J.HUIZINGA

BRIEF

I

ELI

I
189

VEEN

192

TJEENK WILLINK

J. HUIZINGA
BRIEFWISSELING I
1894-1924

Uit dit eerste deel van Huizinga's b1·ieven blijkt
.dat zijn leven niet zelden een gespannen en driimatisch verloop heeft gehad: de worsteling 1nct
het leraarschap in Haarlem en de vergeefse 1,0gingen om als orientalist een plaats tc verwer·
ven, via het onverwachte Groningsc profess<>·
. raat in de geschiedenis en de slechts geleidelijk
• toenemende duide!ijkheid over de eigen wense11
. en plan11en in dit vak, tot aan de tragische in• snijding die de dood van zijn nog jonge vrouw
· in 19r4 geweest is; met daarna de overgang 11aar
Leiden, de snelle uitbreiding van taken e11 verplichtingen, de reeks van klassieke bocken,
Amerika, Herfsttij, Erasmi,s, · en de deels met
hulp van vrienden tot stand gekon1en co11ti1cte11
in het buitenland.
•

---------··----~·-···------~---------~····-..

In de vijftig jaar die deze correspondentie beslaat, ontwikkelt Huizinga zieh van ee11 veclbelovende lingu1st e11 orientalist tot ee11 wereldberoemd historicus en cultuurfilosoof. De brieve11
geven een. boeiend en dikwijls verrassend beeld
. van zijn loopbaan, zijn opvattingen en persoo11lijke omstandigheden. Zij zijn, zoals van hem te
· verwachten was, 111et zorg en stijl gescl1reven,
trefzeker en beknopt, en met een zeer eigen gevoel voor humor. Zii tonen hem in de dagelijkse
bezigheden van zijn werk, maar ook in zijn familiebetrekkingen en in de omgang niet de vele
geleerden en kunstenaars die tot zijn vriende11kring behoorden. Zo leggen zij revens getuigenis afvan een halve eeuw Nederlandse cultuurgeschiedenis.

J. Huizinga, Briefwisse/ing in drie delen.
Deel 11 (1925-1933) verschijnt najaar 1990.
Deel III (1934-1945) verschijnt najaar 1991.

--~-------- ·---·-·······-···"······ ............

Redactie
Leon Hanssen
W.E. Krul
Anton van der Lem

•

Deze uitgave is tot stand gekomen onder auspicien van de
Stichting ter Bevordering van de Beoefening van de Cultuurgeschiedenis
in Nederland

Dit deel is tot stand gekomen met steun van het
Prins Bernhard Fonds

•

•
. . ..

'

•

Vormgeving Koos van der Bijl
Copyright© Erven J. Huizinga
Published by arrangement 1989 by
A.W. Sijthofi's Uitgeversmaatschappij bv
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch,
door fotokopieen, opnamen, of op eni_ge andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
ISBN

90 218 3693 9

WOORD VOORAF

Er zijn enkele duizenden brieven van en aan J. Huizinga (1872-1945) bewaard, daterend uit vrijwel iedere periode van zijn leven. De vroegste zijn afkomstig uit zijn studententijd, de laatste werden geschreven kort voor zijn
overlijden in zijn ballingsoord De Steeg. In de vijftig jaar die deze correspondentie beslaat, ontwikkelde Huizinga zieh van een veelbelovende, maar nog
enigszins onzekere linguist en orientalist tot een wereldberoemd historicus
en cultuurfilosoof. De brieven geven een boeiend en dikwijls verrassend
beeld van zijn loopbaan, zijn opvattingen en persoonlijke omstandigheden.
Zij zijn, zoals van hem te verwachten was, met zorg en stijl geschreven, trefzeker en beknopt, en met een zeer eigen gevoel voor humor. Zij tonen hem
in de dagelijkse bezigheden van zijn werk, maar ook in zijn familiebetrekkingen en in de omgang met de vele geleerden en kunstenaars die tot zijn vriendenkring behoorden. Zo !eggen zij tevens getuigenis af van een halve eeuw
Nederlandse cultuurgeschiedenis.
Er is tot nu toe slechts weinig uit Huizinga's briefwisseling gepubliceerd.
De Commissie van redactie die in 1947 de Verzamelde werken (deel I-IX,
Haarlem 1948-1953) samenstelde, besloot daarin alleen de geschriften op te
nemen die Huizinga zelfvoor uitgave bad gereed gemaakt. Zijn persoonlijke
brieven pasten niet in dit kader, evenmin als de onvoltooide werken uit de
nalatenschap en de toneelstukken, tekeningen en gedichten die hij voor particulier gebruik bad vervaardigd. In 1954, toen zowel Huizinga als Martinus
Nijhoff op een Nederlandse postzegel werden geportretteerd, verzorgde G.
Kamphuis in Maatstaf (II, 203-207) een uitgave van Huizinga's brieven aan
deze dichter; in 1963 maakte Leonhard Huizinga in zijn Herinneringen aan
mijn vader gebruik van een aantal brieven in zijn bezit, en in 1972 waren enkele voorbeelden uit de correspondentie te zien op tentoonstellingen bij de
herdenking van Huizinga's honderdste geboortedag. Daar is het, afgezien
van enkele incidentele aanhalingen, tot voor kort bij gebleven. In 1947 vormden ontzag voor de persoon van Huizinga en terughoudendheid tegenover
vele nog levende betrokkenen een belemmering; in het tijdvak daarna ontstond in de Nederlandse geschiedwetenschap een reactie tegen de cultuurhistorische richting, en bestand er voor biografisch onderzoek betrekkelijk
weinig belangstelling. Nu, ruim veertig jaar na zijn dood, gelden deze omstandigheden niet meer.
Huizinga's werken worden nog altijd gelezen en geciteerd. Herfstti;' der
middeleeuwen, dat al vrij spoedig in het Duits, Engels en Frans werd vertaald, is een van de klassieken van de twintigste-eeuwse geschiedschrijving.
Ook van zijn overige boeken worden de belangrijkste telkens herdrukt. Het
spreekt echter vanzelf dat de betekenis van zijn oeuvre voor de hedendaagse
lezer is veranderd. Wat het aan onmiddellijke invloed heeft verloren, heeft
het aan historische waarde gewonnen. De cultuurgeschiedenis, die in het geheel van de historische wetenschappen nu weer een prominente plaats in-

5

neemt, erkent in Huizinga een voorloper en een inspirator; de discussies
over het vak nemen zijn werk dikwijls als uitgangspunt. Maar tegelijkertijd
zijn Huizinga en het intellectuele milieu waarin hij verkeerde zelf onderwerp geworden van cultuurhistorische studie. Deze uitgave komt aan beide
interessen tegemoet. Zij kan als een aanvulling worden beschouwd op Huizinga's werk, waarvan zij het ontstaan en de achtergronden toelicht. Maar zij
kan ook zelfstandig worden gelezen als de geschiedenis van een uitzonderlijk
en niet altijd gemakkelijk te doorgronden man, en als het verhaal van de
vriendschappen die hem met anderen verbanden.
Het is opmerkelijk welk een grote rol de verstandhouding met geestverwanten in Huizinga's leven heeft gespeeld. Hij is er in geslaagd bij velen die
hij zelf zeer hoog achtte een blijvende affectie op te wekken. In sommige
brieven moet hij zieh met een grotere directheid hebben uitgesproken dan
nu is terug te vinden. Dat er veel verloren is gegaan, zou echter zijn volledige instemming hebben gehad. Uiteraard heeft hij wel eens aan de mogelijkheid gedacht dat zijn brieven zouden worden uitgegeven. Op 28 januari 1927
schertste Andre Jolles over een Jaapje Vliegenthart die veertig jaar later op
hun briefwisseling zou promoveren; hij stelde zieh voor hoe zij uit de hemel
· zouden roepen: 'meo jure, Jaapje, je begrijpt er niets van!' Huizinga moet
met schrik hebben gereageerd, want in Jolles' volgende briefheet het: 'Met
de ''griezeligheid'' van nagelaten correspondentie ben ik het ook al weer
eens - verbranden! als je blieft.' Jolles heeft, voor zover is na te gaan, de brieven in zijn bezit tenslotte inderdaad vernietigd. Ook Henriette Roland Holst
heeft Huizinga's brieven aan haaren haar echtgenoot Richard Roland Holst
niet bewaard. Huizinga heeft een dergelijke stap misschien overwogen, maar
tenslotte toch nooit genomen.
Zo komt het dat sommige van zijn vrienden in de uitgave soms bijna nadrukkelijker aanwezig zijn dan hijzelf. Andere voor hem belangrijke personen ontbreken daarentegen vrijwel geheel. De briefwisseling moet dan ook
met enige voorzichtigheid worden gehanteerd; zij geeft geen volledig beeld
van de contacten die Huizinga onderhield. Huizinga stelde geen systematisch archiefsamen van zijn brieven, en veel van zijn correspondenten deden
dat evenmin. In sommige gevallen is er vrijwel zeker heel weinig correspondentie geweest. De collega's uit Leiden met wie Huizinga bevriend was, zoals bijvoorbeeld C. van Vollenhoven en W. de Sitter, ontmoette hij met grote regelmaat; er was geen noodzaak om wat zij samen bespraken nog eens op
schritt te stellen. Ook met een studiegenoot als C. T. van Valkenburg, die hij
gewoonlijk in Amsterdam bezocht na afloop van de maandelijkse Akademievergaderingen, zijn waarschijnlijk niet veel brieven gewisseld. Dat deze relaties van Huizinga in de uitgave slechts incidenteel worden genoemd, betekent niet dat zij elkaar weinig te zeggen hadden.
Huizinga liet zieh bij het schrijven van brieven leiden door bepaalde stilistische principes, waaraan hij ook ethische waarde toekende. Hij had een afkeer van wat hij 'ontboezemingen' noemde; evenmin had hij er behoefte aan
zijn gedachten te ordenen door een intensieve uitwisseling van ideeen. Een
briefbehoorde doeltreffend en ter zake te zijn. Maar hij maakte een onder-

6

scheid tussen zorgvuldige stilering en formalisme; ware stijl is de uitdrukking van een persoonlijkheid en bestaat niet in voorgeschreven wendingen
en cliches. In een boekbespreking uit 1913 betreurde hij het dat er in de humanistenbrieven van de zestiende eeuw zo weinig dagelijks leven door de
conventionele formules van het geleerdenlatijn schemerde: 'de diepste waarde van brieven als geschiedbron is de cultuurhistorische: het onmiddellijke
kleine leven, dat uit hen spreekt, de aardlucht van den bodem, waarop de
schrijver trad' (IV, 334). En in 1938 zei hij in zijn herdenking van Richard
Roland Holst: 'Hij was een briefschrijver zonder weerga; meestal waren het
korte kaartbriefjes, maar elk ervan was als een bloem, die hij voor U geplukt
had' (VI, 516). In deze metaforen, de aardlucht, de bloem uit de tuin, vervatte Huizinga zijn verlangen naar wat hij in zijn geschiedwerk het 'direct contact' noemde. Een korte mededeling, een verslag van een alledaags onderwerp, 'het onmiddellijke kleine leven', was hem daarvoor vaak genoeg.
Het is niet gemakkelijk te definieren wat Huizinga zocht in de mensen met
wie hij graag omging. Misschien was het dat zij allen hun leven in dienst stelden van een ideaal, een inspiratie, een streven dat boven hun individuele belang uitging. Vrijwel allen waren zij in hun jeugd geraakt geweest door de gedachten van schoonheid en maatschappelijke verheffing die het Nederlandse
fin-de-siecle beheersten; vrijwel allen ook meenden zij deel uit te maken van
een elite die tot taak had dit hoge cultuurideaal althans op het eigen terrein te
verwezenlijken. En naarmate de twintigste eeuw vorderde werden zij vrijwel
allen, ongeacht hun politieke overtuiging, resoluut anti-modernist.
Huizinga heeft lange tijd in de mening geleefd dat hij, met zijn wens om
de gemeenschapsidee van de jaren 1890 te zuiveren van alles wat er nog aan
artistieke romantiek uit de sfeer van De Nieuwe Gids in was achtergebleven,
modernen vooruitstrevend was. Anders dan bijvoorbeeld Albert Verwey beschouwde hij de idee van de gemeenschapskunst als een breuk met de Beweging van Tachtig en niet als een voortzetting daarvan. Wilde de kunst werkelijk een maatschappelijke functie vervullen, dan moest zij de aanspraak op
leiderschap laten varen en een plaats zoeken naast alle andere intellectuele
,
activiteiten. Van een onderscheid in niveau tussen kunst en wetenschap wil·
de hij niet weten. Zijn beoefening van de geschiedenis had lyrische trekken,
terwijl de twee beeldende kunstenaars met wie hij het meest bevriend was,
Jan Veth en Richard Roland Holst, tevens professoren waren. Maar in Huizinga's voorbijstreven van Tachtig kwam al spoedig een element van nostalgie naar het degelijke liberalisme van de tijd die daaraan vooraf ging. De artistieke vernieuwingspogingen van de vroege jaren 1920 leken hem slechts
een hernieuwde vlaag van de kunstenaarshoogmoed die hij al zo lang verwierp. De expressionistische poezie van Marsman die hij als Gids·redacteur
te beoordelen kreeg was een breekpunt. 'Laat ons toch de moed hebben, om
ouderwetsch te zijn!' Omstreeks deze tijd besloot hij dat alles wat zieh in de
kunst als vooruitstrevend aandiende, hem verder onverschillig zou zijn.
Huizinga's ontwikkeling van een modern denkend man, bewonderaar van
de nieuwste culturele stromingen, naar de conservatief die hij tenslotte in
steeds sterkere mate werd, laat zieh in de brieven tot 1924 nauwkeurig vol7

gen. Eeh boeiend aspect van deze eerste dertig jaar van de briefwisseling is
daarnaast zijn opklimmen tot een positie van nationale en vervolgens ook internationale prominentie. Zijn naam als subtiel en stijlvol historicus ging al
aan zijn grote werken vooraf; in het buitenland trok hij het eerste de aandacht door zijn Mensch en menigte in Amerika, dat door het kort daarop versehenen Herfsttij der middeleeuwen altijd enigszins is overschaduwd. Huizinga is in de literatuur dikwijls voorgesteld als een teruggetrokken kamergeleerde. Uit de brieven blijkt dat zijn leven niet zelden een gespannen en dramatisch verloop heeft gehad: van de worsteling met het leraarschap in Haarlem en de vergeefse pogingen om als orientalist een plaats te verwerven, via
het onverwachte Groningse professoraat in de geschiedenis en de slechts geleidelijk toenemende duidelijkheid over de eigen wensen en plannen in dit
vak, tot aan de tragische insnijding die de dood van zijn nog jonge vrouw in
1914 geweest is; met daarna de overgang naar Leiden, de snelle uitbreiding
van taken en verplichtingen, de reeks van klassieke boeken, Amerika, Herfsttij, Erasmus, en de deels met hulp van vrienden tot stand gekomen ccintacten
in het buitenland, tot er omstreeks het midden van de jaren '20 een vertraging in tempo optrad. Dit deel eindigt met plannen voor een groot boek over
de twaalfde eeuw dat nooit werd voltooid.
Onder Huizinga's correspondenten treden er enkele in het bijzonder naar
voren. In de eerste plaats is dit de enkele jaren oudere portretschilder en
kunstcriticus Jan Veth (1864-1925), die al in Huizinga's studententijd door
zijn essays veel indruk op hem had gemaakt. Veths poging in 1895 om Huizinga als tekenaar aan De Kroniek te 1aten meewerken liep op niets uit, maar
zij bleken al spoedig goed met elkaar overweg te kunnen en tal van belangstellingen te delen. Toen zij na 1916 gezamenlijk tot de redactie van De Gids
behoorden en elkaar veel vaker zagen, verdween tenslotte het vormelijke
'Gij' uit de brieven. Toch bleef er van Huizinga's kant in de vriendschap altijd een element van ontzag. Na Veths dood in 1925 groeide het levensbericht dat Huizinga van hem wilde schrijven uit tot een volledige biografie.
De relatie met Andre }olles is, anders dan die met Veth, in hoofdzaak een
schriftelijke geweest. Huizinga zocht Jolles (1874-1946), de jongste en de
meest avontuurlijke van de medewerkers uit de begintijd van De Kroniek, in
1896 in Amsterdam op om hem voor een lezing uit te nodigen; na 1897, toen
Huizinga leraar in Haarlem was, zagen zij elkaar vaker, en in 1899 gingen zij
samen naar het orientalistencongres in Rome. }olles vestigde zieh in Florence, waar hij in de paasvakantie van 1902 Huizinga op zijn huwelijksreis kon
rondleiden. In de herfst van dat jaar begon hij een studie archeologie en
kunstgeschiedenis in Freiburg-im-Breisgau. Zijn ambities om in Nederland
een positie als letterkundige te verwerven liet hij daarmee voorlopig varen.
Vanaf deze tijd dateert zijn uitvoerige correspondentie met Huizinga, die
een van zijn voornaamste contacten in zijn geboorteland was geworden. }olles' brieven zijn improviserende cultuurhistorische essays, associatief en uitdagend; zoals uit een enkel bewaard antwoord valt afte leiden, heeft Huizinga zieh door hem telkens geprikkeld gevoeld tot een kritisch bezien van zijn
eigen standpunten en inzichten. 'Het is bekend, dat ik een oud en groot

8

zwak voor den schrijver en zijn geest heb', schreefhij in 1919 aan zijn mederedacteuren toen hij een artikel van Jolles, inmiddels hoogleraar Nederlands
in Leipzig, ter plaatsing in De Gids aanbood. Huizinga heeft herhaalde pogingen gedaan om Jolles naar Nederland terug te halen, ook nadat deze in
1914 Duitser was geworden; dat J olles in 1933 meeging in het nationaal-socialisme en de vriendschap verbrak, is voor hem een bittere teleurstelling geweest.
Van een andere, veel minder wetenschappelijke aard is de briefwisseling
met de schilder Richard Roland Holst (1868-1938) en zijn echtgenote, de
dichteres Henriette Roland Holst-Van der Schalk (1869-1952). Huizinga riep
in 1914 de hulp in van Roland Holst bij een protest tegen de wandversiering
die de rijksbouwmeester in het nieuwe Groningse universiteitsgebouw liet
aanbrengen. Het is vooral de manier geweest waarop zij beiden hem moed
wisten te geven tijdens en na de noodlottige ziekte van zijn vrouw, die een
duurzame band schiep. Huizinga bracht nadien bijna ieder jaar enkele <lagen
door op hun landgoed De Buissche Heide bij Zundert; hij genoot van de verslagen van het buitenleven die Roland Holst hem stuurde. In Henriette Roland Holst bewonderde hij de gedrevenheid waarmee zij zieh door haar
hooggestemde idealen liet leiden, ook al stond hij, evenals haar man, afwijzend tegenover de politieke consequenties die zij daaruit trok.
Ofschoon Huizinga meestal enige distantie heeft bewaard tot de academische geschiedbeoefening van zijn tijd, waren er talrijke vakgenoten met wie
hij het contact ook om persoonlijke redenen op prijs stelde. Daarvan getuigen de brieven met H.Th. Colenbrander, die hem steunde bij zijn omstreden benoeming in Groningen in 1905; met de vermaarde Belgische historicus Henri Pirenne, die zeker in de eerste jaren van zijn hoogleraarschap zijn
grote voorbeeld was; later met andere buitenlandse collega's als Frederick J.
Turner en P.S. Allen, en met leerlingen als Jan Romein, wiens gecompliceerde verhouding tot Huizinga zieh hier al in een vroeg stadium aftekent.
De betrekkelijk schaarse familiebrieven tenslotte behoeven geen toelichting. Vooral in de regelmatige berichten aan zijn broer uit 1914 komt Huizinga, geemotioneerd en gereserveerd tegelijk, nader tot de lezer dan in enig ander document.

9

.,,e <> •-'7'>":,,..,,_,ee...,,._'___~.

I

~-v-,o..._..
o....__,.-.,_,,._:,c'--

•
1 -

• •

QQ

c

q

.,,p· -

A,_..,-~~--. . ,0.t.-<><>~-

C..t c::::: o

a

.>:: o

4

/

e

R

< ••

c

Q

c,

c:

e

*'

'~

•
••

•Q

,. -

..,. "' O'a

"'
<?<

•

Q

b

,;.

f

0(

•

Q

. • - .r < ....

p

a

;, c

~

f

q

'

/

:,

-('.

Q

•

.

, .,.•

... •

•>•

c:.x: p ,

,.c>(·

"'-

C• oofil •

-n

,• •

•

•'

•

"t

,
•

)

•

,eo t:7r.:,., .. •

• •

(

~

..-(

,..
L, • • •

•

. ....

•

•

•

• •,

.::::,, Q

Rn

::,

c:

• -1'

,

-,
"

'"
,-1 n

f')

,_.,

G

. . .,,...._A-~
.,
- ., ' •
,Z:o,o,

• ' •

• ,/q

A

••

A

- ' ... •- .
""

a

2:o

,>

,

•

...._,z_, •

•

Q' .....

•

• .

,0

Oo

•

•

•

~

4 a

q

,

t::,, .. ...

1

pi

e,

,

s,

Q

...... q - ••

Q

D

•

q

e

•

0(

•

<

CA

• , n<

ae

7

,...

ß

.
q
<
- "'
... , o,,.. ...
•

cv:: ' •
•
,.v ,:;,.,.,
cC;;;,

•
• >'

-,

-

A

.,
-

L,

,, ..,

L

.... .

.

,('.

•

.-~

«:>(

n

A

a.

0

R

<

e

,

•

0

"

D

.,,..

0
0

0

<

c

,

. . ',<

ßq 0 q

G- 0

"

,A Qo

<> .. .., •

#'

g

,p

'

,l. <e

•

e

'

~

7'

•

.., s,,

• c?C2o

D

•
..:..,,.. L.

<

,,,

/

„ •

(2

...,,
• -. -

Q

' -

,:

<>

e •
2".

-

c,

""

'?

0

7",

O,,-o

..f

~,,,. ---·'*"''...

..__a0"-,·~,,,~.,.-.,__

/ <"<

<'·

'

,

e _..c..•n:>--•<L.L.r.- ~

t:. ,

• •

h,_Q-~AL--('.,<;_,..

q

A

1

,

<

•

,r:?':c:...1c:,:::1.._,,~~· ~-- ,-.._,c>.!...JG!~......_~--... ... .

•

,::.,.~~..,,~~~-~~ -.
~ < .. . , .... , .... ,~
-<I

G?Q

.. . ....:::. ,
C">

c

e

-

t"Q

>-(c;._,.__. ,....__~,
.. __

0

'

,

<"(

•
, ..._

.

..

.,(" «

•

C>

.' •

.,

< .,~,..n,.,._,a-...,.,~.---, ,,
...

A

_,L,._,q _,,.___ ~j;,o.•RQ.,,._~,-,,:,uoQ....JQ"'c....

,

,

e

A' Q <

, , ,E

·•

0

-

„;112

-<". D

'>

e

,,.

J

' •

?
z,

q

......

.,

.. ..

-

-

,fr...,.......,.,,__ ~--E'a:-~~--,,-.... .....,....c..-..,~.--,,",-..,.,.~--~-~··
c:._..,,
..
,P

~Q

q

1

,

/.
Huizinga aan Jan Romein,

2

1

....
?

p

<

• •>
•

•

#21,

..

,._ n,

)

juni r9r8 (kaart, voor- en achterkant).

VERANTWOORDING

De twee grote verzamelingen van Huizinga's correspondentie bevinden zieh
in het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum te 's·
Gravenhage en in de bibliotheek van de Rijksuniversiteit te Leiden. Op basis
van het daar aangetroffen materiaal is navraag gedaan naar andere brieven
van en aan Huizinga. Uit binnen· en buitenlandse archieven, uit bibliotheken, musea en andere wetenschappelijke instellingen en tevens uit particulier bezit zijn tenslotte meer dan drieduizend brieven van en aan de histori·
cus bijeengebracht. Door een enquete en door plaatsing van oproepen in
kranten en wetenschappelijke tijdschriften is getracht zoveel mogelijk brieven te achterhalen.
Alle brieven van Huizinga zijn gepubliceerd met toestemming van mr. J.
Kist, die de erven Huizinga vertegenwoordigt. Van alle overige aan Huizinga gerichte brieven is waar mogelijk toestemming gevraagd aan de schrijvers
of hun erven. In een enkel geval bleek het niet mogelijk het adres van deze
personen te achterhalen. Waar naar oordeel van de redactie in de betreffende
brieven geen belang van eventueel rechthebbenden werd geschaad, is besloten deze brieven niet in de uitgave te laten ontbreken.
Deze uitgave van Huizinga's correspondentie zal drie delen omvatten. In
het laatste deel zal een volledig personenregister worden opgenomen. Om redenen van plaatsruimte was het nodig een keuze uit de brieven te maken.
Daarbij is de voorkeur uitgegaan naar brieven met een persoonlijk karakter.
De meeste strikt wetenschappelijke of formele brieven, verzoeken om inlichtingen, afspraken en bedankjes voor overdrukken zijn niet opgenomen. In
sporadische gevallen is gekozen voor het weglaten van passages in een brief.
Dit is aangeduid met het volgende teken: [... ]; de weggelaten passage is daar•
na 1n een noot samengevat.
Bij de samenstelling is geen onderscheid gemaakt tussen de brieven die
Huizinga schreef of ontving op persoonlijke titel en die welke hij geschreven
of ontvangen heeft uit hoofde van zijn verschillende functies. De vele commentaren die Huizinga als redacteur van De Gids schreef op rondgezonden
kopij hebben wij daarentegen niet als brief beschouwd en niet opgenomen.
De redactie is zieh er van bewust dat het aangehouden selectiecriterium onvermijdelijk een subjectief element introduceert. Er is echter voortdurend
uitgegaan van de vraag in welke mate de te publiceren correspondentie een
bijdrage levert tot de kennis van Huizinga's leven en werk.
Gestreefd is naar een bondige annotatie, die toch alle gegevens verschaft
voor een goed begrip van de brieven. Verwijzingen naar secundaire literatuur zijn daarom niet opgenomen. Gebeurtenissen en persoonsnamen die algemeen bekend verondersteld mogen worden als 'Russische revolutie' en
'Rembrandt', hebben geen voetnoot gekregen. In de annotatie bij de brieven
van Andre Jolles - die sterk associatiefte werk gingen vele historische figuren noemt - zijn de personen en zakelijke kwesties uit de tijd van Jolles en
II

Huizinga zelfwel verklaard, de talrijke historische namen niet. De annotatie
zou hier slechts feitelijke informatie kunnen geven, maar niet of nauwelijks
het verband in Jolles' betoog of associaties kunnen tonen.
De brieven worden gepresenteerd in chronologische volgorde. Van de ongedateerde brieven konden de meeste gedateerd worden met behulp van het
poststempel. In die gevallen is dit in het briefhoofd vermeid. Wanneer ook
een poststempel ontbrak en de datum gepostuleerd is op grond van de inhoud van de brief of anderszins, wordt dat in een noot verklaard en is de datum tussen rechte haken geplaatst. Bij brieven van eenzelfde datum worden
de door Huizinga geschreven brieven afgedrukt v66r de door hem ontvangen brieven. Zijn er meer brieven op dezelfde datum door hem geschreven
of aan hem gericht, dan bepaalt de alfabetische volgorde van Huizinga's correspondenten de rangschikking, tenzij de inhoud va.n de brieven anders
voorschrijft. Het was een eigenaardigheid van Andre Jolles om een brief op
een bepaalde dag te beginnen en op latere data te vervolgen en/ofte voltooien. Deze brieven zijn onder de eerste door hem genoemde datum opgenomen.
Een plaatsnaam achter de naam van de briefschrijver of -ontvanger is uitsluitend gegeven wanneer die expliciet door de auteur vermeid was. Om verwarring te voorkomen zijn wel bij de brieven van Richard en Henriette Roland Holst de ontbrekende plaatsnamen tussen rechte haken toegevoegd. Zij
verbleven in de zomer meestal op hun landgoed de 'Buissche Heide' bij
Zundert terwijl zij 's winters in Laren, later in Bloemendaal woonden. Bovendien is hier 'Buissche Heide' vervangen door de plaatsnaam Zundert. Op
overeenkomstige wijze is het huis van Huizinga's schoonfamilie 'Toornvliet' - een naam die verschillend gespeld voorkomt: Toornvliedt, Torenvlie(d)t - vervangen door de plaatsnaam Middelburg. Toornvliet lag destijds
strikt genomen even buiten Middelburg, in de gemeente Koudekerke, en
werd enkele malen als 'bij Middelburg' geadresseerd. Hetzelfde geldt voor
Huizinga's huisadres 'Klein Toornvliet' in Helpman bij Groningen, destijds
gemeente Haren. Hier is de plaatsnaam met Groningen aangeduid.
De vindplaats van de originele brief of kopie is in de meeste gevallen uitsluitend aangegeven met de naam van de gemeente, gevolgd door de naam
van de betrokken instelling. Brieven die bewaard worden in archieven, bibliotheken ofmusea zijn niet met coderingen aangeduid omdat vele van deze
instellingen bezig zijn hun collecties met behulp van de computer te hernummeren, waarmee deze gegevens snel zouden verouderen. De in het Huizinga-archief in de Leidse Universiteitsbibliotheek of in een andere collectie
aldaar aangetroffen brieven zijn niet met doos- of collectienummer aangeduid, maar kortweg met: Leiden, UB. Alleen het archief van De Gids is afzonderlijk vermeid.
In de noten worden de volgende afk.ortingen gebruikt:
ARA Algemeen Rijksarchief
GA Gemeentearchief
IISG Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis
KB Koninklijke Bibliotheek
I2

KDC Katholiek Documentatie Centrum
NLMD Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum
NRC Nieuwe Rotterdamsche Courant
UB U niversiteitsbibliotheek
VW Verzamelde Werken
Er is gekozen voor een kritische weergave van de brieven. De bladspiegel datering, aanhef en ondertekening - is voor alle brieven geformaliseerd en
geeft niet het schriftbeeld weer. Bij nieuwe alinea's is steeds ingesprongen;
eventuele regels wit zijn weggelaten. Toevoegingen, bijvoorbeeld in de marge, zijn waar mogelijk in de tekst zelf opgenomen en in een voetnoot verantwoord. Onderstrepingen, enkele zowel als meervoudige, zijn cursief gezet;
waar de handtekening onderstreept was, is dit niet overgenomen. Er wordt
niet expliciet vermeld of een brief met de hand geschreven is of getypt.
Evenmin zijn het formaat of andere uiterlijke bijzonderheden van de brief(kaart) aangegeven; wel wordt het in de sterretjesnoot met een korte omschrijving vermeld wanneer er sprake is van een prentbriefkaart. Huizinga
zelf schreef, net als zijn vaste briefpartners, zijn brieven nagenoeg altijd met
de hand; in zijn geval met zwarte inkt, doorgaans op A 4- of op dubbelgevouwen A 5-formaat of op cartes. In de regel wordt een eventueel briefhoofd niet
genoemd. De praktijk laat zien dat er, niet alleen door Huizinga, evengoed
privecorrespondentie werd gevoerd op 'officieel' briefpapier als 'officiele'
correspondentie op blanco papier.
De spelling van de brieven in het Nederlands is steeds in de oorspronkelijke vorm gehandhaafd. De onconventionele schrijfwijze van vooral Andre
}olles en het echtpaar Roland Holst is gerespecteerd en dus met opzet niet
verbeterd tot grammaticaal 'correct' Nederlands. Het is opmerkelijk te zien
hoe deze schrijvers, met name de Roland Holsten, gewoon waren de taalregels te negeren. Zo schreefRichard Roland Holst consequent 'rede' waar 'reden' zou moeten staan en Henriette schreef doorgaans 'eigelijk' in plaats van
'eigenlijk'. Huizinga zelf sprong met de voorgeschreven buigings-n nogal
luchthartig om, al is uit het handschrift niet altijd op te maken of de buigings-n er wel of niet staat. In dergelijke gevallen hebben wij gekozen voor
de grammaticaal correcte vorm. Waar het handschrift geen twijfel laat hebben wij Huizinga's gebruik, ook als het formeel onjuist is, gerespecteerd.
Evidente verschrijvingen in het Nederlands zijn verbeterd en in een voetnoot verantwoord. Doorhalingen zijn alleen vermeld wanneer het doorgestreepte woord in belangrijke mate afweek. Waar nodig zijn leestekens stilzwijgend toegevoegd.
De niet-Nederlandstalige brieven worden alle aangeboden in de taal waarin ze geschreven zijn; de woorden, passages en brieven in andere talen dan
het Frans, Duits en Engels zijn in de voetnoten vertaald. Kleine fouten en/of
verschrijvingen in de vreemde talen zijn stilzwijgend verbeterd, bijvoorbeeld wanneer Huizinga zieh in het Frans of Duits vergiste wat betreft de
uitgangen ofhet woordgeslacht. Eigenaardigheden echter als 'examinations'
in plaats van 'examens', of 'dans la forme' in plaats van 'sous la forme' zijn
gehandhaafd. In zijn eerste brieven in het Frans en Duits, toen hij nog wei-

13

nig ervaring in het schrijven van deze talen had, lijkt Huizinga zieh over
neerlandismen geen zorgen te hebben gemaakt. Deze losheid in het taalgebruik accentueert het particuliere karakter van zijn brieven .

•

14

DANKBETUIGING

Bij de voltooiing van het eerste deel van de correspondentie van Huizinga
wil de redactie haar erkentelijkheid betuigen aan allen die aan deze uitgave
hebben meegewerkt. In de eerste plaats gaat onze dank uit naar de familie
Huizinga, met name naar mr. J. Kist, die haar belangen vertegenwoordigt.
Wij waarderen het zeer dat de verschillende familieleden de in hun bezit
zijnde correspondentie ter beschikking van de redactie hebben willen stellen. Wij danken mw. E. Huizinga voor toestemming tot reproductie van
haar moeders portret door Jan Veth. Dit portret wordt hier voor de eerste
maal afgebeeld.
In niet mindere mate is de redactie dank verschuldigd aan het Prins Bernhard Fonds en aan de Stichting ter Bevordering van de Beoefening van de
Cultuurgeschiedenis in Nederland onder voorzitterschap van prof.dr. M.C.
Brands. Het Prins Bernhard Fonds heeft de uitgave van dit eerste deel financieel mogelijk gemaakt. Wij zijn de heer Brands erkentelijk dat hij deze uitgave organisatorisch heeft willen begeleiden en op het Historisch Seminarium van de Universiteit van Amsterdam een redactiebureau heeft laten inrichten. In het bijzonder moet hier genoemd worden de hulp bij het intikken
van de brieven door drs. P. Knevel, die wij hierbij onze dank betuigen.
Voor hun adviezen en correcties zijn wij de leden van de Commissie van
toezicht erkentelijk: dr. F.F. Blok, prof.dr. A.E. Cohen, prof.dr. E.H. Kossmann en dr. M.E.H.N. Mout. Wij betreuren het dat dr. Blok zijn medewerking om gezondheidsredenen na dit eerste deel moet beeindigen.
Bij het aanleggen van de verzameling briefcopieen hebben wij alle hulp
gekregen van de beheerders van de beide grote Huizinga-collecties. Wij danken drs. S.A.J. van Faassen en zijn medewerkers van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum te 's-Gravenhage voor het ter beschikking stellen van Huizinga-brieven in de vorm van film en xeroxcopie.
Voor de medewerking die wij kregen van prof.dr. P.F.J. Obbema, conservator van de afdeling handschriften van de universiteitsbibliotheek te Leiden,
en van zijn medewerkers, zijn wij eveneens zeer erkentelijk.
Zonder iedereen te kunnen noemen die ons bij de totstandbrenging van
deze uitgave behulpzaam zijn geweest danken wij met name: dr. Bruce Barker Benfield (Bodleian Library Oxford, corr. Allen), dr. Antoine Bodar (corr.
Jolles), dr. F.G.M. Broeyer (corr. R.N. Roland Holst), Mark Derez (Universiteitsarchief Leuven, corr. Hoste), mw. Andree Despy-Meyer (Archives
Universite Libre Bruxelles, corr. Pirenne), mw. P.W. Duparc-Maas (Eersel,
corr. Duparc), Van Eeden-archief (UB Amsterdam), het Gemeentemuseum
te 's-Gravenhage (corr. Van Anrooy), Gerald Hanotaux (Le Mans, corr. Hanotaux), B. Hoekstra (corr. Kampinga), drs. K. van der Horst (UB Utrecht,
corr. Geyl), prof.dr. F.W.N. Hugenholtz, de Henry E. Huntington Library
(San Marino,California, corr. Turner), het Instituut Kern (RU Leiden,
corr. Vogel), het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (Amster-

15

dam, corr. Romein), het Katholiek Documentatiecentrum (KU Nijmegen,
corr. Brom), de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage (handschriftenafdeling), mr. W.R.H. Koops (UB Groningen), het Leids Universiteitsfonds,
drs. W. Otterspeer (Academisch Historisch Museum Leiden), dr. Chr.
Overstolz (Bazel, corr. Schwabe), het Rijksprentenkabinet (Rijksmuseum
Amsterdam, corr. Veth), jhr. J. Six (corr. J. Six), de Staatliche Museen
Preussischer Kulturbesitz (Berlijn, corr. Brugmann), de Stadsbibliotheek te
Haarlem (corr. De Roos), dr. S.J. Suys·Reitsma (corr. Suys), J. Vellekoop
(corr. Jolles), de universiteitsbibliotheken te Bonn (corr. Usener) en Gent
(corr. Fredericq) en het Verwey-Archief (UB Amsterdam)
Voor de hulp bij het vertalen van de fragmenten uit de klassieke talen danken wij prof.dr. Chr.L. Heesakkers, uit het Russisch dr. M.P. van den Heu·
vel en uit het Sanskrit dr. A. Lubotsky en mevr. drs. H. 't Hart-Muyzen·
berg.
Voor zijn adviezen ten bate van de uiterlijke verzorging van het boek zijn
wij dr. Johan Polak erkentelijk. Onze dank gaat ten slotte uit naar de medewerkers van uitgeverij Veen/Tjeenk Willink, in het bijzonder de heer Koos
van der Bijl, die aller wensen verenigde en ook verantwoordelijk is voor de
uiteindelijke vormgeving.

16

KALENDARIUM J. HUIZINGA

1872
1897
1897 1902
1903
1903 -

7 december, geboren te Groningen
28 mei, promotie te Groningen
1905, docent geschiedenis aan de gemeentelijke HBS te Haarlem
24 maart, huwelijk te Middelburg met jkvr. Mary Vincentia Schorer
geboorte dochter Elisabeth
1905, privaat-docent in de oudheid- en letterkunde van Voor-Indie te
Amsterdam
1905 geboorte zoon Dirk
1905 - 1915, hoogleraar vaderlandse en algemene geschiedenis te Groningen; inaugurele rede Het aesthetisch bestanddeel van geschiedkundige

voorstellingen
1906
1908
1912
1914

geboorte zoon Leonhard
geboorte zoon Jakob Herman
geboorte dochter Hermanna Margaretha
21 juli, overlijden echtgenote
28 oktober, benoemd tot hoogleraar algemene geschiedenis te Leiden
1915 27 januari, inaugurele rede Over historische levensidealen
1916 28 april, benoemd tot lid van de Kon.Ak.v.Wetensch. te Amsterdam
1916 - 1932, lid van de redactie van De Gids
1918 Mensch en menigte in Amerika
1918 - 1919, voorzitter van de Mij. der Ned. Letterkunde te Leiden
1919 Herfsttij der middeleeuwen
1920 20 maart, overlijden zoon Dirk
1924 Erasmus
1926 Tien Studien
april - juni, reis door de Verenigde Staten
1927 Amerika levend en denkend

Leven en werk van Jan Veth
1929 Cultuurhistorische verkenningen
1929

november, voorzitter van de Afd. Letterkunde van de Kon.Ak.v.
W etensch. te Amsterdam (tot 1942)
1930 maart - april, gastcolleges aan de Sorbonne
december - maart 1931, reis naar Nederlands Indie
1932 - 1933, rector magnificus
1933 januari, affaire plagiaat Colenbrander
april, affaire-Von Leers
9 oktober, laatste ontmoeting met Andre Jolles, die de vriendschap
verbreekt
oktober, lid van de Commission Internationale de Cooperation Intellectuelle te Parijs
1934 voordrachten aan de zomeruniversiteit te Santander (Spanje)
1935 In de schaduwen van morgen
II

17

1937
1938 ·
1941

1942
1943
1945

18

De wetenschap der geschiedenis
4 oktober, huwelijk te Leiden met Auguste Schölvinck
Homo ludens
Nederland's beschaving in de zeventiende eeuw
geboorte dochter Laura Maria
27 november, sluiting van de Leidse universiteit
7 augustus - 24 oktober, gijzelaar in kamp St. Michielsgestel, vestigt
zieh vervolgens met vrouw en kind in De Steeg bij Arnhem
Mij'n weg tot de historie
1 februari: overlijden
Geschonden wereld (postuum)

[ l ]

Johan Huizinga (Diekirch) aan zijn vader en stiefmoeder 1*
3 augustus 1894
Lieve Pa en Ma,
Het is jammer, dat we van te voren niet beter hebben afgesproken, waar
wij zoo nu en dan eens een brief poste restante konden afhalen, want U begrijpt, dat wij wel eens graag eenig bericht zouden ontvangen. We zouden
nu wel kunnen bepalen, dat U p.r. Coblentz schrijft, maar het is de vraag,
of we daar dan niet al geweest zijn, of ook, of we er den tijd hebben, naar 't
postkantoor te gaan, want we zullen daar wel niet lang blijven. In Keulen
zouden we natuurlijk wel een briefkunnen afhalen, maar dan kan U ook net
zoo goed eerst schrijven, als we weer in 't land zijn. In elk geval zullen we
hier en daar wel eens op het postkantoor kijken, of er soms een brief is, met
goede berichten, hoop ik, omtrent gezondheid en dergelijke zaken. Om dergelijke dingen even in eens af te handelen, ik zal later nog wel schrijven, wat
ik graag had, dat Ma weer naar Arnhem stuurde, want U begrijpt, dar ik, als
ik daar weer kom, te ontoonbaar zal wezen, om me zoo te laten zien. Nu zal
ik beginnen, wat verder te verteilen van onze reis, die bij voortduring uitstekend gaat. Van Rochefort gingen we 's morgens naar Luxemburg, zagen
daar de stad, die erg schilderachtige gezichten levert van haute en basse ville
aan de kanten van de Alzette, met prachtige vuile achterbuurtjes bij bruggen over de rivier. We loopen alle kerken (alles katholiek in dit land) die er
een beetje oud uitzien, binnen, om te zien, of het mooi is, er zijn hier erg
aardige oude kerkjes. Van Luxemburg gingen we 's middags vijf uur naar
Diekirch. W e zijn in 't hötel des Ardennes, het is hier in dit land half
Duitsch, half Fransch, de eigenaar is een brave Duitscher, met de brave
naam van Heck, door ons gewoonlijk betiteld als Hekkie-Bekkie-Melkjelik.
Het is een groot en vol hotel, wij logeeren in de dependance, het table
d'höte telt ± 128 personen. Onze kamer is frisch en goed. Het is er eenvoudig, maar heel goed, niet eens zoo erg eenvoudig, een beste plaats, om in
pension te gaan. De onmiddelijke omstreken zijn wel aardig, maar niet zoo
mooi als verderop. 's Avonds toen we aankwamen was 't zoowat donker, de
volgende morgen (gisteren Donderdag) deden we eerst voor 't diner (1 uur)
een wandeling in de buurt, 's middags naar Vianden, erg mooie streek, aardige ruine, typisch stadje. Maar we hadden geen tijd, er schetsen te maken,
want we moesten per stoomtram terug. Daarom zijn we vanmorgen er weer
heengegaan met de tram heen en terug, en ik heb er verscheiden schetsjes
gemaakt, mijn schetsboek raakt al mooi vol. Het zijn hier prachtige rivierdalen tusschen rotsen of groene bergen met bosch of bouwland.
Nu begint de piano te spelen, wat mij misschien wat hinderen zal, het is
hier 's avonds heel aardig, in de eetzaal wordt wat gedanst, het is er erg glad,
het zijn meest Engelsehen die 't doen. Hier zijn trouwens ook verbazend
veel Hollanders. De eerste avond heb ik mij aan een Engelsch meisje van een
jaar of 16 laten voorstellen, waar ik nu 's avonds een keer mee dans. Het is
een echt Engelsch type, genaamd Miss Margaret Smith, van een uitgebreide
19

familie Engelsehen, die hier is. Aanstonds hoop ik er nog even mee te dansen. Gisteren was het 2 Aug., 2 de Hollanders hadden dus oranjelint omge·
daan, wij sierden ons met een mooie Oostindische kers-bloem. 's Avonds
trachtten ze enthousiast te zijn, wat3 hun natuurlijk siecht afging. Jakob 4 en
ik trachtten nog een oud Wilhelmus op touw te zetten, maar tegenover de
buitenlanders maakte het Nederlandsche patriotisme toch een gek figuur.
Van middag nahet diner wouden we naar de ruine Brandenburg wandelen,
een 11/2 uur van Diekirch. We lieten ons de weg wijzen, en gingen. We kwa·
men een heel eind door een prachtig bosch, maar het pad liep dood, we liepen naar de rand en zagen daar een ruine. Dat is Brandenburg dachten we,
we daalden met veel moeite recht een berg af, liepen door de rivier, en klommen toen naar boven. We hadden al een paar uur geloopen zoo langzamer·
banden wilden wel eens rusten. Het was er prachtig mooi, maar Jakob werd
erg moe (ik weet van geen moeheid door mijn tien <lagen training in Arnhem). In 't eerste dorp vroegen we naar de weg en hoorden dat het Bourscheid was, wat we gezien hadden, 2 a 3 uur van Diekirch, een heel andere
kant uit. We waren er nog een uur vandaan, maar 't was een land, waar anders niemand komt, we moesten er dus heen. Over een nare chaussee door 't
bouwland op een soort plateau of hoogvlakte liepen we door een winderige,
natte regenbui voort, toen ik voor me niets meer zag dan een berg die weer
naar beneden gingen regenwolken, en ik Jakob doodmoe met het gezicht dat
hij heeft, als hij een zware dag heeft gehad, naast mij zag loopen, werd ik wel
wat moedeloos, maar gelukkig rees op eens Burscheid op een berg, dorp en
slot, weer voor ons op. We liepen er heen, dronken er een halffieschje heerlijke landwijn, hadden geen tijd meer, om 't slot te zien, liepen in een vaartje
1/2 uur bergafnaar 't stationnetje Michelau en kwamen nog voor 't souper (8
uur) weer in Diekirch per trein door veel tunnels. Morgen vroeg gaan we
naar Echternach.
Adieu, groet Hemmi. 5
Uw liefh. Han
Ik heb dit op mijn knie geschreven, maar U zult het wel kunnen lezen. H.

*

Origineel: Familie Huizinga.
I. Dirk Huizinga (1840-1903), hoogleraar te Groningen in de fysiologie en histologie
1870-1901; huwde in 1866 Jacoba Tonkens (1841-1874), hertrouwde in 1876 met Har·
manna Margaretha de Cock (1&47-1910).
2. De verjaardag van koningin-regentes Emma.
3. In het origineel staat: want.
4. Huizinga's oudere broer Jakob (1870-1948), student medicijnen te Groningen.
5. Huizinga's halfbroer Herman Gerard Huizinga (1885-1903).

20

[2 ]

Johan Huizinga (Leipzig) aan Jan Veth 1*
r7 november 1895
W eled. Heer,
Op Uw voorstel de serie teekeningen, 2 die ik U zond, te verkleinen, antwoord ik U, dat mij dat niet geschikt voorkomt; ook heb ik uit Uw briefniet
recht begrepen, of U daarmee bedoelt, dat ze door een mechanische reproductie tot op een viertle der grootte zouden worden teruggebracht, of dat ik
ze alle in kleiner formaat zou moeten overteekenen, waartoe ik tijd nog lust
heb. En bij verkleining zouden ze zeker niet winnen. Wilt U dus zoo goed
zijn, die zaken aan mijn adres te Groningen terug te zenden?
Uw tweede voorstel lacht mij wel aan, ik kende de Kroniek 3 zeer goed,
voor het toegezonden exemplaar mijn dank. Hieromtrent wou ik echter nog
wel een paar inlichtingen, hoofdzakelijk over het op steen teekenen. U zult
waarschijnlijk gemerkt hebben, dat al mijn teekeningen eerst met potlood
dun geschetst zijn, dat is geloof ik, eigenlijk niet de rechte manier van penteekenen, maar ik heb mij die uit gebrek aan een vaste techniek aangewend.
Kan ik dat ook op een steen doen? Ten tweede: met welk soort pennen teekent men op steen? Ben bezwaar zal misschien wezen, dat ik niet gemakkelijk van hier uit ze zou kunnen versturen.
Een tweede bezwaar, dat U misschien politieke satiren of anderszins actueele zaken van mij verwacht; wat U niet moet doen, aangezien de gebeurtenissen van den dag mij gewoonlijk volkomen ontgaan. Wanneer de Kroniek
genegen zou zijn, een willekeurige inval, in mijn genre uitgevoerd, op te nemen4, dan zal ik zeker niet aarzelen, mijn producten eventueel aan Uw goedkeuring voor te leggen. Ik vrees echter, dat ik in de eerste maanden tot teekenen niet veel tijd zal hebben. Toch had ik wel gaarne van U hierop voorloopig eenig antwoord. Mijn adres is: Leipzig, Kurprinzstrasse. 12iii.
Hoogachtend Uw dw.
J. Huizinga litt. docts.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
r. Jan Veth (1864-1925), schilder, dichter en kunstcriticus; mede-oprichter van De
Kroniek en in de eerste jaren een der voornaamste medewerkers.
2. De historische spotprenten die na Huizinga's overlijden door C.T. van Valkenburg zijn uitgegeven: J. Huizinga, Keur van gedenkwaardige tafereelen uit de vaderlandsche historien (Amsterdam 1951).
3. Het eerste nummer van De Kroniek. Ben algemeen weekblad van P .L. Tak verscheen op I januari 1895.
4. Er zijn geen illustraties van Huizinga in De Kroniek versehenen.

2I

[ 3]
Johan Huizinga aan zijn vader en stiefmoeder*
1
[september 1897]
Lieve Ouders,
Ik was van plan geweest, eerst Zaterdag te schrijven, om de bevindingen
van een heele week doceeren ineens te kunnen meedeelen, maar na Uw aangename brieven van vanmiddag, zet ik mij er nu nog maar toe; het is theetijd, en ik ben alleen. Tot nu toe is alles vrijwel naar wensch gegaan, met de
stem bepaald zeer goed, het kost mij geen moeite drie uur op een morgen
(met een uur pauze) te spreken; in de nu afgeloopen dagen is ook afneming
van hersenvermoeidheid en agitatie te constateeren; de eerste dag was ik het
tweede uur mijn zinnen een beetje kwijt; dat wordt nu al veel beter. Er is
nog geen sprake van wanorde, maar men zegt, dat het in de eerste tijd altijd
wat kalm gaat; intusschen heeft men dan de gelegenheid, zieh gezag te ver·
schaffen en zelf op zijn gemak te raken. In de meeste klassen zal mij dat wel
gelukken; de oudere jongens, die van de tweede, en de recidivisten van de
eersten, die samen een klas vormen, zijn beter dan de kleintjes, dat speelsche
lachzieke aapjes zijn, aardige jongens meest wel, maar nog niet aan het mid·
delbaar regime gewend. Dat is evenwel niet zoozeer aan mij te wijten, al·
thans Van Eldik2 vindt het ook zoo. Wat die Maandag betreft, dat is een middag van 1 tot 4, telkens 50 minuten. Deze keer heeft de directeur, 3 voor/22.
ziende, dat ik wel moe zou wezen, de klas van het derde uur naar huis laten
gaan, wat ik erg geschikt vond. Morgen komt nu de kwade dag van 5 uur. De
collega's ken ik natuurlijk nog weinig; er lijken geschikte lui bij. Van Eldik
blijft mij best bevallen, het gaat hem ongeveer evenals mij met het doceeren,
goede hoop maar nog geen vastheid. 's Morgens hebben wij beiden nog een
vrij wee gevoel in de maag. Ik ben zeer gezond; de lucht is voor mij hier bepaald heel goed, van verkoudheid geen spoor, ofschoon altijd open ramen;
als ik buiten kom, vind ik het ademen een positief genot, het is de gemengde
zee en boschlucht zeker. Gistermiddag fietste ik even naar Zandvoort, een
mooie gelegenheid, om je vol lucht te zuigen. Tusschen haakjes, vanmiddag
•
heb ik een sigaret gerookt! ik vond het om niet veel van te zeggen. 's Avonds
ben ik natuurlijk wel moe, en kan niet heel veel meer werken, maar gelukkig
heb ik nog vrij wat in 't voren, desnoods ga ik in 't eerst wat langzamer vooruit. De eerste les is het zwaarst, dan moet je 't heele uur verteilen; als er maar
eerst te overhooren valt, krijg je het uur wel klein. Als ik te dicteeren sta:
dubbel punt, nieuwe regel, want zoo rnoet het wel, voel ik mij erg vulgair,
maar om 12 uur troost mij dan weer het idee: nu heb ik weer f. 3 verdiend.
Overigens eet en slaap ik goed, 's avonds om half elfkom ik thuis van een omgewandeld grachtje, ga dan nog wat op mijn kamer zitten, drink een fleschje
bier en lees een sprookje van Andersen, en ga dan naar bed. De slaapkamer is
heerlijk, de oude huizenlucht, die in de voorkamers nog niet geheel weg is,
zonder hinderlijk te zijn, is daar in 't geheel niet. Om half acht sta ik op. Bij
de zending van Vrijdag komen hoop ik, badhanddoeken; ik vond er maar een
in de koffer. Ik vind het heel prettig, terstond zoo eens iets te krijgen. Van·
22

middag vond ik, even thuiskomende, Uw brief, las die, en zag mevr. V.d.
Ley en Betsy op de stoep staan, zij zaten een poosje bij mij. Toen ontmoette
ik op de stadsbibliotheek Uhlenbeck, 4 en sprak met hem zeer wijze woorden.
Ik doe de brief van Jakob hier weer bij; hij is heel aardig geschreven, maar
erg plezierig is dat volk voor hem toch niet. 5 Ik denk a.s. Zondag naar den
Haag te gaan; zou het ook te vrij wezen, wanneer ik er Zaterdags al heen
ging? Misschien ga ik ook pas Zondag, of misschien doe ik ook iets anders.
In ieder geval schrijfik 't hun natuurlijk eerst. De oude Van Maas 6 is een befaamd krantendichter, hij heeft een werkelijk merkwaardige burgermans
fluxdebouche, maar dringt zieh niet op. 's Zondagsmorgens speult hij op een
orgeltje. - Ik denk niet dat ik morgenavond aan Jakob zal kunnen schrijven.
Waarschijnlijk schrijf ik U Zaterdag weer. Nu moet ik nog vlijtig aan het
prepareeren voor morgen. Groet Hemmi, tante Jans, Katr ., Geesje, Das.
UwH.

