween, en ditmaal voor goed, in het
slaggewoel.

* * *
8. Van de gele rijers naar de onbenoemde kampong bij
Tjot Terang.
In dit oostelijke land denkt en voelt de populatie nog
militair.

269

En als hier manoeuvres worden gehouden, dan trekken er toeschouwers mee ten oorlog, dan doen de kranten
het oorlogsgebeuren in schilderachtige belichting herleven
en dan krijgt de doodgewone en geenszins oorlogszuchtige
burger ook een militaire kriebel.
En nu op ons platje een welgedane kapitein van het
Voertuig- en Treinwezen mede aanzit, zijn we volkomen
op de hoogte.
"Ik geef Blauw geen cent kans", verklaarde hij ons
tijdemi de jongste zitting, toen voor de zooveelste maal
een Roode belager voor het défilé van Lawang zat met het
kennelijke voornemen binnen afzienbaren tijd een stofzuiger, een koude plas en een ongestoorde nachtrust in
onze woonstee te veroveren, "indien Rood althans den
nadruk legt op zijn positieven vleugel is Blauw gepiept!"
,.Blauw is meestal gepiept", herinnerde ik me.
"Dat komt omdat ze tegenwoordig maar met twee kleuren werken", vond een makelaar" "maar ik heb doeloedoeloe een ongelooflijk dikken, luien en toch pienteren
kapitein gehad, die een fonkelnieuwe oplosing vond. Hij
had al tegen zijn majoor en zijn kolonel gezegd, dat hij
geen andere aspiraties meer had dan met rust te worden
gelaten, totdat hij zijn pensioentje mocht toucheereu en
hij had beloofd dan ook verder geen vlieg kwaad te doen
en zioh hoofdzakelijk tusschen de soos en de kazerne en
vice-versa te zullen bewegen. Maar dat kon niet - hij
moest en hij zou beproefd en beoordeeld worden, ook al
vonden ze hem allemaal nog zoo'n geschikte en gezellige
vent.
Goed, dan zullen jullie ook wat beleven, beloofde hij
nijdig, als het moet en als ik me werkelijk voor de zaak ga
opwinden, dan sta ik desnoods Napoleon, Moltke en Co!
En zoo zijn we dan met z'n allen, met de muziek en met
de gele rijers naar de hei bij Ede getrokken, en daar moest
die dikke een manoeuvre voor zijn heele bataljon en voor
zijn Rooden vijand in elkaar draaien. En als vanouds rukte
Rood uit het Oosten en uit de dennebosschen van de feodale Geldersche adel op en Blauw zat met de tanden op

270

elkaar in dezelfde stelling, waarin de blauwe vaders en
grootvaders ook reeds gesneuveld dan wel voor promotie
geschikt bevonden waren.
En net toen de eerste flodders knalden en de generaal
zijn hoofd begon te schudden, de kolonel onrustig en de
maJOf,r des duivels werd, kwam uit het Noorden uit de
richting van Ouerloo ook militaire beweging en uit het
. Zuiden daagden de gele rijers op, met gele banden om hun
beremuts. En de dikke had het allemaal zoo kundig uitgerekend, dat Oost en West net goed aan den slag gingen,
toen bet oorlogszwerk in het Noorden en het Zuiden ook
ging betrekken. En toen kon binnen vijf minuten niemand
zich meer verstaanbaar maken vanwege 'h et geknal en
omdat bovendien niemand begreep wat er eigenlijk gebeurde, werd het de mooiste en de luidruchtigste manoeuvre, die ik ooit van m'n leven heb bijgewoond en genoten.
En voordat de paars-aangeloopen generaal een trompetter
had gevonden om het dadelijke slot te blazen, vocht iedereen met iedereen anders, en op een heuvel zat de dikzak
met een geleenden adjudant, een f1eschje lager bier en
een kadetje met haagsche leverworst en genoot van zijn
eersten en tevens laatsten veldslag.
Toen de 'hei eindelijk weer rustig was, en toen de generaal voor het laatste oordeel had laten blazen en nu eens
precies wou weten wat deze poppenkast feitelijk be teekende, toen verklaarde de zielsgelukkige dikzak, dat hij
het stelsel van rood-en-blauw al lang knudde had gevonden, omdat Rood immers toch altijd uit het oosten kwam
en Blauw in het Westen stand bleef houden, en omdat dit
allemaal maar in één goede stelling kon gebeuren, die ook
maar op één manier kon worden aangeval1en. Maar als
je nu tegelijkertijd Bruin uit het Noorden en Geel uit het
Zuiden liet komen, onafhankelijk van Rood en Blauw, en
je liet die heele geschiedenis tegelijk op elkaar los, dan
werd het tenminste kun sten. . .. nou, en toen kon de
generaal, die in zijn eersten aanloop bijna stikte, eindelijk
weer woorden vinden, en onze luitenant vertelde me later
opgetogen dat hij nooit zooveel populaire zeggingskracht