*

Origineel: Familie Huizinga.
1. De brief is in het origineel gedateerd: Woensdagavond 71/2 [19.30 u.].
2. Anthony van Eldik (*1869), leraar wiskunde, evenals Huizinga met ingang van
september 1897 werkzaam aan de HBS te Haarlem.
3. De natuurkundige Hotze Brongersma (1840-1922).
4. C.C. Uhlenbeck (1866-1951), hoogleraar Sanskrit te Amsterdam 1892-1899, hoogleraar oudgermaanse talen te Leiden 1899-1926.
5. Jakob Huizinga was in het voorjaar van 1897 vertrokken naar Transvaal als arts in
dienst van de Nederlandsch-Zuid-Afrikaansche Spoorweg Maatschappij.
6. Huizinga woonde in 1897-1898 op kamers bij de familie Van Maas, Korte Spaarne
15 te Haarlem. De zakenman J.J. van Maas was auteur van talrijke vaderlandslievende verzen, meest over de geschiedenis van zijn woonplaats.

[4]
Johan Huizinga (Haarlem) aan zijn vader en stiefmoeder*
10 november [1897]

L. 0.,
Ik had wel gedacht, dat U weer naar een brief zoudt uitzien, en telkens al
het plan, ermee te beginnen. Dat het al veertien dagen geleden was, dat ik
het laatst schreef, had ik niet gedacht. In 't vervolg zal ik een vaste avond in
't laatst van de week nemen, om te schrijven, dan ontkomt het me niet weer
zoo. Nu heb ik het in den laatsten tijd erg druk, met prepareeren, corrigeeren enz., op 't oogenblik zit ik met twee snoode knapen in het schoollocaal,
waar ze hedenmorgen gomelastiek op de kachel hebben gelegd, waarvoor ze
nu bij schoonen Woensdagmiddag terug moeten komen om te schrijven.
Eerst zal ik Uw vragen even beantwoorden: bij mevr. Modderman ben ik onlangs, ik geloof, Zaterdag voor een week, op een avond een poosje geweest;
eerst was het me telkens doorgegaan, en na dien tijd heb ik het U nog niet
geschreven. Zij was toen niet bijzonder terneergeslagen; wel was het natuurlijk een voortdurende zorg, maar ik kreeg niet de indruk, dat ze de zaak zoo
ernstig meer inzag, als toen eerst had gesehenen. Zij had toen getelegrafeerd,
omdat zij dacht, dat de medici 't zelf niet wisten. Binnenkort zal ik er nog

Huizinga als geschiedenisleraar op het schoolplein
van de HBS te Haarlem, omstreeks 1900.

wel eens heengaan. Mevr. Siccama zal ik nog heden een condoleantiebericht
sturen. Met de laatste mail kreeg ik van Jakob een kort berichtje, van de
overplaatsing stond er niets in; wat hoop ik, dat dat zonder tegenstand door
de heeren zal worden aangenomen; het zou bijzonder mooi zijn, en vooral in
de tegenwoordige omstandigheden zoo'n heerlijke afleiding, om daar in een
dragelijke omgeving in een drukke hospitaalpraktijk te komen, want dat
vindt hij toch zonder twijfel de plezierigste werkkring. En dan heeft hij daar
Bientje en Mesdag, en gelegenheid, nog veel meer menschen te spreken. Ik
hoop, dat we binnen kort het stellige bericht van hem vernemen. Hij zal dan,
nu hij toch al eens bij mevr. Plate 1 in consult geweest is, ook wel mooi wat
particuliere praktijk krijgen. Ik ben begonnen, voor hem een dergelijk gezicht uit mijn raam te teekenen, als ik U zond, maar dan rechtuit, daar staat
een oud torentje en een rijtje trapgevels; maar ik heb het door de groote
drukte nog niet af kunnen krijgen. Nu ik met Uw oudste klaar ben, mag ik
wel eens over den jongsten beginnen, en U hartelijk feliciteeren met zijn verjaardag; ik hoop, dat hij mijn briefen pakje gekregen heeft; ik denk, dat hij
zulke bonte snorrepijperijen altijd wel op zijn eigen kamer gebruiken kan;
het wordt langzamerhand moeilijk, eens iets aardigs te vinden; aan speelgoed
ontgroeit hij al, en altijd soldaten en boeken wordt vervelend. Als hij nu
maar een goed sportsman wordt, beter dan zijn broers, komt er nog een heerlijke voorraad, van mooie cadeau's op 't gebied van cricket-bats, footballes,
en dergelijke voorwerpen. Nu ik toch over cadeau's bezig ben, zal ik nog
even iets schrijven, waar U mij bij voorkomende gelegenheid nog eens mee
zoudt kunnen verblijden: een theekopje van fijn blauw porselein, niet van
kantoorafmeting, maar van gewone grootte. Ook wil ik graag nog eens een
plaid hebben, zooals Jakob er een heeft, maar die kun je misschien hier in
ruimer keus krijgen dan in Gr. 2 Het portret van Jakob en zijn omgeving,
waar U van spreekt, heb ik nog niet gekregen; het komt zeker als drukwerk
achterna? Het gaat mij goed; ik ben heel gezond, slapen en eten doe ik met
virtuositeit; op de school is het een levendige, doch gansch niet wanhopige
strijd om het gezag. Naar ik hoor, laat de directeur zieh zeer gunstig over V.
Eldik en mij uit. Maar het rechte is het toch nog niet. Verleden week werd
het mij wat machtig; toen begon het mij wat te irriteeren, maar nu heb ik het
weer met vernieuwde kracht aangepakt. Het blijft een groote inspanning altijd, en niet steeds met even veel succes. Maar op den duur komt het wel in
orde. Mijn collega en tafelgenoot Günther 3 bemoedigt mij op dat punt zeer,
en hij heeft nog al wat ondervinding. Zooals bij zooveel dingen brengen al de
verschillende raadgevingen, die je krijgt, je meer in de war, dan vooruit.
Langzamerhand moet je zelf je methode vinden, en je nooit anders voordoen, dan je bent; zoo kan ik mij b.v. niet kwaad maken, en tracht altijd een
uit-de-hoogte opgewekte toon te bewaren. - Ik wil wanneer het niet hoognoodig is, hier niet weer de Zondagmiddagen alleen doorbrengen. De laatste
keer heb ik mij toch zoo verveeld. Wat is het hier toch een prachtig voordeel,
dat je zoo vlak bij Amsterdam, den Haag en Leiden bent. Ik kom haast elke
week wel even in Amsterdam; er is zoo licht een aanleiding. a.s. Zondag
krijg ik Piet de Groot, 4 ( die niet naar Indie gaat, maar hier een betrekking

25
/
!

krijgt, d.w.z. in Amsterdam, aan dezelfde bank, waar Felix ter Horst 5 ook
werkt) bij mij, en ik ga dan met hem in Amsterdam eten. Zondag voor een
week heb ik een groote fietstocht gedaan, naar Hoorn; een alleraardigste
rit, bij prachtig weer. Ik heb nooit zoo iets vreemds gezien als die Zaandorpen Assendelft en Krommenie, met al die grasgroene bruggen en huizen. In de verte passeerden wij o.a. ook Knollendam, daar heeft grootpa
immers nog gestaan? 6 Van Edam en Monnikendam, waar we op den terugweg door kwamen, heb ik naar mijn zin niet genoeg gezien; want mijn gezelschap wou daar niet blijven, en ik moest mij daarnaar schikken. Ik zit
mij te bedenken, of er nog meer te schrijven valt, maar er valt mij niets
van eenig belang meer in. Ja toch nog van dit aardsch belang, dat Uw eetwaren laatst met veel smaak opgegeten zijn. Zoo'n paar hoofdkazen zijn
bij de koffie een aangename toekost. Nu zal ik den volgenden week Donderc!ag of Vrijdag weer schrijven. Ik hoop, dat Pa zieh goed houdt, en
wensch U het beste.
UwH.·
.,

.

. .

, .

* Origineel: •Familie Huizinga .
. r . Ec;htgeiiote van C.L. Plate (1843-1935), bedrijfsleider van de N.Z.A.S.M. te Preto..
,,
r1a. • ·
-

·,
•

1

.

.

.

'

••

GroJ1ingen.
3, Ai:E-J, Günther (*1860), leraar Duits aan de HBS te Haarlem.
4. Pet111s Hofstede de Groot (1870-1949), studievriend van Huizinga, later directeur
. van de Amsterdamsche Bank N. V.
5: F,R: ter Horst (1870-1940), schoolvriend van Huizinga, tot 1906 directiesecretaris
van.de .t\rnsterclamsche Bank N.V., nadien gedelegeerd commissaris van uitgeverij
J,~. \Volters te Gr.oningen .
.6. Huizinga'i grootvader Jakob Huizinga (1809-1894), doopsgezind predikant, was
van. 1832 tot 1835 werkzaam te Knollendam .
•
2.

.,

'

.',

[ .s ] .
Johan Huizinga (Haarlem) aan Jan Kalf 1*
8 maart·1898·.

·

Amice,·· ·
Met de tweesylbige wortels ben ·ik nu juist niet intiem. Het eenige wat ik
erover gelezen heb, is dat, wat Bechtel ervan zegt in 'Hauptprobleme' 2 enz.,
en dat zal in deze virulente wetenschap wel verouderd zijn. Aan positieve geleerdheid daaromtrent ontbreekt het mij dus zeer zeker, aan lust om je van
dienst te zijn natuurlijk in het geheel niet. Mocht je zooveel vertrouwen stellen in mijn linguistieke speurneus, dat je denkt, dat ik, wanneer je mij de litteratuur meebrengt, er in korten tijd achter zal kunnen komen, dan ben ik
volkomen bereid, maar ik mag je niet voorspellen, dat ik hier over een onderwerp, zooals ik in drie jaar niet meer onder oogen gehad heb, en dat mij niet
meer interesseert, je in de juiste ofliever in de Uhlenbeck welgevallige richting zal wijzen. Wanneer je hoopt door een gesprek erover iets wijzer te zullen worden, kom dan b.v. Dinsdag 15, trein 1.57, dan zal ik je afhalen. Ook

26

buiten die kwestie om zou mij een bezoek van je zeer verheugen. Meld mij
dus nog even, of je komt.
Met groete,
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Jan Kalf (1873-1954) schreef in De Kroniek over toneel, kunstnijverheid en archi·
tectuur, studeerde gedurende enkele jaren Nederlandse taal- en letterkunde te Amsterdam en was vanaf1898 werkzaam bij het Nederlandsch Museum voor Geschiedenis en Kunst. Sedert 1903 secretaris van de 'Rijkscommissie tot het opmaken en uit·
geven van een Inventaris en eene Beschrijving van de Nederlandsche monumenten
van Geschiedenis en Kunst'; van 1918 tot 1939 directeur van het Rijksbureau voor de
Monumentenzorg.
2. Friedrich Bechtel, Die Hauptprobleme der indogermanischen Lautlehre seit Schleicher (Göttingen 1892). Bechtel (1855-1924) was sedert 1895 hoogleraar vergelijkende
taalwetenschap te Halle.

[ 6]
Johan Huizinga en H.D. Tjeenk Willink 1 aan J.Ph. Vogel2*
18 juni 1898
.

•.
.

'

'
....
....... '
' .

'

'"
.....

.

"
'

'

'

c-

*

>

--·-.

·,.

-

--

\

Origineel: Leiden, Instituut Kern.
1. Herman Diederic Tjeenk Willink jr. (1872-1945), uitgever. In Haarlem was Huizinga regelmatig te gast bij het gezin van diens vader, de uitgever H.D. Tjeenk Willink sr., die een studiegenoot was geweest van Dirk Huizinga.
2. Jean Philippe Vogel (1871-1958), sanskritist, privaat-docent te Amsterdam 18981899, daarna werkzaam als archeoloog in Britsindische gouvernementsdienst; hoogleraar Sanskrit te Leiden 1914-1939. In 1898-1899 volgde hij samen met Huizinga een
privatissimum bij Hendrik Kern in Leiden.

[ 7]

1

Johan Huizinga (Haarlem) aan Karl Brugmann *
9 oktober r898
Sehr geehrter Herr Professor,
Hierbei sende ich Ihnen einen Artikel2 zur gefalligen Aufnahme in den
'Indogermanischen Forschungen'. Gestatten Sie mir, als captatio benevolentiae mich in Ihre Erinnerung zurückzurufen. Im Wintersemester 1895-r896
studierte ich in Leipzig, hatte das Vergnügen, einen Teil Ihrer Vorlesungen
über Lateinische Grammatik zu hören, habe mich dann aber während dieses
Aufenthaltes anderen Studien unter der Führung der Professoren Herren
Leskien3 und Windisch4 zugewandt, und bin dadurch von der rein sprachvergleichenden Arbeit abgehalten worden.
Weiteres über den zugesandten Beitrag brauche ich hier nicht zu sagen; es
wird sich aus der Lesung zeigen. Ich beabsichtige diesen zu verfolgen durch
mehrere semasiologische Einzelstudien. Hoffentlich wird der etwas revolutionäre Charakter meiner kleinen Schrift an sich kein Grund zur Abweisung
sein. Aus dem Stücke selbst geht ebenfalls hervor, warum ich es gerade Ihrer
Zeitschrift zuschicke.
In Abwartung Ihres Urteils,
Hochachtungsvoll ergebenst,
J. Huizinga

*

Origineel: Berlijn, Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz.
I. Karl Brugmann (1849-1919), hoogleraar vergelijkende taalwetenschap te Leipzig
sedert 1887, leider van de school der 'Junggrammatiker'; richtte in 1892 het tijdschrift
Indogermanische Forschungen op.
2. ''Ueber die Vernachlässigung der Wortbedeutung in der vergleichenden Sprach·
wissenschaft''. Het artikel is niet gepubliceerd.
3. August Leskien (1840-r916), sedert 1876 hoogleraar Slavische talen te Leipzig;
Huizinga volgde 1895-r896 zijn colleges over het Litouws, en werd door hem geadvi·
seerd bij de studie van het Russisch.
4. Ernst Windisch (1844-r9r8), indoloog en keltoloog, sedert 1877 hoogleraar Sanskrit te Leipzig; Huizinga bezocht ook zijn colleges over de oudierse taal- en letterkunde.

[8]

Johan Huizinga (Haarlem) aan Herman Huizinga*
10 november [r898]
Beste Herman,
Je verkleinde naam moet nu maar eens ophouden; als latijn en algebra leerend man gaat dat niet meer. Wel gefeliciteerd, vind je het nog pleizierig, om
jarig te wezen, ofword je daar alte groot voor? Ik durfniet te denken aan het
sturen van tinnen krijgslieden of een bromtol (stel je voor!) en heb daarom
een deftig, eo naar ik hoop, nuttig cadeau gekozen, tot herging van papieren,
onderlegging en vloei. Ik ga binnenkort verhuizen, zooals ze je wel verteld
zullen hebben; schuin tegenover het Koloniaal Museum 1 kom ik nute wo-

28

nen. Daar moet je me later ook maar eens komen opzoeken. Ik heb geweldig
koude handen; daarvan beven de letters zoo. Daarom scheid ik er uit, veel
groeten aan Pa en Ma. Tu autem, optime frater, cum cane carissimo qui dicitur Dashond, vale! 2

H.

*
1.
2.

Origineel: Leiden, UB.
Thans de provinciale griffie.
'Maar jij, beste broer, met de dierbare hond die dashond genoemd wordt, gegroet!'

[9]
Johan Huizinga (Haarlem) aan zijn vader en stiefmoeder*
10 november [1898]

L. 0.
Hartelijk gelukgewenscht met Hemmi's verjaardag. Die zal hem nu nog
wel verscheiden keer thuis vieren, voor ans is dat uit. Ik beantwoord eerst
even de kwestie van de kastjes: als dat eerste kastje, waar U van spreekt,
klein en geverfd, dat op de middelkamer staat, groot genoeg is voor mijn linnengoed wil ik het graag hebben. De commode's en de kleerkast lijken mij
minder geschikt. Wil U het eerste dan Zaterdag nog wegsturen, dat ik het
Maandag heb? aan het adres Dreef 4 natuurlijk. Dinsdag ga ik over, de drukte komt dus nu. Gisteren was ik weer bij Posthumus Meyjes 1, die beval
voortgaan met doorblazen, spreekoefeningen en aanwending van een zwakke
faradische stroom. Misschien kan mijn physische collega mij er een leenen
ofhebt U soms een apparaatje ervoor? Ik moet er zelf een leenen om de dokter uit te sparen. Aangezien de keel nu al heel goed is voor zijn doen, zal hij
dan wel extra best worden; Meyjes zei, dat het wel goed was, dat ik er mee
gekomen was. Ik heb tante Sien2 even opgezocht, die was in haar schik, omdat Hein3 een betrekking bij Nyhoff in den Haag had gekregen. Zij vertelde
4
mij, dat tante Katrien schreef dat er van Jakob een klein briefje was gekomen. Nu we moeten vooreerst maar niet op veel nieuws van hem rekenen;
hij moet het wat laten bezinken.
Om op Ma's vraag omtrent Chris 5 te antwoorden, ik ben blij, dat U het
terstond voor onzin hebt gehouden, wat het is. Het is meer een lasterpraatje
dan een mal-a-propos. Niemand die zijn verstand heeft kon uit de opmerking
van hem, dat hij b.v. zijn zwager Noyon 6 dankbaar was voor de steun in den
tijd vo6r het engagement publiek mocht worden, een beleediging voor mevr.
v. R. destilleeren, en zij zelf heeft dat blijkens haar vraag aan mij om daar
nog aan te komen en wat ze toen zei, allerminst gedaan. Toch zal waarschijnlijk die opmerking er aanleiding toe gegeven hebben. Ik vind het nog al on,
beschaamd van de menschen die U naar mijn meening hebben gevraagd; als
U ze dat uit mijn naam zeggen wilt, mag het wel.
Hoe is Pa's gezondheid? En is Nienhuis 7 weer beter? Veel groeten! Zoodra
ik ingericht ben, een uitvoerige beschrijving.
UwH.

29

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Willem Posthumus Meyjes (1861-1933), keel-, neus- en oorarts te Amsterdam en
privaat-docent aan de universiteit aldaar; publiceerde o.a. Spraakoefeningen bij' de behandeling van den chronischen larynx-catarrh, ontstaan ten gevolge van 'verkeerd' spreken (Haarlem 1898).
2. Sina Huizinga (1848-1901), jongste zuster van Huizinga's vader, weduwe van de
doopsgezinde theoloog Hendrik Koekebakker (1847-1890).
3. Hendrik Koekebakker jr. (1877-1927) bleeftot aan zijn dood werkzaam als firmant
bij uitgeverij Nijhoff.
4. Katrina Abella Huizinga (1846-1900), tweede zuster van Huizinga's vader.
5. Christiaan Theodoor van Valkenburg (1872-1962), studievriend van Huizinga,
arts te Dieren, later gevestigd als zenuwarts te Amsterdam, was op 30 september 1898
in het huwelijk getreden met Wilhelmina Adriana van Royen.
6. Tarquinius Johannes Noyon (1849-1929), procureur-generaal bij de Hoge Raad.
7. L. Nienhuis, amanuensis bij het Physiologisch Laboratorium te Groningen.

[ 10]

Johan Huizinga (Haarlem) aan zijn vader en stiefmoeder*
15 november 1898
L. 0 .
. Vandaag ben ik op mijn nieuwe kamers geinstalleerd en zal overgaan tot de
beschrijving daarvan. Ze vormen in veel opzichten een tegenstelling tot de
vorige; van de familie Maas ben ik in vriendschap gescheiden; zij hebben mij
steeds uitstekend bediend. De buurt waar ik nu woon, herinnert U zieh, U
vondt hem toen bijzonder mooi, ik ook. Het huis is een nieuwerwetsch met
veel glas. Mijn zitkamer voor is wat meer dan 4 bij 3 M., dus niet groot. Ben
gewoon raam en een erker. Ik heb hem heelemaal behangen met het groene
goed van onze tentoonstellingen, 1 en daar mijn prenten opgeplakt. De
schrijfl:afel staat midden in de kamer, ende gewone tafel ertegen aan, zoo:

/,

dC,e~

/'

~r·

2. ~"'p L,, ,,, .
t]

~~

- -e-zA:t.A

Aa <L-, ~/?

~

.~- ............
J

Gordijnen en kleed zijn in overeenstemming met het bekleedsel; ik brand er
gas, dat is toch wel gemakkelijker dan petroleum., en met de studeerlamp
met gloeilicht alleen heb ik licht genoeg. Tegenover de voorkamer is de
slaapkamer, mim en frisch, uitziend op tuintjes, huizenachterkanten, en een
stuk van den Wagenweg.
r linnenkast, 2 waschtafel, 3 ledikant, in de muur 2 hangkasten. Alles is
netjes en aangenaam. De menschen lijken geschikt; 2 daar is natuurlijk nog
niet veel van te zeggen; het is zaak, om een beleefde en vriendelijke maar niet
familiaire verhouding te hebben. Mevrouw Doyer schijnt flink. Zij hebben

volwassen zoons, die de wereld in gaan of al zijn, en een dochtertje van 15
jaar. Ik zal binnenkort eens een stuk ofwat blikken trommeltjes terugsturen
met een hoop noodlijdende sokken erin. Het faradisch apparaat kan ik waarschijnlijk van collega Heringa 3 leenen. Aan de Meihuizen's 4 heb ik een telegram gestuurd, dat vind ik bij zulke gelegenheden de gemakkelijkste en treffendste hulde.
Het is naar, dat ik zoo vaak moet hooren, dat Pa veel pijn heeft, maar het is
ook een beroerd jaargetij. In afwachting van nieuws uit Z.Afrika, 5 met veel
groeten,
UwH.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. De tentoonstellingen van eigentijdse kunst die Huizinga met enkelen van zijn
vrienden in 1895-1896 in het Gronings Museum had georganiseerd.
2. Het echtpaar Doijer-Hoekstra bij wie Huizinga kamers had gehuurd.
3. P.M. Heringa (1851-1915), leraar natuurkunde.
4. Verwanten van Huizinga te Groningen.
5. Van zijn broer Jakob.

[II]
Johan Huizinga (Haarlem) aan zijn vader en stiefmoeder*
11 januari [1899]

L. 0.
Sedert Zondagavond ben ik hier weer terug, en alles gaat zijn gewone
gang. In Dieren 1 traf ik nogal tamelijk mooi weer. Ik wou wel, dat het wat
kouder werd; 't is hier precies voorjaar, wat op zichzelf wel goed, maar nu
nog niet gewenscht is. Ik moet altijd na een vacantie weer wat aan het kamerleven gewennen; eigenlijk is het toch een onbevredigend bestaan; je weet
soms niet, waarvoor je eigenlijk hier bent. Maar met wat werken kun je gelukkig dat gevoel nog al op den achtergrond houden. Gisteren kreeg ik het
W oordenboek terug; het is heel goed gebonden in deftige zwarte banden, en
prijkt nu in de boekenkast.
Ik ben boos geworden, toen ik gisteren n.b. een rekening van Groenewold
kreeg voor de versiering van de zaal bij Prins bij mijn promotie, 28 Mei '97!
Is hij daarmee soms ook bij U geweest? Natuurlijk weet ik niet, of het betaald is; het is J. 17,50, ook veel te duur bovendien. Als Prins het niet betaald
heeft, (gewoonlijk gebeurt dat niet), wat U waarschijnlijk wel van hem vernemen kunt, zoudt U dus de kwitantie moeten hebben. Als dat niet het geval
is, is het waarschijnlijk niet betaald, maar dan moet hij, vind ik, voor zijn
verregaand onhebbelijke manier om daar twee jaar mee te wachten, nl. Groenewold, zelf ook nog maar twee jaar wachten, of de kosten van een deurwaarder maken. In ieder geval moet U het hem niet betalen, en hem maar stil laten wachten, tot hij weer iets van zieh hooren laat. - Nu nog iets over geld;
Stuurt U mij Meyer's schoenebeer bij gelegenheid?
Wat vreemd, dat Jakob nu al weer zwijgt. Erg lang duurt de schrijfijver
niet bij hem, maar ik vind geen aanleiding, om erom aan depressie te den31

ken; de drukte wordt hem nog al gauw voor 't schrijven te machtig.
Hoe is het bezoek-Katrientje geweest; niet te druk?
Toen ik thuiskwam, merkte ik, dat de zinkstaaf van mijn elementje de
heele vacantie bad staan soppen, maar hij had zieh er nog al goed onder gehouden. - Nu, 't nieuws is op; hebt het heel goed, groeten aan Hemmi.
UwH.
Op het kleine tafeltje in Pa's kamer had ik dat kale portret van Jakob en een
hoopje postzegels die Hemmi dubbel had, liggen. Ik <lacht, dat ik ze ergens
ingedaan had, maar ik kan ze nergens vinden. Zijn ze achtergebleven? H.

*

Origineel: Leiden, UB.
r. Woonplaats van C.T. van Valkenburg.

[ 12]

Johan Huizinga (Haarlem) aan zijn vader en stiefmoeder*
r7 januari [1899]
•

Lieve Ouders,
Vanmorgen kreeg ik Uw brieven, dank voor het zenden van portret en
postzegels; de laatste zijn voor een vriendje onder mijn leerlingen. De brief
van Jakob is opgewekt; een groot schrijver wordt onze broeder in Afrika
nooit; laat ons in 't vervolg maar blij zijn, als we althans goede, zoo ook korte
berichten krijgen. Van U zelf stond in de brieven niets, dus zal ik maar denken, dat dat niet te veel te wenschen overlaat. Groenewold moet minstens tot
Paschen wachten, of nog liever tot hij weer maant; 't zou mij niets verwonderen, als hij 't zelf niet meer wist, en 't maar eens probeerde; misschien
hebben we 't al lang betaald.
Zaterdag was het bal in Hillegom; ik heb me er goed geamuseerd. Het slag
menschen daar, allemaal Van Waveren geheeten, doet mij sterk aan Veendammers denken, zelfde lawaaiige, min of meer protzige bonhommie. De
Resink's zijn natuurlijk zoo niet, met hen en aanverwanten heb ik me ook 't
meest opgehouden. 't Duurde tot halfzes; ik logeerde in 't hötel, en had mij
geexcuseerd van de nafuif den volgenden dag. - a.s. Zaterdag kan ik weer
dansen, als ik wil, op een fuif van een wielrijclub; ik weet het nog niet, of ik
erheen ga.
Na veel probeeren en drukken ben ik begonnen mijn tweede duitsche tijdschriftartikel1 te schrijven. Vanmiddag kwam de jonge Krelage 2, een kennis
van de societeit,3 mij vragen, of ik hem les in 't Russisch wou geven; hij moet
in 't voorjaar naar Petersburg als afgevaardigde van de bloembollen; zijn vader is de bollenkoning. Ik heb hem gezegd, dat ik er zelf niet veel van wist,
maar hem wel vooruit wou helpen ermee, dus begint dat de volgende week.
't Is gemeen weer tegenwoordig, het hagelt en waait hier vandaag zoo nu
en dan. Groeten aan Hemmi en tantes.
Hebt het goed!
UwH.

32

* Origineel: Leiden, UB.
1. ''Lautwiederholende Wortbildung''; ook dit opstel is niet gepubliceerd.
2. E.H. Krelage (1869-1956), bloembollenkweker en -handelaar te Haarlem, later
v·oorzitter van de Koninklijke Vereniging voor de Bloembollencultuur; publiceerde
verscheidene werken over de geschiedenis van de bloembollenteelt in Nederland.
3. Societeit 'Trou rnoet blycken' te Haarlem; Huizinga was lid van 1898 tot 1902.

[ 13 ]

Johan Huizinga (Haarlem) aan Karl Brugmann*
30 januari 1899
Sehr geehrter Her.r Professor,
Erlauben Sie mir, Ihnen meinen besten Dank zu sagen für Ihren ausführlichen Brief vom 11 Okt. '99. 1 Die Richtigkeit Ihrer Bemerkung, ich sollte mal
erst etwas von meinem Programm ausführen, um klarer zu machen, was ich
meine, hat mich veranlasst, einen Teil des Materials, das ich gesammelt
habe, zu verarbeiten zu einem Aufsatz, den ich Ihnen beigehend sende. Die
vorhin gesandte Arbeit werde ich vorläufig nicht veröffentlichen, auch nicht
für den Fall, dass Sie diese neue aufnehmen möchten.
Falls Sie dazu nicht geneigt sind, bitte ich höflichst um Zurücksendung.
Mit besten Grüssen,
Hochachtungsvoll ergebenst,
J. Huizinga

*
1.

Origineel: Berlijn, Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz.
Lees: '98.

[ 14]
Johan Huizinga (Haarlem) aan zijn vader en stiefmoeder*
23 februari [1899]
L. 0.
Als ik geweten bad, dat U niets met de mail zoudt krijgen, bad ik deze
briefl eerder gestuurd, maar er staat in, dat hij U ook gaat schrijven, en daarom dacht ik maar even te wachten tot ik iets van U hoorde. Zooals U ziet, alles goed en wel met hem. De geldzaken waar hij over schrijft slaan op de aanwezigheid van nog enkele andere verplichtingen behalve de schuld aan U,
die hij op gezette termijnen moet afdoen. 't Is alles nog uit zijn studententijd, maar maakt U zieh er nu maar niet meer bedroefd om; hij is er nu gauw
af. Hijzelf zal er dan wel meer van schrijven. 't Is prettig, dat hij zieh weer
zoo goed voelt.
Vanmorgen kreeg ik groeten van Jakob door de jonge Plate; zijn ouders
zijn weer in 't land, en gaan waarschijnlijk in Apeldoorn wonen. 't Is te ho·
pen dat Jakob het ook zoo goed met zijn opvolger vinden kan.
Wilt U eens kijken, of er ergens een sleutel, (deursleutel) ligt met een dus·
danig gekapte baard:

33

b.v. op het aschbakje in mijn slaapkamertje. Het is er een van de school, die
ik eigenlijk noodig heb; vindt U hem niet, dan is het ook zoo erg niet.
Ik zal als mevrouw Doyer het goed vindt, voor het Natuur- en Geneeskundig Congres, dat met Paschen hier gehouden wordt, 2 mijn kamers aanbieden
3
aan Oom Menno, die dan natuurlijk wel een eerste viool zal spelen.
Nu, ik heb niet veel anders te verteilen, het gaat mij goed en ik ben blij, als
het U ook zoo gaat. Ik zal dan bij gelegenheid die stukken eens aan Kern la4
ten lezen. Ik heb geloof ik nog niet geschreven, mijnheer Tjeenk Willink 5
heeft mij gevraagd, om Kern te behandelen in Mannen van Beteekenis; 6 dat
zal ik nu in de zomer eens doen; het geeft geloof ik, ook nog een meenemenswaardige duit. De Russische !essen zijn ook nog aan de gang. Dag!
UwH.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Een niet teruggevonden briefvan Jakob Huizinga.
2. Het zevende Nederlandsch Natuur- en Geneeskundig Congres, gehouden te
Haarlem op 7 en 8 april 1899.
3. J. Menno Huizinga (1850-1913), jongere broer van Huizinga's vader, sedert 1893
inspecteur van het geneeskundig staatstoezicht in Zuid-Holland, was voorzitter van
de Nederlandsche Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunst. In 1900 werd hij
directeur van de Gemeentelijke Geneeskundige Dienst te Amsterdam.
4. Hendrik Kern (1833-1917), hoogleraar Sanskrit te Leiden sedert 1865, en destijds
de meest gezaghebbende Nederlandse taalgeleerde. Huizinga volgde in 1898-1899 met
J.Ph. Vogel bij hem een privatissimum,
5. H.D. Tjeenk Willink (1843-1917), voormalig doopsgezind predikant te Vlissingen,
sedert 1874 firmant van uitgeverij A.C. Kruseman te Haarlem; zette in 1878 het bedrijf onder eigen naam voort, vanaf 1899 als H.D. Tjeenk Willink en Zn .
. 6. J. Huizinga, ''Hendrik Kern'', Mannen en Vrouwen van Beteekenis in Onze Dagen.
Levensschetsen en Portretten, bijeengebracht door mr. J. Kalff jr, 30 (1899) 297-354
C'/.W. VI, 277-315).

[ 15]
Johan Huizinga (Haarlem) aan zijn vader en stiefmoeder*
1 maart [1899]
Lieve Ouders,
Ik zal maar weer terstond antwoorden op Uw brief. Nu U er toch iets van
weet, en Jakob er nog niet op terugkomt, zal :ik U maar precies op de hoogte
brengen van zijn financieele toestand. Het onaangename idee dat hij nog gewone schulden of beren heeft, kan ik U ontnemen. Het is zoo: toen hij afgestudeerd had, had hij nog een vrij aanzienlijk bedrag te betalen aan allerlei
leveranciers. Hij wou niet weer bij U ermee komen, en heeft toen bij een
kassier geld geleend en alles ineens betaald. Om een borg te kunnen krijgen
heeft hij een levensverzekering gesloten, die hem op een bepaalde tijd in

34

staat stelt, om de geleende som geheel af te doen, of bij vroeger overlijden
aan mij wordt uitgekeerd zoodat ik het daar dan mee afdoe. Nu heeft hij dus
geregeld te betalen rente en verzekeringsgeld, en lost bovendien af, zoodat
hij al wel schoon zal zijn, lang voor de termijn van de verzekering. Het geleende geld is geloof ik zoowat f. 2000.
De pretoriaansche lasteraar moet maar in gedachten gewurgd worden.
Zondag had ik hier Jan Warren 1 uit Utrecht over, heel gezellig, het was
bitter koud. Gelukkig vriest het nu niet meer, 't werd er te laat voor, ofschoon het wel goed was, omdat we die kou nu tenminste gehad hebben.
Piet de Groot 2 schreefmij gisteren, ofik van Vrijdag tot Maandag mee naar
Londen ging, de Rembrandt-tentoonstelling zien, maar jawel, de kopeken.
Ik heb natuurlijk geschreven van neen.
En daarmee is mijn nieuws ook al weer heelemaal op; ik heb het druk voor
de school, en van andere studie komt niets tegenwoordig, maar de geschiedenis moet voorloopig voorgaan. Het volgende jaar als ik er derde of viertle
klassen bijkrijg, wordt het nog weer veel drukker. Men <lacht eerst, dat
Brongersma veel kans op het inspecteurschap had; dat zou hier groote benauwingen geven, maar nu meent men stellig te weten, dat hij 't niet wordt.
Nu, ik ben er maar blij om, 't werd er licht niet beter van.
Groeten en beterschap aan tante Katrien. En het beste, over vier weken
kom ik alweer thuis!
UwH.

*

Origineel: Leiden, UB.
I. J.H. Warren (1871-1946), studievriend van Huizinga, vestigde zieh als arts in De
Steeg (Gld.).
2. P. Hofstede de Groot.

[ 16]
Johan Huizinga (Haarlem) aan zijn vader en stiefmoeder*
9 maart 1899

L. 0.
Ik heb vandaag eerst 5 uur op school lesgegeven en toen nog een uur Russisch met Krelage gedaan, en voel mij nu meer werklustig dan geschikt daartoe, of m.a.w. suf en tevreden. Voor een paar <lagen ben ik nog eens weer
naar Posthumus Meyjes gegaan; bij tusschenpoozen had ik weer wat last van
de keel. Hij zei, dat het er vooral op aankwam, om niet alleen bij het doceeren, maar altijd bij het spreken longen en adem goed te gebruiken.
't Wordt nu tot mijn groot pleizier langzaam aan voorjaar, als je buiten
komt, ruikt het naar gras en groei. Of het daarvandaan komt, weet ik niet
maar ik ben tegenwoordig aan verbazend snelle wisselingen van bien-etre en
opgewektheid onderhevig. De eene dag ben ik onoverwinnelijk sterk en verblijd; gisteren b.v. werd ik van het fietsen naar Noordwijk tegen een vrij harde wind steeds maar frisscher, en daarop volgt terstond eens weer een dag
van moeheid en katterig gemoed, en zoo ook met het slapen, dan weer zwaar

35

en lang, dan weer wakkerliggen tot een uur oftwee. En op school vind ik ook
bij uren de grootste wisseling, dan doceer ik weer heel goed, en dan ken ik er
weer niets van, en houd niet de minste orde. Alles tezamen genomen, weet ik
nu zoo langzamerhand wel, dat ik voor leeraar nu eigenlijk niet geknipt ben,
het prikkelbaar en impressionabel wezen en vooral het gebrek aan bevelskracht en consequentie bederft voor een goed deel overige geschiktheden.
Maar het is wel vol te houden toch, vooral als ik wat geduld te baat neem.
Ik heb niets meer te schrijven; vandaag over drie weken kom ik thuis, dat
zal aangenaam wezen. Van Uw gezondheden hoor ik niets, dus zal ik maar
. denken, dat het goed is. Groet Hemmi.
UwH.

*

Origineel: Leiden, UB.

[ 17]
Johan Huizinga (Haarlem) aan zijn stiefmoeder*
18 maart [1899]

Lieve Moeder,
Mijn recht hartelijke gelukwenschen met Uw verjaardag. Wanneer Paschen nog een beetje vroeger was, kon ik erbij zijn, trouwens ik geloof, dat ik
mij dat wel uit het hoofd kan stellen, want dat het zoo vroeg niet zijn kan.
Uit Uw brief hoor ik, dat het een drukke dag voor U zal worden; U zult
waarschijnlijk wel ondanks de ontstentenis der meiden een koor van dankbare tantes onthalen, en ik hoop maar, dat er voor U zelfvan den dag ook wat
pleizier overblijft. Misschien komt er wel op tijd een briefuit Afrika, en anders verheugt U zieh maar in de laatste goede berichten. En als Pa zieh dan
goed houdt, is er dunkt mij alle reden om er een genoegelijke feestdag van te
maken.
't Is al een tijdje geleden dat ik 't laatst wat schreef. Verleden Zondag heb
ik een groote fietstocht gemaakt met Tuymelaar 1 en Günther. Het was heerlijk weer. Eerst naar Wyk aan Zee, dat er geloof ik al heel wat anders uitziet
dan toen wij er waren. En vandaar een verbazend eind over het strand naar
de Hondsbossche zeewering. Dat is heel eigenaardig; opeens houden de duinen op en begint de lange rechte dijk en vlak daarachter ligt veilig en plat het
echte Noordhollandsche landschap. Toen terug langs de duinrand, over
Schoorl en Bergen; daar is het toch zoo bijzonder mooi. Ben nadeel was erbij, aan 't strand hadden we natte voeten van 't zeewater gekregen, met gevolg, dat ik 's avonds keelpijn had, en mijn stem zieh allengskens verwijderde. Zoo kon ik Dinsdags op een dineetje bij Mevr. Jolles 2 in Amsterdam
zoowat geen woord uitbrengen. Het was anders heel aardig; Veth was er, en
3
Tak en nog anderen. Nu is het langzamerhand weer bijgetrokken, en kan ik
weer praten. Bovendien ben ik weer zeer gezond.
Mevrouw Tjeenk Willink verzoekt mij, haar felicitaties te doen. Veel groeten aan Pa en Hemmi, en het allerbeste.
UwH.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Johannes Tuymelaar, candidaat-notaris te Haarlem, kennis van de societeit.
2. Jacoba Catharina Jolles-Singels (1848-1901), schrijfster en letterkundige; verleende
veel steun aan de artistieke avant-garde van de jaren tachtig en negentig. Haar zoon
Andre Jolles (1874-1946), met wie Huizinga in 1896 bevriend raakte, was aanvankelijk
een vast medewerker van De Kroniek.
3. Pieter Lodewijk Tak (1848-1907), journalist en politicus, hoofdredacteur van De

Kroniek.

[ 18]
Johan Huizinga (Haarlem) aan zijn vader en stiefmoeder*
22 maart [1899]
L. 0.
De sneeuwjachten komen de een na de ander uit de grijze lucht waaien; ik
herinner mij, dat ook eens een keer op Ma's verjaardag toen wein de Turftorenstraat woonden, tante Tine ingesneeuwd was. Nu, des te mooier lente
aanstonds, zullen we maar hopen. In de vacantie zou ik best wat mooi weer
kunnen gebruiken. Wanneer Mary 1 den 7den komt, zal ik haar nog wel zien,
dat is Vrijdag, en dan is Maandags daarna de vacantie om. Wonen we achter
als ik thuiskom, of is het schoonmaken er dan niet aan de gang? W at een
vreeselijke drukte met die verjaardag, 't is een wonder, dat U de menschen
nog behoorlijk te woord kondt staan.
Mij dunkt, er is alle reden, om over Jakob's brieftevreden te zijn. Wat een
druk leven heeft hij daar. Maar 't is met hem altijd zoo geweest dat hij bij
een flink druk werk het best voer, als er maar geen psychische emoties bij
kwamen. 't Is ook wel goed, dat hij nu door veel schade in die materieel-ver2
standige richting gekomen is, die hem voor deze jaren een vast, al is 't geen
ideaal, doel geeft, en dat is wat waard. En over zijn gezochtheid als medicus
verheug ik mij zeer. 't Blijkt aan hem ook al weer, hoeveel het bij een medicus op de persoon en het karakter aankomt; hij boezemt terstond ieder het
onbeperktste vertrouwen in in zijn nobele bedoelingen en hartelijke goede
trouw. Als hij nu de lui daar behalve van kinderen ook nog van lintwurmen
verlost, wordt hij een kapitalist. Juffrouw Elzinga ken ik niet; ik vermoed
eenige half-romantische betrekkingen van Rijkens, 3 die dunkt mij Jakob's
veiligheid waarborgen.
Ik heb nog al veel dingen omhanden, die gedaan moeten worden, maar
geen waar haast bij is. Ik geef het op, om mij bij een ding te bepalen, ik kan
het niet, er zijn teveel verschillende dingen, die ik weten wil. Nu, morgenavond over een week kom ik thuis. Ik verlang er naar. Of ik nog iets van U
hoor, of niet, ik schrijf in elk geval nog wel een briefkaart. Dag, het goede!
groeten aan Herman en den Hond.
UwH.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Jkvr. Mary Vincentia Schorer (1877-1914), Huizinga's toekomstige echtgenote,
dochter van jhr. L. Schorer (1848-1907), burgemeester van Middelburg, en Elsiena

37

H.R. Schorer-Plaat (1845-1922), een jeugdvriendin van Huizinga's stiefmoeder. Huizinga had sedert 1892 verscheidene malen op hun buiten Toornvliet bij Koudekerke
gelogeerd.
2. In het origineel staat: als.
3. Reintjo Rijkens (1868-1938), medicus, studievriend van Jakob Huizinga, werkte
eveneens in Transvaal; later gemeente-arts te Amsterdam.

[ r9]
Johan Huizinga aan J.Ph. Vogel (Bombay)*
12 december 1899 (poststempel)

;.,s;

.

...

'

"' ,

; \4tjci_ilcr,~ ,: ~,f~fct Pc1~11If)cC11z..:i:ct1 .. ~srq@ßf;a:i, 3 R t~'-'~ i
; "11 g qJ?,..cis"Jj .q -i Izr t4 .x:i:::i f4I J4 i, ~·s::Öi (i:l ..J qlt
-J,.lil,11'
.

'.

:

~·

c

.:i:f,(lciJllU:
•

•

:

'•

•

.~

• •

1

...
..

r '-

•

•

•
'

. ,·

,.....

'"

•

J

;,..,..J.:.., 'l'
,,... ""-,;" .

•

[Letterlijke vertaling:]
Mijn beste,
Als gevolg van jouw schilderstukje van de beste der olifantekoeien enzovoort, staan mij de haartjes overeind van vreugde, door de gelukkige ervaring die ontstaat bij de verbazende gedachte: dat het voor iedereen goed is te
•
zwemmen 1n zee.
Meneer moge mij een gunst verlenen door het verzenden van een klein geschriftje, aan mij die van plan is op vleugelen te gaan als een ijzervoetige uit
het noorden.
Je leraar, de geleerde met de naam uilensnavel, 1 bevindt zieh temidden van
grote geleerden die wonen in de stad genaamd Leiden.

*

Origineel: Leiden, Instituut Kern. De kaart is van Bombay doorgestuurd naar Benares.
I. C.C. Uhlenbeck.

[ 20]
1

Johan Huizinga (Haarlem) aan J. te Winkel *
19 november 1900
Hooggeachte Heer,
Met een enkel woord wenschte ik terug te komen op ons gesprek van Donderdag. Zooals ik U vertelde, ben ik voornemens, om, in verband met mijn
aanvrage naar het privaat-docentschap aan de Amsterdamsche Universiteit,
naar een rostiger werkkring uit te zien, dan die welke hier mijn tijd in beslag
neemt, ten einde mij beter te kunnen wijden aan de studie, die eventueel
door zulk een privaat-docentschap zal worden gevorderd. Toen U sprak van
de behoefte aan een docent in het Russisch aan de Handelsschool, en ik U
mijn bescheiden kundigheden op dat gebied beschreef, scheen het mij, dat ik
naar die betrekking niet zou kunnen solliciteeren, omdat zij mij niet onafhankelijk zou maken van mijn Haarlemsch leeraarschap. Doch, gesteld dat
de autoriteiten het werk aan mij wilden toevertrouwen, (zonder mijn kennis
van het Russisch te overschatten, geloof ik wel in staat te zijn, voorloopig de
beginselen te onderwijzen, en bij eenige doelmatig voortgezette studie iets
meer) dan zou ik misschien nu reeds voorloopig eenigszins in die behoefte
kunnen voorzien, in afwachting, of men mij later definitief ervoor zou willen
aanstellen, en of het mij gelukken zal, iets er bij te vinden, dat mij in staat
zou stellen, mijn betrekking te Haarlem op te geven.
Mocht het U van eenig belang schijnen, dat ik stappen in die richting doe,
door een verzoek dienaangaande in te zenden, dan houd ik mij aanbevolen
voor eenig bericht.
Met de meeste hoogachting,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, KB.
1. Jan te Winkel (1847-1927), hoogleraar Nederlandse taal- en letterkunde te Amsterdam; als leraar aan het gymnasium te Groningen (1877-1892) had hij Huizinga onder
zijn leerlingen gehad.

[ 21]

Johan Huizinga (Haarlem) aan J. te Winkel*
3 december 1900
Hooggeachte Heer,
Nu mijn besluit om niet naar de betrekking aan de Handelsschool te solliciteeren, genomen is, haast ik mij, U daarvan in kennis te stellen, en U te·
vens mijn oprechten dank te betuigen voor Uwe welwillende inlichtingen,
en Uw zoo vriendelijk aangeboden voorspraak op goed vertrouwen van mijn
kennis van het Russisch. Het komt mij thans voor, dat het in de gegeven omstandigheden bij de uiterst geringe kans om te Amsterdam een werkkring te
vinden, die mij onafhankelijk zou maken, en toch tijd laten, maar het beste
1
is, voorloopig te blijven waar ik ben. Mijn laatste gesprek met Prof. Boer
39

heeft mij overtuigd, dat er geen bezoldiging te wachten is voor het werk aan
de Universiteit, dat ik mij had voorgesteld, te mogen aanvaarden. Ik zal nu
te gelegener tijd, als ik de werkzaamheden die mij wachten, eenigszins kan
overzien, beslissen, of ik er op aan durf, bij mijn tegenwoordige betrekking
het privaat-docentschap voor een jaar aan te vragen.
Met nogmaals herhaalden dank en beleefde groeten,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, KB.
I. R.C. Boer (1863-1929), in 1899 opvolger van C.C. Uhlenbeck als hoogleraar oud·
germaanse talen en (tot 1908) Sanskrit te Amsterdam. In 1894, toen Boer te Gronin·
gen privaat-docent was in het oudnoors, volgde Huizinga enige tijd zijn colleges.

[ 22]

Mathilde Jolles-Mönckeberg1 (Hamburg) aan Johan Huizinga*
22 augustus 1901
Sehr geehrter Herr Doctor,
Als ich neulich allerlei Papiere meines Mannes ordnete fand ich beiliegenden langen aber unvollendeten Brief, datiert vom 22. März 1900. Natürlich
frug ich gleich Andre, für wen er bestimmt, warum er nicht abgeschickt und
da erzählte er mir, wie er im Frühling 1900 in Italien in unsrer jetzigen lieben Villa an einsamen Abenden an Sie, seinen Reisekameraden geschrieben,
wie er nach schlechter Gewohnheit den Brief fortgelegt und vergessen und
wie er sich nun später geschämt ihn wieder hervorzuholen und zu vollen·
den. Bei dieser letzten Behauptung hab' ich ihn sehr zweifelnd angesehen
und hab' ihm ordentlich deutlich gesagt: ''Schreibfaul, entsetzlich schreibfaul bist du gewesen, weiter nichts.''
Jedenfalls hat er mich jetzt gebeten, Ihnen so schnell wie möglich das
Schriftstück zuzusenden, Ihnen viele freundschaftliche Grüsse zu schicken
und Sie zu bitten, ihm nicht wegen seines langen Schweigens zu zürnen.
Von Ihrer gemeinsamen Fahrt nach Italien haben wir so viel gesprochen.
Bald nachdem Sie Florenz verlassen, lernten Andre und ich uns kennen und
jetzt sind wir schon ein altes Ehepaar, sind stolz auf unsren dicken Jungen
und haben einen herrlichen, ungetrübt schönen Winter in der Palazzine in
San Domenico verlebt.
Weshalb Andre heute seine Schuld nicht wett macht und Ihnen persönlich schreibt, will ich Ihnen gerne sagen. Er ist sehr beschäftigt und zwar
mit 6 Vorträgen ''über die Anfange der Kunst'' welche er Ende September
hier in Hamburg im Auftrag der Oberschulbehörde halten wird. Er wird lh·
nen so bald sie fertig und gedruckt sind schicken, in der Voraussetzung dass
Sie sich noch einiges Interesse für seine alten Ideen bewahrt haben. Leider
ist meine Schwiegermutter sehr schwer krank, so schwer, dass mein Mann
jede Woche für 2 Tage nach Amsterdam fahrt, um wenigstens etwas bei ihr
sein zu können.
Er möchte sehr gerne wissen, wie es mit Ihrem Buche steht.

Nehmen Sie bitte auch jetzt noch, wenn auch verspätet, unsre herzlichsten Glückwünsche zu Ihrer Verlobung an, verzeihen Sie meinem schlechten Mann und Seien Sie bestens gegrüsst von Ihrer
Tilli J olles

Andre Jolles (Villa Palazzine, San Domenico/Florence) aan Johan Huizinga*
22 maart 1900
Beste Vriend
Uit al het domme en wijze, gelukkige en melancholische, doodsche en jolige geroezemoes, van dezen absurden winter die mij soms een hoogst onwaarschijnlijke, tamelijk slecht geschreven, maar niet te min vrij lezenswaardige
roman schijnt, is mij deze eene trek gebleven dat ik noodzakelijk in alles en
tegenover iedereen het tegenovergestelde doen moet, van wat men van mij
verwacht. Zoolang je dus op een dikken brief hooptet is het mij niet ingevallen je dien te schrijven, nu je geen antwoord verwacht drijven de koude
kneukels van het noodlot mij onweerstaanbaar naar mijn rooden inktpot.
Zoo nu en dan valt het mij in dat voor lange, lange tijden een wanhopig
schrijver naar een ver land reisde om zijn van litteratuur overzatte geest, met
officieele wetenschap te purgeeren. Ik zie in mijn vensterglas, dat door de
dik zwarte nachtlucht zonder sterren, er achter tot een soort magische spiegel is vervormd een rij vreemde toestanden, die met een schim van waarheid
schijnen: de peren van grootmoeder Vogel in den trein; de gallerij van Sapienza met den donker glimmenden getulbanden Piet; 2 de vitrines waarin de
dood zijn afgrijselijke parodie op het leven in den vorm van een mummiepoppenkast vertoonde; de vage sloomheid van den suffenden hollandschen
landschappenist; het onvergelijkelijk slaapdier, en dit alles gevat in een barokke ornamentrand van historische figuren verkleed in ietwat middeneeuwsche verbeelding: den zwartgalligen eenoog, in sombere bewustheid zonder
triomflangs het verwaasde nevelmeer rijdend; Constantijn gedoopt wordend
onder begeleiding van die wonderlijk orgelende bronsdeuren in Sint JanintLateraan's doophuis, het droomt in wonderlijker samenstellingen voort: de
heilige Cecilia heeft haar gulden stralenkrans, als een plak geele Edammerkaas doormidden gebroken en biedt er Cecilia Metella de helft van aan, Petrus strampelt de poort uit, zijn oud verweerd schippersgezicht, dieper dan
ooit gerimpeld, zuidelijke winterbuien jagen den gniepigen hagel, zwiepend
op zijn kalen kop, zijn eksteroogen op zijn geel-genagelden kleinen teen
doen hem pijn ... daar ziet hij een slanke gestalte stil lichtend als perzikbloesem in een lentenacht: ''Domine quo ... " 3 verder brengt hij het niet, maak je
niet ridicuul pieter, het is den deus ridiculus 4 immers maar, zie alles gaat
zieh rangschikken in symmetrische figuren, Garibaldi op den J aniculus
wordt grooter en grooter en grijpt met elk zijner handen twee gelijk en gelijkvormige orientalisten, bovendien lijkt hij op Bevan5 en zingt een ziele
hymne in het syrisch, het is Daniel, neen de Persische Artemis neen Kern,
groote god de ooren van mijn waterpot groeien tot levensboom-motieven, lo-

41

rossen ontspruiten uit mijn etruskische lampetkan en alles zinkt in een Danteske hel, van het ontstaan der skulptuur.
23.111.1900

Zoover was ik gisteren, toen de kleine klok van de Badia di San Domenico
tien uren tinkelde en mijn laatste takkenbosch was opgebrand, welke gezamenlijke omstandigheden mij noopten haastig onder mijn bonte dekens te
kruipen. Nu is het nog zeer vroeg en ik heb juist mijn ascetisch ontbijt - eieren met melk en brood - verorberd. lk zit hier op een kleine villa op twaalf
minuten afstand van San Domenico en ongeveer een uur van het natte Florence, alleen en ik voer een kluizenaarsbestaan. De palazzine die behalve op
een fraaien titel op niet veel confort bogen liggen tegen den berg; naast ons
rechts is een vrij diep ravijn, waarin de kleine Mugnone stroomt, die in dit
griezelig vochte lenteweer een boel koude drukte maakt, en zieh het air van
een behoorlijke bergstroom poogt te geven, aan de overzijde staat koud en
stroef in onverstoorbaar schaduwende grootheid en onverschillige majesteit
als die van een barbaarsch quatrocento tyran de Monte Senario, met zijn
woeste roest bruine flanken, en zijn met helsch zwarte cypressen gekroonden
top, 's avonds in het gloeien van zonsondergangen schijnt hij een ruig-rossig
beest dat slaapt en is het of men zijn harige schonken in zuchtend rythme
voelt deinen.
24.111.1900

Zonsondergangen zijn hier vreemder en abstracter dan ik ze ooit gezien heb.
Van ons terras zien wij het verre Florence als een geheel van getinde torens, slank gebogen kerkkoepels en zware paleisblokken, gracelijk en blank
afsteken tegen de glanzende molligheid der dikbegroende weiden, of het ritselend mat-zilver der rustig klassieke olijven. Daar achter eerst aan weerszijden de goudgroen weerschijnende heuvels van Bello Sguardo en Piazzale
Michelangiolo, en dan in de verte de zwarte schimmen der Appenijnsche
voorposten wier in fantastische macht gekartelde kam slechts gebroken
wordt in het Zuiden door de Greve en het Chianti-da!, in het Zuid-Westen
door de Arno, die van verre gezien in zijn zilveren aanloop tegen de glooiingen op schijnt te jagen.
Van de stad zien wij slechts het bloemig witte, niets van die diepe oker-engeel tinten, van dat bedropen water-bruin, dat van af de andere zijde langs de
Arno-huizen zoo treffen kan, Florence heeft van hieruit in de middagzon een
bijna vrouwelijk teint.
27.111.1900

Daar was mijn merkwaardig lappendekenepistel bijna gesmoord, maar een
machtiger geest dan de mijne beschut deze blaadjes: zij staan onder Hoogsteigen bescherming van Hare Majesteit the Imp ofthe Perverse. 6
Met den dag verzinkt hier de realiteit van het leven. 7 De dalvlakte waarin
de stad ligt verliest met avondvallen haar bestaan van onzen tijd. Florence is
als een dier velen uit de Arabische nachten, daags ontluikt zij met de zon uit
de lichtende velden, avonds daalt zij in donkerder diepten, en is tot morgenkrieken verholen in kuilen van duister.
Dan ontgeeft bij wijlen ook mij mijn leven van nu, ik tip mij den mantel

42

van het verleden over den linker schouder en stijg wat hooger de bergen in,
tot onder een kleine rij spitsgekegelde cypressen, op een oud brok muur.
Daar staat een man onbeweeglijk, de wijdte van zijn wijnroode kleed, dat
in den schemer naar stollend bloed lijkt, strak om zieh heen plooiend. De
roode staart die achter van zijn sluitenden muts hangt geeft den aanvang der
ruggelijn een hevig energische strekking in het profiel. De formidabel grimmig gewelfde neus is als een steile brug over een afgrond; de mond loopt van
terzijde bijna vertikaal naar den onvermurwbaar gesloten hoek, die ook als
de middenlippen zieh openen tot spreken barsche schuilhoeken van het zwijgen blijven. De langzaam bewegende, nimmer dwalende oogen staren van
onder de beenig-overhangende wenkbrauw sterkten in borend bewustzijn
van haat; het eenig mildere in dezen kop die als door hagel en regen van eeuwen in de weerbarstigheid van een rots is uitgeweerd, zijn de grauw zijdige
haarvlokken, van weerskanten, op het blauwgeaard albast der slapen, die
haast vierkant naar de nobele hoogheid van het koninklijk voorhoofd omhoeken. 8
Cetera desunt. 9

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Andre Jolles bracht na zijn verblijfmet Huizinga en J.Ph. Vogel in Rome de winter van 1899-1900 door in Florence, waar hij ten huize van Aby Warburg kennis
maakte met Mathilde ('Tilli') Mönckeberg (1879-1958), dochter van Johann Georg
Mönckeberg, burgemeester van Hamburg. Na hun huwelijk in Hamburg in september 1900 vestigden zij zieh in San Domenico bij Florence.
2. Het twaalfde Internationale Orientalistencongres dat Huizinga, Jolles en Vogel
gezamenlijk bezochten, werd gehouden van 3 tot 15 oktober 1899 in de zalen van de
Sapienza, de oude universiteit van Rome. 'Piet' is de bijnaam door Huizinga en J olles
gegeven aan de Brahmaan Vrajendranath.
3. 'Domine, quo vadis': 'Heer, waarheen gaat gij?' (Joh. 13, 36), Petrus tot Christus.
4. De 'carnavalsgod'.
5. A.A. Bevan, (1859-1933), Brits arabist en hebrai'cus, hoogleraar te Cambridge

1893-1928.
6. 'De demon van de verdorvenheid', titel van een novelle van Edgar Allan Poe

(1809-1849).
7. Doorgestreept: bestaan.
8. Bedoeld is kennelijk Dante.
9. 'Het overige ontbreekt'. Deze woorden zijn later door Jolles met andere kleur inkt
toegevoegd.

[ 23]
Johan Huizinga (Haarlem) aan J.Ph. Vogel*
2 September 1901
Beste vriend
Om mane padme hum hüh 1 blonk het mij hedenmorgen in gewichtigthibetaansch letterschrift verwijtend aan, en het ging mij als de priester dien Garbe2 in den Himalaya ontmoette, voor wien bovenstaande woorden alles vertegenwoordigden wat zijn geloof hem schonk aan kennis en inlichting; niet
dat ik niet meer van Boeddha's leer weet dan deze aanroeping, maar inzoo43

verre mij ook deze woorden thans veel meer en veel dieper dingen zeiden
dan O edelsteen op den lotoskelk bloem! Zij waren een verwijt dat ik zoolang
zweeg, een herinnering aan een rustig ontloken en uit der aard bestendige
vriendschap, die ik niet door gebrek aan voeding mocht laten kwijnen, een
gezicht van de hooge dreven van Kashmir, waar de staats·archaeoloog in
zeltbewuste kalmte eenzaam in Keilang zetelt, onder en boven hem de het leven van den Hollander verticaliseerende hellingen van den Himarant, een
oproep eindelijk, dat dat Indie toch ook een stuk van mijn leven is, dat ik
evenmin als die vriendschap mag laten afsterven, al is het niet mijn eenig gevenereerde hooge cult zooals jou. Heb dank. Laat ik U zeggen, dat ik toch al
heilig van plan was, deze week te schrijven. De oorzaak van mijn zwijgen is
niet ver te zoeken. Zeven weken vacantie heb ik met Mary samen eerst in
Groningen daarna op het huis Toorenvliedt bij Middelburg doorgebracht.Ik
heb veel van het intieme eenzame, warme en wijde Drente gezien, en veel
van het heerlijke, Van Eyck-achtige, innig eenvoudige en rijk gekleurde Zeeland. Ik heb veel muziek gehoord, veel teekeningen gemaakt, een keltisch
sprookje tot een tekst voor een kinderoperette omgedicht, 3 die door een begaafd musicus thans wordt getoonzet, om door Mary deze winter met 60 kinderen te worden opgevoerd (zij liet dat ieder jaar gewoonlijk doen) en aan
Sanskrit... niets gedaan. Maar nu ga ik eerlang weer beginnen, voorzoover
de naderende drukte van huisinrichting enz. dat zal toelaten. Wij trouwen in
het volgend voorjaar.
Verbeeld je, een week geleden kreeg ik uit Hamburg een zeer lange brief
van Jolles, gedateerd Maart 1900 ! niet alleen een aangename brief maar tegelij k een stuk raak proza zooals hij dat kan. Dit epistel had onvoltooid gerust
tusschen papieren, was thans door zijn vrouw gevonden, en op Andre's ver·
zoek met vele groeten mij toegezonden. Het deed mij zeer veel pleizier. Hij
houdt binnenkort in Hamburg voordrachten over die Anfänge der Kunst. 4
Zij hebben een gezonde telg van het mannelijk geslacht.
Ik wensch U geluk met Uws vaders leeuw. Kunt gij hem niet een tijger
daarbij vangen?
En nu, veel groeten en goede wenschen, ook namens Mary. Laat mijn trage
beantwoording niet de oorzaak worden van het atbreken der correspondentie
Uwerzijds.
Met hartelijken handdruk,
t.t. J. Huizinga
* Origineel: Leiden, Instituut Kern.
'De sieraad ende lotus', boeddhistische mantra.
Richard Garbe (1857-1927), hoogleraar Sanskrit te Tübingen, beschreefzijn reiservaringen in Indische Reiseskizzen (Berlijn 1889).
3. J. Huizinga, Elidoor. Zangspel voor kinderen in drie bedrijven. Muziek van J.
Cleuver (Groningen 1904).
4. Ernst Grosse, Die Anfänge der Kunst (1894).

1.
2.

44

[ 24]
Andre Jolles (Villa Palazzine, San Domenieo/Florenee) aan Johan Huizinga*
2 februari 1902
Beste vriend
In een lange en vertrouwelijke eonferentie heeft Dr. Kurz, de duitsehe
dokter die hier al een jaar of twintig woont mij pleehtig verzekerd, dat in de
laatste veertien jaar te Florenee (het Florentia der Ouden) geen gevallen van
pokken (variolae) meer zijn voorgekomen. Ik hoop dat dit je hart gerust stelt
en dat je ons niet zult verdenken, even als de vuige pers, een voort woekerende epidemie, snood te verbergen, en het aantal slaehtoffers met een te vermeerderen, door ook de arme ziekte zelf dood te zwijgen.
W at de leegte der Hotels betreft, ook dit is pure klets, de mooie lente lokt
meer oude zure Duitsehe vrijsters, jonge kuikige albionsehe globetrotterinnen, en roodharige, blauwkousige Amerikaansehen, dan ooit en bij hoopjes
laten ze zieh door bloemenverkoopers, koetsiers en custoden belatafelen, of
zweigen in Andrea del Sarto en Sweet Fiesole, ofneurien wanneer ze NoordItaliaansehe knallen voor zieh krijgen ''Kennst Du das Land wo die Citronen enz.''
Malligheid, ik durf gerust je beider komst op mijn verantwoording nemen.
Het belooft een heel mooi voorjaar te worden.
En nu de Pensions, in de buurt van Florenee:
Niet verre van de stad ligt op de helling des bergs, welks voet zieh in de
vriendelijk kabbelende Mugnone-stroom baadt, een oude villa. Zij werd in
de 17de eeuw door Gianbattista Strozzi gebouwd maar wordt tegenwoordig
bewoond door een jeugdig vreemdeling, van een somber voorkomen, maar
wiens gastvrijheid wijd en zijd in den omtrek bekend is. Weliswaar fluisteren de bijgeloovige lieden in de buurt die hem 's avonds vaak zagen waren,
onder het van maanlieht overgoten loof der olijven, terwijl zijn mond gediehten seheen te prevelen in een vreemde duivels klinkende taal, dat hij
zieh met zwarte kunst afgeeft, maar wij kunnen den goedgunstigen lezer verzekeren - - - Ik heb helaas geen plaats meer om mijn roman verder uit te
werken, vraag Kaatje van Rees 1 maar hoe het verder gaat.
.
Zou je niet maar liever beginnen met bij ons te komen, je kunt dan op je
gemak de gelegenheden in de buurt eens aankijken - er is zoowel te Fiesole
als in San Gervasio, een dragelijk Pension - missehien kom je dan tot de eonclusie dat van die allen de ''Palazzine'' het beste is, zoo ja, des te beter voor
ons. Wij hebben zit- en slaapkamer voor jullie bereid. Raadpleeg er je meisje
eens over en groet haar hartelijk van ons.
Hopelijk gauw tot ziens,
je vriend Andre J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Catharina F. van Rees (1831-1915), schrijfster van historische romans en verhalen;
belachelijk gemaakt door Van Deyssel in zijn bespreking van haar Ben Koningin zonder kroon (1888).
2. Huizinga gaf er uiteindelijk de voorkeur aan in de stad te logeren.

45

[ 25]
Johan en Mary Huizinga (Bazel) aan Huizinga's vader en stiefmoeder*
[II april] 19021
Lieve Ouders,
Vanmiddag omstreeks vier uur kwamen we hier van Lugano aan, en vonden Uw briefvan 7 April. Het deed ons natuurlijk heel veel genoegen, weer
iets van U te vernemen, al hadden we erg graag wat gunstiger berichten gehad. Hoe gaat het U zelf? en wordt Pa al iets beter? Die arme Dashond, zou
het met hem op een eind loopen?
Ik kan me begrijpen dat U bij het briefschrijven de moed verloor; 't is ellendig, als je alles voor niets doet, en de boel wegraakt. We hebben toch altijd en overal ieder dag bij de post gevraagd, maar die Italianen zijn met al
zulke zaken zoo onbetrouwbaar; 't waarschijnlijkst is, dat ze de brieven eenvoudig over 't hoofd zien, want het is wel gebeurd, als we toevallig hun in de
handen konden kijken, dat wi'.j het adres herkenden en zeiden: ho, daar is er
een, maar meestal ·zoeken ze het zelf na zonder dat je het kunt zien. Er zijn
nu toch ook nog brieven uit Middelburg zoek. Gelukkig dat we van U tenminste die van Ravenna en deze hier gekregen hebben. Zoodra we rustig in
Haarlem zijn, zal ik Jakob eens een behoorlijke brief schrijven.
U kunt wel denken, dat wij het niets naar vinden, dat de reis haast uit is,
met het vooruitzicht, spoedig in ons pleizierige huis in Haarlem2 te komen.
Niet dat het reizen ons verveelt; we vinden het vooral nu hier in Bazel weer
erg genoegelijk; morgen gaan we er de Holbein's en andere zaken van kunst
bekijken. De italiaansche meren vielen ons eerlijk gezegd wat tegen, of liever, we dachten, o zoo, daar heb je het dus, zoo had ik het ook al voorgesteld,
. en dat is niet het ware, als je iets heel erg mooi denkt te zullen vinden. 't Was
altijd wel heel interessant, vooral de boottocht van Corno naar Lugano, en
een heerlijke klim bij Lugano op den Monte San Salvatore. Maar Lugano
was ons overigens te touristerig en te vol, we logeerden er in een dependance, en het weer werd steeds grijzer. We spraken er heel toevallig de Speyer's3
nog even, die ook op de terugreis waren, Des te heerlijker is nu de herinnering aan Florence en Ravenna, en heel prettig was het ook, toen we vanmiddag, met grijs druiloorig weer de Gotthard-tunnel ingespoord, aan de andere
kant opeens een frissche blauwe lucht, en heldere zon over de bergen zagen,
en ook het Vierwoudstedenmeer op zijn allermooist zagen.
Jan Kees4 heeft helaas een hevige aanval van gewrichtsrheumatiek gehad,
zoodat hij een kuur zal moeten doen in Wiesbaden. Lous 5 gaat nu misschien
ook mee daar heen, als zij tenminste sterk genoeg is. Die twee hebben maar
heel wat eilende te verduren.
Nu zal ik nog een plaatsje voor Mary overlaten. Het allerbeste met U allen; wij denken wel eens gauw een Zaterdag en Zondag in Groningen te kamen.
UwH.
Nog even een klein woordje na Han's brief, die U al van alles van onze heerlijke reis vertelde. De week in Florence, en de eene dag in Ravenna zijn wel

•• •
'1
..

\

(i

'

•

Huizinga en jkvr. Mary Vincentia Schorer in de tuin van Toornvliet
bij Middelburg, de verlovingsfoto.

het hoogtepunt van onze reis geweest. In Florence was het zoo heerlijk rustig,
iederen dag mooie dingen zien, waarvan we samen zoo goed konden genieten,
want het is wonderlijk, zoo als wij altijd dezelfde dingen mooi vinden.
Nu zijn we weer een heel eind op de terugtocht. In Lugano logeerden wij
allergekst, in een zoogenaamd Gartenhaus, een houten hokje, waar we een
kamer hadden, die alleen o,'er een lang balkon te bereiken was; we moesten
er vreeselijk om lachen, verbeeldt U, dat je je schoenen buiten zet op een
balkon en 's morgens gewekt wordt door getik op de jalouzieen; 't was te
mal; voor een paar nachten ging het wel, en wij kunnen beiden gelukkig nog
al goed over dergelijke dingen lachen. Lugano was verbazend vol. De wandel- of juister klimtocht die wij er maakten was verrukkelijk, het was eigenlijk de eerste keer, dat wij eens een flinke tour deden. Jammer dat later het
begon te regenen, anders waren we nog naar beneden geloopen ook, nu gingen we door de wolken met de zeer steile funiculaire.
Tegelijk .met Uw brief vonden we ook weer bericht uit Middelburg; hoe
vindt U die ellendige rheumatische aanval van J ankees? 't is maar vervelend,
dat dat zoo sterk in onze familie zit, ik hoop, dat de kuur hem weer heelemaal zal doen opknappen. In Haarlem krijgen we zeker weer gauw bericht
van U en hopenlijk wat betere berichten over U allen.
Een hartelijke kus van
Uwe Mary

*

Origineel: Familie Huizinga.
I. Geschreven tijdens de huwelijksreis van Johan en Mary Huizinga, 27 maart tot 15
april 1902. Op grond van aantekeningen die Huizinga van deze reis maakte kan de
brief op II april worden gedateerd.
2. J ohan en Mary Huizinga woonden na hun huwelijk op het adres Wilhelminapark 3
· te Haarlem.
3. J.S. Speyer (1849-1913) en echtgenote. Speyer, hoogleraar Latijn en Sanskrit in
Groningen 1889-1903, Huizinga's leer1neester en promotor.
4. Jhr. Johan Cornelis Schorer (1874-1948), Huizinga's zwager.
5. Diens echtgenote, Louisa Amelia Schorer-Van Hoytema (1877-1934).

[ 26]
Andre Jolles (Villa Palazzine, San Domenico/Florence) aan Johan Huizinga*
6 juni 1902
Beste Vriend
Je briefwas mij een groote verheugenis, en een van de beste soort namelijk
van die waarin veel Schadenfreude gemengd is. Ik zie je van mijn berg uit al
tusschen de tulpen zitten, die schoone geheimzinnige, vlammende nijdassen, die niets verklappen, van wat ze aan orientale mysterien in hun koude
harten hebben, die hooghartige, liefdelooze hetairen, die eenmaal als tot
bloemen betooverde tsiganen-meisjes, van de-hemel-weet-waar naar de duinen aan de Noordzee zijn getogen, en onze brave, soliede, dikbuikige overover-grootvaders~ die daar om Haarlem woonden, en geen plan hadden ooit
iets anders dan aardappelen te poten eerst hol van verbazing maakten, en

zieh vervolgens deden ruineeren als een rijk geworden kruidenier voor een
balletdanseres. Daartusschen zit Ganer;:a 1 (o, vriend laat u nimmer verleiden,
die cedille door een sh te vervangen, dat kromme machien bevat voor leeken
de quintessens van Indische stemming, als wij dat zien begint onze pijp naar
lotos te ruiken, dan loenschen wij naar onzen navel en bespeuren een vage
trek om op onzen grooten teen te zuigen. Wij stamelen den naam ''van dien
kerel die zoo godverdommensch over alles heen is'' en wiens profeet - als hij
er een had - Borel2 zou heeten ... ga en zondig niet meer tegen de magische
komma) Ganer;:a met zijn malle ronde voetjes van anderen tegen mekaar geklapt, als een soort suikergoed, en die met kinderlijke vlijt, met zijn langen
snuit - bestemd om vertelseltjes mee uit te blazen - zijn schoteltje leeglikt,
geefhem een cent en je zult zien dat hij ze, aan zijn wachter offreert, hij kan
ook koffiemalen en als je hem een servetje voordoet, trekt hij een kurk van de
flesch en drinkt haar uit. Maar in zijn oogen is wel iets, dat herinnert aan
Ta-wit, 3 de groote, het zwangere nijlpaard, dat de zonnenschijf draagt en
misschien ook iets van Kokuoonkuoon. In ieder geval lacht hij daar tusschen
de brandende bloemen jou en de Indische philologie uit.
Zoo is het, wij hollanders houden te veel van de tulpen van het fantasma,
om ons met de barbaarsche wetenschap onzer huren te vrede stellen te kunnen en met hartelijke blijdschap zie ik hoe ook jij van de algemeene geestesrust, die een gevolg van het huwelijk is, ruimschoots gebruik maakt, om je
rekenschap te geven van de omvang van je eigen afkeer tegen wat men zoo je
vak noemt. Waarachtig het gaat niet zooals ze tegenwoordig de ''Wissenschaft'', van een Muze tot een keukenmeid (bekend met een degelijke burgerpot - liefst gezin met kinderen. P.G.)4 gedegradeerd hebben. Dan duizend maal liever een dilettant, hier eens in een boek gebladerd, daar in een
museum geneusd, en tenslotte, door snerpend heimwee naar iets beters, in
de onmogelijkheid, zieh bij de lamzaligheid van het tegenwoordige neer te
leggen.
7.v1.1902 le Palazzine
Wat dunkt je van de volgende moderniseering van Ev. Joh. I.1.
'Ev apxfj rjv 6 cpt11.011,6yoc;, Kat 6 (pt11.011.6yoc; rjv npoc; ei::ov, Kai ei::oc; rjv
Ö (j)tA.OA.6yoc;

of die van idem idem I.14.

Kai Ö <ptAOA.6yoc; aa.p~ eyeVe't'O Kai SOKTjVO)OEV SV itµ'iv
Inderdaad je moogt mij een maniak noemen maar ik blijf er bij dat een deel
van onzen jammer daar aan toe te schrijven is, dat de logosliefhebberij op de
plaats zit waar de aesthetica moest zitten.
Maar die ongelukkige kunstgeschiedenis die als zuurdeeg het al zou moeten doordringen is, in den tegenwoordigen tijd zelf een nietswaardig misbaksel.
De lui die in het begin van de vorige eeuw al die differente wetenschapspotjes hebben te vuur gezet hebben het toch eigenlijk heel anders bedoeld;
tegenover je Dante-epos (ken je eigenlijk Dante at Verona van Rossetti?) 5
waag ik het volgende blijspel-ontwerp: De schimmen der kunstenaars die
voor ongeveer een eeuw de Duitsche wetenschap ''begründet'' hebben gaan

49

studeeren aan een Duitsche Universiteit, Goethe en Lessing hooren een college over archaeologie, de broeders Grimm, Hoffmann v. Fallersleben, Uhland en Heine, komen voor moderne germanistiek, en duitsche mythologie,
August (de domme) Schlegel ploetert sanskrit enz. Je begrijpt met wat voor
een ''prügelei'' of om bij het Hollandsch te blijven ''battement'' dit moet eindigen, van dik hout zaagt men planken.
10.vr.1902
. Er zou zooveel moois te doen zijn als wij maar wat meer samenhang in de al
te gespecialiseerde branches brengen konden, zou dit niet eigenlijk juist een
werkje voor ons Hollanders zijn. Lacy mijn kennis is als een tuin vol onkruid, ik voel dit nu ik hier alleen zit en opgehouden heb mij zelf met ''talentvolle'' krantenartikeltjes te paaien maar alte zeer. Toch zou ik zoo graag
uit al dat verwarde een soort van geheel te maken. Wij moesten het toch
6
langzamerhand - voor mijn part in tien jaar - op een soort
15.vr.1902
Mijn schrijftafel lijkt in veel opzichten op de heuvel van Hissarlik7 in verschillende lagen boven elkaar, liggen de debris der dingen waarmee ik mij
van de week heb bezig gehouden. Uit de vijfde laag werden te midden van
een groote hoeveelheid asch - vermoedelijk van Nicosiaanse brandoffers en een menigte vliegenlijken de fragmenten van een onvoleindigd manuscript opgedolven, mitsgaders bijgaand bewijs van het voortleven van het
Goede-Herders-type in Zuid-Italie (bewaar het), ongelukkig schijnt deze
'' Ansiedelung'' door vijanden verwoest te zijn, die op het puin hun eigen
stad (in de opgravingsreeks de 4e) gebouwd hebben, althans wij vinden in
deze nieuwe kolonie ettelijke romans van Walter Scott, een nieuw drama van
Maeterlinck,8 een dito van Van Oort9 en een van Hegenscheidt, 10 in gezelschap van een ontwe~p voor een artikel over dramatische kunst in de laatste
jaren met de volgende merkwaardige these: de aristotelische katharsis, de
purgatie van het gemoed obstrueerende hartstochten, die de Griek van de
tragedie verwachtte en verlangde, is sedert het eind der r8e eeuw alleen nog
maar mogelijk door muziek (en wel symphonische - geen dramatische) ende
dramatische traditie zooals die bij Aeschylos begint en bij Vondel nog niet
geheel ten einde was, is nu feitelijk gebroken.
De overgang van de 4e naar de 3e schijnt een geleidelijke te zijn geweest.
Wij vinden hier ten minste Creizenach's Geschichte des Neueren Dramas, 11
echter zijn alle sporen van het artikel verdwenen. In de volgende laag meent
men een inval der barbaren met zekerheid te kunnen herkennen: hier vinden
wij niets dan Nieuwe Rotterdammers met kennelijke teekens van verveling.
En als een zware grafsteen ligt boven dit alles de opperste kolonie: Urgeschichte der Kultur.
Als een melancholieke Schliemann graaft men Zondags (als wanneer een
goed huisvader zijn kamer opruimt) in al deze overblijfselen en plengt een
traan bij zooveel begonnens en zoo weinig resultaat.

50

16.v1.1902

Uit: ''Y glos' dijk''
Als dan de moede <lagen voorwaarts sluipen
En ieder donker nieuwe droefenis
Al troosteloozer dan een vorig brengt,
De zee haar oude trage wijze zingt,
Verveling langs de grauwe duinen waait,
Zie ik in scheemring, hoe de vogels flauw
Triest van verlangen langs de walken zwenken
En doelloos staar ik in 't verlorene
Mijn denken is het spelevaren moe
N aar gouden <lagen van gestorven roem
Mijn oogen zoeken 't lieve licht niet meer
V an vroeger vuur in den gedoofden haard.
Mijn hand die 't klamme voorhoofd houdt gevat
Vergeet den greep der nuttelooze bijl.
Ik droom niet meer wanneer een zanger zingt
Van dolle helden, en het klateren
Van ijzer op de schilden, hoe ik zelf
Mannen tartend kon staan in fellen kamp.
Het daggeglim ziet bukkend als een boer
Mij met de spade op schouder naar het strand
Stappen waar zonder hoop mijn arbeid wacht
Van 't lachende verleden bleef mij niets
Dan wrange nasmaak waarmee dronkenschap
De loome morgen die haar volgt vergalt.
Ziezoo nu weet je weer eenigzins hoe ik het in dezen tijd van epidemische
katterigheid stel - en jij? Wat voor een evenhooge timmer je om de roofridderburcht van het Leidsch professoraat mee te bestormen? Hoe staat het met
het Keltisch, mij dunkt de historie van Naoise, Ainle, en Ardan de zonen
van Uisneach moet hoe ''niederträchtig'' van een philologisch standpunt de
taal ook zij waarin ze geschreven werd, toch verfrissender werken dan het gesikkeneur van de c;vetai;vatara-Upanishad 12 (die ik overigens niet ken en alleen citeer omdat zij er zoo kolossaal Indisch uitziet en twee magische komma's bezit) en is de taal-physiologie geheel vergeten, en de geneeskunst? Zullen wij samen een vrije Universiteit stiebten? Groet je vrouw heel hartelijk
van de mijne
je vriend Andre

*

Origineel: 's Gravenhage, NLMD.
1. Ganec;a (Ganesha), zoon van Shiva en leider van zijn gevolg, afgebeeld met olifantenkop; wordt als begunstiger van alle welslagen dikwijls aan het begin van Indische
handschriften aangeroepen, en geldt vandaar ook als god der wetenschap.
2. Henri Bore! (1869-1933), romancier en literair criticus, ambtenaar voor Chinese
zaken op het ministerie, maakte naam als kenner van de Chinese en Indische cultuurgeschiedenis.
3. Ta-wit of Ta-weret, in de Egyptische mythologie godin van zwangerschap en ge51

boorte, afgebeeld als drachtig nijlpaard, soms met de zonneschijf als symbool van de
wedergeboorte van het leven.
4. Protestantse Godsdienst/Gezindheid.
5. ''Dante at Verona'', in 1870 versehenen verhalend gedieht van Dante Gabriel Rossetti (1828-1882), beschrijft de ballingschap van Dante aan het hofvan de Can Grande
te Verona en zijn heimwee naar Florence.
6. De tekst breekt hier af.
7. De heuvel in het N.W. van Klein-Azie waar Heinrich Schliemann tussen 1870 en
1882 de resten van het Homerische Troje meende te hebben teruggevonden, en die
tenminste zes lagen van bewoning bleek te bevatten.
8. Van Maurice Maeterlinck (1862-1949) verscheen in 1902 het dramaMonna Vanna.
9. Adriaan van Oordt (1865-1910), auteur van neoromantische verhalen en historiestukken; in 1902 verscheen zijn drama Floris V.
10. Alfred Hegenscheidt (1866-1964), Vlaams dichter en essayist, later hoogleraar
aardrijkskunde te Brussel, publiceerde in 1898 het versdrama Starkadd.
11. Wilhelm Creizenach (1851-1919) hoogleraar Duitse taal- en letterkunde te Krakau, Geschichte des neueren Dramas (3 dln. Halle 1894-1903).
12. De Svetasvatara-Upanishad, een van de meest vertaalde Upanishaden, beschrijft
de eenwording van de ziel met de godheid.

[ 27]
Andre Jolles (Freiburg i.B.) aan Johan Huizinga (Haarlem)*
21 november 1902

Beste vriend
Bijgaande - niet juist ten gebruike van den Dauphijn bestemde - mededeelingen, kunnen bewijzen dat er alweer een soort epistel aan je bezig was
in de vergetelheid te geraken, zelfs de duivel is niet zoo zwart als hij geschilderd wordt.

*
In het bekoorlijk gelegen stadje Freiburg1 dat men om het van zijn Zwitsersche naamgenoot te onderscheiden, gemeenlijk Freiburg im Breisgau, of
minder schilderachtig, maar meer in overeenstemming met de toenmalige
administratieve indeeling van het Duitsche Rijk, Freiburg in Baden plag te
noemen, vertoonde zieh in het begin der 2oste eeuw aan de daar sedert meer
dan vijf eeuwen gevestigde en van oudsher beroemde U niversiteit, een hoewel niet bejaard, toch echter ietwat ouwelijk uitziend man. Die hem hoorden
spreken herkenden aan zijn tongval oogenblikkelijk den vreemdeling, en diegenen onder de op dat tijdstip daar studeerende anthropologen die met onbescheiden nieuwsgierigheid, zijne onregelmatige gelaatstrekken aanstaarden
herkenden met verbazing in hem een zoon van dat verdwijnende ras, dat eertijds bijna geheel Europa bevolkte: het Keltische.
Wordt vervolgd.
Ik onderbreek mijn roman om op je briefkaart te antwoorden.
[..• ]2
Het is hier vervloekt koud ik klappertand en eindig.
Vele groeten van ons.
Je vriend Andre

52

*

Origineel: 's Gravenhage, NLMD.
r. Het echtpaar Jolles vestigde zieh in het najaar van 1902 in Freiburg im Breisgau.
Andre J olles studeerde er kunstgeschiedenis en archeologie en was er van 1907 tot
1909 privaat-docent.
2. Bibliografische uitweiding over 'algemeene kunstgeschiedenissen'.

[ 28]
Johan Huizinga (Haarlem) aan J.Ph. Vogel*
22 november 1902
W aarde vriend,
Het is waar, ik gedraag mij schandelijk wat de correspondentie betreft en
verdien het niet, dat je me altijd weer de hand toesteekt, gevuld met nieuws
van den Himälaya, een fraaie beeldspraak. Je zult intusschen zeker al wat
betreffende de feestbundel Kern 1 ontvangen hebben, het is al lang in de
maak. Onder de circulaire om geldelijke steun prijkt mijn naam ook. Toch
kan ik niet zeggen, dat ik voor het plan bijzonder warm ben. Het is bekend,
dat Kern zelf er niet op gesteld is, maar men hoopt, dat de overweldigende
massa van wetenschappelijke wierook zijn hart zal doen smelten, en hem
den uitroep zal ontlokken: neen, zoo schoon had ik dat niet kunnen droomen. Nu ik hoop dat het aan de verwachtingen zal beantwoorden, al had ik
voor mij het vrij wat gepaster en belangrijker gevonden, dat men door Veth
of een ander de onvergetelijke kuif, de vriendelijk-schrandere oogen met
zakjes, de gekrulde lippen met het snuffelbaardje en de opgetrokken schouders had doen malen, die nu misschien den nazaat in geen senaatskamer zullen wenken, om den grooten Oude levendig voor zijn geest te zien. 2 Wat
zegt zoo'n Salon des Varietes den naneef omtrent een groot man? Luimige
invallen van Senart, 3 snarepijperijen van het duitsche gild, de vlijt van Nederland, wat een lapjesdag van geleerdheid. Neen, het is echt iets voor onzen banalen tijd van tentoonstellingen en tijdschriftjes, niets monumentaal.
Laat deze mijn meening je niet verdrieten, en laat ons nog wat over andere
zaken praten.
lk heb een vrij lijvig duitsch artikel over Varuna's strikken4 gereed, hoewel
nog niet persklaar. 5 De studie ervoor, voornamelijk Atharvaveda 6 en het opstellen ervan hebben mij veel vermaak verschaft, en naar mijn eigen bescheiden meening zijn mijn resultaten niet onaardig. Mijn aanvrage om het priv.
doc. schap te Amsterdam is in zee, dat wil zeggen, bij den Raad; wanneer er
gunstig over wordt beschikt denk ik na de wintervacantie de welingerichte
tent te openen, waar te zien zullen zijn: de muzikale clown Boeddha, de Veda
in vogelvlucht, de Upanishads op spiritus, de Bhagavadg1tä door den fonograaf met en benevens gedresseerde honden en apen uit het Mahäbharata, de
acrobaat Kälidäsa en andere specialiteiten.
In Utrecht is Caland7 begonnen college te geven; de faculteit heeft er een
lector aangevraagd, maar benoemd is hij nog niet.
Ben je niet naar Hannoy8 geweest, ofmoet dat nog komen? Ik sprak Kern
juist in de dagen toen je hem over de afvaardiging had geseind.

53

Ik hoop dat mijn ongeregeld antwoorden je niet ontmoedigt, om nog eens
te schrijven. Veel groeten, ook namens mijn vrouw,
t.t. J. Huizinga.
9
Dank zeer voor je artikeltje over de oude naambordjes. Staat er wel eens bo·
ven tweemaal bellen bij?

*

Origineel: Leiden, Instituut Kern.
r. Op 6 april r903 zou Hendrik Kern zeventig jaar worden en met emeritaat gaan.
2. Kern liet zieh er in 1907 tenslotte toe overhalen zieh door Veth te laten portrette·
ren. Het in 1909 voltooide portret maakt deel uit van de verzameling van de Konink·
lijke Akademie van Wetenschappen.
3. Emile Senart (1847-1928), Frans Sanskritist, bekend door zijn verklaring van het
boeddhisme als een zonnemythe.
4. Varuna, een van de voornaamste goden uit de Vedische religie, soms voorgesteld
als dreigend met toverstrikken en stroppen.
5. Het opstel bleefonvoltooid; voor een samenvatting zie echter Huizinga's Geschonden Wereld (Haarlem 1945) 135-137 (Y.W. VII, 562-563).
6. Door Huizinga in het Sanskrit geschreven.
7. Willem Caland (1859-1932), classicus en sanskritist, leraar te Breda, verzorgde sedert november 1902 te Utrecht de colleges in het Sanskrit; zijn benoeming tot lector
volgde in februari 1903. In 1906 werd hij buitengewoon hoogleraar, in 1917 gewoon
hoogleraar Sanskrit.
,
8. Het orientalistencongres van de Ecole fran9aise d'Extreme-Orient te Hanoi in
1903.
9. J.Ph. Vogel, ''Triloknath'', Journal of the Royal Asiatic Society of Bengal 70 (1902)
I, nr.I, 35-71. Vogel tracht de in het door hem bezochte district van Brits-Indie vereerde Triloknath (Heer der Drie Werelden) te identificeren aan de hand van zijn attributen.

[ 29]
Johan Huizinga (Groningen) aan J.Ph. Vogel*
25 december 1902

Amice,
Vanmorgen was ik bij Prof. Speyer, en vroeg hem naar de zaken van het
feestalbum Kern, o.a. ook wat jou medewerking betrof. Hij vertelde mij
toen, dat hij indertijd aan Brandes 1 had opgedragen, je te Hanoi om mede·
werking te verzoeken, maar nu hij vernomen had, dat je daar niet zoudt zijn,
vreesde hij, dat de aanvrage niet terecht gekomen zou zijn. Op mijn voorstel,
je dan nog terstond te schrijven, ging hij terstond in; van hier thans langs
. mijn tusschenkomst het verzoek, of je nog een bijdrage wilt inzenden. De
termijn verstrijkt wel eerstdaags, maar als je je best doet te zorgen, dat
Speyer het tegen begin Februari heeft, zal het nog wel gedrukt kunnen worden. Zou dat nog gaan? 't Zou jammer wezen, als door dit misverstand je bijdrage achterwege bleef. 2 Misschien evenwel heeft Brandes je nog geschreven. De bijdrage mag niet meer dan 4 bladzijden 4 ° in druk beslaan.
Ik heb er een stukje voor gemaakt over eenige namen van ziekten en omineuse verschijnselen, waaraan ik euphemistischen oorsprong toeschrijf. 3
Verder verzamel ik stofvoor een rede van algemeenen aard over Boeddhisti·

54

sehe zaken, om eerlang als de Raad van Amsterdam mijn verzoek gelieft in te
willigen, als priv. doc. op te treden. 4
Caland is nog altijd niet in Utrecht benoemd; de Karner moet de daarvoor
uitgetrokken j. 2500 nog goedkeuren. Ik ben daarbij als no. 2 genoemd (in
geheim).
Ik ben verlangend naar nieuws uit Afghanistan. Jammer dat Hanoi daardoor moest vervallen; dat zou nog wat anders geweest zijn dan te Rome, toen
je Piet en den geilen afgezant van den Nizam 5 aan de haak sloeg, als je daar
rondom tusschen knikkebollende Sineezen en knipoogende Japjes had gezeten, terwijl de president het Rad der Wet draaide, en allen riepen: namo
Buddhabhyal).6 en wat er verder volgt.
Ik lees tegenwoordig Waddell's Lamaism; 7 je hebt die snaken zeker in Darjiling en hoogerop wel gezien; 't is zeker wel een curieuse troep.
Andre Jolles studeert tegenwoordig in Freiburg om den doctorsgraad te
halen; daar is zijn schoonpapa op gesteld. Zijn zeer merkwaardig artikel over
die Anfange der Kunst 8 is door een prof. aldaar bijzonder gunstig beoordeeld. Nu, schrijf eens weer, ik zal ook de regelmaat pogen te betrachten.
Groeten van mijn vrouw!
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, Instituut Kern.
1. J.L.A. Brandes (1857-1905), sanskritist en archeoloog, voorzitter van de Commissie voor Oudheidkundig Onderzoek op Java en Madoera, vertegenwoordigde het Genootschap van Kunsten en Wetenschappen te Batavia op het orientalistencongres in
Hano'i.
2. J.Ph. Vogel, ''Sanskrt pratoli - Hindi pau/1'', Album Kern, opstellen geschreven ter

eere van Dr. H. Kern, hem aangeboden door vrienden en leerlingen op zijn zeventigsten
verjaardag (Leiden 1903) 235-237.
3. J. Huizinga, ''Over eenige euphemismen in het Oud-Indisch'', Album Kern 153156 (V.W. I, 190-194).
4. Huizinga werd op 16 januari 1903 toegelaten als privaat-docent aan de Universiteit
van Amsterdam. Hij begon zijn colleges pas op 7 oktober van dat jaar met de openbare !es Over studie en waardeering van het Buddhisme (Haarlem 1903) (V.W. I, 148-172).
5. De Nizam van Haiderabad werd op het twaalfde Internationale Orientalistencongres te Rome vertegenwoordigd door Shams ul Ulama Syed Ali Bilgrami, met zijn
echtgenote.
6. 'Glorie aan de Boeddha's'.
7. Lawrence Austine Waddell (1854-1938), Brits medicus en orientalist; zijn The
Buddhism of Tibet or Lamaism verscheen in 1894.
8. J olles had zijn artikel op 5 april 1902 in zijn huis in San Domenico bij Florence
aan Huizinga voorgelezen.

[ 30]
Andre en Tilli Jolles (Freiburg i.B.) aan Johan en Mary Huizinga*
10 januari 1903 1

Beste Vrienden
Wij zijn innig begaan met jullie leed. Ik had al uit de krant vermoed, dat
het je broer was, maar wou niet schrijven, zoolang ik niets zekers wist. 2 Je

55

hebt mij dikwijls van hem verteld en ik herinner mij je latijnsche briefkaarten uit Italie aan hem, die van een vroolijke genegenheid spraken.
Ik waag niets anders in dezen briefte zetten, verdriet moet slijten.
In vriendschap:
Tilli en Andre J.

*
1.
2.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Abusievelijk gedateerd: 1902.
Herman Huizinga overleed op 6 januari 1903.

[ 31]
Andre }olles (Freiburg i.B.) aan Johan Huizinga*
I2 juli 1903
Beste Vriend
Al vroeger was ik aan een der ''lange brieven'', waarover onze vrouwen tegen elkaar opsnijden begonnen, maar had niet verder geschreven toen de tijding van het overlijden van je vader kwam. 1 In den betrekkelijk korten tijd,
dat wij correspondeeren hebben wij elkaar al zoo dikwijls iets over droefenis
moeten zeggen, dat ik de eenvoudige woorden niet meer bij elkaar zoeken
kon, waarrnee men uit de verte vergeefs probeert een zwijgende handdruk te
vergoeden.
Nu is er ook in ons leven weer wat schreeuwende, drinkende en slapende
vreugde, 2 en is de toekomst tot op zekere hoogte weer een doel geworden,
waar men niet al te lusteloos heen drentelt.
Ons vermogen - misschien moest ik zeggen: het mijne - om mooi en goed
leed en medelijden te hebben, werkt wat al te acuut, op den duur wordt het
treurige grauw en gaat op een schrijnende verveling lijken die alleen verstompt en dof maakt. Een lang ziekbed, dat wil zeggen: het zieh gewennen
aan droefheid is misschien van alle dingen het moeilijkste te dragen.
's avonds
3
Met groote vreugde zag ik dat je belang steldet in Durrieu's artikel, ook mij
laten de Van Eycken sedert Brugge4 niet met rust, maar ik dacht eigenlijk dat
jij zooals je in die <lagen eens beweerdet je te vrede stellen kondt met het zuivere genieten en ik hield mij zelf voor een ietwat inferieur kunsthistoricus,
daar ik altijd door behoefte voelde te probeeren hen ook langs wetenschappelijken weg iets nader te komen.
Tegen zijn verklaring van het miniatuur uit de Heures de Turin heb ik
twee bezwaren. 4 1° Historisch. Die reis was voor Willem VI geenszins een
aangename herinnering, zijn pogingen den Keizer over te halen, hem te be,._loven het leen na zijn dood aan Jacoba te geven waren volkomen mislukt. Sigismund was veel te slim, om den invloed die hij op de Europeesche politiek
met veel beloven en weinig geven - waarmee men toen de gekken niet in vrede maar in heilzamen oorlog leven deed - kon uitoefenen op die manier te
verspelen. Willern kwam dus tamelijk on te vreden naar Holland te rug en ik
betwijfel ofhij juist dit moment in zijn gebedeboek heeft doen vereeuwigen.

2°

Kunsthistorisch. Bij de gelofte is alleen sprake van een Heilige Maagd
van Poke. Nu vertoont het miniatuur een onmiskenbaren God den Vader.
Mij dunkt de kunstenaars uit de XVe eeuw waren te vroom en te naiefvoor
een dergelijke vergissing in het detail. Indien werkelijk dit moment was afgebeeld zouden wij zonder twijfel een Maria in het hoekje te zien gekregen
hebben.
Het schijnt mij nog niet zoo zeker dat wij Willem VI voor ons hebben.
Wij weten tamelijk zeker dat Jan van Eyck lang voor den schavuit Jan van
Beieren gewerkt heeft. Onafhankelijk van Durrieu was ik er toe gekomen in
den zoogenaamden man met den anjer in Berlijn, een portret van dat heerschap - je kent zijn geschiedenis? - te zien. Deze laatste heeft namelijk een
merkwaardige orde om (een gedraaide ketting met een T-kruis waaronder
aan een belletje hangt): de St. Antonius-orde, die als mijn tweedehandsche
bronnen juist zijn, - mijn bibliotheek is op dit punt aller miserabelst - door
Albrecht den verbeider gesticht werd in 1384 ter eere van een genezing van
het Antonius-vuur (wat was dat voor een ziekte?) Na de stichting van het
Gulden Vlies (1429-30) werd deze orde ternauwernood meer gedragen, bij
anderen dan Henegouwsche ofBourgondische vorsten komt zij niet voor. Er
vallen dus maar drie heeren in de termen om zoo geportretteerd te worden:
Albrecht en zijn zonen Willem VI en Jan van Beyeren. Jan van Eyck heeft
Albrecht nog gekend maar omstreeks 1404 kan dit prachtige konterfeitsel
toch niet ontstaan zijn. Het zou mogelijk kunnen zijn dat hij later in opdracht van iemand anders dit portret uit zijn geheugen of naar oudere voorbeelden schilderde, maar dit lijkt mij toch onwaarschijnlijk, de teekening is
zoo fijn van observatie dat ik niet gelooven kan dat het model voor het minst
niet voor de schetsen zou gezeten hebben.
Willem stierf 1417 ongeveer 52 jaar oud maar ook in 17 kon Jan nog niet
zoo schilderen.
Jan van Beieren werd in '24 vergiftigd en was toen ook een dikke vijftiger.
In '19 was hij van zijn bisschoppelijke waardigheid ontheven, en had permissie gekregen te trouwen. Het portret is in wereldsche kleeding, wanneer het
dus Jan v. B. voorstelt zou het tusschen '19 en 24 moeten geschilderd zijn,
wat mij naar de schilder manier ook nog veel te vroeg lijkt.
Hier hebben wij dus drie mogelijkheden. Voor Albrecht spreekt de leeftijd
van den man met den anjer; hij schijnt tamelijk oud te zijn, maar men leefde
in dien tijd wel een beetje vermoeiender dan nu.
Voor Willem spreekt de anjer. Het portret van Jacoba van Beieren in Kopenhagen6 (zie Kaemmerers Künstler Monographie J. und H. van Eyck abb.
40) dat toch wel hoogst waarschijnlijk een kopie naar Jan is, heeft ook een anjer in de hand. Natuurlijk kan dit een toevoeging van den kopiYst zijn, maar
het zou toch ook niet onmogelijk zijn dat die twee portretten oorspronkelijk
bij elkaar hoorden. In dat geval kan het alleen Jacoba's vader zijn, haar mannen waren jonger, toen zij stierven ofhaar in den steek lieten, met haar Oom
Jan als pendants geschilderd te worden zou te bloedige ironie geweest zijn.
Op Jan van Beieren komt men door het feit dat Jan van Eyck voor hem gewerkt heeft.
57

De man uit de Heures de Turin heeft die zelfde orde om, en dezelfde soort
hoed op, maar is jonger. De trekken van het miniatuur met die van het schilderij met elkaar te vergelijken kan alleen tot vage en onbetrouwbare gegevens voeren.
Altijd van deze Antonius-orde uitgaande moeten wij nog twee andere documenten uit de buurt der van Eycken er bij halen. Ten eerste de vleugel
van de rare verknoeide schilderij, ook in Kopenhagen, waarvan van Dyck
het grootste deel schilderde en de kleinere helft aan Jan van Eyck of Petrus
Christus wordt toegeschreven (Kaemmerer abb. 86). Deze donateur wordt
door een Antonius in bescherming genomen, die zijn eigen orde omheeft.
Vervolgens is er in Parijs een latere, geschetste kopie, die als kostuumprent
7
(dit blijkt uit her opschrifr) dienst gedaan heeft. Warburg met zijn fijnen
neus vond het, snuffelde eraan, rook dat her uit de buurt der van Eycken
kwam en wist er niet verder mee aan te vangen. Ik kwam op de idee dat het
een woordspel kon zijn en met de Hoeksche en Kabeljauwsche twisten zou
kunnen samen hangen (krijg ik de fotografie, zij is een geheim, terug?)
De man voor dien in den hoek lijkt iets op de man met den anjer, daar hij
echter een kousenbandorde heeft, zal het wel een ander zijn (misschien
Humphrey, Jacoba's derde man).
Ziedaar eenig materiaal, ik heb hier geen boeken genoeg om het te kunnen
verwerken.
18. v11.r903
Zou jij geen lust hebben wat tijd aan die van Eycksche geschiedenis te geven, of een ietwat uitvoeriger later te publiceeren correspondentie er over,
met mij op rouw te zetten?
Mij dunkt de Kroniek van Johannes a Leydis, die men er in de allereerste
plaats voor zou moeten doorploeteren, kan geen al te vervelende lectuur zijn.
Je hebt gelijk de geschiedenis moest eigenlijk van alle geleerdigheid het
uitgangspunt zijn. Ik heb mij dan ook vast voorgenomen het volgende semester als mijn archeoloog8 in Syrie aan het spitten is, mij behoorlijk in de
historie in te werken. In de laatste maanden was ik al vlijtig aan de paleografie, een niet onvermakelijke puzzle voor leege uren.
Mijn hooggeleerde in middeleeuwsche geschiedenis 9 wil mij aan een biografie van Arnoldus van Villanova 10 hebben, hij beweert dat dit mengsel van
Alchymie en godgeleerdheid net iets voor mij zou zijn.
Je ziet het de Duitsche universiteit heeft mij te pakken.
19. VIl.1903
Ons kindje maakt het goed en groeit vroolijk.
19.v111.1903
Gelukkig kan ik mijn mededeeling van juist een maand geleden herhalen.
Jeltje heeft lachen geleerd en weegt ver over tien pond (dit laatste voor
Mary - ofwegen jullie niet? - dan kun je je ook niet over het gewicht van anderen verheugen). Ik had voortdurend gehoopt dat mij nog iets belangrijkers
te binnen zou schieten dan de voorafgaande wijsneuzigheden maar het
schijnt niet te lukken. Daarom stuur ik je nu nog ten overvloede een pamfletje dat ik op den titel afgaande had laten komen, maar dat blijkt mij te ge-

leerd te zijn, misschien heb jij er iets aan of prikkelt het je eens je meening te
zeggen over dat malle doolhof der Indische mythologie waar voor een halve
eeuw de heele geleerde wereld in verdwaalde, en waar nu de meeste philologische jongelingen met een angstig omweggetje omheen loopen.
Je zult nu in Groningen 11 met van der Waals 12 samen komen en ik ben benieuwd of jullie iets aan elkaar hebben zult. Over een jaar of vijf wanneer je
allebei invloedrijke leden der faculteit zult geworden zijn, moet je mij ook
maar naar dat Noordsche nest halen. lk heb in dit vervloekte Moffenland
dikwijls heimwee, en poog die te genezen door in mijn ziel kleine Hollandsche nationaal festiviteiten te arangeeren. ro Aug. heb ik er een voor Maerten Harpertsz. Tromp gevierd. Ik heb altijd meer van hem dan van de Ruyter gehouden, hij was minder vroom (ä propos wanneer ik er de vaderlandsche geschiedenis op doorlees vind ik dat Onze lieve Heer, het bij ons niet
eens tot ''sympathieke figuur'' heeft kunnen brengen). Dat hij in een wagentje heeft toegekeken toen die aartskruidenier, dat sjagrijnige rekenwonder
van een Jan de Wit als een kale kip uit mekaar geplukt werd is een reden te
meer om van hem te houden. (Van Tromp wel te verstaan, O.L.H. zat, als
13
hij bij die gelegenheid aanwezig was, in een ander vehikel).
Er is nog een andere schim, die ik bij manier van spreken zoo nu en dan tegen het lijf loop. Je kent onzen Dom niet wel? Hij is niet zoo fantastisch
mystiek als de Fransche kathedralen, geen duister blok grimmige Gothiek,
ook geen van die wonderlijk naar den Hemel rankende goddelijke planten,
die er uitzien als of de kleine Jesus de pit van een hemelsche kers van boven
neer had laten vallen en die in de aarde wortel geschoten had en tot Kerk gegroeid is. De onze is rustig en zuiver, slank en kalm, van een statige sierlijkheid met iets vriendelijks Duitsch openhartigs, hij heeft weinig geheimzinnigs, weinig feodale aristocratie, bij al zijn edele evenredigheid, zijn fijne
gracie, heeft hij iets goedmoedigs, dat bij momenten burgerlijk schijnt en indien hij niet al te beleedigd ware zou ik mij somtijds veroorloven hem de
''Gretchen'' der kathedralen te noemen. Intusschen verstaat hij de kunst van
oude gebouwen: hij kan iemand laten wegdroomen uit zijn eigen tijd.
24.1x.1903
Dat komt er nu van. Wanneer je braafhadt afgewacht zou je meer van mijn
schimmigen vriend gehoord hebben. Nu doe ik mijn halfjaarlijksch manuscript op de post en zul je niets anders van hem hooren dan dat hij het raarste notenkraker gezicht heeft dat je je denken kunt, en voortreffelijk Latijn
spreekt. 14
15 Ziedaar wat ik weet. Ik zou wel lust hebben er zelf een te schrijven. 16
[ ••• ]
Later, later, later.
Ik heb soms erge heimwee naar Holland, de Moffen maken mij het leven
soms wat al te zuur.
Misschien schrijf ik over Etha, 17 heb je gezien dat zij o.a. beweert dat de
Assyriers in spijkerschrift over hun lichtgoden spraken. Teeken dat eens.
Nu snel dit alles weg. Het gaat ons goed. Je scheldpartij heeft mij goed gedaan.
Je vriend Andre J.

.