271

in onzen generaal had durven hopen, en dat één zoo'n bespreking hem liever was dan driemaal café-chantant .•..
en een week later liep de dikke voor goed in een colbertje.
Maar mijn naam is tenminste historie geworden, stelde hij
tevreden bij zijn afscheidsronde vast, en wie van jullie
doet me dat na?"
,,0, en nou wou jij hier ook reclame voor die regenboog
maken?", informeerde onze kapitein.
,,1 k bemoei me niet met die dingen", verklaarde de
makelaar, "ik geef alleen een richting aan, waarin je tenminste wat kunt beleven en meemaken!"
"Maar waarom komen jullie niet eens kijken?", noodde
de krijgsman.
En die goed hedoelde vraag werd de oorzaak van avontuurlijke dagen.
Wij zijn onder de voortreffelijke leiding van het Voertuigwezen ten oorlog gegaan. En als ik nu, na al die
ervaringen, dien modernen oorlog weer eens overdenk,
dan zie en proef ik voor alles s tof !
En ik voel dorst, dor sten altijd weer dorst!
En het merkwaardigste is, dat in twintig jaar het bedrijf zoo veranderen kon.
Vroeger trok 's ochtends met veel muziek en vrijwel
geen onoogelijke aanhang-rommel een kleurige en feestelijk
uitgedoschte troep ten strijde naar ergens een overzichtelijke hei, en daar koos de toeschouwer zich dan op een
heuveltje onder de dennebo schen een gezellig uitzichtspunt, en dan kwam hij den geheelen dag oogen en ooren
te kort.
Dan verschenen eerst de huzaren van de eene partij en
daarna die van de andere, en die hielden elkaar en échec
totdat de gele rijers en de veldartillerie klaar waren om
mee te doen en totdat de infanterie op drie passen verspreid en tot tirailleeren gereed stond, en dan begon alle
. tegelijk en iedereen zette spoed achter de zaak om weer
tijdig in de gezellige inkwartiering terug te zijn en nog
wat particulier pleizier aan de manoeuvres te beleven,
en als slot reden de huzaren een charge, en dan duikelden