,

59

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Huizinga's vader overleed op 15 mei 1903.
2. Jolles' eerste kind Hendrik Jolle Jolles, geboren in Florence in 1901, overleed aldaar in de zomer van 1902. In het voorjaar van 1903 werd in Freiburg zijn dochter
J eltje geboren.
3. Paul Durrieu, ''Les debuts des Van Eyck'', Gazette des Beaux-Arts, 3de reeks, 29
(1903) 5-18, 107-120.
4. De tentoonstelling van Vlaamse Primitieven ('Exposition des primitifs flamands
et d'art ancien') te Brugge van 15 juni tot 15 september 1902.
5. In het tot dan toe weinig bekende Turijns Getijdenboek traf Durrieu een aantal
miniaturen die hij aan Hubert en Jan van Eyck toeschreef. Hij concludeerde voorts
dat deze miniaturen tussen 1413 en 1417 voor Willem VI van Beieren, graafvan Holland en Henegouwen, vervaardigd moesten zijn. Durrieu's publicatie, die het moge·
lijk maakte om de schildersloopbaan van de gebroeders Van Eyck een decennium verder terug te volgen, veroorzaakte een heftige controverse.
6. In het origineel staat: Koppenhagen.
7. Aby Warburg (1866-1929), kunsthistoricus, stichter van de Kulturwissenschaft·
liehe Bibliothek Warburg te Hamburg. Jolles raakte omstreeks 1896 tijdens een verblijf in Florence met hem bevriend; in 1900 werkten zij enige tijd aan een gezamenlij·
ke publikatie over de fresco's van Ghirlandaio in Sta. Maria Novella.
8. Otto Puchstein (1856-1911), hoogleraar archeologie te Freiburg, nam van 1900 tot
1904 deel aan opgravingen te Baalbek in de toenmalige Ottomaanse provincie Syrie.
9. Heinrich Finke (1855-1938), hoogleraar middeleeuwse geschiedenis te Freiburg
1899-1928.
10. Arnoldus van Villanova (1235-1313), Spaans arts en alchimist, om zijn denkbeelden herhaaldelijk door de kerk vervolgd, maar stond vanwege zijn medische kennis
aan de Europese vorstenhoven in hoog aanzien.
11. Door het vertrek van J.S. Speyer, die in Leiden Hendrik Kern opvolgde, ontstond in 1903 aan de Groningse universiteit een vacature voor Latijn en Sanskrit.
Toen het onmogelijk bleek opnieuw een hoogleraar te vinden die beide vakken kon
doceren, werd besloten voor het Sanskrit een afzonderlijk Jectoraat aan te vragen.
Huizinga wist dat hij voor deze post als eerste in aanmerking kwam. Uiteindelijk
werd voor het Sanskrit echter een andere regeling getroffen.
12. Johannes Diderik van der Waals jr. (1873-1971), natuurkundige, schoolvriend van
Jolles, werd op 21 juli 1903 benoemd tot hoogleraar mathematische physica te Groningen. In 1908 volgde hij zijn vader op in Amsterdam.
13. Maerten Harpertsz. Tromp, geboren in 1598, sneuvelde op 10 augustus 1653 bij
Ter Heyde. De Tromp die in 1672 bij de moord op de gebroeders De Witt zonder in
te grijpen zou hebben toegezien, was zijn zoon Cornelis (1629-1691).
14. Erasmus woonde van 1529 tot 1535 in Freiburg.
15. Uitweiding n.a.v. J. Huizinga, ''Van den vogel Charadrius'', Verhandelingen Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Afd. Letterkunde, N.R. v:3 (Amsterdam 1903,
V.W. I, 173-187). Vervolgens bibliografische gegevens 'over prehistorische wijsheid
en malligheid'.
16. Een boek over de prehistorie, verg. n. 15, slotzin.
17. Etha Fies (1857-1948), schrijfster en kunstbeschermster; haar lnleiding tot een
kunstgeschiedenis (Utrecht 1903) werd door Jolles zeer kritisch besproken in De XXe
Eeuw 9 (1903) IV, 236-256.

60

[ 32]
Johan Huizinga (Haarlem) aan J. Six 1*
4 oktober 1903
Hooggeleerde Heer,
Zou ik U vriendelijk mogen verzoeken, mij even te willen berichten, of de
lezing welke door U in het voorjaar van 1903 gehouden is over het vroege
werk der Van Eyck's (ofheette het onderwerp anders: ik bedoel die, waarin
U Jan's werkzaamheid aan het hofvan Willem VI hebt gedemonstreerd) ook
in druk is versehenen, en zoo ja, waar ze zou zijn te verkrijgen?
U bij voorbaat mijn dank zeggend,
Met de meeste hoogachting
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, J.Six.
r. Jhr. Jan Six (1857-1926), buitengewoon (sedert 19r7 gewoon) hoogleraar kunstgeschiedenis en esthetica aan de Universiteit van Amsterdam, tevens hoogleraar aan de
Rijksacademie voor Beeldende Kunsten.

[ 33]
Johan Huizinga (Haarlem) aan J. Six*
6 oktober 1903
Hooggeleerde Heer,
Voor Uw welwillend antwoord betuig ik U mijn hartelijken dank. Het
spijt mij, dat ik met de uiteenzetting Uwer gegevens nog geen kennis kan
maken. Vergun mij, U met de bijzondere aanleiding tot mijn vraag nog een
oogenblik lastig te vallen.
Ik was voornemens, in een kleine mededeeling aan de Chronique des Arts
een fout te verbeteren, die in het opstel van Durrieu over Les debuts des Van
Eyck (Gaz. des beaux arts) voorkomt, nl. waar hij naar aanleiding van dat
miniatuur uit de Heures de Turin van Willem VI's bedevaart naar O.L.V,
1
van Poke spreekt. Een Poke heeft nooit bestaan; het is door den uitgever
2
van Johannes ä Leydis voor Polre (Vrouwenpolder) geschreven, gelijk zeer
gemakkelijk te bewijzen valt.
Daar ik wist, dat U zieh met het onderwerp in den laatsten tijd hebt beziggehouden, wilde ik mij vergewissen, of op dit detail wellicht ook reeds Uw
aandacht gevallen was, in welk geval mijn mededeeling in portefeuille kan
blijven. 3
Mocht het niet te veel moeite zijn, mij daaromtrent nog met een enkel
woord in te lichten, dan zult U mij zeer aan U verplichten.
Met de meeste hoogachting,
Uw dw. J. Huizinga
* Origineel: Amsterdam, J. Six.
r. Paul Durrieu, ''Les debuts des Van Eyck'', 117.
2. F. Sweertius, Rerum belgicarum annales (Frankfurt a.M. r620), 344.

61

3. Er is hierover geen mededeling van Huizinga in de Chronique des Arts versehenen.
Verg. echter zijn bespreking van Max. J. Friedländer, Die altniederländische Malerei.
Erster Band: Die Van Eyck, Petrus Christus (Berlijn 1924), NRC, 12 april r924
(V.W. III, 489).

[ 34]
Johan Huizinga (Haarlem) aan zijn stiefmoeder*
r juni 1904
Lieve Ma,
Ik heb U nog niet geantwoord op Uw laatste briefkaart. Aardig, dat Tante
ons nog komt opzoeken; wij zullen haar met genoegen Vrijdag wachten. Ik
kan haar dien middag niet afhalen, want ik ben van r - 4 bezet, en als Mary
het doet, vrees ik, dat ze elkaar misloopen op dat lastige perron; als Tante
het niet te erg vindt, zou ik haar dus voorstellen, om maar per electr. tram
naar het Wilhelminapark te komen. Wij hooren zeker nog wel even hoe laat?
Vanmiddag at Jakob hier ter eere van zijn verjaardag. Hij zag er best uit,
en genoot van zijn pas begonnen vacantie. Trouwens, dat zal hij U morgen
zelf ook wel verteilen. Gezellig dat hij U voor wat langer komt gezelschap
houden; ik denk dan spoedig na zijn vertrek U eens weer op te zoeken.
Elske 1 is alleraardigst; ze maakt veel rumoer, en leert er steeds nieuwe
woorden bij; ze heeft erg veel pleizier aan gekleurde prenten, die ik voor
haar maak. Zooeven groot lawaai: onze overbuurman jubelt vandaag en
kreeg een serenade; dikzak werd er wakker van en huilde zeer bedroefd; ge·
lukkig regende het zoo hard dat de muziek spoedig weer opstapte, waarop zij
onmiddellijk weer insliep.
De familie is nu op Toorenvliedt weer compleet; 't zal daar ook prachtig
zijn met dit heerlijke voorjaar. Nu veel groeten, 't wordt bedtijd!
UwH.

*
1.

Origineel: Leiden, UB.
Huizinga's oudste dochter Elisabeth, geboren op 19 maart 1903.

[ 35]
Johan Huizinga (Haarlem) aan J.Ph. Vogel*
15 juli 1904
Amice,
Om met het antwoord op je vraag te beginnen: inderdaad, ik meen ook, dat
ik vroeger je al eens gezegd heb, geen prioriteitsaanspraken te zullen laten
gelden op het vertalen van het Mudr!lräk~asam. 1 In elk geval doe ik het dan
bij dezen, en zie met belangstelling je vertaling tegemoet, voorwaar geen gemakkelijke, bij dien overvloed van kunstige woordspelingen.
Ik heb dit jaar behalve mijn college,2 dat ik met veel pleizier gegeven heb,
geen studiewerk kunnen doen; het is te druk met de schoolbetrekking. Nu is

er evenwel een goede kans, dat ik de volgende cursus en wellicht nog langer
hier aan de H.B.S. een beperkt aantal lesuren zal kunnen krijgen, in verband
met een uitbreiding van het aantal leerlingen, waardoor een halve extra-leeraar gewenscht wordt. 3 Daar heb ik nu de beste verwachtingen van voor
mijn studie; naast het Indische werk hoop ik ook eens wat zuiver historische
arbeid te gaan doen.
Ik was de afgeloopen maanden, als naar gewoonte tegen 't eind van den
cursus, weer erg moe van de school, en wel een beetje wanhopig, dat er zoo
weinig van wetenschappelijk werk kon komen. Maar nu heb ik weer goede
hoop!
Ofschoon ik vermoed, dat je bij de temperatuur, die wij hier nu genieten,
je ulster voor den dag zoudt halen, of met stoYcijnsche kalmte en een spottend lachje zoudt verzekeren, dat het guur is; wij vinden het hier warm.
Onze reis naar Zeeland moet helaas wat uitgesteld worden; mijn vrouw moet
wat rust houden in het belang van haar zelve en van een nog tamelijk toekomstige tweede spruit. Daardoor vervul ik tegenwoordig de plichten van
kindermeid, en heb het ver gebracht in het baden en kleeden en voederen
van ons grappig vroolijk kindje, dat gelukkig heerlijk gezond is, en met ijver
begint te praten en te loopen.
Wat Kern betreft; hij bezoekt reeds sedert verscheiden maanden de Akademievergaderingen weer, maar zijn loopen moet nog vrij gebrekkig zijn. 4
Daar hoor ik mijn dochter van haar wandelrit thuiskomen, adieu dus, veel
groeten, ook namens mijn vrouw!
t.t. J.H.
* Origineel: Leiden, Instituut Kern.
1.

Mudraraksasa (Raksasa's zegelring), oudindisch drama door Visäkhadatta (vijfde

eeuw n.C. oflater). Vogel voltooide zijn vertaling van dit klassieke toneelstuk pas tijdens de Tweede Wereldoorlog: Wisjkähadatta, De zegelring van Raksjasa, Indisch
tooneelspel uit het Sanskrit en Prakrit vertaald door J.Ph. Vogel (Leiden 1946).
2. In de cursus 1903-1904 verzorgde Huizinga als privaat-docent te Amsterdam een
college over de Vedisch-brahmaanse godsdienst.
3. In het origineel staat: word.
4. Hendrik Kern was kort na zijn emeritaat in de zomer van 1903 getroffen door een
ongeluk, dat hem geruime tijd hulpbehoevend maakte.

[ 36]
Johan Huizinga (Haarlem) aan zijn stiefmoeder*
r oktober 1904
Lieve Ma,
Doordat onze laatste brieven elkaar gekruist hebben, weet ik niet goed, of
ik een brief van U zal afwachten of niet; maar nu zou het te lang duren, en
daarom schrijfik maar eens een woordje. Uw groote briefvan 21 Sept. deed
ons veel pleizier; hij kwam hier al den 22sten 's middags om I uur; ik zond
hem direct door naar Jakob. 't Is met zendbrieven wel eens jammer, dat je bij
de beantwoording hem niet eens weer kunt inzien. Houdt het weer zieh daar

bij U nog zoo mooi?, hier is het juist vandaag allermiserabelst geworden.
Vanmiddag hadden Vader en Moeder1 hier zullen kamen, om dan een veertien dagen naar Wiesbaden te gaan. Maar vanmorgen telegrafeerden ze 't af;
Vader's hart was weer niet in orde, dat is wel vervelend, het kamt tegenwoordig nog al eens voor. Nu hopen we maar, dat ze nog binnenkort kunnen
kamen. Ze verlangden natuurlijk al erg, om Elske weer te zien.
Nu hebben we voor het maal op morgen Mulder2 en zijn meisje maar ge·
vraagd; die trouwen in 't eind van deze maand. Er trouwen veel menschen:
ook twee neven Scherer van Mary, een ander stukje neefvan haar heeft zijn
huwelijk moeten uitstellen, omdat hij twee <lagen daarvoor nog al erg ziek
werd, dat is ook, om medelijden mee te hebben.
Verleden Zaterdag heb ik even bij Jakob koffiegedronken; hij had het erg
druk, want Reint3 was naar Groningen ter eere van Fimi's vierde;4 maar Jakob zag er best uit. Woensdag a.s. begin ik de colleges weer; ik hoop, dat er
veel menschen kamen; ik heb nu de tijd, want de 12 lesuren gaan nu Maan·
dag in.
Wij hadden hier deze week veel verkoudheid; eerst had ik het, op mijn ouderwetsche manier, toen kreeg Elske het, en Mary ook een beetje. Gister·
avond had Kleintje er veel verdriet van, en kon van 't snuiven niet goed slapen; nu is 't al weer veel beter. Ze draagt nu aardige wollen jurken met lange
mouwen en morsschorten, dat staat erg deftig, maar ze zegt dan ook de moei·
lijkste woorden: appelmoes, theekopje, zoo precies als uit een boekje, behal·
ve dat ze in plaats van zakdoek zakneus zegt.
Mary is flink en gezond, ze is mij soms haast te vlijtig, want ze zit de heele
avond kleertjes te maken of te verstellen. Maandag komt nu eindelijk het
dagmeisje; ik schreef U geloof ik, dat de eerstgehuurde het op 't laatste
oogenblik afzei; maar die nu kamt, lijkt ook heel goed. Kaatje gaat met November weg; ze vond het hier te druk; Mary is er niet erg rouwig om, want
ze vergeet met de dag meer.
Nu, heel veel groeten, ook aan Nan, van ons beiden.
UwH.

*

Origineel: Familie Huizinga.
I. Huizinga's schoonouders.
2. Wellicht Herman Koert Mulder (*1874), studeerde medicijnen te Groningen.
3. R. Rijkens; Jakob Huizinga had zieh na hun beider terugkeer uit Zuid-Afrika met
hem in een medische praktijk geassocieerd te Amsterdam.
4. Aaffiene Rijkens (1864-1930), zuster van R. Rijkens, gehuwd met de bankier Johannes Leopold (1869-1936).

[ 37]
Johan Huizinga (Haarlem) aan Hermann Usener (Bonn) 1*
I december 1904
Sehr Geehrter Herr,
Erlauben Sie mir, Sie aufmerksam zu machen auf eine Abbildung der Ze·
remonie, welche in Ihrem schönen Aufsatz im Archiv ftir Religionswissen·

schaft VII band S. 295 erörtert wird. 2 Sie finden dieselbe in L'art dans l'ltalie
meridionale, par B. Bertaux Paris 1904, I pl. IX, pag. 215. 3 Sie ist entlehnt
aus einem überaus merkwürdigen illuminirten Manuscript des XIen Jahrhunderts in der Kathedrale von Bari. Man sieht daselbst ganz deutlich, dass
es in der That eine brennende Kerze ist. Dieselbe Seite 215 enthält noch die
Beschreibung einer Miniaturhandschrift des Xten Jahrhunderts aus der Biblioteca Casatenense in Rom (Pontifikale von Landulf, Erzbischof von Benevent 975-984, oder besser gesagt in einem Einbande mit gesagtem Pontifi·
kale), wo der ganze Vorgang Vers für Vers illustrirt ist.
Möchte Ihnen diese kleine Mitteilung einigermassen interessiren, so würde ich mich freuen, Ihnen in dieser Weise für die anregende Lektüre Ihrer
Schriften danken zu können.
Hochachtungsvoll,
Dr. J. Huizinga

*

Origineel: Bonn, UB.
1. Hermann Usener (1834-1905), hoogleraar klassieke talen te Bonn 1866-1902, verwierf naam door zijn studies op het gebied van de vergelijkende godsdienstwetenschap.
2. Hermann Usener, ''Heilige Handlung'', Archiv für Religionswissenschaft 7 (1904)
281-339. Usener beschrijft op p. 295-296 het oude wijdingsritueel van het doopwater
op Paaszaterdag, waarbij drie maal een brandende kaars in het water werd gedompeld.
3. Emile Bertaux, L'art dans l'ltalie meridionale de lafin de !'Empire Romain ala conquete de Charles d'Anjou (diss. Parijs 1903).

[ 38]
Andre Jolles (Freiburg i.B.) aan Johan Huizinga (Haarlem)*
3 februari r905
W aarde vriend
Er liggen ditmaal wel een groot aantal beginnetjes, maar die zijn voor het
meerendeel onbruikbaar; nu, niemand weet hoe dikwijls de Elohiem het geprobeerd hadden, voor het hen eindelijk lukte deze vroolijke wereld te
scheppen en wie zal zeggen of zij niet beter gedaan hadden ook dit exem·
plaar als een mislukte poging, in de diepste lä van hun goddelijke schrijftafel
te smijten, om later maar weer eens van nieuws af aan te beginnen. Ik doe als
zij - goed of siecht, dit epistel zal ten minste klaar komen.
Wat ik je al meer dan een jaar bad willen schrijven, zou veel beter in een gesprek kunnen behandeld worden. Toen ik dus dien zonnigen Zondag door de
ramen een verlokkend voor koffie-drinken gedekte tafel in de veranda zag en
desniettegenstaande, door de nijdige huisdeur niet naar binnen kon, begon ik
als een bijgeloovige Tantalus te denken dat de Moira misschien iets tegen
onze bijeenkomst had en sloop gehoorzaam weer naar Freiburg i.B. terug.
Doe ik wel, wanneer ik dan nu, in plaats van mij deemoedig bij de beschik·
king van deze wijze goden neer te leggen, toch over datgene ga spreken wat
mij al zoo lang op het hart ligt? Wie weet.

In jou - mijn waarde - zit veel meer, dan er uitkomt. De geleerdheid, in
den goeden zin, is in Holland miserabel georganiseerd. Dat iemand als jij
jaar in jaar uit kleine knaapjes de geschiedenis van Willem den Zwijger, of
hoogstens die van Alexander van Makedonie (den grootvader van den lateren koning Alexander) moet verteilen, is voor mij die weet wat je kunt en
wilt, en die hier iederen dag nieuwe wijsneuzige mofjes, die geen tiende van
jouw kennis, en wat veel meer zegt geen honderdste van jouw inzicht en vernuft hebben, als privaat-docenten en professoren, zie opduiken, een eeuwigdurende ergernis. Ik kan je in allen vriendschappelijken ernst verzekeren,
dat er geen week voorbijgaat, waarin ik niet een gesprek hoor of een artikel
lees, waarvan ik denk, hoe veel beter, of laat ik liever zeggen hoeveel geestiger, jij dat zoudt kunnen zeggen of schrijven.
Aan den anderen kant ben ik overtuigd dat jij - den vogel Charadrius niet
te na gesproken - meer en gewichtiger werk zoudt afkunnen, dan nu het geval is, wanneer je in een omgeving leefde, die je tot grootere productiviteit
dwong.
Jemand als jij zou voor de duitsche wetenschap evenveel waard zijn, als
een duitsch-wetenschappelijke omgeving voor jou.
Ziedaar wat ik, vreemde eend in de Freiburger universiteitsbijt, in die paar
jaren dat ik hier woon, altijd sterker ben gaan voelen.
Thurneysen 1 kent je ''Lautwiederholende Wortbildung'', en was in een
gesprek dat ik later eens met hem had, vrij wat vleiender, dan in het briefje
dat hij er mij, een jaar geleden over zond.
Panzer2 de extra ordinarius voor germanistiek, gaat als ordinarius naar
Frankfurt, dus komt een gelegenheid om zieh hier te ''habilitieren''.
Nu weet ik niet in hoeverre de finantieele kant van een dergelijke levensverandering je zou convenieeren, en dit is de voornaamste reden, waarom ik
tot nu toe gezwegen heb. Een privaat-docent en zelfs een extra ordinarius,
verdienen zeker minder dan een leeraar aan de H.B.S. in Holland. Misschien is echter het leven in Freiburg iets goedkooper.
Dus ... ?

*
Van harte geluk met de geboorte van je zoon, 3 met zijn mooien hollandschen
naam. Jakoba4 en hij vertegenwoordigen een lapje vaderlandsche geschiede•
n1s.
Ik zelf duik altijd dieper in de antieken, en vergeet langzamerhand dat er
middeleeuwen bestaan hebben. Maar daarover later eens, wanneer ik een
nieuw hoofdstuk begin, kamt mijn briefvandaag niet weg.
Tilli dankt Mary hartelijk voor haar briefen stuurt gauw eens een portret
van onze oudste die heel vermakelijk is en het ergste Zuid-duitsche dialect
spreekt, wat ik ooit gehoord heb.
Vergeefmij indien ik met mijn voorslag je rust eenigzins gestoord heb.
Je vriend
Andre Jolles

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. RudolfThurneysen (1857-1940), hoogleraar vergelijkende taalwetenschap te Frei-

66

burg 1887-1913, nadien te Bonn; maakte in het bijzonder studie van de oudierse taalen letterkunde.
2. Friedrich Panzer (1870-1956), germanist, hoogleraar te Freiburg 1903-1905, Frankfurt a.M. 1905-1919 en Heidelberg 1920-1940; publiceerde over de oudduitse volksvertellingen, sagen en ridderepiek.
3. Dirk Huizinga (1905-1920).
4. Jolles' tweede dochter Jakoba (*1904) .

•

[ 39]
Johan Huizinga (Haarlem) aan zijn stiefmoeder*
r april 1905
Lieve Ma,
Vanmiddag kwam Uw briefje, hartelijk dank. Ik wil U een nieuwtje vertel·
len, waar ik niet eerder over sprak uit vrees dat er later maar teleurstelling
uit zou volgen: ik heb een kansje op het Groningsche professoraat. 1 Er is nog
veel gevaar, dat het mislukt; het grootste is, dat er iets van bekend wordt; hoe
minder menschen 't weten hoe beter; U bewaart natuurlijk het meest strikte
geheim. Het is Blok,2 die zeer veel moeite voor mij doet, en hij is een vocaal
in dezen. Als ik 't word, is het, omdat er geen aangewezen persoon is; want
tot nu toe gold ik niet voor historicus. 't Was veiliger als alles wat later was
gekomen; gaat alles nu toch goed, dan is het een buitengewone buitenkans.
U begrijpt, dat wij met belangstelling wachten, wat er komt. Het tweede gedeelte van mijn stuk over Haarlem is nu af; er was nu des te meer haast bij; 't
is onder zeil. 3
Onze zorg voor kinkhoest is gelukkig weer over; Elske is weer in orde, de
hoest is over. Dirk is nog erg verkouden, maar hij is er even genoegelijk om;
ook Mary heeft het nog te pakken.
Ik denk dat ik binnenkort eens weer in den Haag kom, als U weer alleen
bent.
Nu, heel veel groeten van ons allen; als menschen U vragen of ik kans heb
te G.; zeg dan vooral neen.
UwH.
* Origineel: Leiden, UB.
1. C.H.Th. Bussemaker (1864-1914), hoogleraar in de algemene en vaderlandse geschiedenis te Groningen, was op 15 maart 1905 benoemd tot hoogleraar in de algemene geschiedenis te Leiden.
2. P.J. Blok (1855-1929), sedert 1894 hoogleraar vaderlandse geschiedenis te Leiden
als opvolger van R. Fruin. Al tijdens zijn hoogleraarschap in Groningen (1884-1894)
had hij gepoogd Huizinga voor de geschiedenis te winnen; in 1897 bewerkstelligde
hij zijn benoeming tot leraar geschiedenis in }Iaarlem.
3. J. Huizinga, ''De opkomst van Haarlem'' , Bijdragen tot de Vaderlandsche Geschiede11is en Oudheidkunde, 4de reeks, IV {1905) 412-446 en 4de reeks V (1906) 16-175
(V. W. I, 203-364).

[ 40]

2

Johan Huizinga (Middelburg) aan H.Th. Colenbrander *
7 augustus 1905
1

Amice,
Je brief is de tweede, die ik, beginnende met de beantwoording van een
grooten stapel, uitkies, en als je weet, dat ik ze eerder neem, naarmate de
beantwoording mij meer ter harte gaat, is daarmee terstond gezegd, hoe aangenaam je hartelijk schrijven mij is geweest. Waarlijk, zoo mijn overgang tot
de historie voor mij, om het platweg te zeggen, heerlijke vruchten heeft gedragen; ik reken daartoe niet in de laatste plaats, dat hij mij onder de historici een goed vriend heeft bezorgd. Want al wordt de afstand wat grooter, het
werk brengt nader; tusschen Haarlem en Voorburg zagen wij elkander ook
niet zoo vaak, en ik denk de Staatsspoor de klandizie nog wel eens te gunnen.
Maar allereerst het bezoek van je aan Haarlem, voor wij opbreken. September zal het moeten worden, want wij zijn tot eind Augustus hier, maar daarna rekenen we op je.
Singulier in alles? Ik mag eerst wel trachten, 'een man van grooten bedrijve,
besoigne, memorie ende directie' 3 te worden (zonder daarom in den Haghe
met den sweerde ter doot geexecuteert te worden). Maar de frischheid, ja, die
hoop ik te bewaren. Pas op maar, binnen kort krijg je het vervolg van mijn
stuk over Haarlem, dat krioelt van 'wieze' noten, dan stel je misschien al een
ongunstige prognose.
Maar alle gekheid op een stokje; ik dank je hartelijk voor de aardige wijze,
waarop je hebt gemaakt, dat ik mij niet wat ongemakkelijk voel tegenover
den persoon, die, zooals de wereld weet, behoudens omstandigheden mij had
moeten voorgaan in dit eerambt,4 dat nog zwaar op mijn schouders zal wegen.
Met vriendelijke groet,
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Huizinga was met ingang van I augustus 1905 benoemd tot hoogleraar in de algemene en vaderlandse geschiedenis te Groningen.
2. Herman Theodoor Colenbrander (1871-1945), sedert 1897 adjunct-rijksarchivaris
bij het ARA in 's-Gravenhage en met ingang van 1902 secretaris van de Commissie
van Advies voor 's Rijks Geschiedkundige Publicatien.
3. Aldus het Register van de Staten van Holland op 13 mei 1619 over de op die dag
onthoofde Johan van Oldenbarnevelt.
4. Door de Groningse Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte was Colenbrander als
voornaamste kandidaat voor de opvolging van Bussemaker genoemd; hij had echter
laten weten in verband met zijn werk in de Rijkscommissie niet beschikbaar te zijn .

•

68

••

'

.:, .','"
\

•

·:).,'.

··\

"\ ·. •.i\
{

.',. '

•

..
•

:i- .,,

.,

,,·. '

' ::
'

'

•
_.

'

•

' .. '

' ;, ' '
,., .•.. !'• i..!'&··. '

~. .

' • ·I.,

. :;.·

"' .. '"' "

.
'

.

·,
,'f '

,o,'.').o'

''

,,.,,

•,. ,

'''"

Huizinga met zijn oudste dochter Elisabeth, Haarlem, november 1903.

[ 41]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Jan Veth*
8 augustus 1905
Waarde Vriend,
Hartelijk dank voor Uw gelukwensch. Het speet mij erg, dat mijn bezoek
er bij moest inschieten. Wat den verren afstand van Groningen betreft, geloof gerust, dat het aan mij niet liggen zal, als wij de kennis niet onderhouden (lees daarin niet, dat ik zooiets wel van U verwacht). Bussum ligt op de
route naar Amsterdam, en ik hoop niet bang te zijn voor een reisje.
Ben geweldig stuk arbeid, dat voor mij ligt, maar een prachtig werk, dat ik
met den grootsten lust aanvaard. Het vak is geheel mijn wensch; mijn langzaam overneigen van de Indische studien tot de geschiedenis hebt ge zoo niet
kunnen waarnemen; ik heb er destijds met Andre nog wel eens over gesproken; dat is voor mij volstrekt geen schaduwzij, al droeg ik Boeddha een goed
hart toe.
Maar nu, tot September, 't zij te Haarlem ofte Bussum. Mijn vrouw en ik
groeten U beiden zeer.
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.

[ 42]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Andre }olles ('s-Gravenhage)*
21 augustus 1905

A.
Ik sta op 't punt, om naar Groningen te reizen, waar ik ondertusschen professor geworden ben, in de geschiedenis, - om een huis te zoeken. In de eerste <lagen van September zijn wij te Haarlem terug, en willen graag, dat je
dan en daar bij ons komt. Antwoord aan mijn adres Toornvliet, Middelburg.
1
W el gefeliciteerd met den allerhoogsten lof.
Groeten van Mary.
t.t. J.H.

*

Origineel: Amsterdam, Jolles Archief (particuliere collectie). De brief is geadres··
seerd: 'p.a. Dames Singels'.
1. Op 23 juli 1905 was Andre Jolles te Freiburg gepromoveerd op het proefschrift Vitruv's Aesthetik (Freiburg i.B. z.j. [1906]).

[ 43]

Johan Huizinga (Haarlem) aan de Secretaris 1 bij het College van Curatoren
der Rijksuniversiteit te Groningen*
7 september 1905
Weledelgestrenge Heer,
Nu de 28e October niet geschikt is, zal ik voor mijn oratie2 gaarne 4 November voorstellen; 21 October is mij wat te vroeg. Mag ik U dus verzoeken,
hieromtrent verder met het College van Curatoren te raadplegen?
Vriendelijk dank voor Uw uitvoerige inlichtingen betreffende het ambtsgewaad.
Mijn betrekking alhier zal mij helaas verhinderen, de 18den September bij
de Rectoraats-overdracht te zijn.
Wat Uw laatste vraag betreft: als lidmaat der Doopsgezinde Gemeente zal
ik gaarne een belofte afleggen. Mijn volledige naam enz. luidt:
J ohan Huizinga, geboren te Groningen, den 7den December 1872.
Met beleefden groet,
Hoogachtend Uw dw.
J. Huizinga
* Origineel: Groningen, RA.
1. B. ten Bruggen Cate (1861-1931).
2. J. Huizinga, Het aesthetische bestanddeel van geschiedkundige voorstellingen (Haarlem 1905). Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het hoogleraarsambt aan de
Rijksuniversiteit te Groningen op 4 november 1905 (V.W. VII, 3-28).

[ 44]
Andre Jolles (Freiburg i.B.) aan Johan Huizinga*
15 oktober 1905
Waarde vriend
Op mijn thuisreis van Londen, schreef ik je een brietkaart op het schip en
gaf die 's morgens in Hoek van Holland aan een betrouwbaar uitzienden witkiel om haar op de post te doen. Heb je ze niet gekregen ... ? dan ben ik voor
een kwartje en jij voor een uiteenzetting, waarom ik je in de eerste dagen van
September niet meer bezoeken kon bestolen.
Dank voor je briefje - ik heb zelf ook, zooals ik je vroeger al eens schreef,
dikwijls verlangen naar een gesprek, zooals ik er vroeger toch eigenlijk alleen
met jou gehouden heb. Die rare kamer aan het Spaarne 1 spookt nog in mijn
ziel, voor niet al te langen tijd heb ik er nog eens van gedroomd. Smaakvol
weten, zooals jij verstaan maar weinig menschen - hier te lande misschien
niemand.
Ik ben blij dat je eindelijk van het M.O. verlost bent, maar het is toch een
kleine teleurstelling dat het juist een professoraat in de geschiedenis moest
zijn. Niet dat ik er een oogenblik aan twijfel of je zult ook dat vak vernuftig
(ik bedoel geen Germanisme) en fijn weten te doceeren maar als filoloog was
71

je toch een heel bizonder fenomeen. Wie moet er nu over de beteekenis der
reduplicatie schrijven? Van middag zat je geest nog heel duidelijk tegenover
mij; ik las: ''die rote Farbe, sagte jener Blinde, nun begreife ich sie, sie ist
wie der Schall einer Trompete'' (bei Herder über Plastik); 2 ik grinnikte je
vergenoegd toe maar tegelijkertijd <lacht ik, moet die nu boekjes gaan schrijven over ''de brennen der Kroniek van Jan van Leiden'', ''de directe gevolgen van het Aansprekersoproer'', ''de beteekenis van Jan Haring voor de wereldpolitiek'' enz. enz.? De geschiedenis - ik heb behalve in archaeologie ook
examen gedaan in oude en middeleeuwsche historie en heb dus in de laatste
semesters mijn deel geslikt - kan geen conquistadores gebruiken, lui die met
vroolijke onbeschaamdheid op een schuitje gaan zitten om nieuwe werelddeelen van weten te ontdekken behandelt zij slecht, zij heeft niets van het
aantrekkelijke van een grensgebied. De duivel haal dien ouden zuurpruimer
van een Mommsen, 3 die niet eens de dolle verdommenis van den Keizertijd
heeft aangedurfd.
Waarover gaat je inaugureele speech - vergeet in godsnaam den auguren
glimlach niet. Ik krijg hem toch? Mijn Vitruv is nog niet gedrukt. 4 Men levert hier zijn dissertatie als manuscript in en krijgt na gedaan examen permissie om het ding te laten drukken. Dat andere pamfletje5 heb je toch gekregen? ik zond het naar Groningen.
En nu haarkloover maak je aanmerkingen wanneer ik zeg dat de Boergondiers veroveraars waren. Göthe zegt ergens dat hij de arabische taal veroverd
heeft - zou jij hem willen antwoorden ''pardon exellentie u heeft het uit een
boekje geleerd''? Boergondie kreeg Philip de Staute van zijn papa, toegegeven! Vlaanderen en Artois erfde hij in 1384 van zijn schoonvader Lodewijk van
Male, alles goed en wel, maar wie heeft er in '82 de slag bij Roosebeke gewonnen? Lodewijk zou door Philip van Artevelde behoorlijk uit Vlaanderen
gesmeten zijn als hij door zijn Franschen schoonzoon niet was geholpen wat zeker ook niet enkel pour ses beaux yeux, en zelfs niet voor die van Margriet gebeurde. Philip d. S., de gladde rakker, liet den jongen Karel VI het
gelag oftewel de kosten van den veldtocht betalen en ... ''veroverde'' zieh zijn
toekomstig erfdeel, dat hij anders kans geloopen had te verliezen, want Engeland zat al op de loer. ·

Brabant kregen de Bourgondiers door de testamentaire beschikking van hertogin Johanna ... vergeet als je blieft niet dat die oude dame in r357 plechtig aan
den duitschen Karel IV had beloofd, dat in geval zij en haar man zonder kinderen kwamen te sterven, Brabant aan hem of aan een hem verwante erfgenaam uit het huis Luxemburg zou vervallen. Nu begint het gekonkel der
Boergondiers. Philip dringt zieh bij Johanna in en maakt, vooral na den
dood van haar man op de handigste manier misbruik van de verslapping der
Luxemburgsche macht in Duitschland. Tot nu toe zou men het alles nog
vreedzame ''politiek met een imperialistisch tintje'' kunnen noemen, maar
ook hier zijn kapers op de kust: Willem van Gelre Gulik en Kleef stuurt van
wege dit Brabantsch geploeter een oorlogsverklaring aan Karel VI ''die zieh
koning van Frankrijk noemt'' en alweer rust Philip voor het geld van zijn
neefje een militaire expeditie uit om zijn eigen belangen te verdedigen. Ge-

72

vochten is er niet veel, maar toch ''veroveren'' schijnt mij ook hier niet het
allerverkeerdste woord.
Wat Holland en Zeeland betreft, zoo schijnt mij, wanneer men bedenkt
hoe bij Schoonhoven, bij Gouda, bij Haarlem, bij Brouwerhaven, bij Zierik·
zee en Joost mag weten waar elders nog, gebakkeleid is, ''veroveren'' waarachtig nog een milde uitdrukking.
Wanneer ''veroveren'' alleen gebruikt werd bij dingen waarop men heelemaal geen recht heeft zouden de kruisvaarders nooit hebben kunnen probeeren het heilige land te veroveren. Neen, neen mijn beste, wanneer jij het hart
van je vrouw veroverd hebt dan hebben de Boergondiers het driekwart van
hun rijk gedaan!
Oef, geachte opponens Ik ga naar bed

17.x. ' 05
Bind van deze week gaan wij voor een dag oftien naar Parijs; zouden wij el·
kaar daar niet kunnen ontmoeten? Wij logeeren Hötel Louvois, Place Lou·
vois, dat zou een plezierige verrassing zijn; je hebt toch zeker tot aan je in·
tree vacantie? ook voor historici is in Parijs het een en ander te zien.
Ik heb Jan van der Waals 6 al voorgeslagen dat hij Boissevain7 den nek omdraaien moest en mij in zijn plaats beroepen, help hem een handje, dan kunnen wij ten minste whist met een blinde spelen in Groningen.
Er is anders weinig meer in Holland wat aantrekkelijkheid voor mij heeft.
De litteratuur ... nu jij leest geloof ik al sedert een jaar of vijf dat gesnotter
niet meer, wat je gelijk hebt, beroerder was het in den tijd van ten Kate
J.J.L. en B. ter Haar ook niet. Veth en ik zijn uit elkaar gekomen, gedeelte·
lijk door mijn schuld maar toch ook wel daardoor dat hij heel moeilijk verdragen kon, dat ik zijn werk altijd door oppervlakkiger en minder karakteristiek begon te vinden; hij moest twee jaren lang geen portretten meer schilde·
ren en geen stukjes meer schrijven, naar de natuur werken en geen geld hoe·
ven te verdienen, dan zou hij er weer bovenop zijn.
's avonds
Van middag heb ik iets heel moois gelezen. Het is een vers van Chidiock
Tichborne8 (het kan Uw Hooggeleerdheid misschien ontgaan zijn dat deze
heer in 1586 een straatoproer stookte, om Maria Stuart te bevrijden en 28
jaar oud onthalsd werd - ik had nooit van hem gehoord)
Verses written in the Tower the Night
before he was beheaded
My prime ofyouth is but a frost of cares;
My feast of joy is but a dish of pain;
My crop of corn is but a field oftares;
And all my good is but vain hope of gain;
The day is fled, and yet I saw no sun
And now I live, and now my life is done.-

73

The spring is past, and yet it hath not sprung;
The fruit is dead, and yet the leaves are green;
My youth is gone, and yet I am but young;
I saw the world, and yet I was not seen;
My thread is cut, and yet it is not spun;
And now I live, and now my life is done.
I sought my death, and found it in my womb;
I looked for life, and saw it was a shade;
I trod the earth, and knew it was my tomb;
And now I die, and now I am but made;
The glass is füll, and now my glass is run
And now I live, and now my life is done. Niets van de ''goede zaak'' waarvoor hij ging sterven, ook niets van Onzen
Lieven Heer een beetje onhandig en toch zoo vast van gedachte sentiment en
ironie in denzelfden glimlach en dat vlak tegenover de dood, bijna met den
heul op de drempel. Wat is in dien tijd om Shakespeare leven en dichten
wonderlijk in elkaar geschakeld. Lees dat boekje waarin ik dit vond eens,
(Het heet: A Sixteenth Century Anthology. London Blackie 1/6) en let eens
op hoeveel namen van dichters, wij ook nog uit de politieke geschiedenis
kennen: Wyatt, Raleigh, Sidney enz. enz. - en alles is mooi en uit een verwonderlijke zekerheid van band neergeschreven. Om zoo iets in je doodsnacht te kunnen ... daarbij gaat Hooft heel even naar de lamp rieken. Wat is
de XVIe eeuw een zonderlinge tijd.
Ben ik je niet nog altijd een beschrijving schuldig van die twee oude heeren wier schimmen om het Munster plegen te dolen?
· Stapeltjes duitsche boeken liggen ook nog klaar om gelezen te worden.
Was ik niet zoo vervloekt lui ik zou het essay schrijven weer opnemen, maar
ä quoi bon? en in welke taal. Bovendien, ik ben een verstandig archaeoloog
geworden en kan mij geen zijsprongen meer veroorloven.
En nu denk je hoop ik goed over Parijs en zien wij elkaar gauw. Groet
Mary hartelijk - ook onze kinderen gaat het goed.
Je vriend Andre

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Korte Spaarne 15, waar Huizinga 1897-1898 op kamers woonde.
2. Johann Gottfried Herder (1744-1803), Studien und Entwürfe zur Plastik (1769).
3. Theodor Mommsen (1817-1903), hoogleraar oude geschiedenis te Berlijn, sloot
zijn Römische Geschichte (5 dln. Leipzig 1854-1885) afmet het jaar 46 v.Chr.
4. J.A. Jolles, Vitruvs Aesthetik.
5. A. Jolles, Zur Deutung des Begriffes Naturwahrheit in der bildenden Kunst. Ein Vortrag (Freiburg i.Br. 1905).
6. J.D. van der Waals jr. ·
7. U.Ph. Boissevain (1855-1930), sedert 1887 hoogleraar oude geschiedenis en archeologie te Groningen.
8. Chidiock Tichborne, ''Elegy'', uit Verses of Praise and Joy (1586).

74

[ 45]
Johan Huizinga (Haarlem) aan Jan Veth*
21 oktober 1905
Waarde Veth,
We spraken laatst over het koopen van antiquiteiten. Nu overlegden mijn
vrouw en ik, dat we in ons nieuwe huis geen binnenhuizery 1 meer er bij willen hebben, maar liefst oude meubelen. Zou je nu, als je bij gelegenheid eens
iets aardigs ziet, armstoelen, tafel, gewone stoelen ofkast, het eens willen noteeren? Je moet er natuurlijk geen voet voor verzetten; ik durf het vragen,
omdat je onlangs zeidt, dikwijls dergelijke zaken te ontmoeten.
Wij breken de volgende week op; de vreeswekkende drukte staat voor de
deur.
Gisteren kreeg ik een lange briefvan Andre, en zooals altijd, een even hartelijk als onderhoudend epistel. Hij had mij op mijn laatste schrijven wel
geantwoord; dat was weggeraakt. Vriendelijke groeten aan je Vrouw, en namens de mijne,
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
r. Moderne meubelen zoals verkocht door de in 1900 te Amsterdam opgerichte firma
'Het Binnenhuis, inrichting tot meubileering en versiering der woning', onder directie van W. Hoeker, H.P. Berlage en Jac. van den Bosch.

[ 46]
Johan Huizinga (Groningen) aan H.Th. Colenbrander*
22 november 1905
Amice,
Met buitengewone belangstelling heb ik je levensbericht van P.L. Muller 1
gelezen, mijn aandacht werd in eenen geboeid gehouden en slechts de plicht
om paard te wezen voor mijn dochter onttrok mij een wijle aan de lectuur. Ik
vind het een kranig stuk, om van zulk een stof, een zoo effen, ja droog geleer·
denleven, een geschrift te maken, dat in den volsten zin des woords een stukje historie, al is het van nog zoo enge sfeer, kan heeten. Daardoor dan ook
juist wordt het interessant, dat op elke bladzijde een echt geschiedschrijver
aan 't woord is. Mijns inziens legt dit kleine stukje van je ware geschiedschrijversaard een getuigenis af, dat geen dik werk van jarenlange studie zou
kunnen doen.
Deze lectuur gaf mij in opzichten dezelfde sensatie als de brieven van Pot·
gieter, namelijk, dat wij reeds den tijd na '70 zuiver historisch kunnen voelen, ik bedoel, met die bijna pathetische klaarheid, waarin zieh de dingen
van onzen eigen tijd nooit aan ons kunnen voordoen.
Nog in een ander opzicht acht ik je taak uitstekend geslaagd: je brengt
Muller heel na aan wie hem niet gekend hebben, en dat in een sympathieke
gedaante, zooals je zelfhem ziet.

75

Ik ben druk aan 't college geven, rnet veel genoegen: alleen de rol van Heilig' Geist (want zöo racen de pennen over de boekjes) is mij onaangenaam,
en ik hoop in de toekomst nog eens een anderen modus docendi te vinden.
Misschien krijg je binnen kort een klein grapje van mij over Lamprecht's
beschouwingen over onze 17de eeuw (D.G. VI). 2 Heb je die gelezen? zoo
niet, doe het dan en sta versteld over zooveel onzin. A propos, dat is een
mooie gelegenheid, om je te vragen: jij weet toch niet, dat iemand (behoudens Blok's stukje in Onze Eeuw) 3 dar al gedaan heeft? Het deel is van
1904. Veel groeten namens ons allen aan je allen,
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. H. Th. Colenbrander, ''P .L. Muller'', Levensberichten van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 1904-05 (Leiden 1905) 266-317. P.L. Muller (1842-1904),
hoogleraar algemene geschiedenis te Leiden 1883-1904, was in 1897 Colenbranders
promotor geweest.
2. J. Huizinga, ''Onze gouden eeuw 'sociaal-psychisch' bekeken'', n.a.v. Karl Lamprecht, Deutsche Geschichte, der ganzen Reihe sechster Band, zweite Abteilung: Neuere Zeit, zweiter Band (Freiburg i.B. 1904), Vragen des Tijds 32 (1906) I, 312-321 (V.W.
II, 404-411).
3. P.J. Blok, ''Duitschland en Nederland'', Onze Eeuw 5 (1905) I, 418-437.

[ 47]
Johan Huizinga (Groningen) aan J.Ph. Vogel*
2 februari 1906
Amice,
Het is door mijn schuld, dat onze correspondentie, eenmaal zoo geregeld
en aangenaam, aan het kwijnen is geraakt, en ik heb het niet aan je verdiend,
dat ik nog zulk een gezellig epistel ontvang als dat van 20 Dec. - 't Is waar,
ik zit danig in het werk van mijn nieuw ambt, maar ik vrees, dat mijn nalatigheid al ouder is dan mijn professoraat. Je vraag, of ik de Indologie er geheel aan zal geven, moet ik bevestigend beantwoorden. Moet ik zeggen: he·
laas? lk weet het niet. Toen ik officieel nog Indoloog was, trok het mij altijd
naar de historie. Een tijdlang heb ik beide vakken tegelijk beoefend; toen ik
voor mijn Amsterdamsche hoorders een college over l1et Boeddhisme bewerkte en daarnevens in de oude Haarlemsche geschiedenis werkte. Juist
toen ik mij zoowat geheel naar de historische kant had gewend, begon ik te
zien, waarin voor mij de aantrekkelijkste problemen der Indologie gelegen
zouden hebben: de godsdienstwetenschap. 't Is misschien maar heel gelukkig, dat mijn ambt mij ineens van de Indologie geheel heeft afgesneden,
want naast het buitengewoon omvangrijke historische gebied nog een ander
vak te beoefenen gaat toch niet. De studie van het Boeddhisme in het bijzonder krijgt nu reeds langzamerhand voor mij die tint van een landschap in 't
verleden, waar je eenmaal genoegelijke tijden hebt gesleten, een beetje 'verklärt', een beetje mooier dan toen ik er midden in zat en vaak vloekte over de

onsympathieke bhikkhu's 1 en hun kwellende stijl. Toch acht ik geen oogenblik van mijn indische studien verloren; wat ik toen geleerd heb, helpt mij
ook nu; ik zou de stelling willen verdedigen, dat het kennen van een der Oostersche beschavingen een buitengewoon bevorderende factor is voor het begrijpen van de Westersche. En mijn belangstelling blijft voor die kant bestaan als voor goede oude vrienden, die naar verre streken trokken. Heb je
dus het aantal van de lapidaire Zondagschooltractaatjes van dien humanitairen snoeshaan en redder der Indische chronologie met een vermeerderd!
Foucher's 2 geschriften behooren juist tot diegene, die op mijn lijstje stonden, maar waar ik niet meer aan toe gekomen ben.
Eenige maanden geleden vertelde Kern sr. mij, dat er kwestie van was, dat
men je zou vragen, om Brandes op te volgen. Hoe staat het daarmee? Mocht
je dat doen, dan heeft het Leidsche perron op dien avond, die mij nog zoo
duidelijk voorstaat, van niet dan ijdele woorden weerklonken: jij in de indonesische archaeologie en ik in de historie! Of zul je, om in toasttermen te eindigen, de vaan van Pä]J.ini 3 blijven hoog houden enz. enz.
Mijn vrouw zendt haar groeten,
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, Instituut Kern.
I. Boeddhistische monniken.
2. Alfred Foucher (1865-1952), Frans indoloog en archeoloog, hoogleraar aan de Sorbonne; zijn L 'art greco-bouddhique du Gandhara verscheen in 1905.
3. PäIJ.ini (omstreeks 500 v.C.), taalkundige; stelde een grammatica van het Sanskrit
op in 4000 regels.

[ 48]
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Veth*
23 februari 1906
Waarde Veth,
Het kostte mij eenige moeite om, van morgen uit Amsterdam gaande, Bussum links te laten liggen. Ik had het zoo graag weer in mijn reisplan opgenomen, maar tijd en bezigheden (mijn broer is gisteren getrouwd), 1 lieten het
niet toe. Toch heeft ook het op een afstand voorbijgaan het resultaat, dat ik
nog vanavond overga tot het schrijven van een al herhaaldelijk uitgestelden
brief. Je zult me misschien van luiheid, of nog erger, van praten-en-nietdoen verdacht hebben, omdat er geen artikel van mijn band over de Rembrandt-reproducties in kleuren is versehenen. Mijn stellig voornemen daartoe is vrij spoedig toch bezweken voor het bezwaar, dat ik terstond liet gelden: dat het reeds mosterd na den maaltijd zou zijn. Ik voelde, dat ik voor
mij zelf dat euvel kunstmatig zou moeten weg redeneeren, en achtte daarmee
de auspicien voor een goed artikel te ongunstig. De oorzaak van 't kwaad is
alweer: men spreekt elkaar niet genoeg! had je opwekking mij deze zomer gesterkt, dan zou 't er wel van gekomen zijn.
Het tweede punt, waarover ik je opheldering schuldig ben, is dat van de

77

kwestie Kern. Helaas moet hier het thema zijn de onvatbaarheid van den
geleerden stand voor het schoone leven. Niet wat onzen patriareh zelf betreft; die en zijn familie voelden wel voor het denkbeeld, hoewel er blijkbaar vreemde voorstellingen bij hen zaten omtrent de beteekenis van een
geschilderd portret: men betreurde, dat hij in de laatste jaren zoo verouderd
was en opperde het denkbeeld, dat de sehilder zou werken op grondslag van
het photografisehe portret, dat voor in den feestbundel van r903 staat! (Ik
behoef niet te zeggen, dat alles wat ik hieromtrent schrijf op intime mededeelingen berust en strikt vertrouwelijk is). Maar enfin, daarvoor was ik
niet vervaard en wendde mij tot Speyer, wiens steun ik in dezen onmisbaar
achtte. Ik bracht hem op de hoogte van den inhoud van ons gesprek, maar
voegde daar mijn overtuiging bij, dat het voor den Nederlandsehen geleerdenstand toeh een vrij sehamele vertooning zou wezen, wanneer wij in het
bezit van Kern's portret kwamen door de ruime belangstelling van den
kunstenaar voor de waardigheid der wetenschap. Ik stelde hem daarom
voor, ons te vereenigen tot een eomite, om de zaak op de gewone wijze tot
stand te brengen, en zoo dat onmogelijk bleek, gebruik te maken van je aanbod.
Maar Sp. heeft blijkbaar het kiesche van de zaak niet begrepen, en toonde
er zieh zoo weinig warm voor, dat ik voorloopig niet op den ingeslagen weg
ben voortgegaan. Je zult misschien bang zijn, dat hierdoor een seheeve voorstelling van ons gesprek en je bedoeling kan zijn gewekt, maar wees volkomen overtuigd, dat ik dat geheel heb voorkomen. Intusschen veroudert
Kern, dat is het ergste.
Ik was dezer <lagen bij Buffa, 2 en zag daar een aantal praehtige Voerman's,3 die de meer dan gewone gelijkenis met dien r7de eeuwer (was 't niet
Van Keulen?)4 nog veel sterker deden uitkomen. Toevallig was kort te voren
met Van der Waals (door zijn ongeoefendheid een onverdaeht getuigenis, die
natuurlijk nooit van Van Keulen gehoord had) het gesprek op Rattern gekomen. Hij zei: ''Weet je, wat mij zoo bijzonder gefrappeerd heeft, toen ik bij
Hattem wandelde? - dat alles zoo preeies op Voerman lijkt: de luehten, de
kleuren, het staan van de koeien, alles." Zoo zou de invloed van het milieu
hier dan een zeer direete wezen.
't Is me vanmorgen eindelijk gelukt, rostig de kennismaking met Mr. S.
5
Muller voort te zetten. Over de kwestie van mijn benoeming praatten we
nu natuurlijk niet meer, nadat er al zooveel tijd weer over verstreken is.
Hij was zeer spraakzaam. Het deed hem blijkbaar genoegen, toen ik mij in
zijn polemiek met Kalfi meer tot zijn (M.'s) standpunt bekende dan tot
het andere. Het geheele gesprek toonde hem sterk van den kant, waarin je
hem eens voor mij hebt gekarakteriseerd: zijn behoefte, om zieh met alles
van kunst en levensopvatting, wat komt van hen, die voor hem 'jongeren'
zijn, 'auseinanderzusetzen', zieh zijn eigen standplaats te veroveren. Alleen vond ik hem niet gemakkelijk (misschien te nerveus) in het over en
weer vatten van elkaar's woorden. Het moet erg gemakkelijk zijn, door
hem misverstaan te worden. Ik hoop eens in nader eontaet met hem te komen.

Gaat thuis alles goed? hier is het best. Wil je vrouw van ons beiden hartelijk
groeten.
J.H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. Jakob Huizinga huwde te Amsterdam op 22 februari 1906 Maria C.P. Linden, ziekenverpleegster. Het huwelijk werd door echtscheiding ontbonden op 28 oktober
1910.
2. Kunsthandel, sedert 1806 gevestigd in de Kalverstraat te Amsterdam; legde zieh
later vooral toe op werken van de Haagse School.
3. Jan Voerman sr. (1857-1941), kunstschilder; woonde en werkte te Rattern.
4. Er is geen zeventiende-eeuwse landschapsschilder Van Keulen bekend.
5. S. Muller Fzn. (1848-1922), sedert 1879 rijks- en gemeentearchivaris te Utrecht, secretaris van het Historisch Genootschap; door zijn werk in talloze commissies een
centrale figuur te midden van de Nederlandse historici. In 1905 raakte hij in conflict
met P.J. Blok over Huizinga's benoeming te Groningen.
6. Jan Kalf had in een artikel (''Roomsche mysterien ontdekt'', Van onzen tijd 6
(1905) I, 34-54) betoogd dat alleen rooms-katholieken in staat zijn een zuiver inzicht
te krijgen in de middeleeuwse geschiedenis. Hij illustreerde deze stelling met voor·
beelden van vergissingen bij verscheidene Nederlandse historici, onder wie S. Muller
Fzn. Muller bestreed Kalf in De Groene Amsterdammer met een beroep op Fruins beginsel van onpartijdigheid; het debat werd enkele weken voortgezet zonder dat beide
standpunten nader tot elkaar kwamen (De Groene Amsterdammer, 31 december 1905,
7, 14, 21 en 28 januari 1906).

[ 49]
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Veth*
7juni1906
Waarde Veth,
Gisteren werd mij gevraagd, of er van Uw boek over Rembrandt, met de
uitgave waarvan ik U van harte geluk wensch, ook binnenkort een Duitsche
uitgave te verwachten is. 1 Zoudt ge mij dat even willen berichten?
Ik heb nog maar even in het boek kunnen bladeren, tot de lectuur hopen
wij binnenkort over te gaan, maar ik geloof nu al, dat het een groote verheugenis wordt in onze hedendaagsche litteratuur. Een ander stelt zieh met een
portie onsterfelijkheid tevreden!
Het gaat ons goed, we wonen nu heerlijk ruim en vroolijk (Emmaplein 4),
de kinderen genieten van de tuin.
Met hartelijke en algemeene groeten,
t.t. J. Huizinga
* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. Jan Veth, Rembrandt's Zeven en kunst. Geschreven in opdracht van de Commissie
ter herdenking van Rembrandt op zijn 3oosten geboortedag (Amsterdam 1906). Ben
Duitse editie, Rembrandts Leben und Kunst, verscheen in 1908 bij uitgeverij E.A. Seemann te Leipzig.

79

[ 50 l
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Veth*
13 juli 1906
Waarde Veth,
Ik weet niet, hoe gij over de heden door U verworven waardigheid denkt. 1
Misschien beschouwt gij ze als een van die openbare eerbewijzen, die men
voor zijn fatsoen niet kan afwijzen, en waart ge eigenlijk liever Jan Veth tout
court gebleven, de schilder, die geen universitair etiket behoefde, om ook als
schrijver en onderzoeker voor volkomen vol te worden aangezien. Het moet
voor U, eenmaal een der 'mannen van tachtig', wel een zweem van iets spijtigs hebben, om zoo langzamerhand alles van dat frischweg oppositioneele
verloren te hebben, en goedschiks kwaadschiks nu voor de heele wereld het
academische ijkmerk te ontvangen.
Maar, het zal U daarnaast toch hoop ik, ook wel een beetje verheugd hebben. Wat ons betreft, wij hebben ons er om verblijd; het is een hier te lande
gelukkig zelden toegepaste huldiging, die daardoor iets van waarde behoudt.
Wanneer ge nu nog maar eenige jaren verschoond wordt van een Leeuw, zal
het nog wel gaan en zult ge U niet verdrietig behoeven te voelen in Uw doctorale waardigheid.
Ik mag er U, ook namens mijn vrouw, dan wel van harte mee geluk wenschen!
Met mijn bezoeken wil het in den laatsten tijd niet. Dat is het nadeel van
Groningen's afgelegenheid, dat het altijd zoo precies moet sluiten.
Onze vriendelijke groeten aan de Uwen,
t. t. J. Huizinga
* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. Jan Veth werd op 13 juli 1906 bevorderd tot eredoctor in de letteren en wijsbegeerte aan de Universiteit van Amsterdam; erepromotor was J. Six.

[ 51]
Johan Huizinga (Groningen) aan H.Th. Colenbrander*
II december 1906

Amice,
Met de overdruk van je Gidsartikel 1 heb je mij een bijzonder genoegen ge•
daan; onlangs was ik juist begonnen je stuk in de aflevering te lezen, toen die
mij werd weggehaald. Je weet, dat ik heel weinig in de tijdperken van je studie verkeer of ervaren ben, en daarom juist is het zoo heilzaam, als een vriendenhand erover schrijft; anders zou ik wellicht zeggen: Thorbecke? o, dat
gaat mij niet aan. Maar nu heb ik de gelegenheid om te leeren, dat Thorbecke mij wel degelijk aangaat. Wat een mij geheel onbekende kanten van zijn
persoonlijkheid heb je in het licht gesteld, en hoe sterk heb je de band doen
voelen, die ook ons nog aan hem bindt. Wat is er nog altijd veel waars in de
opmerkingen op bl. 8 onderaan! 2 Bijzonder interessant vond ik ook je uitwei-

So

ding over de geschiedenisplannen omstreeks r826. Toevallig heb ik juist de
brochure van Beyerman: Oldenbarneveld, de Staten en Leicester onder handen; zooals altijd had ik mij van de schrijver onwillekeurig een beeld gevormd: een kloek, correct, zelfstandig man, maar nu zie ik voortdurend het
staartkwispelen, dat je op bl. 44 vereeuwigd hebt. 3 Laat ons hopen, dat het
een hebbelijkheid van zijn jeugd is geweest.
Ik had niet gedacht, dat het zoo lang zou duren, eer we elkaar weer zouden
zien. De volgende week kom ik even in den Haag, maar ik durf niet voorspellen, dat ik den tijd zal hebben, je op te zoeken. Wat mij wel spijt. Groningen
is en blijft ellendig afgelegen.
In het groote dilemma van het academisch onderwijs zie ik nu langzamerhand uitkomst of wel gat. Niet, dat ik deze cursus al bezig ben, dat gat te
stoppen (trouwens, dat doet men niet met een kijkgat; zie haar hinken!). Ik
geef nu nog heel speciale onderwerpen. Maar op den duur zal ik toch een afgerond drie- of vierjarig dictaat bewerken, dat zonder van Adam tot Bismarck te gaan, toch een geheel vormt, en met een vrij willekeurige scheiding
in een Vaderlandsch en een Algemeen gedeelte, zoowat een encyclopedie
van de geschiedwetenschap geeft: een lepeltje theorie, veel bronnenkunde en
methode, voorts wat de Duitschers noemen Streitfragen, hier en daar wat
over hulpwetenschappen. Maar toch weer heel anders dan dat boekje van
Acquoy4 natuurlijk en ook geen vertaalde Bernheim. 5 De tijd zal 't leeren.
Daarnaast dan altijd capita selecta, en steeds practische oefeningen.
Daarmee ben ik nu met veel pleizier bezig, ook voor de nog-niet-candidaten. Ik behandel met hen het tijdperk van Leicester, en laat ze daarbij kleine
bronnenonderzoekjes verrichten, wat ze met een beminnelijke onbenulligheid doen. Ben college dat ik eerst betiteld bad als de Renaissance, is uitgedraaid op de eerste kiemen der moderne cultuur in de Middeleeuwen. Ik zit
er nog altijd in de r2e eeuw. Er zitten veel buitenleden, wel een dertig in 't
geheel; zulk een clientele stemt tot voldoening, maar ik zelf houd voortdurend mijn hart vast over de dingen, die ik zeg, en ijs als ik aan de tekst in de
dictaten denk. Ik hoop daar later een boek van te maken, wanneer veel wat
nu nog tweedehandsch of losse bewering is, door studie solieder is geworden, en het geheel werkelijk is levend gemaakt.
Levend blijven in de studie is heel moeilijk, vooral wanneer je weinig contact hebt met andere menschen. Deze zomer heb ik nog een goed stuk frischheid opgedaan door een bezoek aan mijn vriend Andre Jolles in Freiburg,
maar hier moet ik er op teren. Ik denk soms wel, dat ik dorder en koeler word,
en dat de vervoeringen van vroeger niet weer terug te krijgen zullen zijn.
Tenzij dat een sterk besef, dat het daar zonder niet gaat, dat kan verhoeden.
Mochten ze daar in den Haag onze Universiteit opheffen, 6 dan ga ik nog
wat studeeren in Duitschland en in Frankrijk. Dat zou nog zoo kwaad niet
zijn. Maar het zal zoo'n vaart niet loopen.
Ik zal zien, dat ik gelegenheid vind, je nog op het Archief op te zocken de
volgende week. Een hartelijke groet van hier aan je heele gezin. Het onze
maakt het gelukkig best.
t.t. J.H.

81

*

Origineel: Leiden, UB.
1. H.Th. Colenbrander, ''De jeugd van Thorbecke", De Gids 70 (1906) IV, 293-321,
495-526.
2. Ibidem, 300: Colenbrander citeert de bekende passage uit Thorbecke's ''Onze be·
trekking tot Duitschland'' (1837): 'De middelmatigheid beslaat bij ons eene breede
2
ruimte .. .' (J.R. Thorbecke, Historische Schetsen, 's-Gravenhage 1872, 20).
3. Ibidem, 510. Hugo Beyerman (1791-1870), hoogleraar Nederlandse taal· en letter·
kunde en vaderlandse geschiedenis aan het Athenaeum te Amsterdam 1839-1865, was
in 1826 schrijver van een van de vier bekroonde inzendingen op de prijsvraag om een
plan voor een geschiedenis der N ederlanden. Zijn brochure Oldenbarneveld, de Staten
van Holland en Leycester in 1585 en 1586 (Deventer 1847) nam stelling tegen de opvattingen van mw. Bosboom· Toussaint in haar Leicester-romans.
4. J. G.R. Acquoy (1829-1896), hoogleraar kerkgeschiedenis in Leiden, schreef een
Handleiding tot de kerkgeschiedvorsching en kerkgeschiedschrijving ('s-Gravenhage
1894).
5. Ernst Bernheim (r859-1942), hoogleraar geschiedenis te Greifswald. Zijn Lehrbuch
der historischen Methode (1889) beleefde talrijke herdrukken; een samenvatting in Einleitung in die Geschichtswissenschaft (1905).
6. De brand van het universiteitsgebouw te Groningen op 30 augustus 1906 werd in
regeringskringen wel gebruikt als argument om de Groningse universiteit op te heffen.

[ 52]
Johan Huizinga (Groningen} aan Jan Veth*
3 januari 1907
Waarde Veth,
Zonder uitstel wil ik Uw briefbeantwoorden, die mij zeer verheugde. Het
heeft in het afgeloopen jaar met ons vriendschappelijk verkeer niet gewild,
zeer tot mijn spijt. Beide malen dat ik U, na mijn bezoek van nu bijna een
jaar geleden, mijn komst wou aankondigen, kreeg ik het antwoord, dat ge
buitenslands waart, en sedert den zomer ben ik niet anders naar Holland geweest, (zooals wij hier zeggen als wij verder dan Meppel gaan) dan v66r eenige weken met ons oudste kind naar Middelburg en den Haag, waarbij natuurlijk extra-rondtrekken niet geschikt was. En nu zal 't wel weer een heele
tijd duren, want v6or den 2osten ga ik niet meer van hier.
Ik las met de grootste belangstelling Uw opmerkingen over het Utrechtsche professoraat in kunstgeschiedenis. Want ik loop er al een tijd over te
denken, ook in de richting Andre. En er is een schrikbeeld, misschien eer
chimere, dat weet ge beter dan ik in dit afgesloten oord. Ik hoor, dat men
voor Bremmer 1 werkt. Eerst nog maar, dat Utrechtsche dames er de curatoren voor afliepen, (wat ook gevaarlijk zou kunnen zijn; dat hangt van de dames af). Maar onlangs zei Colenbrander mij, dat er ernstig aan wordt gedacht. De kunstdominee (zooals gij hem immers hebt gedoopt?) heeft hier
2
onder mijn collega's vurige adepten in Moll, Heymans en Van Hamel (die
niet schroomt hem iets van een Christus toe te kennen). Nu zou het toch allerjammerlijkst zijn, als ons brave vaderland zieh met den eersten rijksleerstoel in kunstgeschiedenis zo6 onherstelbaar ging blameeren.
Reden te meer dus, om in een andere richting te werken. Wat Andre be-

82

treft - weet ge, dat ik in 't eind van Augustus ruim een week bij hem in Freiburg logeerde? Een bijzonder geslaagde verfrissching: ik genoot weer in al
het levendige en opwekkende van zijn, mij altijd weer zoo hartelijk aandoende, vriendschap. En de ontwikkeling, die hij daar in zijn duitsche jaren heeft
genomen, leek mij een bijzonder gunstige. Ik vond hem veel energieker en
vroolijker dan vroeger; noch zijn kleine stout-kindachtigheden noch zijn vla·
gen van neerslachtigheid kwamen nu te voorschijn. Hij is drie-kwart Duit·
scher geworden, en van harte; hij apprecieert (niet zonder eenige opzettelijkheid misschien) juist het barbaarsche en energieke in de Duitschers sterk.
Maar geheel van Holland afgestorven is hij niet, zelfs minder dan hij weten
wil, zou ik zeggen. Ik kreeg den indruk, dat hij daar door allerlei ernstige
Universiteitsmenschen zeer geapprecieerd en volkomen au serieux wordt ge·
nomen, en naar 't mij voorkomt te recht. Want bij zijn groote gaven en verspreide veelzijdigheid vier jaar ernstige Duitsche studie ... het resultaat is
niet slecht! Van harte zou ik hem aanbevelen boven een heel woud van vogelenzang. 3
Blijven twee vragen: ten eerste, zou hij willen? Als we 't hem vroegen, zei
hij stellig neen. Maar als de faculteit hem polste, zou mij een ja niet verbazen. Zijn voorliefde voor Duitschland zou dan, denk ik, toch wijken.
Ten tweede de vraag, die je zelf stelt: hoe kunnen we er iets aan doen? en
speciaal wat mij betreft. Ik heb al dikwijls gedacht: ik wou dat die Utrecht·
sehe heeren mij eens advies vroegen. Maar als Gallee4 je raad niet volgt, wat
5
dan? Ongevraagd zou ik desnoods aan Kernkamp kunnen schrijven, die half
Januari weer in 't land komt. Maar zou ik daar goed aan doen?
Heb je Mr. S. Muller al aangetast? En qua pontifex maximus der historici
en qua broer van een lid der fac. 6 zou hij zeker invloed hebben. En dan weet
ik nog iets: Six stelt Andre hoog, zou hij kunnen tot meewerking gebracht
worden? Ik ken hem goed genoeg, om van een natuurlijke gelegenheid, de
zaak te opj)eren, gebruik te kunnen maken, maar ge kent hem natuurlijk beter. En bovendien, ge hebt meer kennis van dergelijke diplomatie dan ik, die
mij nooit op dat veld bewoog en mijn handigheid niet zou vertrouwen. Ik
zou nog met Blok kunnen spreken.
Span dus eens verder met mij samen, en raad mij, wat te doen. Als ge
denkt, dat het zou kunnen baten, zal ik er nog vo6r den 2osten een paar dagen uitbreken, en zelfnaar Utr. Amst. en Leiden gaan, en dan natuurlijk ook
naar U.
Mijn brief dijt uit, ik ga besluiten. Wij maken het best, behalve dat onze Dirk
op 't oogenblik met koorts en oorpijn te bed ligt; het lijkt gelukkig niets ernstigs. Ik werk voornamelijk in een college over de eerste oorsprongen der moderne cultuur in de Middeleeuwen, waar ik later een boek van hoop te maken.
Onze hartelijkste groeten aan al de Uwen,
Als steeds,
t. t. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. H.P. Bremmer (1871-1956), kunstcriticus en estheticus, hield tussen 1901-1907 regelmatig in kleine kring 'kunstbeschouwingen' in Groningen.

2. J.W. Moll (1851-1933), hoogleraar plantkunde te Groningen 1890-1921; G. Heymans (1857-1930), hoogleraar wijsbegeerte en psychologie te Groningen 1890-1927;
A.G. van Harnei (1842-1907), hoogleraar Franse taal- en letterkunde te Groningen
1884-1907.
3. Naast H.P. Brernrner werd ook Willem Vogelsang (1875-1954), sedert 1900 privaat-docent in de kunstgeschiedenis te Amsterdam, genoernd als kandidaat voor de
nieuw te stiebten leerstoel in Utrecht. Zijn benoeming volgde in de zomer van 1907.
4. J.H. Gallee (1847-1908), hoogleraar vergelijkende taalwetenschap en oudgerrnaan·
se talen te Utrecht.
5. G.W. Kernkamp (1864-1943), hoogleraar algemene en vaderlandse geschiedenis te
Utrecht sedert 1903, verrichtte in deze jaren een systematisch archiefonderzoek in
het Oostzeegebied.
6. J.W. Muller (1858-1945), hoogleraar Nederlandse taal- en letterkunde te Utrecht
1902-1915, nadien hoogleraar Nederlandse taalkunde te Leiden, was een broer van S.
Muller Fzn.

[ 53]
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Veth*
r2 januari 1907
Waarde Verh,
Een enkel woord nog op Uw briefvan 9 Januari. Mijn meening aangaande
de gevoelens van den Heer Sixten opzichre van Andre was 1 hierop gegrond,
dar Andre zoo dikwijls hij Six een of ander publicarie had roegezonden, daarop een heel uirvoerig belangstellend schrijven rerug ontving, wat mij toescheen, toch op zekere waardeering re wijzen. U zijn dan, naar ge schrijfr,
van vroeger andere gevoelens van den Heer S. bekend. Hoe dir zij, ik heb
een ongezochte aanleiding, hem over iets anders te schrijven, en kan daarbij
zonder bepaald aan te bevelen, de kwestie ter sprake brengen.
Wat Andre's verduitsching betreft, ja, her staat wat vreemd, maar tenslotte
is een verhoogde waardeering van de duitsche kunsthistorische wetenschap
door grondiger kennismaking toch wel bestaanbaar met karaktervastheid.
Niet dat ik daarvan Andre nu maar voetstoots een maximum durf toekennen. Juist dat zou moeten blijken, wanneer hem voor het eerst een belangrijke en verantwoordelijke post werd toevertrouwd. Ik ben mij bewust, dat wij
door hem aan te bevelen, ons in een avontuur steken. Het is juist zijn karakter, dat ons, indien wij mochten slagen, moet rechtvaardigen. En het hindert
mij meer dan ooit, dat juist gij door de ondervinding van zijn onaardige behandeling ten opzichte van Uw vriendschap, reden hebt om aan hem te twijfelen. Voor mij bestaan zulke overwegingen gelukkig niet, en ik stel op zijde,
wat mij daarvan door U bekend is.
Zoodra ik iets van Gallee hoor, zal ik het U berichten.
Wij zijn gelukkig allen weer hersteld, en groeten U met de Uwen hartelijk,
r.t. J. Huizinga

*
1.

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
In het origineel staat: waren.

[ 54]
Johan Huizinga (Groningen) aan J. Six*
12 januari 1907
Zeer Geachte Heer,
Mag ik U eens om raad vragen op een punt, waar mijn onderwijs het Uwe
raakt? Het betreft een college over de eerste oorsprongen der moderne cultuur in de Middeleeuwen, die ik tot nu toe in de geestes· en staatsgeschiedenis trachtte aan te wijzen, maar waarvoor weldra ook voorbeelden uit de
beeldende kunst moeten worden gegeven. Behalve het groote cultuurhistori·
sehe belang, de differentieering van wat men zuiver middeleeuwsch kan noemen tot nieuwen vorm en inhoud in de beeldende kunst na te gaan, heeft het
nog het paedagogische voordeel, dat door het illustreeren de eerder bijge·
brachte historische noties beter worden vastgelegd. Nu wilde ik U vragen,
mij te willen inlichten omtrent geschikte uitgaven van lantarenplaatjes voor
kunsthistorisch onderwijs; want voor een vrij talrijk auditorium schijnt projecteeren mij de eenig bruikbare methode.
U ziet, dat ik met bescheiden krachten tracht, het verband met de aanschouwelijkheid vast te houden. Ik moet U nog eens zeggen, hoeveel genoe·
gen mij indertijd Uw briefvan 8. XI. '5 naar aanleiding van mijn oratie heeft
gedaan. Was het in de praktijk maar wat uitvoerbaarder, om bij de geheele
politieke geschiedenis ook de aantrekkelijke grensgebieden van kunst- en
cultuurgeschiedenis meester te worden!
Met de levendigste belangstelling zie ik de benoeming van den kunsthisto·
ricus te Utrecht tegemoet. Het spijt mij bijzonder, dat mijn vriend Jolles
hier te lande meer bekend is door al de litteraire stoutigheden, die hij vroeger
heeft begaan, dan door den koers van zijn archaeologische en kunsthistori·
sehe studien, waarmee hij zieh te Freiburg geheel in de wetenschappelijke
kringen heeft ingeburgerd. Want nu staat het te vreezen, dat zijn onbetwistbare groote gaven voor ons land dat iemand van zijn slag zoo goed gebruiken
kon, verloren zullen blijven.
Ik hoop, dat U mijn vraag gemakkelijk kunt beantwoorden. Met beleefden
groet,
Hoogachtend Uw dw.
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam,

J.

Six.

[ 55]
Johan Huizinga (Groningen) aan J. Six*
•
•
17 1anuar11907
Hooggeachte Collega,
Van Jolles' wetenschappelijk werk is mij bekend:
r. Die Antithetische Gruppe; Jahrbuch des Kaiserlich Deutschen Archäologischen Instituts XIX 1904.

Zur Deutung des Begriffes der Naturwahrheit in der Bildenden Kunst,
Freiburg i.B. 1905.
3. Vitruv's Aesthetik, dissertatie. Freiburg i.B., zonder jaartal. (De promotie
had plaats in 1905).
Strikt genomen is daar geen wetenschappelijk werk over latere kunst bij, al
beweegt zieh no. 2 ''Zur Deutung'' etc. over het geheele gebied der kunst, en
al is dat geschrift ondanks zijn karakter van een voordracht toch dunkt mij,
soliede genoeg, om onder het wetenschappelijk werk te worden geteld.
Dat hij over menig onderwerp van latere kunst, b.v. over Van Eyck-kwesties,
vrij wat stof heeft verzameld en opstellen geconcipieerd, daar heeft men te
Utrecht helaas niets aan. Het is de ongelukkige eigenschap van een opgevat project niet in eens door te zetten tot het einde, die hem zeer in zijn nadeel komt.
Feitelijke gegevens in zijn voordeel kan ik derhalve niet in grooten getale
opsommen, en het heeft geen zin, dat ik verder uitweid over mijn appreciatie
van J's talenten, want Gij wilt Uw eigen waardeering en niet de mijne.
Met beleefden groet,
Hoogachtend Uw dw.
J. Huizinga
2.

* Origineel: Amsterdam,

J.

Six.

[ 56]
Johan Huizinga aan Jan Veth*
[17 januari 1907 ofkort daarna]

Waarde Veth,
lngesloten brief (bij gelegenheid gaarne terug), die mij tenslotte doet twijfelen, of Andre niet wat te veel van S's belangstelling in zijn werk heeft gezegd, werd terstond gevolgd door een briefkaart, luidende: ''De verwachte
vraag is reeds gekomen. Gij zoudt mij dus door omgaand antwoord op mijn
vraag van hedenmorgen zeer verplichten''. - Mijn antwoord was zoo zakelijk
mogelijk, zonder ongevraagde aanprijzingen. Wat is het toch stom, dat A.
een eenmaal opgevat project niet terstond doorzet. Dezen zomer sprak hij
mij nog met veel ijver over een Van-Eyck-studie, die hij zou afmaken, en die
hem in dezen veel goed had kunnen doen. Nu kon ik S. eigenlijk op geen enkel geschrift over latere kunst wijzen.
Gallee heeft dus blijkbaar tegelijkertijd naar alle zijden de netten uitgeworpen. Wat voor visch zal er tenslotte op tafel komen?
Goede reis en groeten!
de Uwe,
J.H.

*

86

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.

[ 57]
Johan Huizinga (Groningen) aan Andre }olles*
28 januari 1907
Beste Andre,
Je antwoord heeft mij niet verbaasd. Ik had geen luchtsprong van vreugde
verwacht, en begrijp heel goed, dat je, vooral temidden van de voorbereiding
voor de Alkestisuitvoering, 1 met zeer gemengde gevoelens er aan herinnerd
werd, dat er nog een Holland bestaat. Toch had ik liever een bondig: ''Laat
Utrecht stikken'', ten antwoord gekregen dan je overwegingen van hedenmorgen. Daar is iets in, wat mij hindert. Niet de germanismen! Maar de uiterlijke wijze, waarop je de zaak beschouwt.
Je vreest, dat je hier de lijken van je oude idealen nog onbegraven zult vinden, en dat de stank je zal tegemoet slaan. Daar kan ik in komen; wij loopen
hier allen met een knijper op de neus. Op den duur zul je dat in Duitschland
ook wel moeten doen, maar dat laat ik daar.
Maar is er nu niet anders van te zeggen dan het vooruitzicht van theesaletjes bij Etha Fles 2 en skepsis onder een hoogen hoed? Waarom aan zulke
nietigheden van je positie in de Hollandsche wereld gedacht, terwijl je daar
ginds alle plompe omgangsvormen, nog een graadje ridiculer dan bij ons, dageli jks slikt.
Je zult zeggen: ja maar de dufheid ende domper! Die is er helaas. De vraag
is maar: heb je Holland iets te zeggen, en vindt je Holland de moeite waard
om het te zeggen of niet? Of je dat doet van uit een toga of van uit een losse
das, doet er niets toe. Ik had gedacht van wel, en zou je zoo graag als een
veelbelovend centrum van frisschigheid, niet alleen voor mij zelf, maar voor
al mijn weldenkende landgenooten, weer hier hebben. Maar dan moet het
van harte gaan, of anders niet.
Misschien zit het verschil in onze opvattingen toch dieper dan uiterlijkheden. Ik meen, dat jij even goede en even blijvende dingen zoudt kunnen
doen als man van talent en smaak, zeg nu maar als kunsthistoricus, als als
dichter. Ja, ik heb altijd nader gestaan tot je kunstwaardeerende dan tot je
kunstscheppende kant, en erken niet de volstrekte superioriteit van dichtproductie boven bezield en levend werk van wetenschap (waar wij geen beter
woord voor hebben).
Ik aarzel, of ik je Rembrandt-feestspeech aan de heeren zal sturen. Ik vrees
dat ze in je verheerlijking van het schelden 'Nachklänge' van vroeger zullen
hooren. Dat is niet, wat ik er tegen heb, maar ik heb andere bezwaren. Hoe
heb jij kunnen schrijven: ''Lass die Geschichte etc., die Kunstgeschichte
rechnet nur mit dem Unvergänglichen etc." p. 2. - Dat is pure bremmerij,
3
lieve vriend! Moeten wij nog meer kots en gekwebbel a la Plasschaert en
Van Deyssel4 (helaas!) hebben? Neen, je weet wel beter, ofje bedoelt iets anders dan je zegt. Het dorste historische feitje over Rembrandt's meubilair is
meer waard (voor een goed verstaander) dan heele XX.e Eeuwen vol 'mystisch-realistisch-filozofico-artistiek' Van Deyssel-jargon. - En op p. 5 ga je
zelfhet karakter der Noord-Nederlandsche kunst uit geschiedkundige feiten

verklaren! 't Zijn er dan ook feiten naar! ook daar zullen zieh Utrechtsche
neuzen rimpelen. Hoe heb je nu toch je brave Baders die 50.000 gebraden
ketters nog eens kunnen opdisschen! met de absurde rekensom van de I a 2
percent. Die 50.000 stammen uit de justificatie van Oranje van 1568. Bor, I,
Bijvoegsel p. 6 (ed. 1679). Een berekening op grond van martyrologien en archiefmateriaal komt tot de slotsom: niet meer dan 2000 (Bulletin de l' Acad.
royale de Belgique, 3e serie III, p. 556). 5 Dat is waarschijnlijk te weinig;
goed, laat het 5.000 zijn. Daarvan waren 3/4 doopers (niet juist toonbeelden
van geloofshaat) en zeer weinig calvinisten. Neen, als je wilt zien, hoe weinig
geloofshaat er in Noord-Nederland zat, (de echte drijvers waren meest Zuidelijken), en hoe lauwtjes en marxistisch (moi, jene suis pas marxiste) de calviniseering is gegaan, lees er dan Fruin nog eens op na, passim mijn vriend.
Ik moet je nu meteen nog even vertellen, hoe men bij mij te land gekomen
is om inlichtingen. Toen men ging informeeren naar allerlei lui, kwam men
ook bij Veth. Die beval jou aan, en zei tegen Gallee, dat hij mij maar het nadere moest vragen. Ik had al dikwijls gedacht: ik wou dat ze mij eens ernaar
vroegen. En ziedaar. Ik vestigde toen in een brief aan Six terloops zijn aandacht op je, en zoo kwam hij ook bij mij te recht om nadere inlichting. Als je
mij vraagt, of ik denk, dat je 't wordt, zeg ik neen. En aan een plaats op de
voordracht zul je niet veel hebben, want daarvan wordt niets officieel bekend.
Moet het dus dan toch maar blijven bij schaarsche reizen over en weer en
mooie plannen voor Dijon en Bourgondie? Wie weet, of 't niet beter is voor
ons en onze vriendschap, maar ik had een mooie droom ervan gemaakt. Ik
denk ook nog dikwijls aan de Smoking, aan Adolf und Schorschl, Truhen
aus dem dreizehnten Jahrhunderten het Opengaan der Oogen.
Als ik iets naders verneem, hoor je het wel. Onze hartelijke groeten aan Til·1
1
1.
je vriend,
J.H.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. De brief is door Andre Jolles op

28 januari

1927 aan Huizinga teruggezonden.
1. Andre Jolles regisseerde in r907 in Freiburg een bewerking van Euripides' Alkestis, met Mathilde Jolles-Mönckeberg in de hoofdrol. Het stuk, door Jolles geschreven
samen met zijn zwager Carl Mönckeberg (1873-1939), werd gepubliceerd als Karl Andres, Alkestis. Antikes Märchen in drei Aufzügen (Hamburg 1907).

Etha Fies woonde te Utrecht.
3. Albert Plasschaert (1874-1941), kunstcriticus en journalist.
4. Lodewijk van Deyssel (ps. van Kare! J.L. Alberdingk Thijm, 1864-1952), criticus
en prozaist; ''Het Rembrandtfeest in 1906'', De XXe Eeuw II (1905) II, 67-87, ''De
kunst van Rembrandt'', Ibid. 129-165, ''Rembrandt's zelfportret'', lbid. IV, 72-76;
herdrukt in Van Deyssel, Opstellen IX (Rembrandtbunde~ (z.p. 1906).
5. Deze gegevens, met verwijzingen, precies zo in: F. Rachfahl, Wilhelm von Oranien, I ('s-Gravenhage 1906) 431-432.
2.

88

[ 58]
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Veth*
16 april 1907
Waarde Veth,
Gisteren, even vöor ons vertrek uit Middelburg, kreeg ik de proefuit Onze
Kunst däar nog opgestuurd, zoodat ik haar gelukkig nog terstond kon meenemen, en na aankomst hier doorlezen. 1 Ik heb enkele drukfouten veranderd, en een paar vraagteekens gezet, alles kleinigheden. Dat zijn ook de
volgende punten: Madonna Sixtina is italiaansch en latijn door elkaar; ik zou
zeggen Sixtijnsche Madonna of Madonna Sistina. - Is 'tot' op p. 6 r. 14 v.o.
niet wat germanistisch?
Wat het geheel betreft: ge versmaadt een advocaten-succes, anders hadt ge,
dunkt mij, veel scherper de zaken kunnen formuleeren. De Venus-kwestie
op p. 5 krijgt Mevr. G. 2 lang niet genoeg op haar brood, haar zotheid zelf
wordt er niet met de woorden aangehaald. Mijns inziens had het geheele betoog toch wel aanzienlijk korter en daarmee raker gekund. Maar ge wilt nu
eenmaal niet een persoonlijke overwinning, wat eerbiedwaardig is, en het zal
ook zoo zijn werk wel doen.
Ik hoop, dat mijn kleine correcties (allicht is er een enkele drukfout bij, die
U ontgaan is) niet te laat komen.
Onze hartelijke groeten aan U allen,
t.t. J. Huizinga
P.S. Ik was onlangs bij Jan Kalf. Hij wist, en het schijnt algemeen bekend,
dat Andre ernstig ter sprake komt. Hij had echter zeer tot zijn spijt, Andre's
zaak geschaad, vertelde hij mij. De Stuers 3 had hem laten roepen en zoo gezegd: 'apropos, die Jolles, is dat een goed kunsthistoricus?' - 'Zeker, had K.
gezegd, maar ik geloof, dat hij in de laatste jaren heelemaal in de archeologie
is gegaan'. Achterna had hij begrepen, dat het heele gesprek alleen op die informatie gemunt was, en het had hem zeer gespeten.
Hiernevens de proef. H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
I. Jan Veth, ''Rembrandtiana VI. Analogieen voor de kopie van Lundens naar de
Nachtwacht'', Onze Kunst II (1907) 205-217.
2. Johanna Goekoop-De Jongh (*1876), kunsthistorica, privaat-docente te Utrecht.
In ''Die angebliche Verstümmelung von Rembrandts Nachtwache'', Jahrbuch der
Königlich Preussischen Kunstsammlungen 23 (1902) 147-162, had Veth betoogd dat de
kopie van Gerrit Lundens in de National Gallery te Londen toevoegingen door de
kopiist bevat, en dat Rembrandts Nachtwacht niet als afgesneden moet worden beschouwd. Over deze kwestie werd hij door mw. Goekoop, ''Ben Rembrandtianum'',
Onze Kunst II (1907) 123-132, op scherpe toon aangevallen.
3. Victor de Stuers (1843-1916), referendaris kunsten en wetenschappen bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken 1875-1901, lid van de Tweede Karner 1901-1916.

[ 59]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Jan Veth*
2 september 1907
Waarde Veth,
Wij mogen ons reisplannetje wel tijdig overleggen, want het wordt eenigszins ingewikkeld door de verschillende route. Voorzoover mijn hollandsch
spoorboekje mij leert, kunt ge 2.03 op zijn vroegst te Brugge zijn. Ik kan dan
zorgen, er ook te zijn, en U af te wachten. Maar als ge vindt, dat de tijd die
ons dan rest (de tentoonstelling 1 sluit om 6 uur) niet de moeite waard is,
zoudt ge ook de vorige avond naar Vlissingen kunnen gaan, slapen in het hötel Zeeland vlak tegenover het station en de afvaart der bootjes, waar ik U
dan den volgenden ochtend 7.30 zou kunnen vinden. Wij zouden dan gemakkelijk om 12 uur te Brugge kunnen zijn.
Zullen we 9 en 10 September stellen. Langer toch zeker niet?
Met groet,
t.t. J. Huizinga

*
1.

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
De tentoonstelling 'Het Gulden Vlies' te Brugge, zomer 1907.

[ 60]
Johan Huizinga (Groningen) aan H.Th. Colenbrander*
22 september 1907
Amice,
Op je vraag omtrent mijn aandeel in het voorstel Tjeenk Willink moet ik je
toch even antwoorden. ''Urheber'' is te sterk gezegd; wel heeft Tjeenk zijn
stappen gedaan na een gesprek met mij over dit bij de firma reeds lang bebroede plan, waarover de Heer Tj. W. sr. jaren geleden al met mij gesproken
heeft. Wie het eerst je naam heeft genoemd, staat mij niet meer voor, maar
Tjeenk schijnt toch mij in dezen als adviseur te beschouwen, althans hij bedankte mij voor mijn advies in een verheugden brief, waaruit ik tevens begreep, dat de overeenkomst sinds je schrijven van 13 Sept. beklonken is.
Welnu, het zal mij bijzonder verblijden, aldus tot het ontstaan van een goed
boek te hebben meegewerkt, zonder eenige geestelijke inspanning. Zul je
daarin nu de grondigheid van Muller gepaard aan Huet's raakheid en talent
tentoonspreiden? Je merkt dit is een ondeugende toespeling, maar goed bedoeld.
Die tijd van 1713-' 48, ja, dat is niet gemakkelijk. En toch stel ik mij voor,
dat juist daarvan iets moois te maken zou zijn, en iets nieuws. - Je moet geen
titel nemen met Van - tot.
Het doet mij genoegen, dat het mij-zien-voorbijsnorren en de conclusie,
dat ik haast had bij je een zijn geweest, want zoo was het weer. - Wij zijn
eerst verleden week uit Zeeland teruggekomen. Met Mary ben ik nog over
Sluis en Damme naar Brugge geweest, een buitengewoon aardige reis, ik heb

Brugge nog nooit zoo goed gezien, als nu we er per fiets langs de kaden aankwamen. Toison d'or was veel geschreeuw en weinig wol, maar bij die wol
was er toch van 't echte en opperste Lam, ik bedoel de Annunciatie van Van
Eyck (trouwens natuurlijk niet die van 't lam) uit de Ermitage (tot 1850 van
onze Willem II; huil nul). Dat alleen met de allermerkwaardigste Maitre de
Flemalle was al de moeite waard.
Hiernevens mijn Rolandopstel. 1
Onze groeten aan je beiden,
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
1. J. Huizinga, ''Een Westfriesche Roland'', Oud-Holland 25 (1907) 157-173 (V.W. II,
332-349).

[ 61]
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Veth*
17 november 1907
W aarde V rienden,
Ontvangt van ons de verzekering van onze hartelijke deelneming in het
verlies, dat U treft. 1 Uw vader gaat heen op een leeftijd, waarop men den
dood niet meer van wreedheid mag beschuldigen en ook voor U is alles, wat
iemand in zijn Vader kan bezitten, tot zijn recht en tot voleindiging gekomen. Ge hebt hem tot getuige gehad van het eerste succes van Uw jonge jaren en van de gevestigde naam en het huiselijk geluk van Uw rijpen leeftijd.
Ja, wanneer niet in Uw familie de generaties tamelijk ver uiteen lagen, zou
iemand van Uw Vader's leeftijd ook zijn kleinkinderen gevestigd en volwassen hebben kunnen zien.
Ik hoop dezen winter nog wel eens naar Bussum te komen.
Onze hartelijke groeten,
de Uwe,
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. Veth's vader G.H. Veth, ijzerhandelaar te Dordrecht en wethouder, nadien lid
van de Provinciale Staten van Zuid-Holland, overleed in 1907, in de ouderdom van
•
•
negent1g Jaar.

[ 62]
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn schoonmoeder Elsiena H.R. SchorerPlaat*
13 december 1907
Beste Moeder,
Al weet ik, dat U ditmaal de dag, die U zoo lange jaren door Vader tot een
feestdag werd gemaakt, 1 het liefst geheel zoudt vergeten, ik kan toch niet laten, om juist vandaag U een enkel woord te schrijven. U zult aan heel veel

91

vroegere verjaardagen terugdenken, en bij alle sedert uw trouwen en nog eerder herinnerd worden aan zooveel liefde en innig hartelijke vreugde, als Vader bij zulke gelegenheden zoo wist te toonen als weinig anderen. Ik hoop,
dat het U binnen niet te langen tijd zoo zal gaan, als het dunkt mij meestal
gaat, als een heel goed en geliefd mensch van ons is weggenomen: dat het
denken aan hem nog wel smartelijk maar roch niet onaangenaam is geworden, ja bijna een vreugde. Zoo heb ik het zoo sterk gevoeld na Pa's dood. Nu
is mij zijn herinnering geworden als iets moois, dat ik voor mijn geest kan oproepen, wanneer ik wil, en dat mij in een stille bijna blijde stemming brengt.
Vanavond moest ik Dirk verteilen van mijn schooltijd, en vertelde, hoe
Vader's Vadertje hem voor 'teerst naar school bracht; en toen hij daar meer
van moest weten, gaf ik hem het portret in zijn handjes. Toen vroeg hij ook
om Grootvader's portret, en het was een aandoenlijk en tegelijk zoo'n hoopvol gezicht, zooals de kleine vent daar aandachtig en vergenoegd zat te kijken
naar het beeld van die beide mannen, van wie de nagedachtenis zoo goed te
zamen past, dat het haast een sfeer van mijn denken wordt, aan hen beiden te
denken.
Elsje zal hoop ik weer heelemaal beter zijn, en U met Mary helpen, om
voor Uw gedachten afleiding te vinden, als U daaraan behoefte hebt. Groet
Mary en Elsje van mij hartelijk.
UwH.

*

Origineel: Familie Huizinga.
1. Mw. E.H.R. Schorer-Plaat werd op 15 december 1907 tweeenzestig jaar; haar
echtgenoot jhr. L. Schorer was op 8 november 1907 overleden.

[ 63]
Johan Huizinga (Groningen) aan H.Th. Colenbrander*
15 december 1907

Amice,
In April 1906 heb je op een vraag, of er in het Alg. Rijksarchiefbouwstoffen zouden berusten voor een dissertatie over de provincie Groningen in den
Franschen tijd, mij gesproken over de correspondentie van de prefecten met
Lebrun, 1 gerangschikt naar de onderwerpen, en over de brieven van C. van
Lennep. 2 De ongelukkige, die tot zijn eigen tribulatie ende mijne dat onderwerp bevecht, zou thans daar gaarne zieh in begeven. Zou het je gemakkelijk
vallen, mij even op te geven, wät hij daartoe met de meeste kans op vruchtdragende vondsten precies zou moeten aanvragen?
Het bestier over loopende dissertaties (de associatie aan dito neuzen, die
dit opwekt, komt mij werkelijk niet ongepast voor) acht ik de donkerste zijde
van mijn beroep.
Bos3 was zeer verheugd over een gelukwensch, die hij van je ontvangen
had, naar hij mij zei. Zijn benoeming4 neernt naar 't schijnt in de oogen van
sommigen het karakter aan van een eerste klas aristeia in den titanischen
strijd tusschen historici en archivarissen. Het lijk van den armen Japikse 5 (ik

92

beklaag hem in zijn afkeer van het onderwijs) wordt door de zijnen geborgen. Ik weet niet, of ik lachen moet of kwaad worden, wanneer het geklets
over Blok-dit-en Muller-dat weer begint. Ik verkeer hier nu maandelijks met
vier rijksarchivarissen. 6 Frisch riekt het niet in hun ambtstoestanden, wanneer de deksel open gaat. Zij zelf schilderen mij hun staf als een verzameling
van idioten, gebrekkigen, luiaards, ignoranten, dwazen, vegetariers en neurasthenici. De bezem, de bezem! - Het andere kamp is minder gedisciplineerd. Daar heerscht een aak'lig zwijgen. Heb jij ook wel eens nachtmerries,
hoe wij hier in Holland met onze historische prestaties ooit bij zullen komen? Een kleine eeuw is er verzuimd, en ik geloof soms, het is verloren, en
denk: zullen we niet ons complete bronnenmateriaal in Brussel ofBerlijn op
een veiling doen, of in de krant ter overname aanbieden voor iemand met
nog wat vrijen tijd. - Maar het is niet aardig, dat ik aan die zwartgallige bespiegelingen toegeef, nu jij pas weer van een bataafschen tweeling7 bevallen
bent, en mij derhalve het stil opgewekte gezicht van de kraamkamer paste. Ik
eindig dus met een gelukwensch, en een vriendelijken groet aan je vrouw.
t.t. J.H.

* Origineel: Leiden, UB.
Charles-Fran~ois Lebrun (1739-1824), hertog van Piacenza, 1810-1813 luitenant-ge·
neraal van de Nederlanden.
2. Cornelis van Lennep (1751-1813), Amsterdams regent en letterkundige.
3. P.G. Bos (1877-1913), archivaris, werkzaam op het RA te Groningen, later bij het
ARA te 's-Gravenhage.
4. Aan het ARA te 's-Gravenhage.
5. N. Japikse (1872-1944), historicus, leraar te 's-Gravenhage, vanaf1910 onderdirec·
teur en sedert 1918 directeur van het Rijksbureau voor Geschiedkundige Publicatien.
6. In de bijeenkomsten van het Historisch Genootschap te Groningen.
7. H.Th. Colenbrander, Gedenkstukken der Algemeene Geschiedenis van Nederland
van 1795 tot 1840, Derde Deel: 1798-1802, Tweede Stuk, 1-II ('s Gravenhage 1907).
1.

[ 64]
Johan Huizinga (Groningen) aan H.Th. Colenbrander*
3 maart 1908
Amice,
Mijn dank voor het stukje histoire contemporaine, dat je brief mij brengt.
Het is er mij als document niet minder welkom om, nu ik het voor het doel
van mijn vraag niet zal, trouwens ook niet behoef, te gebruiken. Ik zal namelijk op mijn college onder het hoofd Bronnenkennis een overzicht geven van
de tegenwoordige organisatie der historische studien in ons land. Mijn on·
dervinding en eigen herinnering is, dat men doorgaans gedurende zijn aca·
demische studie daar geen flauw benul van krijgt. Nu, met deze arcana heeft
mijn gehoor niets te maken; voor hen kan het verhaal eenvoudig luiden: tus·
sehen 1826 en 1902 deed het Rijk niets voor de historische studien, terwijl
Belgie zijn C.R.H. 1 had enz.
Ik ben ook druk in de weer om een historische studiekamer (Seminar
mondt mij niet) in ons nieuwe gebouw ingericht te krijgen; ik zal de inrich·
93

ting in Utrecht en vervolgens ook in Genteens bestudeeren, waartoe ik om2
trent Paschen naar Pirenne hoop te gaan.
Die ellendige centrale verwarming! ik houd er niets van, het is een beroerd
soort hitte, en het verwondert mij niet, dat je er ziek van bent geworden.
Je zult wel slecht over mij gaan denken als belover en niet-doener; ik bedoel
3
ten opzichte van mijn voordrachten over de Florentijnsche Renaissance. Ik
4
zei toen: als ze mij goed bevallen, wou ik er wel een Gids-artikel van maken.
Maar tenslotte berusten ze mij toch niet genoeg op eerste hands-studie. En
in de eerste tijden heb ik er in geen geval gelegenheid toe, ze nader te bewerken.
Het gaat ons goed; groeten van hier aan je Vrouw.
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Commission Royale d'Histoire.
2. Henri Pirenne (1862-1935), hoogleraar middeleeuwse en vaderlandse geschiedenis
te Gent 1886-1930.
3. Op 13 en 14 februari 1908 hield Huizinga op uitnodiging van het dispuut 'Vrije
Studie' te Delft twee Jezingen over de Florentijnse renaissance. Het Delftsch Studenten Corps had 'De intocht van Lorenzo il Magnifico binnen Florence' gekozen als
thema voor de maskerade bij de lustrumfestiviteiten van 29 juni tot 4 juli.
4. Colenbrander was sedert 1906 redacteur van De Gids.

[ 65]
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Kalf*
14 maart 1908

•

Amice,
Je brief is mij in een dubbel opzicht welkom, als vriendschapsblijk en als
1
aanleiding, om mijn jongste relaties tot Schoengen uiteen te zetten voor een
derde, die ons beiden kent. Slechts een punt doet mij in je schrijven vreemd
aan, nl. je indruk dat ik het ben, die S. voor raadselen stel en hem zijdelings
bejegen. Ik hoop je te overtuigen, dat, zoo er raadselen zijn, die van zijn kant
kamen, en dat ik hem slechts voor de consequentie van zijn woorden en daden tracht te stellen. Daarom zend ik je ingesloten den brief, waarop je het
antwoord gelezen hebt. Alles natuurlijk in het meest strikte vertrouwen, ook
wat de inhoud van dezen mijn brief aangaat. Eenige commentaar voeg ik
daarbij.
Het wordt ook door S.'s naaste vrienden niet ontkend, dat hij bij al zijn
speciale geleerdheid, waarvoor ik respect heb, over een minimum doceertalent beschikt. De lui loopen eenvoudig bij hem weg, niet alleen het profanum vulgus, dat zieh niet voor zijn vakken kan interesseeren, maar ook van
de beteren die er graag iets van zouden vernemen. Mij is herhaaldelijk verzekerd, dat van het gehoor, dat S. deze cursus had, het meerendeel enkel opkwam, omdat ik bij den aanvang van mijn colleges het wenschelijke daarvan
had uitgesproken.
Sedert den verloopen herfst zijn er van verschillende kanten zoo bij cura·
94

toren als bij faculteit (ik herhaal: dit alles in strikt geheim) wenken gegeven
ofmen S. niet buitengewoon hoogleeraar zou maken. Ik laat geheel in 't midden, in hoeverre een invloed van S. zelf op die wenkers was uitgegaan. Tegenover die wenschen heb ik van den beginne af dit standpunt ingenomen,
(geheel beheerscht naar ik mij bewust ben door objectief oordeel, en zonder
eenige onwelwillendheid tegen S.): ik zou het zeer wenschelijk vinden, wanneer er een vaste leerstoel voor de hulpwetenschappen der geschiedenis
werd opgericht; ik zou, wanneer een voorstel daartoe van curatoren uitging,
en mijn advies werd gevraagd omtrent de geschikte persoon, S. aanbevelen
uithoofde van zijn welwillend gepresteerde diensten en bij gebrek aan een
ander, maar ik vind niet de vrijheid, om uit mij zelf krachtige stappen te
doen, ten einde iemand, wien alle gave om te doceeren zoozeer ontbreekt als
S., tot lector ofbuit. hoogleeraar bevorderd te krijgen.
Nu eenige feiten. Den dag na zijn benoeming te Zwolle feliciteerde ik S.
toen hij hier kwam college geven. Hij zei mij daarop, dat hij dacht, zijn lessen als priv.doc. te kunnen voortzetten, waarop ik antwoordde, dat mij dit
verheugde. Geruimen tijd later kwam mij ter oore, dat hij dienzelfden dag
tot zijn leerlingen had gezegd, hoogstwaarschijnlijk niet te zullen terugkomen. Terzelfder tijd kreeg ik berichten van nieuwe en ijverige pogingen
voor S.'s bevordering tot buit. hoogleeraar. Wetende dat noch curatoren,
noch faculteit daarvoor zouden zijn, ook al werd het door mij gemoveerd,
schreef ik toen aan S. (begin Januari) ongeveer als volgt: ''Ik hoor, dat Uw
voornemen hier Uw onderwijs voort te zetten, niet zoo vast is, als ik van U
begreep. Ik hoop, dat ge gelegenheid vindt, hier als priv.doc. werkzaam te
blijven. Kan ik daartoe iets voor U doen, dan gaarne, maar op een regeling,
die U meer voldoening zou geven dan de tegenwoordige, bestaat m.i. voorloopig weinig kans''. - Na drie weken ten naastenbij kreeg ik daarop den
brief, dien ik je toezend. Mijn antwoord heb je gelezen. Je zult daarin opgemerkt hebben, dat ik hem aan 't slot vroeg, mij definitiefzijn plannen te willen meedeelen. Ik hoorde daarop tot nu toe taal noch teeken. Eenigen tijd geleden sprak een der beheerders van het Universiteitsfonds dat het subsidie
geeft mij aan, om te vragen, of S. zijn colleges zou voortzetten. Ik moest hem
antwoorden, dat ik het niet wist. Ik kan niet inzien, dat ik thans iets anders
kan doen, dan binnenkort mijn vraag nog eens herhalen.
Dit moet ik erkennen: zooals de zaak nu staat, zou het bericht, dat S. niet
terugkomt, mij niet wanhopig maken. Maar dat zou zijn oorzaak hebben in
de verdrietelijkheid, dat alles wat men met S. te doen heeft, tot kwesties en
misverstanden leidt. Ik heb aanvankelijk getracht, zijn nerveuse eigenaardigheden te ontzien, maar bij al zijn geheimzinnig, dubbelzinnig, zijdelingsch
doen heb ik ten slotte gemeend, te moeten doen wat ik noemde: hem voor de
consequentie van zijn woorden en daden stellen.
Het is mij daarom aangenaam, je hierover te kunnen schrijven, omdat ik
reeds eerder voorzag, binnen kort, mocht S. van zijn priv.doc.schap afzien,
de voorstelling verbreid te vinden, dat ik hem hier had weggepest. (Volkomen te goeder trouw zou S. dat menen; daarvoor ken ik zijn aan vervolgingswaan grenzende natuur). Nu op 't oogenblik ben jij tenminste iemand, die

95

de zaak van beide kanten heeft gehoord, er zelfbuiten staat, en er volkomen
objectief en op goede gronden over kunt oordeelen. Zoodat je eventueele
verkeerde interpretaties daaromtrent wel zult willen helpen weren, als je
erop stuiten macht.
Mocht je mij er nog nader over willen schrijven, dan zal ik dat op prijs
stellen.
Hoor je nog wel eens iets van Andre? Ik niet. Gaat het je gezin en je zelf
goed? Wil je vrouw mijn groeten overbrengen.
t.t. J. Huizinga
Den brief van S. krijg ik wel terug?

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Michael A.J. Schoengen (1866-1937), uit Duitsland afkomstige historicus en archi·
varis, sedert 1899 werkzaam op het RA te Leeuwarden, van 1908 tot 1933 rijksarchiva·
ris te Zwolle; verkreeg op 7 januari 1904 toelating als privaat·docent in de historische
hulpwetenschappen te Groningen.

[ 66]
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Kalf*
2 april 1908
Amice,
Toen ik de copie van je brief aan Schoengen van 20 Maart las, waarvan ik
de tact heb bewonderd, dacht ik, dat nu een bericht van S. wel spoedig zou
volgen. Na een week nog zonder bericht, meende ik: S. heeft zeker nog een
laatste stootje noodig, en schreef hem een kort briefJe: 'Hoe komt het toch,
dat ik niets van je hoor enz.' Ik herhaalde daarin, dat het mij zou spijten, als
hij ervan afzag.
Daarop kreeg ik nu gisteren ingesloten brief. Nu ik je eenmaal in dezen als
zulk een juist beoordeelaar en zulk een welwillend bemiddelaar heb leeren
kennen, zend ik je die maar weer toe. Ik ben er ook werkelijk wat verlegen
mee, en houd mij aanbevolen voor je raad.
Veel commentaar op S.'s briefis onnoodig. Alles is weer door dat ongeluk·
kige pikzwarte vergrootglas bezien. Geloof mij, dat ik evenzeer als jij S. als
een zenuwlijder beschouw, en hem in den grond wel graag lijden mag, an·
ders had ik al lang gezegd: gelieve in Uw eigen sop gaar te koken.
Wat het laatste deel van zijn brief betreft: natuurlijk blijft hij volkomen
vrij, te doceeren, zooals hij nuttig acht. De cijfers omtrent zijn leerlingen
kan ik niet controleeren (van de privaat docenten worden geen collegelijsten
ingevuld), maar ze lijken mij vergroot.
Maar wat de financiekwestie betreft: S. noodzaakt mij door zijn eisch op
p. 3 vrij wel, om de zaak nu eenvoudig aan de faculteit voor te !eggen. On·
gelukkig is mijn opinie omtrent de waarde van zijn onderwijs nog onlangs
door een zeer veelzeggend getuigenis (in strikte intimiteit: van Theissen
zelf) 1 bevestigd. Wanneer de faculteit derhalve mijn advies vraagt, kan dat
niet veel anders luiden, dan ik je in mijn eerste brief al schreef.