272

steevast de trombone of de hoboist van het rijdende muziekkorps in het opsluitende gelid van hun paard en dan
konden ze bij de gele rijers de jonge paarden niet houden
en veranderden in galop van stelling. . .. en als je dat
allemaal nu nog eens aansohouwt op de schilderijen van
Hoynck van Papendrecht, dan krijg je onwillekeurig de
tranen in je oogen.
Want tegenwoordig .. _ ...
Tegenwoordig verdwijnen de tegenstanders in het 'holle
van den nacht ieder steelsgewijs uit de eigen kazerne,
"soepeten zonder soep" in de eetkete1, en in het holle
van den namiddag terwijl een gewone burger een tukje
vat, slaan en blazen ze je wakker en keeren dik onder de
stof en de transpiratie in grijsgroene eenvormigheid naar
de tangsi en het avondmaal en de eindelijke soep terug.
En waar is de kleur en fleur, waar zijn de knevels en
bakkebaarden, de beremutsen en de talpa's, de cantinière,
de ziekenwagen en de .compagnieskar, waar bleef «ie tamboer-maître en de fourier in het opsluitend gelid?
En waar de gelijk- en gelijkvormigheid?
Want de eene krijgsman wandelt met een lang en de
andere met een kort geweer, en enkele krijgers zuchten
onder een kort en dik chietwapen, en de een draagt een
gewone en de andere een munitieransel en weer een ander
heelemaal niets, en er zijn gelukkigen, die op een fiets en
ongelukkigen die in of op een stoomfiets zitten, en mijn
indruk is dat tegenwoordig geen twee soldaten-in-uniform
zijn te vinden, die er gelijk uitzien. Vandaar het woord
uniform.
En wat er achter de eigenlijke krijgslieden wandelt en
rijdt. ...
Vroeger reden achter een net en gesoigneerd bataljon
een ziekenwagen, een munitiekar en de cantine - alles
keurig in de verf en van dikke en weldoorvoede paarden,
waarop een stukrijder, voorzien. Althans daar in de buurt
van Ede ....
Maar hier ....
De wagentjes zijn netjes en nuttig maar een dag tevoren

273

werden blijkbaar alle dogkar- en grobakvoerders met hun
biekjes opgecommandeerd en het circus, dat zoodoende
ontst~at, is het mooiste en het pittigste in heel Azië.
Want al trekt zoo'n ingehuurd dier in zijn gewonen
doen met liefde en toewijding een dogkar, breng hem
alleen maar in de buurt van een keuken- of een filter-

,.._ _ _ _ _ 0

wagen en hij wordt een tijger! En wat er dan allemaal
gebeuren kan, is niet te overzien en niet te omschrijven.
Er zijn er, die zelfs met zeven trekkende en juichende
kangs om en aan zich geen stap meer verzetten en er zijn
er ook, die met en benevens diezelfde kangs en met de
keukenwagen de beenen nemen, dwars door de strijdmacht en met als einddoel de slokan of de awah. Het
prikkelende is dat zelfs de geroutineerde sergeant van den
trein nooit tevoren kan zeggen of het kruis of munt wordt.

274

Maar spektakel wordt bei altoos. En de kangs zelf sieren
zich voor deze optochten met bijzondere hoeden en petten,
met ouwe broeken en jassen, en ze leven in voortdurende
onmin met den treinsergeant, omdat ze moeten loopen
inpJaats van prettig en gemakkelijk meerijden " van boven
op de kar" en omdat ze gras moeten snijden of k 0 0 pen
voor hun levend kapitaal.
Zoodoende kun je een "trein" op een kilometer afstand
hooren aankomen.
),En nu", noodde de dikke kapitein, nadat we Rood
hadden ingemaakt, stofvrij, min of meer vochtig en weer
eenigszins mensch geworden rwaren, ~ ,nu moeten jullie
ook nogeens een nachtelijke verplaatsing zonder voorbereiding of verkenning meemaken!"
"Ik denk er niet aan!", zei ik vastbesloten - ik ken
die nachtelijke ellende. Maar de makelaar liet zich strikken - en vanochtend heb ik hem uit een Demmo gepeld,
bewusteloos, bewegingloos en hulpeloos. De dikke kapitein
zat nog ergens onder een tjotje met een beschadigde knie
en een schoen zonder zool, en in de verte naderde reeds de
triomfale muziek der blauwe krijgers.
Nahak heeft den makelaar helpen baden) hij heeft hem
op- en afgewreven, koffie met cognac ingegeven en in
het eindelijke bed gestopt.
En vanavond bij de thee kwam het verslag.
"Dit is dan tooh de oorlog in al haar ontzettin~ en ontbering", overdacht hij en wreef voortdurend pijnlijke spieren, "en dit is geen grapje meer voor menschen op onzen
leeftijd! En als is ook maar eenigszins had kunnen ruiken
wat zoo'n nachtelijke verplaatsing inhield, dan was ik
veilig in bed gebleven! Het begint al of er geen kou aan
de lucht is, in de pendopo bij een of anclel'en assistentwedono en allemaal onder insiders, die technisch Leiding
en Hulpleiders worden genoemd.
,~Het valt mee", meende de dikke, die met een witten
band om zijn arm ook had aangezeten, "eerst een behoorlijk kampongpad van Karanggploso naar Djagong, dan

275

een heel fatsoenlijke karreweg en dan nog eventjes potongen gewoon recht Zuid naar Tjot Terang. En dan zijn we
cr. Drie uur afmarsch, vijf uur staan we op onze plaats.
En jij kunt met mij en de staf mee."
Om half drie heb ik met die staf kennis gemaakt -loen allemaal nog nette en hehoorlijke en opgewekte menschen. De majoor en zijn adjudant waren samen aan het
knutselen met een patentlampje, waarvan je het licht niet
naar buiten zou kunnen zien, de strijders werden van
witte lappen en touwen voorzien om elkaar niet kwijt te
raken, de kapiteins lazen nog eenmaal de krijgsartikelen
voor: mond houden, ook al hreek je je heenen, nooit licht
maken, ook al val je in een karhouwengat, en minstens
veertien dagen provoost voor den onverlaat, die de tali
loslaat! En, waarschuwde de majoor zijn stafmuzikant, die
hem hlijkbaar bewaken moest, als ik toch bij ongeluk in
een slokan terecht kom, dan kan jij wat beleven!
En toen begonnen we aan het 'kampongpaadje. Dat hestond blijkbaar uitsluitend uit rotshlokken en stof. De rotsblokken kon je met en door je schoenen heen voelen en de
stof proefde je vanzelf. Na twintig meter glipte de dikke
ergens in of door. En hegon meteen aan een hartelijk
woord. "Wie praat daar?", siste de majoor "schrijf die
vent op! Morgen ...... " - en toen zat hij blijkbaar ook
ergens in en zei ook dingen.
Met het patentlampje van den luitenant-adjudant hehben we ze uit de slokan gevischt en tegelijkertijd schoof de
voorhoede van de witte lappen in een ijselijke schok boven
op ons. Natuurlijk ging toen het patentlampje uit. En
derhalve begon de majoor persoonlijk te worden.
"Nooit is hier de boel in orde", siste hij, "wat heb ik
aan zoo'n lamp? En wat heb ik aan zoo'n adjudant? Waar
is dat rot-ding? Geef hier!"
Tien seconden later stonden we als het ware in een
gasolineverlic'hting.
"Doe uit dat licht", gelastte de kapitein van de wit.
lappen, die voorop in het brigadetouw als in een trekzeel
liep, "wie is die heroerling met die lamp?"

276

De beroerling was intusschen vulcanisoo geworden en
diende dus hartelijk en hiërarchisch van repliek.
,,0, pardon", zei de kapitein.
Toen begon de patentbeweging weer te werken, toen
gingen we weer op stap en toen kon je duidelijk hooren
dat ze achter ons ook last van die slokan kregen.
"Stilte!", blies de majoor naar achteren.
"Toean kaptein minta djalan pelahan-pelahan ", kwam
een fluisterende ordonnans berichten, " ada orang djatOO".I)