Wil mij de brief na lezing en overweging terstond terugzenden. Ik voeg
hierbij je copie van den briefvan 20 Maart. - Korn je misschien op de vergadering van het Historisch Genootschap te Utrecht?
Hartelijke groet,
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. J.S. Theissen (1874-1936), leraar geschiedenis te Groningen 1903-1917; daarna bibliothecaris van de universiteitsbibliotheek resp. te Groningen en Amsterdam (19171936), sedert 1930 tevens buitengewoon hoogleraar in de vaderlandse geschiedenis
aan de Universiteit van Amsterdam. Theissen had in Groningen de colleges van
Schoengen bijgewoond, en was persoonlijk met hem bevriend.

[ 67]
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Kalt'*
4 april 1908
Amice,
Ik zet je geducht aan het schrijven, en dat met het lastig ongemak, dat je
dit moeilijk maakt! Wanneer je niet zelfverklaarde, hart voor de zaak te hebben, zou ik mij bezwaard gevoelen. Een zoo uitvoerig antwoord had ik trouwens niet verwacht, maar nu je je eenmaal die moeite hebt getroost, heb ik
daaraan een uitstekende handleiding om mijn eigen gevoelens te toetsen.
Dit kan ik terstond ronduit verklaren: mij is S. voor de Groningsche universiteit ook met al zijn tekortkomingen zeker wel f. 300 uit de schatkist
waard, al was het enkel om het feit, dat de hulpwetenschappen der geschiedenis vertegenwoordigd zijn. Zijn onderwijs geheel en al zonder vrucht te
achten zou onbillijk zijn. Met je determineering van zijn wetenschappelijke
figuur kau ik geheel meegaan. Je stelling, dat onderwijs in paleografie en
chronologie ('kronnollogie', zooals S. altijd zegt) door het noodzakelijk praktisch karakter per se vrucht zal dragen, beantwoord ik met een paar voorbeelden. Een van zijn ijverigste en welwillendste leerlingen, doctorandus,
las mij onlangs in het randschrift van een munt het XP-monogram vroolijk
als iks-pee. Een ander, die kronnoll. had geloopen, had ik een klein onderzoekje over een datum opgedragen, waarbij hij bleek, niet met een indict te
kunnen werken. Dat zijn nu kleinigheden, die op zieh zelf gesteld, niets bewijzen, maar het is werkelijk wel eenigszins illustratief.
Geheel met je eens ben ik het weer omtrent de nuttigheid, dat er ook eens
iemand uit een katholiek-duitsche sfeer van wetenschap aan een Nederlandsche Universiteit vertegenwoordigd is. Ik zou daarin zelfs zijn beste waarde
willen zien. Zoo dikwijls mij door zijn hoorders eenige lof over zijn onderwijs werd gesproken, was het: je hoort van hem allerlei litteratuur en bijzonderheden, waar je anders nooit van verneemt. Nu viel dat wel speciaal op
naast Bussemaker, die zeer weinig mediaevist was, maar aan die lof wil ik
toch niets ontnemen. Zoo zou ik haast in de verleiding komen, om met je
verder te keuvelen over het onderwerp van je polemiek met Muller twee jaar
97

geleden, waarin ik het ondanks het boven toegestemde niet met je eens ben. 1
Maar daarover een andere keer; wij moeten bij S. blijven.
De 'Lehrfreiheit'! Daar heb je nu een mooi bewijs, wat voor een verwonderlijk siechte en misleidende geschiedbron een uitgave van Schoengen's
brieven zou zijn. Ik heb hem nooit een stroobreed in den weg gelegd op dat
punt. Toen hij indertijd begon, heeft hij Bussemaker gevraagd, of die goedvond, dat hij ook historische capita selecta gaf. Deze zei: ga je gang, en zoo is
S. het college begonnen, dat hij blij te moede Het Historische Seminar te
Groningen heeft gedoopt, alsof er overigens in het geheel niet praktisch
werd gewerkt, maar waarvan Meilink2 mij onlangs verzekerde, dat hij na
eenigen tijd was weggeloopen, omdat hij niet gewaar had kunnen worden,
waar het eigenlijk over ging. Ik heb volkomen vrede met die instelling, en zie
er in 't minst geen grazen op mijn terrein in. Zoodat ik op dat punt niet eens
zoover zou begeeren te gaan, als je me raadt.
Het deed mij pleizier, dat je de expectoraties over 'de Regeering' met hetzelfde ontzag hebt gelezen als ik. Alles transposities van S.'s eigen gedachten
in den mond van een ander. Maar och, waarom zal ik hem die illusies ontnemen; de zaak wordt er niet anders van.
Nu stel ik mij dus het waarschijnlijk verloop van de zaak zoo voor: ik
breng in de faculteitsvergadering de aanvrage, om hem naast het subsidie
van het fonds (waarvan echter de verhooging ook nog niet zeker is)3 er een
van rijkswege te verzoeken, van f 300. Krijgt hij dan ook wellicht nog iets
van de Kath. Wetensch. Vereen. (waarover ik natuurlijk geheel zwijg), dan
kan hij toch van 'er bij !eggen' bezwaarlijk meer spreken. Een ongunstig moment voor S., waaraan hij blijkbaar nooit heeft gedacht, kon wel eens zijn,
dat hij door zijn tegenover niemand gemotiveerde of geexcuseerde staking
van nu reeds drie maanden een heel gek figuur tegenover het Universiteitsfonds slaat. Zal hij zijn subsidie voor dit jaar in zijn geheel willen toucheeren? Ik weet het niet. Een staking, dat is het eigenlijk heel eenvoudig; misschien had ik mij niet tot jou, maar tot Treub4 ofHenri Polak5 moeten wenden om raad en bemiddeling.
Wat Utrecht 6 betreft, als iemand zieh niet heeft te durven vertoonen, 7 is
het Martin, 8 of nog liever die hem voorgestaan hebben. - Ik hoop, dat wij nu
weldra het eind van deze kwestie zullen zien; ik zal je op de hoogte houden.
Hartelijke groeten.
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
I. Zie Huizinga aan Jan Veth 23 februari r906, n. 5.
2. P.A. Meilink (1880-1957), historicus, adjunct-commies op het Rijksarchiefte Gro·
ningen 1908-1914, sedertdien werkzaam op het Algemeen Rijksarchief in Den Haag;
promoveerde ro mei 1912 cum laude bij Huizinga op De Nederlandsche Hanzesteden
tot het laatste kwartaal der XIVde eeuw ('s-Gravenhage 1912).
3. De aan Schoengen toegekende 'remuneratie' vanwege het Groningsch Universiteits Fonds werd op Huizinga's voorstel met ingang van de cursus 1908-1909 verhoogd tot f 500 en f 100 materiaalkosten.
4. M.W.F. Treub (1858-1931), econoom en politicus, hoogleraar te Amsterdam 18961904, lid Tweede Karner voor de Vrijzinnig Democratische Bond 1904-1913, minister.

98

van financien 1914-1916; speelde in 1903 een beslissende rol bij de beeindiging van
het conflict dat tot de spoorwegstaking leidde.
5. Henri Polak (1868-1943), vakbondsleider, in 1894 oprichter van de Algemeene Nederlandsche Diamantbewerkers Bond, 1905-1908 voorzitter van het NVV; 1913-1922
en 1923-1937 lid van de Berste Karner voor de SDAP.
6. De jaarvergadering van het Historisch Genootschap te Utrecht, 21 april 1908.
7. Doorgehaald: 'als iemand zieh heeft te schamen'.
8. Wilhelm Martin (1876-1954), kunsthistoricus, 1901-1909 onderdirecteur, 19091945 directeur van het Mauritshuis te Den Haag; 1907-1945 tevens buitengewoon
hoogleraar kunstgeschiedenis te Leiden.

[ 68]
Johan Huizinga (Groningen) aan Henri Pirenne (Gent)*
7 april 1908
Monsieur le Professeur,
En vue des grandes lacunes que l'outillage de mon cours pratique presente
encore, auxquelles je me suis propose de remedier, si cela m'est possible, il me
serait de haute valeur de pouvoir me renseigner personnellement sur le fonc·
tionnement et l'organisation de votre cours pratique. Je me rejouirais specialement, si je pouvais prendre mes renseignements sous votre conduite personnelle. Car je ne dissimule point, que mon vif desir de faire votre connaissance
entre pour beaucoup dans mon projet d'aller visiter Gand pour ce motif.
C'est pour cela que je vous prie de bien vouloir m'informer, si vous voudriez
m'attendre jeudi le 23 avril. Je crains un peu que non, car la semaine apres Paques n'est pas le temps le plus favorable pour vous trouver chez vous. En ce
cas je pourrais peut-etre venir le 16, mais l'autre date me conviendrait mieux.
Agreez, Monsieur, l'expression de mes sentiments les plus distingues,
Votre,
J. Huizinga

* Origineel: Brussel, Archives Universite Libre.
[ 69]
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Kalf*"
16 april 1908

A.
De S. correspondentie is nu eerstdaags rijp, om met ophelderingen en ver·
klaringen te worden uitgegeven. Ziehier een nieuw bedrijf: Faculteit tegen
Regeering! - Intusschen doet het mij veel pleizier, dat ik, zonder mijn overtuiging te bemantelen of den aandrang te forceeren, de faculteit hiertoe be·
reid vond. - Waar ik van Theissen spreek, heb ik opzettelijk jou naam weggelaten. De kopie gaarne na lezing terug.
Met vr. gr.
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, UB.

99

[ 70 l
Johan Huizinga (Middelburg) aan Henri Pirenne (Gent)*
19 april 1908
Monsieur le Professeur,
Je me rejouis beaucoup de votre reponse affirmative, et c'est avec le plus
grand plaisir que j'accepte votre aimable invitation pour le diner. Ma femme
regrette beaucoup ne pas pouvoir m'accompagner. Je campte arriver d'Anvers le 23 au marin ä 10.39 et je me rendrai ä votre maison pour savoir !'heure qui vous conviendra pour notre conversation sur le cours pratique.
Veuillez agreer l'expression de mes sentiments les plus distingues.
Votre J. Huizinga

*

Origineel: Brussel, Archives Universite Libre.

[ 71]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Henri Pirenne (Gent)*
25 april 1908 (poststempel)
En me souvenant avec la plus grande satisfaction de la journee tres-agreable et tres-interessante, qui a joint ä mon admiration pour le savant l'amitie
du collegue, j'envoie mes salutations cordiales ä vous et ä Madame Pirenne,
et je vous prie de me recommander a la memoire de M.M. Fredericq 1 et
Thomas. 2 - Je viens de serrer la main a M. votre fils, 3 qui menait son troupeau dans un ordre militaire et joyeux.

J.H.

*

Origineel: Brussel, Archives Universite Libre.
I. Paul Fredericq (1850-1920), hoogleraar geschiedenis van de moderne tijd te Gent
1885-1920.
2. Paul Thomas (1852-1937), hoog!eraar Latijn_ te Gent 1881-1922.
3. Vermoedelijk Pirennes oudste zoon Henri-Edouard (1888-1935).

[ 72]
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Kalf*
6 mei 1908
Amice,
Dank voor je overdruk. 1 Je geste doet denken aan die van Jan Klaassen, die
merkt dat zijn slachtoffer, na een tijd voor mirakel te hebben gelegen, weer
oprijst, en er dan opnieuw op los timmert, met de klassieke gekruiste stijve
armen! - De schrijver is immers architect? Wanneer ik het mij niet uit je eer·
ste artikel meende te herinneren, zou ik het roch moeten opmaken uit het
proefje van zijn stijl en gedachte, dat je geeft. Ik geloof, dat vooze en gewrongen gedachten een bouwmeesterlijke eigenaardigheid zijn. Korn nu niet als
tegenargument met Viollet-le-Duc; 2 dat was een schrijver, maar geen of een
100

kwaad architect. - De oorzaak zal te zoeken zijn in verband met het feit, dat
ook musici bijna altijd onverdragelijk schrijven.
Maar nu vergis ik mij tenslotte misschien toch nog, en kom je mij vertellen, dat je slachtoffer bollehandelaar of effecteman is. 3 Welnu, dan eet ik
deze geebaucheerde theorie weer op.
Gegroet,
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Jan Kalf, ''Tot slot'', Van Onzen Tijd 8 (1907-1908) II, 90-92. In Van Onzen T&ä 7
(1906-1907) II, 1-15 en 8 (1907-1908) 1, 226-236 had Kalf een kritische bespreking gewijd aan J.W.H. Berden, Christel&'ke kunst (Haarlem 1906). Zijn ''Tot slot'' was een
antwoord op een repliek van deze auteur.
2. Eugene-Emmanuel Viollet-le-Duc (1814-1879), Frans bouwmeester en auteur van
talrijke werken over historische en eigentijdse bouwkunst; leidde veelal drastische
restauraties aan historische monumenten.
3. J.W.H. Berden, architect, betrokken bij de restauratie van het Muiderslot.

[ 73]
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Kalf*
IO juli 1908
Amice,
Eerlang zal ik een vijandige daad tegen je doen. Maar ik kondig die althans
van te voren aan. Ik ben al geruimen tijd bezig met pogingen, om hier een
historische handbibliotheek te krijgen voor mijn onderwijs aan de candidaten; het woord 'Seminar' mondt mij niet, ik spreek dus van historische werkkamer. Van staatssubsidie is voorloopig niets te wachten: je weet, dat er juist
een extra zuinige bui begonnen is. Onder de middelen om boeken te krijgen,
is ook het opvragen van de doubletten van de Groningsche bibliotheek. Ik
wist, dat daarvan een aantal voor de Mon. Comm. waren uitgeleend, meende
trouwens, dat ik meer zou moeten opvragen, maar het zal zieh bepalen tot de
volgende werken:
Bodel Nijenhuis, Topografische Lijst der plaatsbeschrijvingen.
Kluit, Historia critica com. Hollandiae.
Oorkondenboek van Groningen .en Drente.
Schwartzenberg, Plakaatboek van Friesland.
Van den Bergh, Register van Hollandsche oorkonden etc.
Nu ben je dus voorbereid. Ik hoop, dat je mijn nader recht in dezen zult erkennen, en dat het je niet al te lastig zal zijn.
Ik las een tijdlang geleden, dat het eerste gedeelte van den voorloopigen
Inventaris van de Mon. Comm. versehenen is. 1 W ordt dat niet verzonden op
den zelfden voet als de uitgaven der Hist. Commissie? Of hoe kom ik er anders aan?
Met vriend Schoengen is het maar raar. In plaats van na ons vertrouwelijk
gesprek te Utrecht eens wat coulanter te worden, heeft hij mij sedert stelselmatig ontweken. Geen schijn van vertrouwen ofoverleg. 2
101

*

Origineel: Leiden, UB.

2.

De rest van de brief ontbreekt.

r. Voorloopige LiJst der Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst, I: De
provincie Utrecht (Utrecht r908).

[ 74]
Johan Huizinga (Groningen) aan Paul Fredericq (Meinelbeke/Gent)*
14 juli 1908
Zeer Geachte Heer en Collega,
Mag ik U even met een vraag lastig vallen? Bij ons samenzijn te Gent,
waaraan ik zulke bijzonder prettige herinneringen bewaar vertelde U mij,
meen ik dat Leeuw1 zulk een mooi oud stadje is. Maar nu ik mij er op bezin,
weet ik niet volkomen zeker meer, of het Leeuw was. Zoudt U mij dat wel
even willen bevestigen? Ik ga namelijk binnenkort met een vriend wat aan de
Maaskant in Ned. Limburg dwalen, hoofdzakelijk om Romaansche kunst te
zien, en daarbij zouden een paar kleine verkenningstochten op Belgisch gebied niet uitgesloten zijn.
Wilt U bij gelegenheid mijn groeten overbrengen aan de familie Pirenne en
aan den heer Thomas? Ik hoop, dat onze wegen zieh nog eens zullen kruisen, waar dan ook. Naar Berlijn2 ga ik niet; U wel, geloofik, dus, veel genoegen gewenscht! (eigenlijk wel schandelijk, dat ik bij een wetenschappelijk
congres slechts van genoegen spreek!).
Met vriendelijken groet,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Gent, UB.
r. Zoutleeuw (Brabant).
2. Het vijfjaarlijkse Internationale Historische Congres werd gehouden te Berlijn,
5-13 augustus 1908.

[ 75]
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Kalf*
14 juli 1908
Amice,
Ik ben volkomen in den gemoedstoestand, dien een shampooing met
gloeiende kolen behoort te weeg te brengen: dankbaarheid, die opwelt in een
kwalijk weerhouden snik. Daarbij wrevel tegen mijn barbaarsche collega's,
die zieh, door om geen kunst te malen, geen Inventaris waardig maken: welk
een mengeling van gevoelens; leen mij de pen van een Kweerido, 1 om dat te
beschrijven! Vooral om ook de lichte nuance ongerustheid aan te brengen,
die betreft je zinspeling op een ministerieel bevel. Moet het heusch langs
dien weg?; ik heb altijd geleerd, die lieden er liever buiten te laten; ik zou
dan ook nog het kamrad Curatoren moeten inschakelen (inschakelen zegt
men immers tegenwoordig in de politiek?), en dan loopt de zaak zeker niet.
Dus, als je over de zaak grootmoedig heenstapt, stap dan ook over den vorm
102

heen, en laat een verzoek van den bibliothecaris genoeg zijn! Dan waarborg
ik van mijn kant, dat het nog maanden uitblijft (voor het nieuwe gebouw
klaar is, kan ik toch niet beginnen), zoodat je nog maanden lang Bodel Nijenhuis en Schwartzenberg en die andere eminente mannen aan je hart kunt
pressen.
Ik zal de gegevens omtrent Limburg, die je Andre verstrekt, 2 mede zeer
waardeeren, want daar zal het wel op aan gaan.
Je idee omtrent de Huizinga's in Groningen is helaas juist; inderdaad, het
krioelt ervan: een uiterst commun'e naam (maar een zeer levenskrachtige
stam). Zoodat mijn adres dan ook Emmaplein 4 is.
Met groeten en met dank in afwachting van den Inventaris,
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Israel Querido (1872-1932), auteur van o.m. romans over het Amsterdamse volksleven.
2. Andre Jolles.

[ 76]
Andre Jolles (Berlijn/Wannsee) 1 aan Johan Huizinga (Groningen)*
21 april 1909
Beste Vriend
Hier stuur ik je eenige plechtige visitenkaartjes voor ons tegenwoordig
trait-d'union H(ajo) Terpstra. 2 Je mededeeling dat hij ietwat houterig en solide is, hield er mij van terug hem ook bij de echt Zuidduitsche levenslustige
familie Gruber te introduceeren. Intusschen als hij beterschap belooft en
eventueel bereid is eenige zotte streken uit te halen, wil ik zelfs dit voor hem
doen - maar dat gaat niet op een kaartje, ik moet er een briefje voor schrijven. Hij zal daar waarschijnlijk doodelijk verliefd op een van de aardige
dochters raken, in het ergste geval een blauwtje loopen. Taut mieux!
Hierbij gaat een buitengewoon onleesbaar artikel aan je adres in zee. Waar
blijven Rosencranz en zijn kameraad? 3
Op het oogenblik ben ik bezig een boek van den heer XpTJcr'toc; Tcrouv-rac;4 te lezen en te kritiseeren. Nieuw Grieks is eigenlijk een zeer anachronistisch zaakje. Kscpa1uatov eßöoµov voor Hoofdstuk VII, doet rnij denken
aan een plesiosaurus rnet een hooge hoed op die zijn tanden met odol poetst.
Maar ons Jahrbuch heeft nu eenrnaal vulsel nodig. 5
Bovendien probeer ik als voorstudie voor de Egyptische kunstgeschiedenis
een fatsoendelijk boekje over het karakter der Egyptische kunst te schrijven
waarin ik de lieve landgenooten van Böcklin, Liebermann en Lovis Corinth
wil overtuigen, dat de oude heeren uit den tijd van Moses en Abraham minder barbaarsch en kinderlijk waren dan zij zelf. Of het lukt?
Kun je de schrifturen van P. Desiderius Lenz O.S.B., den man die in
Monte Casino en Beuron goed bedoelde maar vrij onbenullige, stijve pappen op de muren liet schilderen?6 Zoo raar zijn kunst, zoo wijs zijn zijn

boekjes ''Die ägyptische Tempelbaukunst'' zegt hij ergens ''finde ich als eine
echt menschlich-religiöse in einer Ideenbreite angelegt, dass mir scheint, es
hätten die Griechen nur ein Stück davon wie zur Probe vollendet, als wäre
griechische Kunst nur ein Ableger von der vielgliedrigen, ägyptischen
Pflanze''. En dan over Giotto en zijn tijdgenooten: ''Sie waren es, die jene
feine, individuelle Sentimentalität im Gegensatz zu der mehr abstracten
Darstellungsweise der antiken Kunst schufen und dadurch zu den Ausartungen späterer Zeiten den Weg eröffneten, indem sie ''Ewiges'' und
''Menschliches'' mit dem gleichen Massstab massen''. Over de Renaissance:
''Michelangelo war in seiner Zeit ein Heros der Kunst, ftlr uns aber ist er
dasjenige Element, welches wir uns am meisten vom Leibe zu halten haben;
denn an jener haltlosen Willkür und Tribulation litten wir fast dreihundert
Jahre und die Todesmüdigkeit liegt uns noch im Gebeine''.
Dat is niet mis voor een Pater Benedictijn in het jaar onzes Heeren 1865.
Heeft je Hooggeleerde geen lust dit en veel dergelijks eens in een College
over de Renaissance te berde te brengen? Ik voor mij verheug mij dat ik uit
de school van Derkinderen7 ende Symbolisten kom en ik hoop dat ik tijd en
Ausdauer genoeg zal hebben om op mijn manier de Pharaonen een handje te
helpen.
Wat doe je met je vacantie? Mij dunkt Berlijn komt na München aan de
beurt. Wij wonen geheel buiten en zien van de stad niet meer dan wij verkiezen. Brandenburg is eigenaardig - het ruikt in de oude stadjes nog naar den
ouden Fritz. 8 Bovendien als landschap mooier dan ... Valkenburg.
De kinderen genieten de late lente.
Groet mijn onbekende collega Volgraf. 9
Tilli laat Mary hartelijk groeten.
Tot ziens,
Je vriend Andre

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. ·
1. Jolles verkreeg in 1909 toelating als privaat-docent aan de universiteit te Berlijn.
Hij vestigde zieh in Wannsee, waarheen zijn gezin hem later volgde.
2. Heert Terpstra (1884-1964), historicus, promoveerde op 4 juli 1911 bij Huizinga
op De vestiging van de Nederlanders aan de kust van Koromandel (Groningen 1911); leraar resp. te 's-Gravenhage en Hilversum (1911-1944), 1944-1949 verbonden aan het
Koloniaal Instituut te Amsterdam. In 1909 studeerde Terpstra op aanraden van Huizinga een semester in Freiburg i.B., waar hij o.a. de colleges van Meinecke en Von
Below volgde.
3. J. Huizinga, ''Rosenkranz und Güldenstern'', Jahrbuch der deutschen ShakespeareGesellschaft 46 (1910) 60-68 (Nederlandse bewerking: V.W. IV, 310-316).
4. Chrestos Tsountas (1857-1934), Grieks archeoloog.
5. Andre Jolles' ''Neolithische Kultur in Thessalien'', Jahrbuch des Kaiser/ich Deutschen Archäologischen Instituts, Beiblatt (Archäologischer Anzeiger) 24 (1909) kol. 406415 is een uitvoerige bespreking van Chrestos Tsountas, Ai proi'storikai akropoleis Dimeniou kai Sesklou (''De prehistorische akropoleis van Dhimini en Sesklo'') (Athene
1908).
6. Pater Desiderius Lenz (1832-1928), schilder en kunsttheoreticus, streefde als leider
van de schilderschool van Beuron naar een vernieuwing van de kerkelijke kunst op
basis van de geometrische vormentaal van Egypte, het vroege Griekenland en Byzantium. Lenz' geschriften, waaronder Zur Aesthetik der Beuroner Kunstschule (Wenen/
104

Leipzig 1865), kregen na de eeuwwisseling in Nederland en Frankrijk bekendheid
door de schilder Jan (Dom Willibrord) Verkade (1868-1946), die in 1897 zijn intrede
deed in het klooster te Beuron.
7. Antoon Derkinderen (1859-1925), schilder en graficus, directeur van de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten te Amsterdam 1907-1925.
8. Frederik II de Grote (1712-1786), koning van Pruisen.
9. Carl Wilhelm Vollgraff (1876-1967), classicus en archeoloog, hoogleraar Grieks te
Groningen 1908-1916, nadien te Utrecht.

[ 77]
Johan Huizinga (Groningen) aan Henri Pirenne (Gent)*
•
II me11909
Cher Collegue,
Permettez-moi s'il vous platt de revenir encore une fois sur la question des
cours pratiques. Ce n'est pas pour moi-meme cette fois, que je vous importune pour une information, mais pour le Recteur de notre U niversite, M. Heymans, 1 qui desire avoir des renseignements sur ce sujet.
L'annee derniere j'ai note que vous m'avez nomme la somme de fr. 2500
con1me montant total de la subvention de l'etat pour les cours pratiques de la
faculte des lettres. Ou bien me trompe-je?
Vous m'obligeriez beaucoup en me repondant encore sur les questions suivantes:
I. Quel est le montant annuel que l'Etat donne a tous les cours pratiques
ensemble des diverses facultes (s'il y en a chez les autres).
2. Idem le montant total pour la faculte des lettres.
3. La somme que chaque membre de la faculte des lettres (et des autres)
peut depenser a peu pres pour les besoins de son cours a lui.
Recevez d'avance l'expression de ma gratitude pour vos soins a prendre, et
veuillez saluer de ma part Madame Pirenne, et M.M. Fredericq et Thomas.
Votre tout devoue
J. Huizinga
Quant a mes voeux pour la constitution d'un cours pratique d'histoire, je
n'ai pas encore reussi a persuader les autorites, mais je n'abandonne pas mon
projet. J.H.

*

Origineel: Brussel, Archives U niversite Libre.
1. G. Heymans, rector magnificus van de Groningse universiteit in het academiejaar
1908-1909, drong sterk aan op de inrichting van werkkamers voor praktische oefening
in de geesteswetenschappen; zijn rede bij de opening van het nieuwe universiteitsgebouw op 29 juni 1909 was voor een deel aan dit thema gewijd .

•

105

[ 78]
Andre Jolles (Berlijn/Wannsee) aan Johan Huizinga (Groningen)*
II juni 1909
Beste vriend
Waarom kunnen wij niet over je laatste brief spreken, in plaats van schrijven? Papier is zoo vriendelijk voor alles wat litteratuur is en toch eigenlijk
zoo vijandig tegen alles wat het leven met een groote of een kleine L betreft.
Weet je hoe ik er toe kwam vandaag een brief aan je te beginnen? lk rommelde in oude afdrukjes en viel aan het lezen in een boekje van E. Freymond,
''Artus' Kampf mit dem Katzenungetüm''. 1 Wat zijn - dacht ik - die grenslanden tusschen litteratuur, godsdienst, mythologie, taalwetenschap en geschiedenis, toch een heerlijk terrein voor menschen die de kunst verstaan,
wetenschap en phantasie te verbinden, wat zijn Universiteiten met streng
gescheiden vakken en vakjes voor malle en duffe inrichtingen, wat zijn mofsche geleerden in het algemeen voor eenzijdige knullen. Toen schoten mij
twee namen te binnen Hermann Usener en ... Johannes Huizinga en bij den
laatste kon ik niet nalaten even te grinniken, want ook hij vecht als ''Koninck Arture'' tegen ''eene vreeslike catte'' - in dit geval een kater.
Vriend, je hebt je ziel, je phantasie en je verstand laten gevangen zetten. Je
wandelt door de wereld met twee voetboeien, links de looden hoogeschool,
rechts de ijzeren geschiedenis. Jij die geschapen bent het verband tusschen
veel en ver uit elkaar liggende dingen snel en klaar te overzien, voor wiens
geest geen kleine willekeurige gebiedsgrenzen bestaan, zit in een klein kot
met vier harde wanden en laag van verdieping.
's avonds
Er is iets belachelijks en iets bedroevends in dat wij allebei niettegenstaande
vroolijke huiselijke omstandigheden en een zekere voorspoed, aan de zelfde
kwaal lijden: niet uit ons leven en ons talent te kunnen halen, wat wij voelen
dat er in zit. Je ''booze twijfel'' is met zieh zelf in tegenspraak - wanneer je
niet voelde dat je iets beteekende zou je er heel te vrede mee zijn voor een
goed professor door te gaan. In je ontevredenheid ligt het bewijs dat je iets
beters kunt. Sla hem dood de brave Johannes en laat een heerlijke wilde Salome met zijn kop op een zilveren schotel een dollendans volvoeren.
14.v1.09

Lijken wij niet iets op die vier jonge stieren die veilig waren zoolang zij rug
aan rug bleven staan, maar door den wolf werden opgevreten toen ieder
meende zijn eigen weggetje te moeten zoeken? Ik voor mij heb dikwijls het
gevoel dat ik, wanneer ik een of een paar goede vrienden in de buurt had een
veel zekerder gevoel zou hebben dan nu. Wat wij willen - ik zal het nu maar
een fraai amalgaam, een electron uit het goud der kunst en het zilver der wetenschap noemen - zou veel gemakkelijker te bereiken zijn wanneer het ons
gelukte samen te werken. Maar hoe? Praeterea censeo ... dat wij weer eens
praten moesten. Stel je duitsche reis niet al te lang uit.
Je herinnering aan de aangeboden graszöo deed mij even pijnlijk aan; hoe
kon ik zoo dom en droog zijn bij al mijn schrijverij en zoekerij niet aan die
106

mooie gebruiken van ons eigen ras te denken. En dan Hansje-in-den-kelder!
Ik vergeef het mijzelf niet dat ik hem vergeten kon. Hij was ook een vruchtbaarheids·symbool in een beker wijn en zat even als de egyptische koeien
midden in het glas. Bij bruiloft en doopfeest kwam hij te voorschijn. May·
ken in 't schaprayken, 't kinnetje in het spinnetje, Bolletje in het holletje en
hoe Le Francq van Berkhey2 ze alle noemt, wat zouden het mooie paralellen
geweest zijn. Dat komt van die vervloekte ''spezialistische Wissenschaft''.
Hadden wij een behoorlijk Hollandsch tijdschrift, dan schreef ik er nog een
stukj e over.
20.v1.09

Jan Veth schreefmij dat je bij hem geweest waart. Onze ''verzoening'' is zoo
kompleet als verzoeningen zijn kunnen, maar zoowel zijn bijzijn als zijn
epistels maken mij voortdurend eenigzins angstig, daar ik mij afvraag: ben ik
ook zoo oud en - sit venia verbo - zoo duf geworden zonder het te merken?
Ik kan niet zeggen dat ik minder van hem houd dan vroeger, maar het is mij
alsofik een mooie vrouw, die ik in mijn jeugd gekend heb, nu op haar retour
zie. En wat voor een retour - rouge en poudre zijn onschuldig vergeleken bij
de pogingen die hij doet om zijn frischheid te markeeren. En dan die afschu·
welijke, burgerlijke portretten die op de ''Secession'' 3 hangen. Ben ruine is
een veel te romantisch woord - het is een mooi ouderwetsch huis, dat door
een gore huismakelaar verbouwd ''und mit allen Konforts der Neuzeit ausgestattet'' is.
Non est delicata res vivere. 4
Een brievenboek gebruik ik niet maar er liggen een paar brieven van Jan
van der Waals op mijn schrijftafel - helaas onbeantwoord. Is Sherlock Holmes daarmee tevrede?
Nog eens, kom gauw, wij hebben elkaar noodig.
Je vriend A.
Wilamowitz laat Volgrafgroeten! 5

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Emil Freymond (1855-1918), hoogleraar Romaanse talen te Praag, Artus' Kampf

mit dem Katzenungetüm; eine Episode der Vulgata des Livre d'Artus. Die Sage und ihre
Lokalisierung in Savoyen (Halle 1899).
2. Johannes Lefrancq van Berkhey (1729-1812), dichteren letterkundige, auteur van
Natuurlijke Historie van Holland (9 dln. Amsterdam 1769-1811).
3. Jan Veth had in de jaren voor 1914 in Duitsland grote naam als portretschilder
(waartoe Jolles had bijgedragen), en exposeerde herhaaldelijk op de Sezession in Berlijn.
4. 'Het is geen genot te leven'.
5. Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff(1848-1931), hoogleraar Grieks te Berlijn sedert 1897. C.W. Vollgraff had zijn studie voltooid bij Wilamowitz, die een studievriend was van zijn vader J.Ch. Vollgraff (1848-1920), hoogleraar Grieks te Utrecht.

107

[ 79]
Johan Huizinga ('s-Gravenhage) aan G. Tonkens 1*
20 januari 1910
Beste Tante,
Vanmorgen om 11 uur is Ma heel zacht overleden. Zij is niet meer bij kennis geweest, en er werd dan ook geen andere afloop verwacht. Zij was altijd
zoo bang om nog eens hulpbehoevend te worden; in dat opzicht heeft onze
lieve Moeder dan haar wensch vervuld gehad. Juist den laatsten tijd was zij
nog al heel opgewekt. De hevige pijnaanvallen in den arm zijn wel de voorboden geweest. Het is alles toch erg onverwacht. Ma zal te Groningen worden begraven, waarschijnlijk Maandag. Wij weten, dat het U erg zal treffen,
U en Ma hebben altijd zooveel van elkaar gehouden. Toch moet U met Uw
eigen kwalen niet aan een overkomst denken; wij weten, dat U in gedachten
bij ons zult zijn.
Met hartelijken groet,
Uw toeg. Johan H.
* Origineel: Familie Huizinga.
1. Geesje Tonkens (*1846), zuster van Huizinga's moeder.

[So]
C.T. van Valkenburg (Berg-en-Dal) aan Johan Huizinga*
23 juli 1910
Beste Han.
In het verdrietigste vakantieweer ter wereld - wees blij dat je in je eigeri
studeerkamer kunt zitten, terwijl de jongen1 weer zoo goed gaat - wil ik je
dadelijk even op je psychologische vraag antwoorden. Je weet dat ik eigenlijk
niet veel meer dan dilettant ben in dit opzicht; tot eigen onderzoek heb ik in
deze dingen vooralsnog, zeer tot mijn leedwezen geen tijd. Mijn kennis is geput uit gewone ''waarneming'', d. w .z. niet uit nauwkeurige, in vooraf bepaalde omstandigheden en onder goed bekende invloeden genomen, experimenten. Die laatste zijn trouwens schrikbarend moeilijk. Er komt nog iets
bij: waar houdt het affekt op? Als alles wat niet in zuiver intellektueel-logische redeneering thuishoort en toch, zooals onmiddellijk ieder duidelijk is,
mee van invloed is op oordeel en handeling, affekt zal zijn, dan is dit een onafzienbaar uitgestrekte overheersching. En men kan dan zelfs al dadelijk het
fenomeen der opmerkzaamheid (zonder welke geen werkelijk geintendeerde
bewustzijnswerkzaamheid afloopt) al tot het affektieve rekenen; immers deze
kan worden voorondersteld belangstelling, interesse, te zijn. (Dit laatste is,
meen ik, door Lange geventileerd; den man der physiologie der affekten). 2
Nu zal jij je vooral niet te veel physiologisch willen specialiseeren en je liever aan evidente affektieve toestanden houden. De literatuur die ik zoowat in
mijn hoofd heb, en waarvan je wellicht vruchtbare suggesties, misschien
zelfs onderrichting kunt verwachten, is niet uitgebreid. Als ik a.s. Zaterdag
108

te A'dam kom, en tijd heb naar mijn huis te gaan kan ik misschien wat vinden om je te zenden. Nl.
Preyer: die Seele des Kindes 3 (dit bezit ik niet). Bevat althans veel interes•
sante waarnem1ngen.
Ribot: Psychologie de l' Attention4 (niet te dik; aangenaam te lezen en nuttig; een zaak van 3 avonden ±)
5
E. Bleu/er: Suggestion, Affektivität und Paranoia. Dit bezit ik wel, is geloof ik van belang voor je. De al te specieele zaken kun je negeeren.
6
Meer psychologisch i.e.z. zijn verhandelingen van James (Amerikaan).
7
Daarnaast moet je eens zoeken in de bibliotheek, c.q. bij Wiersma ofHeymans.
In de gebruikelijke handboeken der psychologie vind je weinig; wellicht 't
meest bij Münsterberg, 8 dien ik te weinig ken. Verder herinner ik me wel tijdschriftartikelen uit de laatste tijd over Affekt und Pychose, die ik echter
niet - of onbehoorlijk - las en hier niet kan aanwijzen.
Over de rol die affekten in primitieve toestanden en bij primitieve volken
spelen ken ik geen samenvattend werk. In allerlei - ethnografische e.a. werken is de literatuur daarover verspreid.
Wundt's opstellen over Völkerpsychologie 9 kunnen wellicht van dienst
zijn. Ik ken ze niet. Maar Wundt is eigenlijk toch een neoKantiaan, en ik
denk dat zijn gezichtspunt niet een zal zijn van waar uit het affekt in bijzondere duidelijkheid zal te zien zijn. Maar daarom was het toch wel mogelijk
dat er een menigte goede waarnemingen in stonden die alleen anders geinterpreteerd behoefden te worden. Kijk eens bij Heymans; die heeft natuurlijk
het eindelooze oeuvre van Wundt.
Zooals je zult weten, is het allernieuwste het ingeklemde affekt, het komplex uit de school van Freud (Weenen). Voorloopig doet dit alleen dienst bij
individual-psychologie, en bedoelt vooral sexueele jeugd-affekten. De groote
hoop psychiaters en psychologen verwerpt de leer totaal - mit moralischer
Entrüstung. Ik geloof ook, dat de erop gegronde therapie veel te ver gaat, en
verontrustend is. Maar de overdrijvingen eraf gelaten, geloof ik dat het op
den voorgrond stellen der sexueele affekten niet zoo onzedelijk is als de brave psychiaters etc. - zonder hypokrisie? - beweren, en integendeel een faktor
is die ontzettend belangrijk is, vermoedelijk ook in massa-psycholog. overwegingen. Ik geloof inderdaad a priori dat het celibaat - niet alleen voor Luther - een geweldige, hoezeer niet altijd wellicht gerealiseerde, grond geweest is voor menige hervormingsbeweging. Omgekeerd: op de puinhoopen
van Messina 10 werden voor kort een massa cohabitaties (waarlijk niet vooral
verkrachtingen!) verricht. En dat is de allerprimitiefste vorm waarin de sexualiteit zieh openbaart, los gekomen toen alle cultuurbanden schenen los te laten. Waar blijft dit reuzenaffekt als die banden - voor de meesten onzer - onverbreekbaar schijnen? Hoe sublimeert het zieh?
Ik interesseer me zeer voor je plannen. Om het werkelijk goed te doen is een
groote voorarbeid noodig. Maar ik geloof dat je het toch, zonder in psychologie
in engeren zin te vervallen, historicus blijvende kunt doen, en veel aannemelijk
kunt maken, dat nu of onduidelijk, ofverwrongen verklaard is. Succes ermee.
109

Het is heerlijk dat D. zieh weer zoo mooi herstelt. Wij hopen hartelijk bij
voortduring dat geen nieuwe aanval hem zal treffen. Zijn briefwas werkelijk
alleraardigst en zeer goed te ontcijferen. Hij heeft ons allen bijzonder vermaakt.
't Was hier de eerste 5 dagen prachtig. Ik wandelde en fietste veel, o.a. via
Lobith, 's Heerenberg, Zeddam, Keppel, Doesburg; buitengewoon fraai.
Nu ben ik uit baloorigheid aan 't werk gegaan een week v66r mijn voornemen.
Wij hopen dat Mary zieh goed blijft houden, en wenschen je allen alles
goeds, vooral D.
t.t.

c.

* Origineel: Leiden, UB.
Huizinga's zoon Dirk.
2. Carl Lange (1834-1900), Deens psycholoog, Über Gemütsbewegungen (1887).
3. Wilhelm Th. Preyer (1841-1897), Duits fysioloog en psycholoog, sedert 1869 hoogleraar te Jena; Die Seele des Kindes. Beobachtungen über die geistige Entwicklung des
Menschen in den ersten Lebensjahren (Leipzig 1882).
4. Theodule Ribot (1839-1916), Frans psycholoog, hoogleraar aan het College de
France; zijn Psychologie de /'attention verscheen in 1888.
5. Bugen Bleuler (1857-1939), Zwitsers psyc:hiater, hoogleraar te Zürich, introduceerde de term 'schizofrenie'; Affektivität, Suggestibilität, Paranoia (1906).
6. William James (1842-1910), Amerikaans filosoof en psycholoog, auteur van o.a.
Principles of psychology (2 dln. 1890); zijn Varieties of religious experience (1902) werden
door Huizinga gebruikt bij het schrijven van Herfsttij der middeleeuwen.
7. E.D. Wiersma (1858-1938), hoogleraar in de psychiatrie en neurologie te Groningen 1903-1929, volgeling van G. Heymans.
8. Hugo Münsterberg (1863-1916), Duits-Amerikaans psycholoog en filosoof, hoogleraar te Freiburg i.B. en aan Harvard University; auteur van o.m. Uber Aufgaben und
Methoden der Psychologie (1891) en Grundzüge der Psychologie (1900).
9. Wilhelm Wundt (1832-1920), Duits psycholoog en filosoof; publiceerde o.a. Völ1.

..

kerpsychologie. Eine Untersuchung der Entwicklungsgesetze von Sprache, Mythos und
Sitte (10 dln. 1900-1920).
10. Messina, stad aan de westkust van Sicilie, o.a. in 1908 door een aardbeving geteisterd .
•

[ 81]
Frederik van Eeden1 ('Waiden', Bussum) aan Johan Huizinga*
21 augustus 1910
Zeer geachte Heer!
Gisteren kwam er een telegram voor Jaap 2 waarin hij werd uitgenoodigd
voor de reis naar West-Indie als scheepsdoctor. Hij heeft die uitnoodiging
terstond aangenomen en bereidt zieh op de reis voor. Over zulk een reis heb
ik u bij uw laatste bezoek mijn opinie gezegd. Kon hij reizen als passagier in
goed gezelschap dan had ik geen bezwaar. Nu gaat hij echter een reis doen
als scheepsdoctor, en blijft vier maanden onderweg. Ik vernam dat zijn hut
tevens apotheek en consultatie-kamer is. Hij slaapt dus te midden van zijn
instrumenten en medicamenten. Ik heb dit sinds gisteren overwogen en
schrijfu thans om u als mijn ernstige overtuiging mee te deelen dat dit, naar
110

mijn idee, waarschijnlijk niet goed afloopt. Ik zal mij tegen de reis niet verzetten, maar wensch vooruit duidelijk te kennen te geven welk gevaar ik er
in zie. Als Jaap slaapt met injectie-spuitje en morfine en cocaYne onder zijn ·
bereik dan zijn er drie kansen tegen een dat hij op een of anderen nacht, aan
slapeloosheid lijdend, en in den half-sluimer, die alle goede voornemens doet
vergeten, zieh een injectie geeft. Hijzelfverklaarde nog voor kort dat hij een
proefwaarbij spuitje en gif op zijn nachttafel werden gezet, niet gaarne zou
willen doorstaan. Nu zal hij die zware proef elken nacht moeten doorstaan en wat het ergste is, als hij bezwijkt, dan duurt het nog vier maanden eer hij
er mij over kan spreken. Hij heeft mij vast beloofd, en daarop kan ik vertrouwen, dat hij 't mij of Dr Rijkens terstond zal bekennen, zoodra hij voor de
verleiding bezweken is. Door die belofte is hij betrekkelijk veilig als hij in
onze nabijheid blijft. Door een of twee recidiven is een patient nog niet verloren. Maar als het drie of vier maanden moet duren eer hij ons ziet, dan
vrees ik dat er geen redden meer aan is. Toen hij bij mij kwam, waren Dr
Rijkens, hijzelfen ik het er over eens dat het nu was, er op ofer onder. Maar
als hij nauwelijks hersteld, vier maanden weggaat onder de zwaarste verleiding, dan moet ik alle verantwoordelijkheid afwijzen. Ik waardeer zijn bedoeling om zichzelf finantieel te redden, maar ik geloof dat hij iets onderneemt wat boven zijn krachten gaat. Ik stuur copie van dezen brief aan Dr
Rijkens doch zonder medeweten van Jaap.
Met vriendelijken groet
UwDw

* Afschrift: Amsterdam, Van Eeden Archief.
I. Frederik Willem van Eeden (1860-1932), schrijver, arts en psychiater.
2. Huizinga's broer Jakob, verslaafd geraakt aan verdovende middelen, onderging op
voorspraak van zijn vriend en collega Rijkens een behandeling bij Frederik van Ee-

den.

[ 82]
Johan Huizinga (Groningen) aan Frederik van Eeden*
24 augustus 1910

Zeer Geachte Heer,
Ik wachtte met antwoord op Uw brief tot nader bericht van Rijkens over
het al ofniet doorgaan van de West-Indische reis. Nu dat bericht luidt, dat
de reis niet doorgaat en wel om de verblijdende reden, die Jakob U zeker ook
1
reeds heeft bericht, dat hij al weer een vaste positie heeft verworven, vervalt
daarmee de aanleiding tot een nader ingaan op Uw alleszins gerechtvaardigde vrees voor het West-Indische reisplan.
Ik weet nog niets naders omtrent de betrekking, die hij nu gekregen heeft.
Dat het in Indie is, heeft natuurlijk zijn bezwaren, maar mij dunkt, wij moeten blij zijn, dat hij iets heeft. Rijkens heeft, door hem dit te bezorgen, wel
de maat van zijn weldaden aan hem volgemeten!
Mocht hij nu verder een bruikbaar mensch blijken te worden, dan zult ook
III

U daarin een zeer belangrijk deel hebben gehad, waarvoor niet alleen Jakob
zelf U steeds zeer dankbaar zal blijven.
Met een groet aan U en Mevrouw,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Van Eeden Archief.
r. Van r9ro tot 1915 was Jakob Huizinga werkzaam als ondernemingsarts te Bekioen
op Noord-Sumatra.

[ 83]
Johan Huizinga aan J. Six*
29 oktober 1911
Zeer Geachte Heer,
Vriendelijk dank ik U voor Uw overdruk uit Onze Kunst. 1 Ik ben blij, dat
U meteen even Poke opruimt; 2 ik ben het sedert 1903 nog al te dikwijls tegengekomenl De landschappen van het Getijboek blijven altijd een onweerstaanbare puzzle, en al kan ik mij niet door elke van Uw determineeringen
onmiddellijk overtuigd noemen, den indruk, dat dit alles in Holland is geobserveerd, kan ik toch ook niet van mij afzetten.
Met collegialen groet,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, J. Six.
1. J. Six, "De plaatselijke gesteldheid in het getijdenboek van Willem VI van Beyeren'', Onze Kunst 20 (19rr) 105-116.
2. Ibidem, 105: ' .. onze lieve Vrouwe van Poke (lees Polre).. ', met noot: 'Prof. Huizinga heeft mij reeds voor jaren op deze fout der oude uitgaaf opmerkzaam gemaakt.'
Verg. Huizinga aan J. Six, 6 oktober 1903.

[ 84]
Andre Jolles (Berlijn/Wannsee) aan Johan Huizinga*
13 december 1911
Beste vriend
Zooeven krijg ik je afdrukje 1 en heb de smakelijke oude kaart eens aangekeken - jammer dat ons papier zoo glad is en dat daardoor de weerbarstige
korreligheid van het oud-Hollandsche verloren gaat.
Ik zou allang eens geschreven hebben maar ik heb een vervelende tijd achter den rug. Ietwat verdachte parasieten in mijn middelvinger maakten dat ik
mij moest laten opereeren; ik heb mij door die geschiedenis acht weken lang
beroerd gevoeld. Nu ben ik ze kwijt.
Groningen was toch eenigzins een teleurstelling. 2 Ten eerste had ik wel
plezier in de oude geschiedenis gehad zooals wij op den Scheveningschen
weg bespraken. Maar ten tweede verliep hiermee toch ook een van de laatste
kansen ooit nog weer eens naar Holland terug te komen. Het is natuurlijk
112

wel aardig dat ik hier langzamerhand baantjes krijg, maar de mogelijkheid
ooit eens met goed fatsoen in het lieve vaderland terug te keeren wordt daardoor voortdurend kleiner. Ik ziehet er van komen dat ik mijn oude <lagen als
Geheimrat a.D. in een klein stadje zal moeten slijten, zeggen wij Potsdam of
Spandau.
Hoe heb je het in Londen gehad3 - wat zeg je van het Harpijenmonument,
van het Laantje van Middel-Harnis, van Gian Bellini van Amenophis III,
van Velasquez, van Sedu en Lamassu en van alle andere geweldige dingen
die in de Musea opgestapeld zijn. Voor mij waren de kunstindrukken in
Londen altijd zoo groot dat ik van het gewone leven niets zag of hoorde. De
stad bestaat voor mij uit drie wijken: British Museum, National Gallery en
South Kensington. 4
7.1.1912

Je ziet er lag alweer een begin Ik heb er niets tegen eens met mijn ''Collega'' Wirth 5 kennis te maken. Hij
heeft zelfs al eens een aanloopje genomen zonder tot den sprong te komen.
Frans Coenen6 las mij indertijd stukjes uit een drama van hem voor. 7 Daar
zaten wel eenige aardige kwaliteiten in. Met een introduktie van Frans
schreef hij toen of hij mij eens mocht komen opzoeken - er kwam ''iets tusschen'' en zoo raakte hij in het vergeetboek.
Juist in deze <lagen heb ik veel aan je gedacht. Wij vieren 24 Januari de
honderdjarige geboortedag van den ouden Frits8 en ik wou voor ons Wannsee-feest een proloogje fabriceeren. Ik las een beetje in Ramler, Voltaire en
de brieven van den ouden heer en probeerde mij in die moeilijke kombinatie
van Fransch en Duitsch in te denken - maar het lukte niet best. Ik zou er
juist met jou op een wandeling naar Sans-Souci graag eens over gesproken
hebben - minder over het proloogje dan over Fredericus rex die vrees ik
door zijn tegenwoordige landgenooten zeer weinig begrepen en zeer sterk
misbruikt wordt. Van Simplicissimus tot de Siegesallee wemelt het van groote Fritsen, de democraten herinneren zieh niets anders dan ''niedriger hängen!'' of ''jeder kann in meinem Reiche nach seiner fa~on selig werden''; de
jonkers weten alleen dat hij voor Pruisen een aardig lapje grond veroverd
heeft, waarop gedeeltelijk hun bezittingen liggen. Ik voor mij zou wel graag
eens weten hoe het er binnen in dien scherpen kop heeft uitgezien. Wij zouden er samen zoo genoeglijk over kunnen disputeeren - maar voor zulke
praatjes ligt Groningen toch wel wat ver van Berlijn.
Laatst was Veth hier en heeft een mooi vrouwenportret gemaakt; zoo mooi
dat het mij aan oude goede tijden herinnerde en ik bijna weer een beetje
hoop voor de toekomst kreeg. Een vroolijk gevoel het weer eens heelemaal
eens met zijn schilderwerk te zijn.
Alweer gestoord - nu stuur ik dit samengeraapte epistel weg. Het is ten minste beter dan zwijgen. Vergeef dit velletje zijn plechtig opschrift - ik heb op
mijn bureau geen ander papier. 9
Jammer, Jammer van Groningen, ik zou er toch wel iets van gemaakt hebben.
113

Wij maken het goed, de jongste knaap is buiten gewoon vermakelijk.
Groet Mary hartelijk ook van Tilli
Je vriend A.J.

10

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

r. J. Huizinga, ''Naar aanleiding van Coenders' kaart van Groningen en Ornrnelanden'',
Groningsche Volksalmanak voor het jaar 1912 (Groningen 1911) 186-212 01· W. 1, 448-464).
2. Door de benoerning van U.Ph. Boissevain te Amsterdam ontstond te Groningen
een vacature voor oude geschiedenis en archeologie. Huizinga deed een vergeefse poging am Jolles op de voordracht geplaatst te krijgen; benoernd werd tenslotte Wilhelm Weber (1882-1948), voordien privaat-docent te Heidelberg.
3. Huizinga bracht in de week van 12 tot 20 oktober 1911 met zijn vrouw een bezoek
aan Londen.
4. Het South Kensington Museum, nu Victoria and Albert Museum.
5. Herman Felix Wirth (*1885), germanist en volkskundige, geboren te Utrecht uit
Duitse ouders, promoveerde in 1910 te Leipzig op Der Untergang des niederländischen
Volksliedes (Den Haag 1911); tot 1914 privaat-docent Nederlandse taal- en letterkunde
te Berlijn, 1916-1918 opnieuw collega van }olles aan de universiteit te Gent. Nadien
activiteiten als 'Blut-und-Boden'-ideoloog.
6. Frans Coenen (1866-1936), romancier en essayist; een der vaste rnedewerkers aan
De Kroniek, bleef na Jolles' vertrek uit Nederland met hern bevriend.
7. H.F. Wirth, Hervorming en wedergeboorte. Ben Nederlandsch drama in vzjf bedrijven
(Amsterdam 1911).
8. Frederik II de Grate (1712-1786); bedoeld moet zijn: tweehonderdjarige geboortedag.
9. Briefpapier van de 'Deutsche Unterrichts-Ausstellung', een project van het Zentralinstitut ftir Erziehung und Unterricht te Berlijn, waar }olles sedert enige tijd
werkzaam was.
10. Jolles' zoon Matthijs, geboren op 14 maart 1911.

[ 85]
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Kalfl'
25 februari 1912
Amice,
Bij .het bericht van je doctoraat 1 herinnerde ik mij opeens een bezoek, dat
je in het jaar 1898 mij op mijn kamer aan het Spaarne bracht, zuchtende over
een boek, dat Uhlenbeck je voor het doctoraal had aanbevolen, en waaruit je
mij bladzijden voorlegde vol van typografische wangedrochten: *bhla, •fbhl-e
en dergelijke, welke kabbalistiek ik toen reeds tezeer vergeten bleek, om je
met vrucht te helpen, zoodat je mij even zwaar zuchtende verliet. De weg
naar de promotie heeft niet geleid over *bhla, *bh-l(e), en mij dunkt, het is
er niet minder om. Aanvaard dus mijn hartelijken gelukwensch, dien ik
2
maar niet zal sparen, tot Vogelensang je den pileus om de slapen drukt.
Met vriendelijke groeten, ook aan je vrouw,
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Jan Kalfwerd op 26 maart 1912 bevorderd tot eredoctor in de letteren en wijsbegeerte aan de universiteit te Utrecht; erepromotor was W. Vogelsang.
2. De vilten muts die Romeinse slaven bij hun vrijlating werd opgezet; hier ironisch
gebruikt voor de doctorshoed.

114

[ 86]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
28 februari 1912
Beste vriend
Nu hebt gij toch de zuurste van de Muzen tot zoetigheid gedwongen. 1
Lang niet kwaad. Het was waarlijk een genoegen je groot philologisch talent
dat ik altijd min of meer afgunstig bewonderd heb, hier in een nieuwe en
zeer belangrijke vorm te zien opduiken. Mij dunkt je kunt de vrees als auteur tegen een Boergondische kultuur-geschiedenis niet opgewassen te zijn
nu ook laten varen: de beschrijving van de in hun hemd krijgertje spelende
Friezen is meesterlijk. De dichterlijke beoordeeling van ''le Dit de Verite''
doet geen historicus je na.
Praeterea censeo ... jammer dat wij niet eens praten kunnen.
Ben je op pagina 33 niet eventjes te hard wanneer je van de ''groote holheid en ijlheid van gedachte'' in de 15e eeuw spreekt? Het komt mij voor dat
de verdrietelijkheden bij het doorploeteren van de kronieken je daar nog te
vers in het geheugen lagen. Voor zoo ver ik het beoordeelen kan is wat je beschrijft een soort van romantiek - en de romantiek van een anderen tijd
hoort tot de moeilijkst te begrijpen problemen, wijl ze voor ons altijd iets
kinderachtigs heeft.
Ons gaat het goed - jullie ook?
Een wonderlijk feit is dat je mij nog een brief schuldig bent.
Hartelijke groeten
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. J. Huizinga, ''Uit de voorgeschiedenis van ons nationaal besef'', De Gids 76 (1912)
I, 432-487 (V.W. II, 97-160).

[ 87]
Andre Jolles (Berlijn/Wannsee) aan Johan Huizinga (Groningen)*
27 maart 1912
Beste vriend
Ik ben inzooverre nog niet ouder en wijzer geworden, als ik het nog altijd
voor het beste houd in zekere dingen zijn eerste opwelling te volgen. 1 Toen
voor een jaar ofwat een briefvan je naar Freiburg kwam waarin je mij meedeeldet, dat ik een kans had om naar Utrecht te komen was dat een zeer fraai
aanbod; ik zat midden in de kunsthistorie - het was een o.ö. Professoraat2 ofhoe noemt men dat in Holland, enz. enz. Maar ik had er geen zin in. Later
heb ik het dikwijls voor een dwaasheid gehouden dat ik toen niet gretiger
aanbeet - maar er desalniettemin nooit berouw van gehad.
En nu? Ik heb sedert jaren heel weinig aan kunstgeschiedenis gedaan - ik
zit in andere dingen die mij nog al interesseeren - ik heb een baantje dat misschien beter betaalt dan een buitengewoon hoogleeraarschap in Groningen IIS

ik woon in een geweldige stad die altijd nieuwe impressies soms van haat
soms van vereering geeft - ik ben eenigzins kwaad op jullie faculteit die mij
een postje wat ik eigenlijk beter verdiend had onthield ... En toch heb ik er
ditmaal zin in.
Ik zal dus mijn best doen dadelijk na Paschen een dag of wat vacantie te
krijgen van wege het mondgesprek, waarnaar ik ook nog om andere dan
praktische redenen verlang. Of het lukt weet ik nog niet zeker - mijn gebouw wordt opgeknapt en er is heel wat te doen, maar ik zal het probeeren. Ik kom dan eerst naar Holland waar ik nog het een en ander te doen
heb - schiet er tijd over dan kunnen wij nog even naar Brussel of misschien naar het Kleefsche: Calcar, Xanten, Emmerich, wat ik graag eens
zou terug zien en ook voor de Boergondiers van belang is. Juist zooals je
wilt.
Als het kan kom ik dus Dinsdag 9 April 's morgens vroeg in Vlissingen.
Schrijfmij even of dit past. Wij kunnen dan verder zien.
Ons gaat het gelukkig weer goed. Jan 3 had een vervelende influenza maar
is nu weer beter.
Groet Mary van Tilli
•
tot z1ens
je A.

* Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
1. Bij de begroting van 1912 richtte de Groningse universiteit voor het eerst een ver-

zoek aan het Rijk tot instelling van een buitengewoon hoogleraarschap in de kunstgeschiedenis. Huizinga ijverde sterk voor de benoeming van }olles. Pas in 1918 echter
werd voor de kunstgeschiedenis een lectoraat toegekend.
2. Ordentlicher öffentlicher Professor, gewoon hoogleraar.
3. Jolles' oudste zoon Jan Andries (1906-1942).
[ 88]

Andre Jolles (Berlijn/Wannsee) aan Johan Huizinga (Middelburg)*
2 april 1912
Beste vriend
Zooals ik al schreef - het gaat niet zonder eenige moeilijkheden. Dinsdag
na Paschen komen eenige schilders die willen weten wat voor kleurtjes zij
op mijn muren moeten smeren, behangers met stalen enz. enz. Dit zijn
dingen die ik niet graag aan assistenten overlaat - lieve jongens maar met
een koninklijk Pruisische smaak. Schrijf mij dus nog eens even of het geval
dringend genoeg is om aan Pallat 1 te kunnen zeggen dat ik noodzakelijk
weg moet - anders vrees ik dat ik op mijn aanvraag om vacantie een beleefd briefje krijg met het verzoek mijn vacantie eenigen tijd te willen uitstellen.
Je ziet ik ben ambtenaar!
Veertien dagen later naar Groningen komen is zeker minder gewenscht?
Ik zou ditmaal niet graag een kans laten slippen maar kan ook niet heel
goed zonder grond plotseling wegloopen.
116

Dus ... ?
Schrijf nog even,
Je vriend A.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Ludwig Pallat (1867-1946), archeoloog en pedagoog, referendaris bij het Pruisische Ministerie van Onderwijs, directeur van het Zentralinstitut für Erziehung und
Unterricht in Berlijn.

[ 89]
Andre Jolles (Berlijn/Wannsee) aan Johan Huizinga (Groningen)*
6 april 1912
Beste vriend
Indachtig aan het spreekwoord van de oude en de nieuwe schoenen zal ik
dus liever eerst de groote schoonmaak hier tot een goed einde brengen Maar het blijft afgesproken dat wij binnenkort ergens een plechtige samenkomst houden want ik ben ook vrij benieuwd hoe de zaken staan.
Schrijf mij dus zoodra je weet hoe de curatoren er over denken een paar
woorden - tegen dien tijd zullen de artistieke kleurtjes op mijn muren wel
droog zijn.
Gisteren bezocht ons een wonderlijke oud-philologische kraak: Professor
2
1
Karsten gewezen Jansenist en Latinist, wiens zoon, een aardig Architekt,
van tijd tot tijd bij ons eet. De oude heer - gerimpeld als een neushoornachterste - vertelde dat hij bezig was Donatus uit te geven. Onder voorwendsel
hem een goede sigaar te halen, sloop ik in mijn bibliotheek om ter sluiks bij
Teuffel3 na te slaan wie en wat de heer Donatus eigenlijk was en zwendelde vergeef het germanisme - hem daarna met mijn pas opgedane wijsheid zijn
huid vol. Hij was bepaald geroerd en kreeg een diepe eerbied voor de duitsche geleerdheid. Ik had een lol als een schooljongen die met succes gesmokkeld heeft.
Wat zeg je van Jan Kalf?
Een raar baantje voor Vogelsang om voortdurend zijn superieuren te promoveeren - zoo iets als een schoenpoetser die iemand tot ridder moet slaan.
Het spijt mij ook dat ik jullie niet eens samen op Toornvliet kan zien misschien later. Voorloopig zal Klein-Toornvliet groot genoeg voor mij zijn.
Groet Mary heel hartelijk
je vriend A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. H.T. Karsten (1838-1915), hoogleraar Latijn te Amsterdam.
2. Herman Thomas Karsten (*1884).
3. Wilhelm Teuffel, Geschichte der römischen Literatur (Leipzig 1870, 51890).

117

[ 90]
Johan Huizinga (Groningen) aan R. Fruin 1 ('s-Gravenhage)*
24 april r9r2
Hooggeachte Heer,
De beantwoording van Uw vraag vereischt tot recht verstand eenige uitvoerigheid. Als docent heeft Dr. Schoengen, voor wiens werk ik overigens
allen eerbied heb, hier nimmer recht voldaan. In de laatste jaren waren zijn
colleges, die niet de vruchten droegen, welke daarvan konden worden verwacht, vrij wel aan het verloopen. Dr. Sch. geniet sedert zijn optreden als
privaat-docent jaarlijks een aanzienlijke remuneratie benevens een subsidie
voor leermiddelen van het Groninger Universiteitsfonds. De jaarlijkse aanvrage daartoe werd op wensch van Dr. Sch. steeds door mij aan het bestuur
van het Fonds gericht. Bij de laatste toekenning der som in September r911
verzocht het bestuur mij evenwel, in den loop van dezen cursus een onderzoek te willen instellen, in hoeverre de resultaten van Sch.'s onderwijs de
hooge uitgave, die het Fonds zieh jaarlijks daarvoor getroostte, blijvend wettigden. Ik wist terstond, dat mijn ondervindingen mij niet het recht zouden
geven, op die vraag bevestigend te antwoorden, en dat een aansporing aan
Sch. zelf, om zijn onderwijs te veranderen (in der tijd had ik meermalen met
hem over de eischen daarvan gesproken), niet zou baten. Intusschen nam
ook de secretaris der commissie van beheer van het Universiteitsfonds, Prof.
Sijmons,2 zelf zijn informaties, met een voor Sch. zeer ongunstig resultaat.
Het stond dus, zonder officieel te zijn beslist, vrijwel vast, dat het Fonds een
nieuwe aanvrage niet weder zou inwilligen, toen het bericht van de verplaatsing van Dr. Sch. kwam, die mij onthief van de pijnlijke taak, hem binnen
eenigen tijd op een dergelijken loop van zaken voor te bereiden. 3
Gesteld nu, dat de verplaatsing ongedaan werd gemaakt (waartoe, naar
men zegt, Sch. alles in het werk stelt), dan zou de toelating als privaat-docent, zoolang deze geldt, zeker niet worden ingetrokken, doch, wetende, hoe
de stemming van het Univ. Fonds ten opzichte van Dr. Sch. is, zou ik eerder
dezen zelf adviseeren, intrekking van zijn toelating te verzoeken, dan een
nieuwe aanvrage tot het Fonds te richten, die hoogstwaarschijnlijk met een
weigering zou worden beantwoord. (De beslissing daaromtrent placht al
naar den tijd der aanvrage in Juni of September te vallen), Veel liever zou
het mij zijn, indien deze pijnlijke ondervinding (altijd nog uitgaande van de
veronderstelling, dat hij eens in Overijsel bleef) aan Sch. kon worden bespaard. En dit zou m.i. mogelijk zijn, wanneer hem van regeeringswege
werd meegedeeld, dat een voortzetting zijner werkzaamheid als privaat-docent in het belang van het aan zijn zorgen toevertrouwde archief ongewenscht werd geacht. Inzooverre Uw verzoek om machtiging tot mededeeling van mijn inlichtingen aan den minister, wanneer ik U goed begrijp, op
hetzelfde doel uitgaat, wil ik U van harte gaarne machtigen, van dezen brief
alle gebruik te maken, dat U dienstig voorkomt.
Wordt de verplaatsing, hetzij met Mei of met Augustus, een feit, dan behoeft er m.i. niets bijzonders te geschieden. Ik zal in ieder geval binnen kort

118

aan Sch. moeten verzoeken, intrekking van zijn toelating als privaat-docent
te vragen (natuurlijk zal ik tegenover hem mij houden aan het bericht uit de
Staatscourant), aangezien er reeds een aanvrage om toelating voor dezelfde
vakken van een zijner ambtgenoten (ik weet niet, of ik vrijheid heb, U den
naam te noemen)4 is ingekomen.
Macht U nog andere bijzonderheden wenschen te vernemen, dan ben ik
gaarne tot U w dienst bereid.
Met de meeste hoogachting,
Uw dw. J.Huizinga
* Origineel: 's-Gravenhage, ARA.
1. R. Fruin (1857-1935), algemeen rijksarchivaris 1912-1932.
2. B. Sijmons (1853-1935), hoogleraar algemene taalwetenschap en oudgermaanse talen te Groningen 1881-1924.
3. Schoengen, die met de gemeente Zwolle in conflict was geraakt over het beheer
van het gemeentearchief aldaar, werd op 26 maart 1912 benoemd tot rijksarchivaris in
's Hertogenbosch. Hij verzette zieh echter met zoveel stelligheid regen deze benoeming, dat de aanstelling op 7 juni 1912 weer werd ingetrokken.
4. J.G.C. Joosting (1866-1944), rijksarchivaris resp. te Assen en Groningen (18971926).

[ 91]
Johan Huizinga (Groningen) aan R. Fruin ('s-Gravenhage)*
26 april 1912
Hooggeachte Heer,
Na rijpe overweging heb ik overeenkomstig Uw raad gehandeld, en aan
Dr. Sch. in een vorm, die zijn persoonlijke gevoeligheid zooveel mogelijk
ontziet, meegedeeld, dat het wenschelijk is, dat hij intrekking van de venia
docendi verzoekt, en dat hij, ook indien hij bleef, niet langer op een aanzienlijke remuneratie zou mogen rekenen. 1
Ik houd mij aanbevolen, om het verder verloop van de zaak, voorzoover
die mij aangaan mocht, van U te mogen vernemen.
Het spijt mij, dat de weg, die mij zoo geschikt voorkwam, om Sch. zonder
hem te kwetsen, te bewegen, het privaat-docentschap op te geven, U ongeschikt schijnt. Toen indertijd Sch. van Leeuwarden naar Zwolle overging,
zeide hij bij herhaling, dat het zeer de vraag was, of de regeering hem wel
zou toestaan, ook vandaaruit nog het privaat-docentschap waar te nemen; ik
meende, dat een officieuze wenk in dezen veel zou kunnen doen. Doch daarmee heb ik mij overigens niet te bemoeien; ik opperde het alleen in het belang van Dr. Sch.
Met de meeste hoogachting,
Uw dw. J. Huizinga
* Origineel: 's-Gravenhage, ARA.
1. Schoengen bleef aan als privaat-docent; Huizinga vroeg opnieuw een toelage voor
hem aan uit het Universiteitsfonds.

119

[ 92]
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Veth*
'
2me11912
Waarde Veth,
Ben vraag om Uw vriendschappelijken raad. Schrik niet: ik kom niet vragen, of al mijn zonen voor de schilderkunst moeten worden opgeleid, noch
ook of al mijn schilderijen, die ik niet bezit, wellicht Rembrandt's zijn. Maar
toch een schuchter verzoek, dat ik mij, geloof ik, wel mag veroorloven.
Zijt ge bij geval voornemens om de collecties, die 14 Mei door Frederik
Muller worden geveild, te gaan zien? Ik heb het staute voornemen, om daar
mijn allereerste schreden op het hellende pad des verzamelaars te beproeven,
en als daar onder het mindere, niet-als-merkwaardig-aangeprezene, niet gereproduceerde iets mocht wezen, waar ik met een schamele /. 400 naar zou
kunnen gooien, mijn slag te slaan.
Mocht gij nu met een wenk mijn opmerkzaamheid kunnen vestigen op
iets, wat U de moeite waard eo wellicht voor mij bereikbaar schijnt, dan
zoudt ge mij een groot pleizier doen. Ben briefkaart met een paar nummers
is al voldoende. Ik ben van plan, de collecties Zaterdag II mei 's namiddags
te gaan zien; mocht het toeval willen, dat ge ook juist dan dacht te kamen,
dan zou ik heel graag bericht daarvan hebben. Ik moet dan 's avonds door
naar Brussel, voor het feest van Pirenne. 1
Het speet mij, dat onlangs mijn voorgenomen bezoek mis liep; ik had U
gaarne eens weer over allerlei dingen gesproken. Hier gaat het heel goed; de
kinderen zijn haast altijd buiten; Dirk is zoo goed als genezen; in September
hopen wij een vijfde rijk te zijn.
Ikzelf heb in den laatsten tijd niet veel bijzonders uitgevoerd; het voorjaar
is mijn slechtste tijd.
Met vriendelijke groeten aan al de Uwen, ook namens mijn vrouw,
t.t.J.H.
* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. H. Pirenne werd op 12 mei 1912 te Brussel gehuldigd wegens zijn vijfentwintigjarig hoogleraarschap. Huizinga had als eerbetoon zijn ''Uit de voorgeschiedenis van
ons nationaal besef' aan hem opgedragen.

[ 93]
Johan Huizinga (Groningen) aan J.Ph. Vogel*
•
27 me11912
Amice,
Reeds van verre herkende ik op de rol, die je drukwerk omsloot, 1 je hand,
en hoewel ik niet kan verklaren, je op je geheele wandeling door het fort van
Lahore op den voet te zijn gevolgd, heb je mij toch met de toezending zeer
verblijd. Het heeft mij indertijd zeer gespeten, niet bijtijds van je laatste verlof in Holland te hebben geweten, en ik hoop, dat je bij het eerstvolgende ge120

legenheid zult vinden voor een bezoek aan Groningen, of zoo niet, mij eens
laat weten, hoe ik je zou kunnen ontmoeten.
Onze wegen zijn sedert den tijd van onze stille avondreizen naar het stemmige Leiden, om Kern de wulpsche houdingen eener bajadere te zien nabootsen (herinner je je dat geval? het was als commentaar op een plaats uit
Dasakumäracaritam), 2 en van het slotbedrijf onzer gezamenlijke Indologieen
te Rome, waarvan mij de brahmaan Vrajendranäth bijgenaamd Piet, die jij
terstond aanklampte, nog versch voor den geest staat, wel ver uiteengeloopen. Ik reeds jaren afgestorven van alles wat Indisch is, teruggekeerd naar de
plaats van mijn jeugd, met een bloeiend gezin van vrouw en bijna vijf kinderen; jij, zoover mij bekend is, ongetrouwd en hoever verengelscht onder de
reuzenschaduw van den Himälaya; het kan haast niet verschillender.
Wij wonen sedert een jaar buiten Groningen in een heerlijk huis met een
grooten tuin. Uit mijn studeerkamer zie ik uren ver; als ik wil, zelfs tot den
Himälaya. Een groot werk heb ik nog niet geproduceerd, af en toe eens een
kleine studie, en vrij wat werk aan de colleges. Ik hoop het te brengen tot een
boek over de cultuur van den Bourgondischen tijd, maar zoover is het voor•
eerst nog niet.
Mijn vrouw zendt haar groeten bij de mijne.
t.t. J. Huizinga

*
1.

Origineel: Leiden, Instituut Kern.
J.Ph. Vogel, ''Historical notices on the Lahore Fort'', Journal of the Punjab Histo-

rical Society I (1911) 1, 38-55.
2. Daiakumaracarita (''De avonturen van de tien prinsen''), schelmenroman in het
Sanskrit door DaQ.<;l.in (zesde-zevende eeuw n. Chr.).

[ 94]
Andre Jolles aan Johan Huizinga (Groningen)*
•

•

9 )Ulll 1912

Beste vriend
Zomer- en reisplannen kan ik me nog steeds niet permitteeren. Het is een
mirakel zooals de heeren hier de kunst verstaan een mensch aan het werk te
zetten en te houden. Bovendien hebben ofkrijgen mijn kinderen kinkhoest gelukkig niet kwaadaardig - en kan er dus van een gezamelijk zomerreisje
met Tilli geen sprake zijn. Wanneer dan? - dat weet de Herne! en het Pruisische ''Kultur-Ministerium''.
Misschien is het beter zoo. Ten eerste bederven wij niets door een al te
makkelijk te doorzien incognito. Ten tweede kan niemand op het idee komen dat ik de heeren van de Groninger Faculteit achter hun hooggeleerde
broek loop.
Ik heb nog altijd lust, maar er zijn toch eenige dingen waar men op den
duur wel eens over denkt. Het salaris - niet veel meer dan de helft van wat ik
hier verdien - is nog niet het ergste: Groningen is vermoedelijk goedkooper
dan Berlijn. Erger is dat de menschen hier waarschijnlijk wanneer zij van de
121

geschiedenis haaren eenige maeite zullen daen mij hier te hauden en het vrij
andankbaar zullen vinden wanneer ik wat ik hier began vaar iets minders in
den steek laat.
Versta mij wel - ik ben nag altijd vast beslaten te kamen wanneer jullie
mij roept, maar het zau mijn plezier eenigzins kunnen bederven wanneer de
heeren het gevael hadden dat ik nog ''blij tae'' zijn maest. Een ding is zeker:
het roaet een Prafessaraat zijn - voar een lektarbaantje kan ik wat ik hier heb
niet opgeven.
Ca 15. v1.'12 1
Beste vriend
Toen de avantuurlijke geschiedenis met Hagen 2 aan den gang was, hebben
mijn vrienden hier, die mij graag in Berlijn hauden wilden, mijn tegenwaordig baantje voar mij gecreeerd. Ik heb de pappen nu aan het dansen gebracht
en zau de heeren vrij wel een loer draaien wanneer ik hun op een gaeden dag
kwam verteilen dat ik binnen twee maanden naar Holland wegreizen moest.
Niemand is onmisbaar - maar ik zou, om de zaak hier aan den gang te houden, toch in ieder geval mijn opvolger een tijd lang moeten instrueeren. Het
wordt met den dag klaarder dat wij iets gewichtigs ondernamen hebben, dat
men niet zoo dadelijk weer kan laten vallen.
Nu herinner ik er je, als een aude diplomaat, aan dat je mij 4.IV.'12 geschreven hebt: ''Een definitieve toezegging van jou kant heb ik nog niet
noodig, daar de faculteit mij nog niet heeft willen machtigen, je er over te
polsen'' - Ik heb er taen op gerekend dat dat officieele - voor mijn part half
of kwart officieele polsstokgespring nog zou kamen ... en dat dae ik nog.
Zoo dra die aanvraag komt heb ik recht er hier over te spreken - wat ik tot
nu toe niet deed. Vat Pallat dan de zaak als desertie op dan ben ik moreel verplicht ''neen'' te zeggen. Begrijpt men hier hoeveel er mij aan gelegen is
weer naar Holland terug te kamen (wat ook daaruit blijkt dat ik er een betere
betrekking vaor in den steek laat), dan schrijf ik ''ja''. In geen geval kamen
wij op dit ''ja'' of ''neen'' meer terug.
Ik heb je in de tijd van het Utrechtsche professoraat eerlijk geschreven dat
ik als ik benoemd werd zau probeeren ''er iets uit te slaan'' in Duitschland.
Dit maal beloofik je het tegendeel. Maar ik hebte veel verplichting aan mijn
vrienden hier om hen eenvoudig voor een fait accompli te stellen. Zij moeten
de gelegenheid hebben te beslissen ofzij juist mi,j hier noodig hebben, of dat
een ander de boel ook wel opknappen kan.
Dat ziet er nu ik het geschreven zie alles een beetje kleintjes uit. Maar het
is eenigzins het gevolg van je brief waaruit ik kan opmaken hoeveel moeite
en gedae het kost am de zaak tot een goed einde te brengen. De aantrekkelijkheid van Groningen ... ben jij en het gevoel weer naar een land te gaan
waar ik ''me moers taal'' kan spreken. Voor de rest moeten de heeren eenigzins verheugd zijn wanneer ze mij krijgen kunnen.
A prapos - heb je geen lust in Oktober weer eens een Congres in Rome 3
mee te maken ende Kapitolijnsche Venus op nieuw met een bengaalsch achterwerk te bewonderen. Dit keer zijn het de kunst-historici. De keus der onderwerpen waarover gedaasd wordt is dit maal niet vrij - er is een algemeen
122

thema gekozen: Verbindingen tusschen Noord en Zuid. Ik hoor dat Jan Veth
over Rembrandt en de Italianen zal spreken. 4 Misschien vertel ik zelf iets
over ''Vlaamsche, Italiaansche en antieke Kleedij in de 15e Eeuw''. 5
Een goede gelegenheid voor den man die voor 13 jaar naar Rome trok en
nooit weerom kwam zijn lange kampagne met een nieuwe pelgrimage te besluiten. Of moet het gaan als '' Malbroek'' in het oude liedje?
Hierbij een overdrukje en een katalogus van Baes waarin je een fraai exemplaar van Monstrelet kunt vinden. Misschien interesseert het je waar dat te
land kamt.
O, ja nog een wonderlijk bronnetje voor de Vlaamsche geschiedenis maar misschien ken je het onvermoeide snuffelaar. Kijk maar eens op bladzij
32.
En nu gegroet. Tilly laat Mary groeten.
Je vriend A.J.
15. VII.1912

Hierbij een briefbegin, een week of vier oud, dat alweer is blijven liggen.
Of ik in dien tijd veel verder gekomen ben?
Het zou ook voor mij het beste zijn wanneer ik op een positieve aanvraag
ja af neen kon antwoorden. Dat vage denken over vage zaken is vermoeiend.
Wat mij op het oogenblik weer zeer naar Holland laat hunkeren is het gevoel, dat ik hier een werkbeest ward - een modelambtenaar die nauwelijks
meer iets anders dan paedagogische vaktijdschriften leest. Het zou eigenlijk
jammer zijn wanneer ik zoo tegen de veertig mijn plezierig dilettantisme begon te verliezen. Misschien is een ''leerstoel'' in de kunstgeschiedenis daartegen het beste middel.
Weet je wel, oude vriend, dat ik nooit kunstgeschiedenis gestudeerd heb er ter nauwer nood een oftwee uur in mijn leven college in liep - er geen examen in deed en er alleen privaatdocent in was?
Zou het niet mogelijk zijn er het woordje ''aesthetica'' aan te verbinden.
Ten eerste geeft dit ten allen tijde gelegenheid de kunsthistorie als een geheel op te vatten - ten tweede kan men dan zelfs de geschiedenissen van an·
dere amusante dingen als daar zijn ''kostuum'', ''theater'' ''litteratuur'' en
wat dies meer zij er bij te halen, exempli causa. Colleges als ''Het ontstaan
der kunst'' zou ik niet graag missen.
Je ziet het, ik ben toch nog steeds zeer met de zaak bezig.
16. VIl.1912

Het oude liedje - laten wij er niet meer over dazen. Mij dunkt dat als jij van
jouw kant de zaak doorzet, ik voor mijn deel hier toch een gaatje zal zien am
er uit te loopen.
Het wordt een ietwat suffe korrespondentie op die manier.
*

Het gaat ans goed. Met de kinkhoest kwamen wij er goed af - het is alweer
voorbij. De kinderen hadden er niet veel last van, alleen Thijs nam iedere
aanval zeer kwalijk. Jeltje begint naar Duitsche gewoonte met Latijn en ver·
taalt terra est rotunda enz. enz. Tot nu toe is het Tilli en mij gelukt de meisjes zelf te onderwijzen. Jan, als jongen, moest naar school.
123

Binde Augustus gaan wij met zijn allen nog een maand naar het Schwarz·
wald, dat is vermoedelijk alles wat ik aan vacantie kan krijgen. Van Holland
zal voorloopig wel niet veel kamen - tenzij ...
Wij hopen hartelijk dat het Mary goed gaat Tot ziens
je vriend A.J.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

r. Deze datum later door Jolles toegevoegd.
2. De bankier en kunstminnaar Karl Ernst Osthaus (r874-r92r) trachtte door de oprichting van het Folkwang Museum en de daaraan verbanden kunstscholen in Hagen
een centrum van moderne kunst en kunstnijverheid te vestigen. Onder de kunstenaars die hij wist aan te trekken waren verscheidene Nederlanders CT,L.M. Lauweriks, J. Thorn Prikker, F. Zwollo).
3. Het tiende Internationale Congres voor Kunstgeschiedenis, 16-21 oktober r9r2 te
Rome.
4. Jan Veth, ''Rembrandt e !'arte italiana'', Atti de! X. congresso internazionale di storia dell'arte in Roma 1912 (Rome 1922) 432-433; verg. ook Jan Veth, ''Rembrandt en
de Italiaansche kunst'', Oud-Holland 33 (1915) 1-15.
5. }olles nam niet aan het congres deel.

[ 95]
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Kalf*
7 juli r9r2

Amice,
Ik heb je brief met den heer Feith 1 besproken. Deze is er wat huiverig
voor, om den eigenaar, dien hij met moeite zoover gekregen heeft, weer lastig te vallen, ofbij hem den indruk te wekken, dat het niet vast staat hoe het
geweest is. De man zelfhad voor zijn zaak liever een pui met ijzer en glas gehad, en is altijd nog in staat, als er moeilijkheden rijzen, alles naar den grond
te halen. 2
De zaak is nog volstrekt niet zoo gevorderd, als wij dachten. De eigenaar
heeft beloofd, mits een zeker subsidie zelf de restauratie te doen uitvoeren.
Overigens is het nog de vraag, of het plan Peters 3 door het gemeentebestuur
wordt goedgekeurd, vanwege een door hem ontworpen trapje, dat in de toch
al nauwe straat, die men voor eenige jaren door arcaden verbreed heeft, niet
gewenscht wordt. Ik vrees wel, dar dit trapje onvermijdelijk is; anders zou
dat als motiefkunnen dienen, een ander plan in te dienen.
Wat de opmeting betreft: zou niet de Mon. commissie den eigenaar per·
missie kunnen vragen, dat nogmaals te doen? Dan wordt de eigenaar minder
gealarmeerd. Hij zou er dan, meent Feith, verder niet mee lastig gevallen en
niet om diensten gevraagd moeten worden. Kon men hem dan eventueel een
beter plan, dat allicht ook goedkooper zou zijn, dan het plan Peters, voorleggen, dan zou hij daar misschien in trappen.
F. en ik keken nog eens naar de kaart van Haubois, 4 en kwamen tot de conclusie, dat het eigenlijk zeer twijfelachtig is, ofhet huis met de tempels daar
wel dit huis voorstelt. 5
124

.. ·.,;:
.. ',' ·'· <:; '..,·:.•
;.·,.· ,•••.· •.··•..•.·•: ... 'r:
•
; :,r, {;<{{

·</;. ,,;:. ';

,,-..;;<;-,

"/,,•

J(leir1 Toorr1·oliet b1j' Gr,or1ir1ger1,

I9I2.

Er is niets tegen, dat je over de kwestie verder direct met F. correspondeert.
Ik zag, dat het in Balk6 ook nog niet voor den wind gaat!
Vriendelijke groeten v.h.t.h.
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. J.A. Feith (1858-1913), rijksarchivaris te Groningen, tevens directeur Groninger
Museum van Oudheden.
2. Het zgn. 'Gotisch huis', Brugstraat 24 te Groningen, werd in 1911 eigendom van
een handelaar in landbouwwerktuigen, die overwoog dit oudste woonhuis van de
stad te doen afbreken. Feith poogde het gevaar afte wenden, en stelde in samenwerking met bouwmeester Peters een restauratieplan op.
3. C.H. Peters (1847-1932), rijksbouwmeester te Groningen. Zijn ontwerp ter restauratie in: J.A. Feith, ''Het oude huis in de Brugstraat'', Groningsche Volksalmanak 1911
135-146, afb. op 145.
4. De door Egbert Haubois omstreeks 1635 vervaardigde zeer nauwkeurige topografische kaart van de stad Groningen.
5. Feith en Peters identificeerden Brugstraat 24 met een pand dat op de kaart van
Haubois met opvallende pinakels getooid is, en namen deze gevelversiering in hun
restauratieplan op.
6. De gemeenteraad van Balk in Friesland besloot in 1912 het oude raadhuis van een
moderne vleugel te voorzien, waardoor het veel van zijn karakter dreigde te verliezen.

[ 96]
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Kalfk
2 augustus 1912
Amice,
Vanmiddag sprak ik Feith, die dezer <lagen teruggekeerd is. Hij verklaarde
het geheel met je eens te zijn, dat het ontwerp van Peters den gevel topzwaar
maakt. Het bezwaar om den weg te volgen, in je stukje in de Bouwwereld 1
aangegeven, bestond hierin, dat de eigenaar van het huis, die tot de restauratie wil en moet meewerken, nu het toch behouden moest blijven, er ook 'iets
Moois' van wou hebben, en niet gediend zou zijn van het laten van den top,
zooals die is. Ik opperde toen, of men dan niet een eenvoudiger oplossing
zou kunnen vinden, die aan dit bezwaar tegemoet kwam, zonder ons den
topzwaren gevel te bezorgen. Feith meende, dat men verder rekening moest
houden met de plattegrond van Haubois. Het is onloochenbaar, dat deze
kaart overal waar men haar kan controleeren, de vormen der gevels bijzonder nauwkeurig blijkt weer te geven. Aan het huis in kwestie vertoont zij een
aantal vrij hooge pinnakels. W at men aan dit argument moet hechten laat ik
in het midden. 2
Het beste zou misschien zijn, als een beter restauratie-ontwerp dan dat van
Peters, met eenige afwerking van den top, hoe eenvoudig dan ook, spoedig
werd vervaardigd en aan Feith ter overweging gezonden. Zie je daar wellicht
kans toe?
Onze vriendelijke groeten aan je gezin,
t.t. J.H.
126

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Jan Kalf, "Wat er met onze 'monumenten' gebeurt'', De Bouwwereld II (1912) 227232.
2. Bij de restauratie, die uiteindelijk eerst in 1972-1978 plaatsvond, bleek niet dat het
huis ooit pinakels had bezeten. De gevel werd onveranderd gelaten, zoals Kalf in zijn
artikel van 1912 al had voorgesteld.

[ 97]
Andre Jolles (Berlijn/Wannsee) aan Johan Huizinga (Groningen)*
27 oktober 1912
Beste vriend Het zou inderdaad genoeglijk zijn wanneer je dezen winter nog eens naar
Berlijn kwaamt. Zoo mogelijk met Mary - of heeft die nog te veel met het
kleintje te doen? 1 Van morgen had ik weer sterk de behoefte eens te praten.
Je vriend, Mijnheer Herman Felix Wirth stuurde mij een pamfletje genaamd: ''Nationaal-Nederlandsche Muziekpolitiek''. 2 Op zieh zelf al een titel om van te rillen. De inhoud is een mengsel van gaarheid en warhoofdigheid, het geheel, naar mijn bescheiden meening, een buitengewoon iriteerend stukje ''Geschichtsfalschung''. Nu doet er dat op zieh zelf niet zoo heel
veel toe, en eigenlijk ben ik veel te oud om mij kwaad te maken over verkeerde boekjes, die door Duitsch-Hollandsche kweeen in de wereld gestuurd
worden. Maar bij dergelijke gelegenheden heb ik, als je me permitteert ''parva componere magnis'' 3 altijd het gevoel van een geboeiden Prometheus en
daarbij schoot mij het drama ''de mislukte leerstoel'' weer te binnen.
't Was jammer. Maar gedane zaken hebben geen keer. 4
Het ongelukkigste is dat er een aantal dingen, die ik wel graag eens wou
schrijven, op die manier in de pen blijven en dat ik langzamerhand aan een
soort van geestelijke obstructie ga lijden. Ik heb mij dezen zomer voortdurend met Mevrouw Bosboom-Toussaint bezig gehouden. Er was sprake van
haar korrespondentie met mijn Moeder te publiceeren. 5 Ik las die oude brie·
ven nog eens over - keek haar boeken weer eens door - las de artikeltjes die
Gids, 6 Nieuwe Gids 7 etc. over haar lieten drukken en vond dat men haar
toch eigenlijk zeer verkeerd beoordeeld heeft. Alle babbelen ze tot vervelens
toe Huet's ''la meilleure des ecrivains, qui ne savent pas leur langue'' na, 8
maar niemand komt op het idee eens te onderzoeken waarom juist uit emigrantenfamilies, in het nieuwe vaderland zulke eigenaardige patriotten
voortspruiten. Er zou een vermakelijke parallel tusschen Gertrui Toussaint
en Theodor Fontane te trekken zijn, beide Fransch, beide uit een soort burgerlijk aristokratisch milieu, kinderen van dokter en apotheker een geurtje
van wetenschap, van verkwisting en halve mislukking der ouders. Beide met
die koele ingehouden stijl, die niet graag ''realistisch'' wordt en waarin toch
telkens temperament of zelfs hartstocht komt blinken. Beide romantisch en
vlijtig en toch met verwonderlijk instinct het verleden begrijpend van de lan·
den waartoe ze eigenlijk niet behoorden. Mevrouw Bosboom en de 17e eeuw
(eigenlijk meer 16e), Fontane en Frederik de Groote.
127

Bovendien lijkt zij nooit en nergens op Scott en is veelmeer verwant met
den ouden Dumas en met Scribe.
Het oude liedje - er ontbreekt in Nederland een kriticus.
Hoe staat het met de Boergondiers? ofzit je nog in Ommelandsche wetenschap.
Mijn Zondagmorgen is om. Jan verlangt naar mijn medewerking bij een
zelfgemaakte viool, wat te eigenaardiger is daar de knaap tot nu toe volmaakt
onmuzikaal blijkt.
Groet Mary hartelijk ook van Tilli
Je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Met dochter Hermanna Margaretha (1912-1988).
2. H.F. Wirth, Nationaal-Nederlandsche muziekpolitiek (Amsterdam 1912)
3. Vergilius, Georgica 4, 176: 'si parva licet componere magnis' ('als men klein met
groot mag vergelijken').
4. Er bleek geen uitzicht op een spoedige toekenning van een hoogleraarschap in de
kunstgeschiedenis aan de universiteit te Groningen. Bovendien wilde de faculteit op
aandringen van de hoogleraren Grieks (Vollgrafl) en oude geschiedenis (Weber) de
leeropdracht uitdrukkelijk beperkt zien tot de moderne kunstgeschiedenis, wat de
functie voor Jolles minder aantrekkelijk maakte en zijn kansen verkleinde.
5. Jolles' moeder J.C. Jolles-Singels, die in 1874 als schrijfster debuteerde onder de
naam Johanna, zocht in 1877 het advies van A.L.G. Bosboom-Toussaint (1812-1886)
en bleef sedertdien met haar in correspondentie. Er is in 1912 geen uitgave van deze
briefwisseling versehenen.
6. De Gids wijdde in september 1912 een aflevering aan de nagedachtenis van Bosboom-Toussaint: De Gids 76 (1912) III, 458-587.
7. Willem Kloos, ''Mevrouw Bosboom-Toussaint herdacht'', De Nieuwe Gids 27
(1912) II, 291-297.
8. Cd. Busken Huet, ''Mevrouw Bosboom-Toussaint'', De Gids 28 (1864) IV, 283310, sp. 308 (Litterarische Fantasiee'n en Kritieken II, Haarlem 1881, 79-102, hier 102).

[ 98]
Andre Jolles (Berlijn/Wannsee) aan Johan Huizinga (Groningen)*
2 februari 1913
Beste vriend,
Bedankt voor je driehoek, ik kan er voor eerst mee toe. Bakhuyzen's kritiek 1
was mij ontschoten. Ik las ze met vroolijke bewondering weer over - 't was
toch een fraaie tijd, dat samengaan van wetenschap en litteratuur in de vroegere ''Gids''. Jammer dat er zoo weinig van over is. Arme Thijs de Vries 2 - de
eenige schuine mop, die hij in zijn leven getapt heeft kwam per ongeluk.
Ken jij de geschiedenis - zij past bij Breero en Warenar met zijn pot?
De vrouw van den beroemden woordeboeker had een kind gekregen. Gaat het Mevrouw goed? vroeg een collega. - Uitstekend, was het antwoord,
de dokter heeft ze van daag weer laten opzitten.
Er komt helaas een luchtje aan onze korrespondentie, maar daar je toch bezig bent anekdotes over oude Groninger Profs te verzamelen sla ik je voor als
pendant bij mijn Kombabus drama een klein onzedelijk aanhangsel onder
128

couvert bij je Jubileumsgaaf te voegen: Anecdota erotica seu skatographica
(Adjecta est index cognominum omnium professorum). 3
Maar om op Breero terug te komen, er is een ding wat dunkt mij zelfs Bakhuyzen bij zijn vergelijking niet genoeg betoont - hij is eigenlijk geen tijdgenoot van Hooft - hij was ouder! Ik zie je je historische neus optrekken en mij
toeroepen, dat dit malligheid is en dat Gerbrand Adriaanz. minstens vier jaar
na Pieter Cornelisz. geboren werd. 4 Best mogelijk - maar des niettegenstaande: Breero was een zestiend'eeuwer, Hooft hoort in de zeventiende. Dit laat
zieh misschien het allerbest aan de blijspelen demonstreeren. Lees eens na
elkaar de Spaansche Brabander en Warenar; het is of je een schilderij van
Pieter Breughel naast een van Jan Steen ziet. Het eene komt van Rabelais het andere gaat naar Moliere. Nu doet men in Holland door een blinde vereering der 17e eeuw, de 16e vaak zeer onrecht - Hals en Breero zijn hiervan
tot op zekere hoogte slachtoffers; men kan ze niet zonder onrechtvaardig te
zijn met echte zeventiend'eeuwers als Rembrandt, Hooft ofVondel vergelijken; zij zijn slechter, beter, anders Grappig is onze trouw aan het spreekwoord - ik had er toen ik de Idylle 5
maakte heelemaal niet aan gedacht dat al die oude heeren, waar het maar
eventjes kon spreekwoorden gedieht en geschilderd hebben. Wie schrijft
daar eens een geestig artikel over. Apropos - ik moet nog even in de vuiligheid terug: ken je een Hollandsch spreekwoord dat in 't Duitsch vertaald
luidt: Jedes Ding hat seine Wissenschaft das hübsche Weib löscht das Licht
mit dem Arsch aus. Mijn bibliotheek is op dit gebied onvoldoende - Tuinman of Tuynman6 bezit ik niet. Frans v. Mieris heeft deze spreekwijze op
een schilderij vereeuwigd. Ik vermoed dat het heeten moet Jeder ding enz.
zei de vrouw en ze blies enz. Misschien zat er ook een rijm (aars en kaars) in.
Misschien kun je er wat over vinden.
Mijn Zondagavond is om. Wij zijn gezond en vroolijk, groet Mary hartelijk van Tilli.
Je vriend Andre J.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
R.C. Bakhuizen van den Brink, ''Hoofts Warenar, uitgegeven door De Vries'', De
Gids 7 (1843) 10, herdrukt in: Studien en Schetsen III (Amsterdam 1876) 307-339.
2. Matthias de Vries (1820-1892), neerlandicus, hoogleraar te Leiden, met L.A. te
Winkel (1809-1868) eerste redacteur van het Groot Woordenboek der Nederlandsche
Taal.
3. 'Erotische en scabreuze anekdotes (met bijgevoegd een lijst van bijnamen van alle
hoogleraren)'.
4. P.C. Hooft (1581-1647); G.A. Bredero (1585-1618).
5. Andre Jolles, ''Idylle'', De Beweging 9 (1913) 1, 33-51.
6. Carolus Tuinman, De oorsprong en uitlegging van dagelijks gebruikte Nederduitsche
spreekwoorden (2 dln. Middelburg 1726-1727).
1.

129

[ 99)

Johan Huizinga (Groningen) aan Peter van Anrooy 1*
22 februari 1913
Beste Peter,
Ik was al eenige dagen van plan, je te schrijven, maar kon geen tijd vinden.
Gisteren kregen we je brief, waarvoor hartelijk dank. Ja, we hebben meegevoeld, wat je beiden hebt doorgemaakt;2 vreeselijke dagen moeten het zijn
geweest. Gelukkig zijn dit van die ellenden, die als ze eenmaal zijn doorstaan, ook plaats maken voor een spoedige en zoo innig opwekkende vreugde. Wij hebben het altijd daarmee zoo voorspoedig gehad, dat alles klaar
was, als het nog nauwelijks begon.
Verbazend graag zou ik eens even bij je komen, om je de hand te drukken
en her kleintje te zien. Wij missen jullie ook nog altijd zeer; en de gelegenheid, om elkaar te zien, is zoo gering.
Alles is hier wel. Dirk gaat sedert eenige <lagen weer naar school. Het kleine zusje is gisteren een half jaar geworden. Dat wordt nu later een uitstekende speelkameraad voor Josephine Frederique! Er schijnt een heerlijke zon
over mijn wijde weiden, en er is een belofte van voorjaar in alles. 's Avonds
een maanlicht, zooals je alleen buiten het kunt genieren.
Hartelijke groeten!
t.t. H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, Gemeentemuseum.
I. Peter van Anrooy (1879-1954), componist en dirigent, 1905-1910 dirigent Harmonie·Orkest (later Groningsche Orkest Vereeniging) te Groningen, 1910-1917 dirigent
Arnhemsche Orkest Vereeniging, 1917-1935 dirigent Residentie Orkest in Den Haag.
2. De geboorte van de tweede dochter van het echtpaar Van Anrooy.

[ IOO)

Andre Jolles (Berlijn/Wannsee) aan Johan Huizinga (Groningen)*
5 april 1913
Beste vriend
Hierbij een afdrukje dat een kleine Captatio benevolentiae kan gebruiken. 1
Het was een voor Lauweriks 2 - je weet toch wie dat is? - bestemde opdracht.
Hij had er geen tijd voor en schreef den uitgever dat ik het wel zou doen. Op
het laatste nippertje kreeg ik een telegraphisch verzoek - had drie dagen tijd
en kreeg de prentjes van het prentenboek dat bij de ''Inleiding'' hoort niet
eens te zien. 't Was zoo'n soort Kroniek-stemming, zooiets als in den tijd dat
Tak plag te schrijven: ''Ik reken vast op kopij''. Ik smeerde er op los. Voor de
r8e eeuw had ik geen tijd meer en schrapte dientengevolge de Heeren- en
Keizersgracht uit het boek der schoonheid; godbetert!
Maar nu wat anders. Na ons laatste Groninger echec was ik eigenlijk vast
van plan niet meer op Hollandsche baantjes te speculeeren. Ik wou hier blijven en mijn zin verzetten met Hollandsche kluchten en liedjes. Ja wel! Frail-

ty thy name is 3 enzoovoort. Voor een dag ofwat kreeg ik een lang epistel van
Jan Kalf - het eerste in vele jaren. Daarin vertelde hij mij dat het Oudheid4
kundig Museum in Leiden zoo goed als vrij is. De oude Holwerda met het
kalaminkoog 5 wil en moet weg, daar hij naar de laatste statistische opgaven
(uit oude kerkeboeken) in het jaar O.H. 1742 te Lutjebroek werd ''aangenomen''. De curatoren schijnen van Holwerda J unior 6 niet gediend te zijn. De
minister 7 moet gezegd hebben: ''Als ik maar een anderen candidaat had'' etc.
etc. Daar had je de poppen weer aan 't dansen. Ik telegrafeerde dat indien de
zaak waarlijk ernstig was, ik bereid zou zijn te solliciteeren en met een ''gekleedde'' jas en een ''hoogen'' dop in de slaapwagen naar Holland te jagen.
Van morgen kreeg ik een briefkaart waarop mij werd meegedeeld dat de
kans ''prachtig'' was. Bovendien gaf Jan mij den raad aan andere Hollandsche vrienden te schrijven: Six en Veth en Huizinga. In de eerste twee heb ik
geen lust. Six is een wonderlijk heerschap met wien ik graag eens kibbel
maar dien ik niet graag te hulp roep. Veth heb ik al zoo dikwijls over zulke
dingen geraadpleegd dat ik er nu den brui aan geef.
Maar de laatste! Misschien kun je het geweldige Blok in beweging zetten.
Zoo niet dan hindert het ook niet.
Maar nu zit ik weer op spelden; ''de liefde tot zijn land is ieder aangeboren''. 8
Misschien zie je mij dus binnenkort.
Het gaat ons goed, de kinderen zijn gezond en de Deutsche Unterrichtsausstellung9 groeit en bloeit.
Groet Mary hartelijk
t.t. A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Andre Jolles, ''Einleitung'', in: Architektur und Kunstgewerbe in Alt-Holland
(München 1913).
2. J.L.M. Lauweriks (1864-1932), bouwmeester, graficus en ontwerper, 1904-1909
docent bouwkunst aan de Kunstgewerbeschule te Düsseldorf, 1909-1916 directeur
van het Staatliches Handfertigkeitsseminar te Hagen, nadien directeur Quellinusschool te Amsterdam. In 1924 verscheen een herdruk van Architektur und Kunstgewerbe in Alt-Holland met een inleiding van zijn hand.
3. 'Frailty, thy name is woman', Shakespeare, Hamlet 1, 2.
4. A.E.J. Holwerda (1845-1922), hoogleraar oude geschiedenis en archeologie te Lei·
den sedert 1896, tevens directeur van het Rijksmuseum van Oudheden aldaar.
5. Holwerda miste het gebruik van een oog.
6. J.H. Holwerda (1873-1951), archeoloog, directeur van het Rijksmuseum van Oud·
heden te Leiden 1918-1938.
7. Th. Heemskerk (1852-1932).
8. Vondel, Gysbrecht van Aemstel (1637), r. 1894.
9. Jolles had, naast zijn privaatdocentschap aan de Berlijnse universiteit, op het ministerie van onderwijs de functie van 'Direktor der Deutschen U nterrichtsausstel·
Jung und der staatlichen Auskunftsteile für das Schulwesen'.

[ IOI]

Johan Huizinga (Groningen) aan Peter van Anrooy*
1 mei 1913
Beste Peter,
Ik berichtte je tot nu toe niets over het leed, dat heel onverwacht over ons
gekomen is, maar gelukkig nu al weer in hoop en gerustheid is verkeerd.
Mary is geopereerd van een gezwel in de borst, en ligt in het Ziekenhuis. Zij
is herstellende en heel opgewekt, en wij mogen hopen op volkomen en blijvende genezing. Het is zeer plotseling opgekomen; zij was schijnbaar volkomen gezond, en voelde zieh uitstekend; gisteren was het eerst veertien <lagen
geleden, dat zij iets merkte. De operatie heeft verleden Vrijdag plaatsgehad.
Dat zij zieh en van te voren en achterna dapper en blijmoedig hield, hoef ik
je niet te zeggen. Maar wat waren het toch nare dagen.
Met de kinderen gaat het best. Vele groeten van ons aan jullie beiden,
J.H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, Gemeentemuseum.

[ 102]
1

Johan Huizinga (Groningen) aan Toon Dupuis *
29 juni 1913
Zeer Geachte Heer,
Eindelijk kan ik U tot mijn genoegen mededeelen, dat de Senaatscommissie tot de opdracht van uitvoering van den gedenkpenning der Groningsche
Universiteit2 kan overgaan.
De besprekingen met de firma Begeer hebben ertoe geleid, dat wij ons
moeten bepalen tot een afmeting van 7 c.m.
Ik herhaal nog even onze afspraak betreffende de voorstelling op de voorzijde van de penning. Deze vertoont twee figuren: Minerva, staande, met
helm, !ans en rond schild met Medusakop, (indien gewenscht ook met de
uil), welke toespreekt de Nederlandsche maagd, zittende. Omtrent de voorstelling van deze laatste was de Commissie van oordeel, dat er geen bezwaar
in was, dat zij de oude vrijheidshoed op de lans droeg, aangezien hier de Nederlandsche staat gedurende drie eeuwen en niet in het bijzonder de tegen·
woordige wordt verbeeld. In verband daarmede schijnt het ons niet gewenscht, dat zij het Nederlandsche wapenschild draagt. Ik geef U dus in
overweging, haar voor te stellen blootshoofds, van een germaansch type, dragende de lans met den vrijheidshoed, en nevens zieh hebbende den leeuw
met den pijlbundel, waarin elf pijlen. Macht U zieh hiermee niet kunnen
vereenigen, dan houd ik mij voor nader overleg aanbevolen.
Boven de figuren komt te staan in Latijnsche letter: Non sine me tibi partus
honos, d.i. Niet zonder mij is U eer geworden. 3 Onder de figuren: Mncxrrrr.
MDCcccx1rrr. Op het schild van Minerva: Minerva Groningana. Ook dit laat·
ste opschrift moet duidelijk leesbaar zijn.

Voor de keerzijde wordt door de firma Begeer zorg gedragen.
Uw honorarium bedraagt volgens onze afspraak f 600.
Het zal mij zeer aangenaam zijn, van den voortgang van Uw werk op de
hoogte te worden gehouden.
Hoogachtend,
Uw dw. J. Huizinga

*

Minuut: Groningen, RA.
1. Toon Dupuis (1877-1937), beeldhouwer, gevestigd te 's-Gravenhage; hoofdzakelijk
portrettist, ontwierp ook enkele historische standbeelden.
2. Huizinga had in september 1911 aan de lustrumcommissie een eigen ontwerp van
een gedenkpenning voorgelegd, dat algemeen bijval vond. Nadat een kostenvergelijking was opgesteld, besloot de commissie in 1913 het modelleren van de voorzijde op
te dragen aan Toon Dupuis, en het verzorgen van de achterzijde alsmede het slaan
van de penningen aan de firma C.J. Begeer te Utrecht. Huizinga kreeg machtiging
op de werkzaamheden toe te zien. Verg. zijn toelichting: ''Gedenkpenning aangeboden door den Academischen Senaat der Rijksuniversiteit te Groningen aan zijne gasten op 29 Juni 1914'', in: Academia Groningana 29 Juni - I Juli 1914- Verslag van de
herdenking van het derde eeuwfeest te Groningen (Groningen 1916) 2-3.
3. Tibullus I, 7, 9. Huizinga koos deze spreuk in overleg met zijn co!lega voor het
Latijn, J. van Wageningen (1864-1923).