"Troes!", ordonneerde de majoor, "en opsluiten!"
En toen bleek het paadje zich te splitsen.
" Links", zei de luitenant-adjudant.
" Rechts!", gelastte de majoor.
"Als ik het moest zeggen, liep ik recht door", deed de
dikke ook een duit in het zakje.
Dus werd !het krijgsraad bij patentbelichting en tevens
een pijnlijke botsing met den kapitein in het trekzeel, die
den krijgsraad te laai in het vizier kreeg.
"Loop toch, verdraaid, niet te maffen", schold de dikke,
die de eerste schok opving.
"Sta dan, verdori, ook niet stil zonder een teeken te
geven", verzocht de voortrekker nijdig.
"Mond houden!", gelastte de majoor, die moest erkennen, dat de adjudant gelijk had, "hoe kan ik nou ook hij
zoo'n gloeiwurm een kaart lezen?"
En redde zoodoende tenminste !het décorum.
Na twintig minuten vonden we het kleine ravijntje.
De majoor die koppig voorop wou loopen, viel er persoonlijk en eigenhandig in. En de trouwe luitenant, die
het ohstakel ook te laat zag, viel mee. Bij de patentlamp
zagen we toen net een halve meter naar links de brug, of
wat ze dan in dit land een brug noemen.
"Dat lappen jullie 'm", erkende de dikke en begon in
het welkome schijnsel haastig aan den overtocht. Net toen
hij halfweg was, draaide de adjudant het lichtje weer uit
- en dat werd de derde plof. Daarom ben ik maar op
I) De kapitein vraagt om langzaam te loopen: er is iemand gevallen.

277

handen en voeten gegaan. En daarom 'heeft de majoor,
die er intusschen heelemaal niet meer als een hoogedelgestrenge aanvoerder, maar als een Italiaansche struikroover uitzag, besloten bij deze ellende een lampje achter
te 'l aten.
De fatsoenlijke karreweg viel mee. En op die karreweg
vonden we de "spion", die ons zou leiden tot wat tactischtechnisch de onbenoemde kampong achthonderd meter
Noord van de eerste T van Tjot Terang werd geheeten.
En toen werd het net echt.
Want de majoor wou allerlei dingen weten, die de spion
niet wist of slechts met barangkali 1) kon beantwoorden,
en de spion wou op zijn beurt den majoor weer dwars door
de ,b arre duisternis en verre van den veiligen karreweg
leiden en daarvoor voelde de majoor, zooals hij kernachtig
mededeelde, nulkommanul geen bliksem, en de adjudant
bleef maar aandringen op de onbenoemde kampong.
"Weet jij dan waar dat rotding is?", hoonde de majoor.
" We kunnen toch potongen?", adviseerde de adjudant.
"We, we?", hield de hoon aan, "potong jij maar in je
eentje! Hé, mata-mata,2) mana nou tooh "'er.... itoe
onbenoemde kampong?"
"Tida tahoe, toean", erkende de korporaal, die den
spion "enscèneerde".
"Dan komt die vent morgen op het rapport", besliste
de majoor - en toen zat er niets anders meer op dan
kompasrichting 175 te gaan potongen. En dat vergeet ik
m'n leven lang niet meer. Ik herinner me nog dat verhaal
van Kipling "Where the devil is Lungtung-pen?" - hier
was en bleef die onbenoemde kampong zoek.
W el vonden we allerlei slootjes en karbouwgateu en
greppels en doornstruiken - en de majoor werd hoe lanGer hoe wilder, vooral toen alle plechtig beloofde telefonen
niet gevonden werden, en hij zei din gen tegen den man
van het patentlampje en tegen den dikken kapitein en
teg~n den kapitein in het trekzeel en vooral tegen den gemarkeerden spion, en toen greep hij zelf naar de patentI) Barangkali • mi Ichicn;

278

2) Mata' mata • 8pion.

lamp en het kompas van zijn adjudant en toen heeft de
hemel blijkbaar geglimlacht, want net vijf minuten later
brak de majoor onder krachtig gekraak door een solide
doornhaag en toen war e n we in de onbenoemde akeligheid!
"Asjeblieft!!", zei de majoor trotsch en zelfbewust, toen
de stafartiest hem had losgewrikt, "en als ik nou die tele·
.
f oon nog VlD d •••• •• "
Maar telefonen vind je blijkbaar voor half zes 's ochtends
nooit.
En hoewel we driemaal de onbenoemdheid hebben door·
kruist, alle lieden de doodstuipen bezorgd en alle geiten.
stallen in opschudding gebracht hebben, bleef de telefoon
weg.
"Dan doe ik het zonder", besliste de majoor, "bovendien
heb je dan ook geen last van de Leiding".
En dat is het laatste wat ik nog van den slag heb mee·
gemaakt.
Want vlak buiten de onbenoemdheid lag een ook alweer
onbenoemd ravijntje, en net bij ,h et krieken van den och·
tend ben ik in dat ding en boven op den dikke gevallen.
;,En nou schei ik ermee uit", besloot de dikke, toen we
weer adem hadden, "over tien minuten is het licht en dan
is de room er toch af. En ik heb nog koffie en boterham·
men met leverworst - zonder ons winnen ze het ook wel!"
Eu ze hebben het gewonnen, terwijl wij ons langzaam en
geleidelijk naar de bewoonde wereld hebben gewrongen.
Daar vonden we tegen tienen den majoor op een echte
stoel voor een echte warong en met een kopje echte koffie.
"Hij is voor den bakker, hoor", deelde hij met voldoening
mee, "Rood is de sigaar!"
"En ik ben m'n linkerzool kwijt", bevond de dikke.
,,:Majoor, mag ik m'n kompas terug hebben?", verzoC'ht
de veelgesmade adjudant.
"Kompas? Wat kompas?'\ vroeg de majoor, en begon
met een stijve ontkenning.
Maar er waren getuigen, dat hij vlak voor de onbf".noemde
akeligheid immers zelf het kompas ter hand genomen had

279

en. • . • . . "wel, verd •.. . .. ", erkende de majoor, "dan heb
ik dat ding in die laatste geitenstal laten vallen".
En dus werd de staftrompetter op staanden voet weer
naar de eerste T van Tjot Terang gezonden ter fine van
het noodige.
"En ik waarschuw je als je zonder een kompas terugkomt", besloot de majoor.
"Barangkali tida bisa dapat",I) meende de hoornist.
, ~Dan tik je er maar ergens een op de kop", vond de
majoor.
"Ze kosten maar vijf gulden", troostte de adjudant.

* * *
9. Napoleon Weers.
Een pa~r weken geleden, ver achter het strijdgewoel
van de manoeuvres, kwam ik m'n ouwen sergeant Weers
tegen.
Hij zat gezellig en niet ongemakkelijk op een ingehuurd
bevolkingsbiekje van rijpen leeftijd en op iets, dat lang geleden op vendutie als "een zadel" was gekocht, en hij
commandeerde drie keukenwagens en een stuk of wat
bagagekarren.
"Hé Weers", zei ik, "wat doe jij h ier? "
"Dat mag God wete," antwoorde Weers wrevelig, "ik
staan hier nou alles bij mekaar al een dikke anderhalf uur
met soep, die je geen soep meer ken noeme en met nasi,
die al twee uur over z'n tijd is. Eén keer hep de majoor
mijn een chahartje gestuurd "opkomme met het zwikkie,"
maar toen 'h ep de kornel me weer teruggejaagd, omdat
me keukens in het artillerievuur stinge, alsof ik dat
ruike ken, en de tweede keer, toen ik vanwege de soep op
me eige aan de kuier gong, ben ik opgetoerd tegen zoo'n
stuk doorgefiltereerd sjagrijn, dat bier met een witte band
om z'n arm z'n eige as Hindenburg loopt an te stelle
en dat niet ken zette, dat een soldaat op tijd z'n eige van
hinne is bijvult. Nou, en toen die veldheer mijn ziet, toen
I) Ik kan het mi. cbien niet vinden.

280

galepoepert ie naar me toe en toen schreeuwt ie, "sersjant,"
schreeuwt ie, "wat mot jij hier met die karre?"
"Present overste", zeg ik, "ik mot zien, dat ik me soepie
nou is kwijt raak."
"Niks geen soepie," schreeuwt die ridder, "en ~ond.er
nou maar op met die rommel. Je staat hier onder artIllerIevuur. En je wordt door vliegers gebombardeerd."
" Vliegers?" zeg ik, " ik mag hier voor u doodvalIe, as ik
één vlieger heb gezien.
" Jij moest wete, sersjant," zeit hij weer, "as dat de vliegers met een sterretje 1) meedoen. En dan behoor je dezelfde maatregeIe te neme asof ze echt meespele. Begre.
pe?"
Nou, ik zei in godsnaam ook maar "begrepe", en sins die
tijd staan ik hier nou op me dooie eentje met dit verhuisboeltje onder de klappers. En as de jonges strakkies d'r
&
oepie thuis krijge, dan ken u wat hoore."
"Oefenen is oefenen," begon ik, maar Weers liet me
niet aan het woord.
"Kijk is," hield hij vol, "ik ken nou tegeswoordig oefene
met kanonne met een sterretje, en met huzare met een
sterretje, en met vliegers, die d'r niet zijn, en ik ken me
ei ge voorstelIe dat ze met bomme en granate om me hoofd
gooie en een blauwe vlag, dat is een sectie, en een Chineesche bruiloft, dat is een divisie in marschcolonne - en wat
mijn betreft, ken dat allemaai zonder dat er ongelukke
van komme. Maar as ze nou gaan beginne met soep en nasi
met een sterretje, nou, dan ken u stuipe heleve."
"Maar Weers," vroeg ik, meer ter afleiding, "wat doe jij
hier eigenlijk hij die trein?"
"Nou ik zorg as dat die binatangs niet wegloope, en dat
de boel niet omkiepert en dat die agams de soep niet jatte
en ........... .
"Nee, dat bedoel ik niet. Maar waarom loop je niet mee
bij de kompie?"
Toen plooide het aanschijn van Weers zich in souvereine,
in opperste minachting.
I) Met een sterretje - troepen, die alleen "op papier" meedoen.

281

"Ik ben gebakke voor Napoleon", verklaarde hij.
'" ?"
" Heee.
"Nou affijn, as u het dan hoore wil", zei Weers, ontdeed
zich met behulp van twee agams van zijn rijdier, rolde een
weduwe en verhaalde, terwijl in de verte ergens de slag
verder knetterde.
Weers moest zijn tweede "toer" op Java uitdienen.
En was derhalve als brigadecommandant in het nieuwe
oefenstelsel gevallen, het oefenstelsel, waarbij iedere commandant weer door zijn naasthoogeren commandant geoefend wordt.
"Kijk is an", zei Weers, "ze hoeve mijn nou niet meer te
vertelIe, wat of dat ik met zestien karahijne wel en wat
ik er niet mee doen ken.
En zoolang as ze d'r eige d'r niet mee bemoeie, hep
Weers het zakie voor mekaar. En ik ken je verassureere,
dat asse we vandaag of morrege in de blubber de generaal
tegenkomme en hij zeit "uitpakke op de bedde", dat d'r
dan geen vetlappie aan mankeert.
Maar ze motte mijn niet de heel e dag op me vingers
staan kijke.
Want veronderstel nou, dat er 's middags in het dienstboekie staat: "onderwijsoefening voor de brigade onder de
sectiecommandant".
Goed. Dan zeit de luit', voor datte we op stap gaan,
"Weers", zeit ie, "nou mot je goed luistere naar de onderstelling. Rood zit in Bandoeng en wij benne Blauwen wij
zitte in Tjimahi. Onze Divisie kuiert aan het hoofd om de
vijand te pikke. Ons regiment met een plukkie kanonne is
de voorhoede. En van ons regiment in ons bataljon nou
weer zooveel as de voorhoede van de voorhoede. En van
ons bataljon is nou weer onze kompie de voorhoede van de
voorhoede van de voorhoede. En van onze kompie is onze
sectie nou weer de voorhoede. En bij dat zwikkie loopt jou
brigade aan het hoofd. Denk d'r nou maar is over na eu
vertel me dan strakkies wat je doet."
"Luit' ", zeg ik dan, "daar hoef ik niet meer over na te
denke, want dat ken ik toch niet onthouwe. Dat kenne nou
282

goeie strikvrage zijn voor de majoor en voor de kornel,
maar daar mot uWeers niet mee tukke."
Of we staan met de sectie erreges in de blubber.
En dan wijst de luit' hoe of dat het regiment en het
bataljon en de kompie in stelling ligge.
"Nou Weers", zeit ie dan, "je weet, tegeswoordig is bet
allemaal vuur en beweging en beweging en vuur. Nou zelle
we veronderstelIe, asdat onze sectie daar voor ons leit en
z'n eige een apelazerus schiet, en dat jij met je brigade
hier achter dit hobbeltje ligt en dat daar op zij een vijandelijke mitereleur zich verdek hep opgesteld en d'r geen
weet van hep, dat jij al hier zit. En nou krijg jij van mijn
de opdracht om dat ding te pikke. Schrijf nou maar effe
op: "Sectiebevel" .
Zie je, want da's nou tegeswoordig ook de pest, d'r ken
om zoo te zegge geen huzaar met een rooie band om een
hoekie kijke, of ze beginne allemaal te toelisse.
Nou en as ik dan een dikke tien minute me eige blauw
hep zi;te penne en ik ben zoover as "de tweede brigade
zeI u op uw linkervleugel steune en beveilige", dan komp
de kapitein kijke. En tegen dat ik die dan zoo'n beetje
wegwijs hep gemaakt, komp de majoor, en dan komp de
kornel - en dan ken je effe nagaan hoe of dat Weers z'n
eige staat op te winde. En dan mot je wete, dat de heele
vijand niks anders is dan één zoo 'n rooije rotvlag met drie
sloebers, die de lijn ligge te trekke. En dan hep de luit' de
zaak natuurlijk zoo uitgepik, datte we troes in een slokan
of in een karbouwegat terecht komme, en as je dan hande
en voete noodig hep om d'r weer uit te kruipe, dan gooie
die sloebers van de vlag je met droge kluite hardstikke
dood. Dat is dan zooveel as de mitereleur. En a e we dan
die vlag hebbe, en ik heb met die lui van de kluite ook effe
een woordje gesproke, dan houwe we bespreking. En dan
zeit de luit', datte we weer niet met slangetjes hebbe geloope, en de kapitein hep liever dat het allemaal errete
benne, en as ik dan eindelijk ook is wat zegge zal, dan zeit
de majoor: "Weers", zeit ie, "ik zou nou maar liever me
mond hou we, want Napoleon wor jij toch nooit."
283

Nou u en dan ik weer!
Asof Napoleon z'n eige met die vlagge had afgegeve!
Die zou met z'n steek geweze hebhe naar een plukkie
moesoeh en dan zou ie hebbe geroepe: "Richting op die
tamhoermajoor! Pik ze in de kuif, manne. En vanavond
kip met peere en een extra oorlam. Voorwaarts,
maaaaaaarsch !"
Nou, en dan mot u Weers effe meemake!
Zóó lust ik ze rauw!"
Op dat oogenblik galoppeerde een ordonnans naar
Weers.
Weers retireerde op staanden voet naar den veiligen
wegberm.
"Ga weg met dat binatang", waarschuwde hij achterdochtig, "en kom d'r éérst af, as je wat voor me hep."
"Nou," verklaarde hij vervolgens, toen hij het "berichie"
gelezen had, "nou mag ik toch heelemaal doodvalIe. Nou
trekt de majoor ook al an z'n kuite. Ajoh, Wongso, reksomkeert met het zwikkie. Hé, Kario, hellep mijn nou effe op
me appelschimmel. Maar as dat geen noppes soep wordt,
dan ken u van mijn een biertje drinke. Ik zeg maar zoo, het
benne me N apoleonne!"
En aan het ,hoofd van zijn drie stoomende keukenwagens
reed Weers andermaal de onbekende verte tegemoet.

284