[ 103]
Andre Jolles (Berlijn/Wannsee) aan Johan Huizinga (Groningen)*
II juli 1913

Beste vriend
Mis geschoten - de Rommelpot 1 werd gedieht ter gelegenheid van Jan
Kalf's h.c. Promotie. Er is een zekere relatie tusschen die twee: de eenige
keer dat ik het zonderlinge instrument hoorde bespelen was voor lange jaren,
op de Amstelveensche weg, bij het landhuisje van den ouden Heer K. Bakkes2 is onschuldig aan de pot en de neten. 3 Maar naar het ongedrukte stuk4
ben ik nieuwsgierig.
Ik heb den heelen dag over je Sidney-speech5 gemijmerd en ben het er ten
slotte niet heelemaal mee eens. Ik had er in de Rotterdammer al uittrekseltjes
uit gelezen die mij ietwat tot tegenspraak prikkelden. Toen ik het in zijn geheel las werd dit wel iets beter, maar toch ...
Ten eerste de vorm. Het begint als een toespraak, wordt tegen het midden
zoo iets als een essay en krabbelt ten slotte naar een ietwat bedenkelijke moderne ''Versöhnungspolitik''. Alles bij elkaar spreekt er een zekere verlegenheid uit. Door deze wisseling in den stijl is nog iets anders verloren gegaan.
Op de eerste bladzijden wordt naar ik meen Sidney geweldig als dichter
overschat. Dit beviel mij best - het is een dichterlijke plicht de heeren waarop men een toast slaat te overschatten en het zou vrij gewoontjes zijn van
den beginne af aan te probeeren het ''feestvarken'' objectief te willen bekijken.
133

Maar dan hadden je lezers en toehoorders ook verder in feeststemming
moeten blijven; je waart ons een beeld, voor mijn part een overdreven beeld
van dien buitengewoon gedistingeerden dichter-hidalgo schuldig. En in de
plaats daarvan komt al gauw een zeer belangwekkend maar al te koel geschiedkundig overzicht van zijn tijd: een overzicht waar ik voor mij het inzicht wel eens mis. 't Is wel waar: ''de nieuwste onderzoekers zijn niet langer
geneigd enz. enz. pag. 4. '' maar vandaag nu wij dien dooden minnaar vieren
wou ik toch dat je mij even liet zien hoe de een en twintigjarige Philip in het
gevolg van de Maidenqueen eerst op Kenilworth en daarna naar Chartley
Castle komt en er, misschien voor het eerst, de twaalfJarige Penelope Devereux te zien krijgt. De namen Dante en Beatrice zijn mij hier niet genoeg, ik
wil iets voelen als:
''quando alle miei occhi apparve prima la gloriosa donna della mia mente'' - 6
Dichter, dichter, waar blijft het schoone beeld?

24.1x. '13
Daar ligt alweer een brief van twee en een halve maand. Ondertusschen
stuurde ik je een briefkaart van de Belchen. 7 Nu zijn wij weer in Berlijn en
aan het werk. Mij dunkt ik kon mijn kritiek op je speech nu wel achter wege
laten; maar voor de volledigheid (waarvan eigenlijk?) doe ik hem toch maar
in een couvert en stuur hem naar Holland.
Ook voor de volledigheid krijg je een overdrukje van de ''Horai''. 8 Ditmaal
zul je, hoop ik, niet over oppervlakkigheid klagen. Een raar werkje, die lexicografie, maar het is wel vermakelijk in al die vreemde kerels te bladeren. Ik
kam er langzaam, heel langzaam toe Latijnsche auteurs te gaan lezen en
merk hoezeer ons dit ontbreekt. Die oude snaken, die bij hun ontbijt in een
Elzeviertje snuffelden ofvoor hun plezier in het plantsoen een kapitteltje Petronius lazen of een gezang van Silius Italiens hadden een boel op ons voor.
De moderne litteratuur ... terwijl ik het schrijf, bijt ik op mijn pennehouder
en denk bij mij zelf: ja, wat drommel, waar begint de moderne litteratuur nu
eigenlijk - bij Boccaccio? - bij Rabelais? - bij Fielding - bij Jac. van Looy?
Nu dan, de moderne litteratuur voldoet mij niet heelemaal meer: ik raak uitgelezen. Word ik oud, of geblaseerd - ik weet het niet. In ieder geval betrap
ik er mij op, dat ik eenig vermaak in de lektuur van Apuleius begin te scheppen.
En wat doe jij?
Is de boergondische oogst nog niet rijp?
Wij zijn opgefrischt uit het Schwarzwald terug gekomen, maar de Hollandsche reis schoot er bij in. Jammer, want ik heb iet ofwat heimwee naar
de lage landen en mijn vrienden. 't Is alweer zoo lang geleden dat wij op de
Oude Scheveningsche weg plannen maakten en op Jan Kalf zijn stoep zaten.
Zal ik eens een speech in Groningen komen houden? Ik heb er eentje in
portefeuille: Klaas Vaak bij Homerus, uitvloeisel van mijn studies over Hypnos. 9 Maar reizen wordt bemoeilijkt als je voor iederen vrijen dag om ''Urlaub'' moet verzoeken. Dikwijls schijnt het alsof de tijd alweer gekomen is
134

voorgoed ''oorlof' van Berlijn te nemen en mij maar weer eens aan mijn beroemden ''kapstok'' te hangen.
Ik hoop dat het Mary ende kinderen zoo goed gaat als ons -Schrijfweer eens.
Gegroet
t.t. A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Andre J olles, ''Fluit en rommelpot'', De Beweging 9 (1913) 1, 293-295; verbeterd
lbid. II, 80-82.
2. R.C. Bakhuizen van den Brink.
3. 'Apollo is een deftig God/En zegent de po~ten/Die dichten naar zijn hoog gebod,/
Doch ik hoor met mijn rommelpot/Rommel-bommel-stommelpot/Maar bij de kale
neten'.
4. J. Huizinga, ''De beteekenis van 1813 voor Nederland's geestelijke beschaving'',
rede gehouden op II juni 1913 in de algemene vergadering van de Maatschappij der
Nederlandsche Letterkunde te Leiden (Handelingen en Mededeelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden 1912-1913, Leiden 1913, 25-46; V.W.
II, 528-542).
5. J. Huizinga, Rede bij de onthulling van een gedenkteken voor Sir Philip Sidney te
Zutphen op 2 juli 1913, gedrukt zonder plaats of jaar (V.W. VI, 327-334).
6. Dante, La Vita Nuova, II.
7. Andre Jolles en Mathilde Jolles-Mönckeberg, prentbriefkaart van Bad Belchen, I
september 1913 aan Johan Huizinga, waaruit: 'In plaats van naar Holland te komen zit ik
hier op den Belchen en herdenk de tijden dat jij hier gaten in je schoenen plagte loopen.'
8. A. J olles, ''Horai'', Pauly- Wissowa 's Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft VIII (Stuttgart 1913) kol. 2300-2313.
9. A. Jolles, ''Hypnos'', Pauly-Wissowa 's Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft IX, afl.1 (Stuttgart 1914) kol. 323-329.

[ 104]

Johan Huizinga (Middelburg) aan Herman Kampinga 1*
13 augustus 1913
Amice,
Het is niet gemakkelijk, U in dezen een beslisten raad te geven. Laat ons
de voor- en nadeelen eens tegenover elkander stellen. De eerste zijn: r de oefening in het lesgeven en daaruit voortspruitende voordeelen bij latere sollicitaties. 2 Het geldelijk voordeel. De nadeelen zijn: r de beperking in de keuze van Uw onderwerp, zooals gij zelfterecht aanmerkt. 2 de tijd, die er aan
Uw dissertatie wordt onttrokken. Niet die 8 lesuren (zooveel is het immers?)
maar de tijd tot voorbereiding, die, daar het geschiedenis en aardrijkskunde
is, niet gering zal zijn.
Natuurlijk is het mogelijk, een onderwerp te kiezen, dat te Gr. bewerkt
kan worden. Minder gemakkelijk een, waarvan de werkzaamheden aanvankelijk daar kunnen worden verricht. Hadden wij de keuze van een onderwerp reeds gedaan, dan was de beslissing gemakkelijk genoeg. Nu moet gij
zelf maar eens ernstig overwegen, wat voor U den doorslag geeft. Mijn gedachten over een geschikt onderwerp voor U hebben zieh tot nu toe meest
bewogen in een richting, die U niet zou noodzaken, elders te gaan wonen.
135

Maar wij kunnen eerst mondeling tot een vaste keuze geraken, en gij moet
nu terstond beslissen, Ik moet werkelijk zeggen, dat ik voor U de keus niet
durfte doen; beide beslissingen zullen mijn volle goedkeuring hebben.
Met vr. groet,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Brussel, familiebezit.
1. Herman Kampinga (1887-1968), promoveerde op 13 juli 1917 cum laude bij Huizinga te Leiden op De opvattingen over onze oudere vaderlandsche geschiedenis b1j de
Ho/landsche historici der XVJe en XVJie eeuw ('s-Gravenhage 1917); leraar te Arnhem
1922-1952.

[ 105]

Johan Huizinga (Groningen) aan S.H. de Roos 1*
10 oktober 1913
Weldelgeb. Heer,
Zeer verheugd over Uwe bereidwilligheid, ons met Uw advies te steunen,
zend ik U hierbij een (ongecorrigeerde) proef van vel r en een voorloopige
proefvan het voorwerk van het Gedenkboek der Groningsche Universiteit.
Het geheel voldoet mij nog niet in alle opzichten: met name het opschrift
Hoofdstuk I, Inlijving en herstel schijnt mij niet goed. Ook op de spatieering
zal zeker nog wel menige aanmerking zijn te maken. De drukker, aan wien
onze uitgever het werk heeft opgedragen, heeft evenmin als deze zelf het
rechte oog op die dingen, en ik ben als leek natuurlijk huiverig, zelfwijzigingen aan te geven, en stel juist daarom zoo bijzonder prijs op de Uwe.
Ik vrees, dat er een belangrijk punt zal zijn, dat uit het oogpunt van typographie Uwe goedkeuring niet zal kunnen wegdragen, nl. de noten onder
aan de bladzijde. Wij kunnen echter, hoezeer overtuigd van tegen de aesthetische eischen te zondigen, noch weglaten noch achteraan plaatsen. Schijnt
het U, gegeven de aanwezigheid der noten, wenschelijk, daarin de titels der
aangegeven geschriften cursief te drukken2? Ik voeg een aldus behandelde
bladzijde bij. De gespatieerde namen in den tekst meenden wij reeds te moeten verwerpen. 3
Wij besloten voorloopig, in den tekst de namen van ambten, instellingen
enz. (Faculteit, Professor enz.) met een hoofdletter te drukken. Schijnt het U
beter, dat niet te doen?4
W ees ervan overtuigd, dat de Commissie van redactie U voor alle opmerkingen, die U aan het punt in kwestie zult willen wijden, en alle wenken, die
U ons wilt geven, ten hoogste erkentelijk zal zijn.
Met de meeste hoogachting,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Haarlem, Stadsbibliotheek.
I. S.H. de Roos (1877-1962), grafisch ontwerper. De commissie ter voorbereiding
van het derde eeuwfeest van de Groningse universiteit in 1914 had besloten het gedenkboek te laten zetten in de door De Roos in 1912 ontworpen 'Hollandsche Me-

diaeval'. Huizinga werd gemachtigd op de typografische verzorging toe te zien, en
won advies in van de kunstenaar zelf. Deze brief werd gevolgd door een uitgebreide
correspondentie over de uiterlijke verzorging van het boek.
2. De Roos noteert hierbij: 'er is niets tegen'.
3. De Roos: 'terecht'.
4. De Roos: 'goed'.

[ 106]
Andre Jolles (Berlijn/Wannsee) aan Johan Huizinga*
15 oktober 1913
Beste vriend
Je laatste brief zit mij dwars. Je bent daar met je vingers aan een beursch
plekje gekomen - en ik moet er nog eens over schrijven. Het gaat mij namelijk net als jou. Ik heb ook het gevoel dat er in verhouding tot wat ik gelezen
en geleerd heb, bitter weinig van mij terecht komt. Dat is een zuur gevoel, te
zuurder daar men er met niemand behoorlijk over kan spreken. ''Wel schrijf
dan!'' zeggen de Moffen wanneer ik hun vertel wat er alles op het lijstje van
mijn plannen staat, maar ik korn er niet toe.
Het gekke is dat ik net als jij lust zou hebben weer eens in de Middeleeuwen te duiken. Verleden winter hield ik lezingen voor rijke lieden - een paar
direkteuren van de Disconto-Gesellschaft: haute finance. Eerst kwam een
opulent souper - dan een goede sigaar, een klein tafeltje met een lamp, dames en heeren in avond kleedij er om heen ... en dan vertelde ik. Ik prepareerde mij nooit. Soms vond ik het vervelend en had veel meer lust mijn
mond te houden, maar soms lukte het ook buitengewoon goed. Paradoxen
sprongen haasje-over en wat het prettige was, ik zag tusschenbeiden te midden van al die moderne lieden uit de groote stad in eens een stuk Italie heel
scherp voor mij - bijna als een visioen, maar in het minst niet mystiek. Ik
dacht er toen over in dien wereldschen toon, met een beetje gevoel en veel
ironie nog eens Primitieven te gaan schrijven. 1 Maar ik kwam er niet toe.
Dit jaar viert Boccaccio een jubileum (A propos zou Otje Dikmuil niet een
verhollandsching van Boccaccio zijn?) Ik ken hem van haver tot gort, maar
keek de Decamerone toch nog eens door. Wat wordt dat boek verkeerd gelezen en begrepen. Alleen wanneer men het van het begin tot het einde met
alle tusschenspelen leest komt men er achter wat het beduidt. Eerst de Inleiding: Humana cosa e aver compassione degli affiitti enz. De meeste menschen slaan die in hun haast om aan de schuine moppen te komen over en
toch is het een heerlijk stukje tijdstijl en tijdgevoel, een mengsel van klassieke zinswending en troubadoursdichtkunst, waarin toch ook iets geestelijks
steekt. Dan de pest - ook dat stuk is meer beroemd dan in onderdeelen bekend. Dan de min of meer onzedelijke verhaaltjes die vaak zoo mooi op elkaar slaan - de bloeiende en bloemige intermezzi met de fraaie ietwat gemaniereerde verzen en dansen - de karakteristiek van de verschillende personen; want in de geschiedenissen die de zelfde personen op andere avonden
vertellen zit ook weer een zekere lijn (natuurlijk het duidelijkst bij Dioneo).
137

Dan het bewijs dat trecento-dames veel meer los in den mond dan los levig wa·
ren aan het eind van een aantal ''dagen'' maar vooral ook in de Inleiding tot
den 6e dag. Eindelijk de giornata decima die als Dante's Hemel, na Helen Vagevuur, de hoogste moraal met trouw en zelfbeheersching brengt en uitklinkt
in de opoffering en liefde van Griseldis. Hoe dwaas hier niets anders dan een
verzameling anecdoten of enkel rnaar een ''Rahmenerzählung'' in te willen
zien. Wat zou ik er graag een essay over schrijven. Maar ik kom er niet toe.
Onze vriend Finke heeft een boekje geschreven ''Die Frau im Mittelalter''
(München 1913). Er staat heel veel goeds in, maar het is een beetje koud. Zou
men om zoo'n boekje te kunnen schrijven niet een kantje aan zijn ziel moeten hebben van Don Juan? Ik zou haast zeggen de kennis van de vrouw en de
liefde is een experimenteele en geen louter theoretische wetenschap - in ie·
der geval zijn ''praktische Uebungen'' hier van groot nut. Het erotische ele·
ment ontbreekt den Geheimrat wat al te zeer dit kan men aan ieder hoofdstuk - vooral ook aan dat van zijn assistent over ''die heiligen Frauen'' - bewijzen. Ook moest de zaak meer uit een vergelijkend oogpunt behandeld
worden, op den achtergrond moesten het Kiima Sütram en Aloisia Sigaea
een polka (liever een tango)2 dansen. Wat al gegevens voor Piet d. S. 3 om een
kritiek te schrijven. Maar ik kom er niet toe.
Ziedaar het droef refrijn - ik zou nog veel meer koepletten aan het lied
kunnen dichten. Maar ik ben al blij wanneer ik mijn hart eens uitgestort
heb. Tusschen beide bekruipt mij de lust kalmpjes naar Holland te komen
en op een stil plekje - b.v. Helpman bij Groningen tien jaren langte schrijven, o.a. in collaboratie met jou een boek over de Middeleeuwen - Maar zou
ik er toe komen?
Groet Mary heel hartelijk, ik heb nog altijd hoop dat wij in November een
paar <lagen naar Holland kunnen komen: Tilly, Jeltje en ik. Of het er toe
komt?
Je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. J olles publiceerde in 1894 in De Amsterdammer en in 1895 in De Kroniek een reeks
opstellen over de vroege Italiaanse schilderkunst, onder de titel ''Primitieven''.
2. Deze woorden in de marge toegevoegd.
3. Piet de Smeerpoets, schuilnaam van Jolles toen hij aan De Kroniek meewerkte.

[ 107]
Johan Huizinga (Groningen) aan W .G.C. Byvanck1 ('s-Gravenhage)*
II november 1913 2
Hooggeachte Heer,
3
Uw stuk lag mij nog in de Gidsaflevering te wachten, toen de overdruk
(waarvoor hartelijk dank) mij aanspoorde, de lectuur niet langer uit te stellen. Ik heb die juist niet zonder ontroering ten einde gebracht. Her schijnt
wel, dat ik U voor en na op verschillend gebied moet volgen: de ''Origines'',
(waar U een lä vol van hadt, herinner ik mij) zitten mij tegenwoordig weer

dwars; de 15e eeuw rust, maar die geestesgeschiedenis van ons brave Nederland tusschen 1815 en 1870 heeft mij haast een jaar bezig gehouden. Ik hoop,
dat het onbehoorlijk lijvige resultaat U binnen 't jaar onder de oogen zal mogen komen. Zoo komt het, dat ik bijzonder gevoelig ben geworden voor al de
associaties, die U op roept. Trouwens naar het ''praesarphatisch'' Amsterdam en het Haarlem van 1860 heb ik altijd met een zeker heimwee kunnen
verlangen. Wat is het toch vreemd: terwijl wij nog bezig zijn, dien tijd om al
zijn nuchterheid en vandalisme te verfoeien, begint hij toch tegelijkertijd
voor ons al romantisch te worden in den waren en diepen zin des woords.
Maar het lijkt wel, dat deze briefkaart op weg is, zijn bescheiden taak van
een eenvoudigen dank geheel te vergeten, en schrikkelijk wijs wil gaan doen.
Ik eindig dus snel, hoewel er nog juist ruimte zou zijn voor een dwaasheid
meer.
Met de meeste hoogachting
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
I. W.G.C. Byvanck (1848-1925), letterkundige, directeur KB te 's-Gravenhage
1895-1921.
2. '(S. Martinus in hieme)', aldus Huizinga's datumaanduiding. II november: gedenkdag Sint Maarten.
3. W.G.C. Byvanck, ''Herinneringen 1834-1913, I'', n.a.v. H.P.G. Quack, Herinneringen (Amsterdam 1913), De Gids 77 (1913) IV, 335-358.

[ 108]
Andre Jolles (Berlijn/Wannsee) aan Johan Huizinga (Groningen)*
19 november 1913
Beste vriend
Met buitengewoon groot genoegen heb ik ''de beteekenis van 1813'' gelezen - en wel op den zoogenaamden vaderlandschen bodem. Wij waren vijf
<lagen in Holland: Tilli, Jeltje en ik; langer vacantie kon er niet af. Dat Groningen niet in den kleinen kring lag waar wij in dien korten tijd gestadig
rond liepen om onze vrienden te bezoeken en nieuwe pantalons te laten maken, was jammer. Intusschen heeft het dit voordeel dat wij ons nu in Februari - ik denk ook dan vrouw en eenig kroost mee te brengen - meer uitsluitend tot Stad en Ommelanden kunnen bepalen. Ik verheug mij op dit samen••
z11n zeer.
Maar nu je boekje - ofliever je speech, want dit maal was het een echte en
ik ken maar weinig menschen die bij een ietwat netelige redevoering den
toon zoo goed getroffen hebben. Het smaakte naar Pauwel-Jonas met kruidnagelen - een prachtig mengsel van warmte en scherpte. Het gaat niet aan je
met andere kritici of historici te vergelijken want het heele geval was zoo
eigenaardig en van een zoo fraaie zelfstandigheid, dat men, wat zeldzaam in
Holland is, geen de minste behoefte had uit te roepen: dat is zoo goed als ...
vul zelf maar in.
139

Over veel zou ik willen praten. Ben enkele greep. ''Het nationaal besef...
was evenals de staat tweeslachtig geweest: half monarchaal, half republikeinsch enz'' (p. 12) Is dit heelemaal juist? Moeten wij eigenlijk niet zeggen
het nationaal besef was evenals de staat dubbel, zoowel Prins als Staten, tegelijkertijd den Haag en Amsterdam. Er ligt een groote schoonheid in staatkundige complexen die schijnbaar tegenstrijdige regeeringsprincipes weten
te vereenigen - al is het maar tijdelijk. De edelste van alle grieksche tyrannen
was Pisistratus omdat hij de kunst verstand Athene al den glans te geven die
onder de alleenheerschappij van een man van goeden smaak kan ontstaan,
maar te gelijker tijd den grondwet van Solon in kracht liet. Mij dunkt het
was al eender met Cosimo pater patriae en dit maakt Florence in de Voor-Renaissance aantrekkelijk boven veel andere staten. Zoo iets zie ik ook in de 17e
eeuw bij ons. Al houd ik in mijn historisch gevoel altijd en overal den staatschen kant ik zou toch den prins niet willen missen en zoo of omgekeerd zal
het misschien velen in den tijd zelf gegaan zijn. In twee- of drieeenheden ligt
zoowel in de staatkunde als in de theologie iets zeer aantrekkelijks.
Maar dit is een bewijs te meer voor wat je op pag 14-15 volkomen terecht
opmerkt, dat met de twee partijen voor ons politiek leven iets zeer werkelijks
verloren is gegaan. Zelfs bij ·Potgieter, met wien je stuk zoo vroolijk uitklinkt, kan ik de tweestemmigheid niet zoo heel zuiver vinden.
30 Nov. 13
St. Andreas
Al weer blijven liggen - en nu zijn er nog menschen die mij van inconsequentie beschuldigen. Ik heb nog altijd veel te veel te doen en sedert ik veel
van mijn officieele Jessen liet vallen, bestormen de menschen mij om privaatlessen, wat wel amusanter maar evenzoo vermoeiend is. Hierbij een klein dokument voor mijn latere biographie - er zijn er veel van dien aard, maar zij
komen niet naar Holland - wat ook maar beter is.
Daar schier mij te binnen: ken jij die meneer Rabindranath Tagore; 1 in
mijn jonge jaren zou ik er bij gevoegd hebben: kun je mij meedeelen of hij
meer ta dan goor is, of omgekeerd? Maar ik wou graag eens weten wat het
voor een snuiter is. Beteekent die Indische dichtkunst van tegenwoordig
iets - kan je dat lezen? De snippertjes van vertalingen die ik in min ofmeer
geillustreerde duitsche weekbladen onder mijn neus kreeg, leken mij vaag,
soeperig, sentimenteel, boe-distisch; maar ik zou toch wel eens meer van die
litteratuur willen weten. Jammer dat de Kroniek niet meer bestaat - Tak zou
je om een artikeltje gevraagd hebben.
Is Mary nu weer geheel op de been? Wij verheugen er ons zeer op jelie in
Februari te zien. Heel hartelijke groeten van ons allen
Je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Rabindranath Tagore (1861-1941), Indisch dichter wiens werk in Europa veel
waardering vond; Nobelp1·ijs voor letterkunde 1913.

[ 109]
Johan Huizinga (Groningen) aan H.Th. Colenbrander*
6 december 1913
Amice,
Hiernevens stuur ik je eenige vellen van mijn boek over de Groningsche
hoogeschool. Houd mij ten goede, dat het geheel schoone revisies en geen af.
gedrukte vellen zijn. Als je nu eens wilt zien, of je er iets van voor De Gids
kunt gebruiken, zal het mij aangenaam zijn. In aanmerking komt m.i.: of
blz. 36-62, onder gewijzigden titel, of hoofdstuk IV, blz. 79-99, in zijn geheel.1 De uitgever, Noordhoff, maakte mij de voorwaarde, dat het eventueel
te publiceeren gedeelte den omvang van 2 1 vel Gids niet te boven zou gaan.
/2
Het zou dan moeten verschijnen in de aflevering van 1 Juli, terwijl het
boek den 29 Juni daaraanvoorafgaande 's avonds laat aan de officieele gasten
is uitgedeeld, en dus 30 Juni geacht kan worden te verschijnen.
Met verbazing heb ik gezien, dat Blok het voor 'onze bondgenooten' op·
neemt. 2 Steekt daar iets achter? Ik meen, dat ik in je Inlijving en Opstand,
(op het oogenblik heb ik het niet tot mijn beschikking) nog een fransche brief
van Hogendorp van 20 of 21 Nov. heb aangehaald gezien, die evenals de
woorden die je in je repliek aan Blok citeert, volkomen een v6orvorm zijn
van de proclamatie in kwestie. Wacht eens, daar heb ik het geloof ik, het is
de aanhefvan Ged. no. 1896. 3 Mij dunkt, daar kan Blok toch niet tegen op.
Wij hebben gisteren in de pauze van de mazelen (3 hebben het gehad, lichte graad) gezellig Sinterklaas gevierd.
Hartelijke groeten v.h.t.h.
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. De keuze viel op het laatste: J. Huizinga, ''Uit de geschiedenis der Universiteit te
Groningen. De Groninger Richting'', De Gids 78 (1914) III, 165-191.
2. De tweede alinea van Van Hogendorp's proclamatie van 21 november 1813 luidde
volgens de Buitengewone 's Gravenhaagsche Courant van 22 november 1813: 'Wij voldeden aan den wensch van alle onze Landgenooten, wanneer wij ons in afwagting
van de komst van ZIJNE HOOGHEID, den Heere Prince van ORANJE en in zijnen
naam, dezen dag ons stelden aan het hoofd der Regeering.' In haar rede van 21 november 1913 citeerde Koningin Wilhelmina echter naar de weergave in het eerste
Staatsblad der Vereenigde Nederlanden van 1813, waar het woord 'Landgenooten' is
vervangen door 'Bondgenooten'. Colenbrander verdedigde in een daarop volgende
polemiek de juistheid van 'Landgenooten', P .J. Blok die van 'Bondgenooten', welk
woord hij omwille van de nationale eer overigens gelezen wilde zien als 'medestanders' (nl. in Nederland).
3. H.Th. Colenbrander, Gedenkstukken der Algemeene Geschiedenis van Nederland
van 1795-1840, Zesde Deel: Inlijving en Opstand 1810-1813, Derde Stuk ('s Gravenhage 1912) 1766-1767: G.K. van Hogendorp aan de Prins, 25 november 1813.

I41

[ 110]

Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote 1*
12 januari 1914
Beste Jakob en Mimi,
Mary gaat helaas nog niet vooruit. De kwaal neemt nog toe en tast haar
meer aan. Pijn heeft zij zoo goed als niet, zij slaapt rustig, maar de eetlust is
slecht en de stemming wisselend. Ik ben niet meer geheel zonder ernstige
zorgen. Laat daarvan natuurlijk niets merken, als je terug schrijft.
De kinderen zijn na nog wat nageziekt te hebben op de mazelen, nu allen
zoo goed als beter.
Hartelijke groeten, ook van Mary,
H.

*

Origineel: Leiden, UB.
r. Jakob Huizinga was in 1910 hertrouwd met Marianne (Mimi) Bendien (18791969). Tot 1915 verbleven zij op Sumatra.

[III]

Andre Jolles (Berlijn/Wannsee) aan Johan Huizinga (Groningen)*
I6 januari 1914
Beste Vriend
Het is mij uit je laatste briefjes niet geheel duidelijk geworden, ofmijn bezoek in Februari je eigenlijk welkom zou zijn - ofliever gezegd ik heb het gevoel dat ik je eigenlijk ongelegen kom. Ik kan mij dat in de moeilijke dagen,
die je doormaakt, best begrijpen. Er is iets miserabels in naar Groningen te
komen en je familie niet, of niet op zijn best te zien. Aan den anderen kant
zou het ook kunnen zijn dat een vriendschappelijk gesprek een soort van opkwikking voor je is.
Ik weet dus niet precies wat te doen, en wat ik de knapen van ''Dicendo''
moet antwoorden. 1
Beslis jij! en vertel de heeren het resultaat2 - zij worden ongeduldig.
Binnenkort komt er een betere brief - ik ben op het oogenblik wat zenuwachtig en slapjes.
Ik hoop dat het Mary iets beter gaat - je lie hebt je deel aan ziektes.
Hartelijke groeten
Je vriend A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Het dispuut 'Dicendo Discimus' van het Gronings Studenten Corps had, op voorstel van Huizinga, aan Jolles het verzoek gedaan op 17 februari 1914 in Groningen
een lezing te houden.
2. Huizinga deelde het dispuut op 17 januari schriftelijk mee dat Jolles 'wegens bijzondere en onvoorziene omstandigheden' moest afzien van de spreekbeurt.

142

[ II2]

Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Kalf('s-Gravenhage)*
ro februari 1914 (poststempel)
Amice,
1
Juist gisteren had ik je artikel in de Gids gelezen, met aandacht en met bewondering voor die technisch-historische kennis, die mij zoo moeilijk te bereiken schijnt. Mij dunkt er is een conclusie, die je stuk gebiedend uitlokt,
nl. dat jezelf een geschiedenis van de Nederlandsche bouwkunst moet schrijven. Doe het! Of doe het tenminste voor een deel, ik mag natuurlijk niet
meer zeggen voor een tijd.
Is het goed, Aardenburg bij Zeeland te nemen, dat kerkelijk altijd onder
Doornik heeft gehoord, en is ondanks de voorzichtige restrictie 'grootendeels' het verband tusschen de Brabantsch-Zeeuwsche groep en het bisdom
Luik toch niet wat ver? Van heel Zeeland heeft alleen de oostelijke helft van
het eiland Tholen eenmaal tot Luik behoord. Dit ten teeken dat ik goed gelezen heb.
Groeten,
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. J. Kalf, ''Ben geschiedenis der Nederlandsche bouwkunst'', De Gids 78 (1914) I,
318-354. In dit artikel, een kritiek op A.W. Weissman, Geschiedenis der Nederlandsche
bouwkunst (Amsterdam 1912), stelde Kalf vast dat een goede Nederlandse architectuurgeschiedenis nog tot de wensen behoorde.

[ 113 ]
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
23 februari 1914
Beste Jakob en Mimi,
Op een briefje van Dirk 1 schreefik je, dat het met Mary iets gunstiger ging
en dat ik binnenkort nader zou schrijven. Dat is al weer een heel tijdje geleden. Gelukkig kan ik nu met nog wat meer reden van eenige vooruitgang, al
is het nog heel weinig, schrijven. Maar ik moet nu eerst wat uitvoeriger zeggen, wat ik in mijn briefje van Januari maar even aanduidde: de groote onge2
rustheid. Tot in December waren de verschijnselen van dien aard, dat DR
en Wiersma3 bleven gelooven aan een neuritis van peripheer karakter. Maar
op 7 Januari, toen zij samen Mary nog eens electrisch hadden onderzocht,
deelde Dirk R. mij mee, dat zij van die diagnose moesten afzien, dat zij verband moesten aannemen met de tumor van verleden voorjaar en het dus
voor een carcinoom hielden, waarvan de localisatie in hersens of ruggemerg
nog twijfelachtig was. Hoe dat bericht mij aandeed, zal ik maar niet trachten
te beschrijven. DR had eigenlijk niet den minsten twijfel meer. En het leek
toen ook achteruitgaande. Maar kort daarna werd toch de algemeene toestand eer gunstiger dan slechter: slaap, eetlust, opgewektheid verbeterden;

143

er kwamen geen nieuwe verschijnselen. DR zei toen, dat een dergelijk intermitteerend verloop meer voorkwam, en hoewel hij nog niet in het minst aan
zijn diagnose twijfelde en zelfs Hijmans v.d. Bergh, 4 die hoofdzakelijk op
Moeder's wensch (wie ik niet alles vertelde) er bij kwam, zieh nog daarbij
aansloot, kwam er toch gaandeweg weer een sprankje hoop in mij op. Vooral
ook door de steun van Marika Vollgraff. 5 Wat Mary en ik aan haar te danken
hebben, is heel niet te zeggen. Zij komt iederen dag naar buiten, soms tweemaal, en mij heeft zij letterlijk weer opgebouwd.
En nu duurt die verbetering in de algemeene toestand al ongeveer 1 1/2
maand. Daarbij is nu verleden week een begin van bewegelijkheid in de arm
teruggekeerd. Zoodat zelfs DR nu zegt: als dit toeneemt en aanhoudt, is de
diagnose gevallen. Eigenlijk, misschien overmoedig, gelooven wij anderen,
die het heelemaal doorgemaakt hebben, er al volstrekt niet meer aan.
Wat haar toestand betreft, zij heeft geen pijn, slaapt goed, eet wat minder,
en is nu gewend aan het liggen en hulpeloos zijn. Omtrent nieuwjaar had zij
af en toe aanvallen van angst en gejaagdheid nu niet meer. Zij is altijd op
herstel blijven rekenen, en het heeft mij geen moeite gekost, mij in haar bijzijn opgewekt te toonen. In enkele opzichten is zij wat suf en onoplettend,
maar zij deelt in alles, leest vrij wat en is overal heel goed bij. Linkerarm en
linkerbeen zijn verlamd, heel langzaam gekomen, eerst de arm toen het
been; ook in de linker mondhoek is een kleine verslapping, maar zoo gering,
dat zij het zelf niet merkt. Zij ziet er vrij goed uit. Wij hebben weer Zuster
Hofsteenge, altijd even prettig. Moeder en tante Marie zijn er 3 weken geweest, zij logeerden in de Doelen en kwamen tweemaal daags hier. Zij kamen op die zelfde manier a.s. week opnieuw. In April moeten we tijdelijk
weer afwisselen met Zuster Nieuwaal, ook heel geschikt.
De kinderen zijn nu weer goed. Zusje loopt en gaat allerlei dingen zeggen,
een echt klein zonnetje, zij is nu precies Elsje op die leeftijd met dezelfde
goudblonde krulletjes. Elsje wordt groot en flink en speelt dapper en met
lust piano.
Wij waren blij met je laatste brief, en hopen, dat je veel van je vacantie
hebt genoten.
Heel veel groeten!

H.

*

Origineel: Leiden, UB.
r. Huizinga's oudste zoon.
2. Dirk de Vries Reilingh (1872-1920), studievriend van Huizinga, arts te Groningen.
3. De psychiater en neuroloog E.D. Wiersma; verg. C.T. van Valkenburg aan Huizinga, 23 juli 1910, n. 7.
4. A.A. Hijmans van den Bergh (1861-1943), hoogleraar interne geneeskunde te Groningen 1912-1918, daarna te Utrecht.
5. Marie Eugenie Vollgraff-Von Hoesslin (1876-1946), echtgenote van C.W. Vollgraff.

144

[ 114]
Andre Jolles (Berlijn/Wannsee) aan Johan Huizinga*
23 februari 1914
Beste vriend.
Ook van mijn kant maar een enkel woord waaruit mijn vreugde over je
briefvan vandaag mag blijken. Ik ben met mijn gedachten veel bij je geweest
en toevallig - of niet toevallig, had ik heden terwijl ik een lezing over heel
iets anders moest aanhooren, mij voortdurend overlegd: hoe het toch in Groningen gaat? Thuis gekomen vond ik je brief. Nu zend ik je alles wat er aan
hoop en goede gedachten in mijn hoofd is.
Spoedig schrijfik eens over andere dingen - ik heb ook het gevoel dat er in
dezen brief niet meer mag staan.
Je vriend A.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 115 ]
Richard Roland Holst 1 (Laren) aan Johan Huizinga*
6 maart 1914
Zeer Geachte Heer
Uw brief ontving ik zooeven en ik haast mij u te verzekeren dat het goede
nieuws mij zeer verheugt. 2
Daar kon nauwelijks iets beter geheuren dan dat. Onnoodig is 't u te verzekeren dat ik er over zwijgen zal totdat het bericht in de krant verschijnt.
Het adres van Arti et Amicitiae zal zeker geYnspireerd zijn door Derkinderen. Het kan bijna niet anders. Daar hij de N.Rott.Ct. niet leest zal hij ook
uw stukje daarin niet kennen. 3
Maar dat de Regeering in zulke aangelegenheden de curatoren noch de
acad. senaten kent is erg genoeg, en past zeker gememoreerd te worden in de
actie tegen het regeeringsbeleid in kunstzaken.
En ik acht het een winst dat het Groningsche geval deze leemte meteen
ook zoo duidelijk is komen aantoonen.
En zoo u en ik daarop wijzen kunnen, dan doen wij een goed werk, eerstens doordat 't bewijst dat de professoren in deze geen schuld hebben, tweedens omdat 't de dwaze tyrannie der regeeringsbureaux aantoont die het
recht van hen die er 't nauwste belang bij hebben, niet erkennen.
Ik hoop zeer dat u u misschien geroepen zult gevoelen eens daarover te
schrijven. De macht van de regeeringsbureaux steunt op de onverschilligheid van 't groote publiek, en zoolang die onverschilligheid blijft is er aan de
macht der regeeringsbureaux niets te doen.
De professoren hadden natuurlijk van meet af aan in deze zaak stem moeten hebben, zij hadden medezeggingschap moeten eischen, hun vertegenwoordigers hadden zitting moeten hebben in 't college dat de bouw voorbereidde.

145

Als u die zijde eens in 't licht wildet stellen dan zoudt u de actie tegen de
handelwijze der regeeringsbureaux zeer steunen. En de kans op een herhaling zou geringer worden.
Na beleefde groeten teeken ik
Hoogachtend uw dw.
R.N. Roland Holst

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. R.N. Roland Holst (1868-1938), beeldend kunstenaar, wijdde zieh na een beginpe·
riode als impressionistisch schilder geheel aan de toegepaste, 'monumentale' kunst.
2 . Rijksbouwmeester J.A. Vrijman en het College van Curatoren van de Groningse
universiteit hadden, buiten medeweten van de Senaat, besloten de aula van het nieu·
we Academiegebouw te laten verfraaien met een allegorische schildering naar ont·
werp van Rudolf en Otto Linnemann uit Frankfurt a.M., van wie reeds eerder een
glasraam was geplaatst. Op 9 maart 1914 richtte de Senaat van de Rijksuniversiteit te
Groningen een gedrukt adres aan Curatoren, met het verzoek bij de regering zodanige stappen te ondernemen dat de beschildering van de aula in het universiteitsge·
bouw, in afwachting van een hernieuwde beoordeling, zou worden opgeschort.
3. Huizinga had in de NRC van 24 februari 1914 een ingezonden brief gepubliceerd,
''Het schilderwerk in het Groninger Academiegebouw'' (niet opgenomen in de bibliografie van zijn V.W.), waarin hij protesteerde dat de hoogleraren niet op de hoogte waren gesteld van aard en uitvoering van de beschildering.

[ 116]
Richard Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga*
12 maart 1914

Zeer Geachte Heer,
Uw beide brieven en 't concept 1 vond ik gisteren bij mijn thuiskomst.
't Lijkt mij veel beter dat ik er niets over zeg wanneer er in de kranten Maandag nog niets gestaan heeft over het besluit van de senaat - ook zelfs geen
toespeling op de mogelijkheid van het verschijnen.
Alleen wel een vermelding, nog eens van het feit, zoo er wel reeds bekendheid aan is gegeven.
Dank u zeer voor de toezending van uw overdruk, 2 mijn vrouw 3 en ik lazen het beide met veel belangstelling. 't Is een goed voorteeken als van de zijde der officieele wetenschap tijdens de 1813-1913 vrijheidsroes, niet zonder
ironie aangetoond wordt, dat een uitgeblazen ei leeg is.
Maar laten wij ons troosten, de kip is nu weer aan 't !eggen! De Nationale
kip, - ouder door een windei zooals 't universiteitsgebouw te Groningen.
Het concept lijkt mij voortreffelijk, en in zijn bondigheid zou ook ik voor
't tweede gestemd hebben.
De moeilijkheid in de verhoudingen tusschen uitvoerder en opdrachtgever
en de representanten der belanghebbende partijen, bewijst wel dat wij nog
heel wat praktijk moeten hebben voor dat groote monumentale opdrachten,
beheerscht naar lichaam en geest, tot uitvoering kunnen geraken. Waar zijn
de grenzen van macht en verantwoordelijkheid en medezeggingschap, dit alles ligt nu nog vaag. Thans is 't, zooals u terecht zegt, nog meer een perso-

nen dan een stelselkwestie. Maar zoo zal 't en zoo mag 't niet blijven in de
toekomst. Dat 't voor 't eerst weer een probleem is voor vele onzer, dat is 't
beste en hoopvolste voorteeken. Dat is 't einde der onverschilligheid.
Na beleefde groeten
Hoogd uw dw.
R.N. Roland Holst

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Van het adres, opgesteld door de Senaat van de Groningse universiteit.
2. J. Huizinga, ''De betekenis van 1813 voor Nederland's geestelijke beschaving''.
3. Henriette Roland Holst-van der Schalk (1869-1952), schrijfster en politiek activiste.

[ 117]
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
23 maart 1914
Beste Jakob en Mimi,
De laatste 14 dagen zijn nog al heel goed geweest. Mary is in allerlei opzichten prachtiger en beter geworden, en voor eenige dagen is er een aanmerkelijke vooruitgang gekomen in de bewegelijkheid van het been. Het
voorjaar begint met heerlijk zonnige dagen. Zoodat zij nu al tweemaal in
onze heerlijke serre zieh door de zon heeft kunnen laten beschijnen. Het is
in zoo'n ziektetijd verbazend veel waard, een goed en prettig huis te hebben.
De rust en het mooie uitzicht, de zon en het licht aan alle kanten, dat zijn allemaal dingen, waar Mary veel van geniet, om nog niet te spreken van het
gemak, zooveel kamers op een verdieping te hebben, die onderling in het geheel niet gehoorig zijn. Wij verplaatsen haar over de heele benedenverdieping met het grootste gemak, nl. zittende in een schommelstoel, die als slee
dient. De menschen zijn bijzonder lief voor haar. Van Marika Vollgraff
schreefik je al eerder. Dan is Peter van Anrooy ook bijzonder hartelijk; hij is
nu al tweemaal uit Arnhem overgekomen voor een gezellig bezoekje en een
mooi pianoconcertje. En een pianiste, Mej. Walen, die wij anders weinig
kennen, is toen ze bij de Reilingh's logeerde, op een Zondagochtend expres
hierheen gekomen, om voor Mary te spelen.
De kinderen zijn goed, behalve dat Elsje met een kleine sinus-catarrh thuis
zit. Margaretha is allerliefst, ze loopt en speelt en praat op haar manier, een
heerlijk vroolijk kindje, dat ook recht kwaad kan worden.
De drukten voor de komende universiteitsfeesten nemen band over band
toe; bij al mijn andere functies moet ik de historische feestrede in de Nieuwe
Kerk houden; Majesteit komt ook. Het is 29 Juni tot 1 Juli.
Nu heel veel groeten van en aan allen!

H.
Dank voor Jakob's briefvan 19 Febr.!

*

Origineel: Familie Huizinga.

147

[ II8]
Richard Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga*
24 maart r9r4
Zeer Geachte Heer.
Het zal toch ongetwijfeld indruk maken het schrijven van de academische
senaat, ook al heeft 't geen gevolg.
Ik geloof dat door 't Groningsch geval veel koppen opgehelderd zijn, en
dat kan alles ten goede komen aan de actie tegen de Regeeringsplannen voor
den Haag. Door schade en schande worden wij wijs, en wij hebben in deze
zaken allen nog veel wijsheid noodig voor wij recht hebben op schoone monumentale werken. 't Is een goed dingte weten, dat wij op u ook altijd kunnen rekenen in de komende actie tegen die muffe bureauinvloeden. Van de
intellectueelen en kunstenaars zullen wij 't moeten hebben.
Met vriendelijken groet
Hoogd uw dw.
R.N. Roland Holst

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ II9]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
26 maart 1914
Zeer Geachte Heer.
Alvorens ik uw briefbeantwoord dien ik vanmiddag ontving, wil ik u even
een aangename tijding mededeelen, die ik hoop dat waar zal blijken. Ik was
zooeven bij 't kamerlid Polak, 1 die heden toevallig op 't ministerie moest zijn
en daar van een ambtenaar hoorde dat inderdaad de beschilderingen in de
aula stop waren gezet, als gevolg van 't adres der professoren. Ik ben enorm
benieuwd om de verdere details te hooren, 't zou een prachtig en onverwacht
succes zijn en een groot echec voor de Bureau's. Laten wij hopen dat 't
werkelijk waar is. En als 't waar is, dan moeten wij zien te zorgen, dat 't niet
een nationalistisch succes wordt, doordat zij de duitschers wegjagen om er
een ongelukkig Hollandertje voor in de plaats te krijgen, maar dat 't succes
vooral in 't echec der Rijksbureau's bestaat, want dat is voor de groote gang
van zaken zeker 't meest waardevol. Groningen is toch verloren, de eenige
winst die 't kan brengen is de prestige ondermijning van de Rijks architecten.
•
Uw briefwas mij bijzonder welkom, ende details die u mij schrijft ben ik
blij te bezitten, want zij kunnen bij de een of andere onverwachte wending
in den strijd van groote waarde zijn.
Uw raad volg ik op, ik ga den Heer Tj. v. S. 2 niet in de kraut bestrijden,
een krantenpolemiek heeft zooveel bezwaren vooral als de tegenstander niet
van de eenvoudige eerlijkheid is om open te kunnen bekennen. Dan wordt
toch alles vertroebeld onder een te veel van woorden. Daarbij kan ik hem,

wanneer ik in A'dam spreek, wel te pakken nemen, ende kranten zorgen dan
wel dat 't naar Groningen komt. Polak vertelde mij een goede grap. Hij had
zieh van den domme gehouden, en nadat van Starkenborgh zijn speechje
had gelezen ongeveer, had hij hem gevraagd ''die Rodler waar u 't over hadt,
als die geen duitscher is, wat is hij dan?'' En tot antwoord kreeg hij ''ik geloof een Oostenrijker'' .3 Ik denk dat dit nu eens een opdracht van Vrijman
was, die de Heer v. St. gewetensvol uitvoerde. Mocht het bericht over de
schilderingen onjuist zijn, dan lijkt het mij ook aangewezen dat er in de 2e
kamer nog eens over zou worden gesproken, en naar 't adres der Gr. professoren gevraagd werd; en naar het antwoord van den minister. Zou Mr. Limburg4 dat niet moeten doen? Mij dunkt hij is daartoe aangewezen.
Onder de 2de kamerleden die ik persoonlijk ken, is er niet een die zulke zaken met overtuiging en met natuurlijk inzicht zou kunnen behandelen. Dit
is wel het geval met Henri Polak, maar die zit in de Iste kamer.
U zult rnij wel voor een echten querulant houden, toch, ik kan 'tu verzeke·
ren, ben ik dat niet.
Met vriendelijk groet
gaarne uw dw.
R.N. Roland Holst
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Henri Polak.
2. B. Tjarda van Starkenborgh Stachouwer (1859-1936), burgemeester van Groningen, curator van de Rijksuniversiteit te Groningen en lid van de Berste Karner. Tijdens het debat in de Berste Karner op 19 maart 1914 over de affaire rond het schilderwerk in het Groninger academiegebouw verdedigde Van Starkenborgh tegenover
Henri Polak de houding van de rijksbouwmeester en de Curatoren.
3. Ferdinand Hodler (1853-1918), Zwitsers symbolistisch schilder.
4. J. Limburg (1866-1940), Vrijzinnig Democratisch afgevaardigde in de Tweede Karner sedert 1905.

[ I20]

Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
29 rnaart 1914
Beste Jakob en Mimi,
Gisteren kregen we je aangeteekende brief rnet het mooie kleedje en de
aardige botermesjes, waar we heel blij rnee zijn, en niet minder met de goede
berichten. Ik hoop, dat Mirni intusschen weer goed aangesterkt is.
Gelukkig kan ik van hier ook gunstige berichten zenden. Behalve dat
Mary de laatste weken weer veel krachtiger is geworden en zieh heel wel
voelt, is er een belangrijke vooruitgang in het been, zoo zelfs, dat zij alweer,
steunende op Zuster of mij, van haar bed naar de huiskamer loopt. Dat hadden wij zelfs een week geleden nog niet kunnen denken. Het voorjaar begint
te kornen; zoodra de zon schijnt, wordt zij in de heerlijke serre gereden.
De kinderen zijn goed. Je vraagt, of ze nog prentbriefkaarten verzamelen;
ik rnoet zeggen, daar merk ik niet veel meer van; ze vinden het wel prettig,
149

als de post hun er een brengt, maar eigenlijk verzamelen doen ze niet meer.
Wat genoegelijk om een nieuw huis in te richten, zooals jullie gaat doen.
En wat practisch, zoo'n logeerpaviljoen, als Mimi het daarmee tenminste
niet te druk krijgt.
Ik heb verleden week pas geschreven, dus voor ditmaal genoeg. Hartelijke
groeten!

H.
*

Origineel: Familie Huizinga.

[ 121]

Richard Roland Holst aan Johan Huizinga (Groningen)*
2 april 1914
Zeer Ge achte Heer.
Uw weigering vreesde ik, maar wilde 't toch niet onbeproefd laten de bijzonder grappige schetsen aan de vergadering te vertoonen.
Ik wist wel, ook dat zelfs was tot hier doorgedrongen, dat u uit ieder papiertje een charge kunt knippen, maar dat niets en niemand veilig is als u een
potlood bij u hebt, dät wist ik niet - maar ik heb 't tot mijn groot amusement
geleerd.
De schilderingen zullen wel gauw klaar zijn, zulk soort menschen als Linneman zijn vlot van hand en vlak van geest, en kennen geen twijfel, 't gaat
dus als zij eenmaal beginnen zoo gauw als biefstuk snijden.
Berichten uit den Haag doen mij vermoeden dat bij een goed geprepareerde aanval en een doortastende aanval, de Rijksbouwmeesters niet zoo erg beschut staan. Ik ben vol hoop, maar zal blij zijn als de actie voorbij is want 't
neemt al mijn tijd in beslag. Maar de zaak is 't waard, en wij moeten er maar
doorheen. De redactie van 't groene weekbl. zal ook u in 't geding halen, en
u moogt niet weigeren! den brief daarover zult u wel spoedig krijgen. 1
Met vriendelijken groet in haast
uw dw. R.N. R.H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. De passage na de komma toegevoegd in de kantlijn.

[ 122]

H. Wiessing 1 (weekblad De Amsterdammer, Amsterdam) aan Johan Huizinga*
5 april 1914
Hooggeleerde heer,
In overleg met eenige personen, die ook gaarne een poging waagden om te
verkrijgen, dat het Binnenhofvoor zijn verbouwing2 niet overgeleverd wordt
aan een der kunst-onmachtige bureaux in den Haag, heb ik aan een zeer
klein aantal heeren ''aesthetici'' bijgaande ''vraag'' voorgelegd. 3 Ten zeerste

zoude ik het op prijs stellen indien U voor onze kleine enquete op deze vraag
zoudt willen antwoorden. Het zal de goede zaak baten.
Met de meeste hoogachting
Gaarne Uw zeer dw.
H. Wiessing

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Henri P .L. Wiessing (1878-1961), hoofdredacteur weekblad De Amsterdammer ('De
Groene') tot december 1914, daarna hoofdredacteur van De Nieuwe Amsterdammer.
2. Er bestonden plannen om het Binnenhof uit te breiden met een nieuwe parlementszaal voor de Tweede Karner en een nieuw ministeriegebouw.
3. De vraag luidde: ''Is het Rijk verplicht zijn groote representatieve bouwwerken,
zooals een Parlement, een Universiteit, een Paleis, door de Rijksarchitecten te doen
ontwerpen ofmag en kan de Overheid tot dit doel zieh van andere hulp verzekeren?''
Huizinga's antwoord verscheen in De Amsterdammer van 19 april 1914 07.W. IX,
xxvi-xxvii). Ook de overige inzenders (H.P.G. Quack, S. Muller Fzn., A. Pit en Jan
Kalf) veroordeelden het monopolie van de Rijksbureaus.
[ 123]

Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
11 april 1914
Beste Jakob en Mimi,
Ik kom noch tot lange noch tot geregelde brieven; er is zooveel te doen voortdurend. Ditmaal allereerst hartelijk dank voor de mooie zakdoekjes voor Elsje,
(Elisabeth beginnen wij haar te noemen), de bijzonder aardige reisbeschrijving, die ons een heel levendige indruk gaf, en de gelukwenschen met Mary's
verjaardag. Ik zal de mededeeling, dat Mary 6 Maart en niet 6 April verjaart,
nu langzamerhand maar laten drukken, en je jaarlijks die tijdig toezenden!
Maar daar is het niet minder om, hoor! ga rustig zoo voort, als je het prefereert.
Wat de toestand hier betreft het volgende. De vorige week was een glanspunt, Mary deed geheel als een reconvalescente; zij loopt nu weer gesteund
van de eene kamer naar de andere, en heeft toen met een paar heerlijke voorjaarsdagen zelfs buiten gezeten. Deze week beleven wij weer een kleine terugslag. Er zijn weer rheumatische lasten opgekomen, zooals ze van den beginne af de ziekte bij tusschenpoozen hebben begeleid, telkens weer wat anders. Daardoor is nu de heele toestand weer wat minder, maar wij hopen, dat
het van voorbijgaanden aard zal zijn, evenals vroegere malen.
Vandaag is Zuster Hofsteenge na er eerst van ongeveer 10 - 20 Dec. en
daarna van 21 Jan. tot heden te zijn geweest, vertrokken, en opgevolgd door
Zr. De Vlieger, een jong persoon, die gelukkig ook heel goed lijkt. Elsje is
met zuster naar Amsterdam gegaan om bij de Van der Waals'en te logeeren.
Dirk heeft wat kou gevat, wat hem altijd terstond op keel en ooren slaat;
gelukkig lijkt het ditmaal van weinig beteekenis. De kleine Margaretha is
werkelijk een buitengewoon schattig kindje, een genot voor iedereen.
Hartelijke groeten!

H.
*

Origineel: Familie Huizinga.
151

[ 124]
Richard Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga*
rr april r914
Zeer Geachte Heer.
Zeer benieuwd ben ik wat de senaat nog voor een protest in petto heeft, ik
zie er gretig naar uit. 1
De hooggeroemde onpartijdigheid der pers maakt, dat nu zelfs 't Handelsblad overneemt wat een provinciaalsch krantje voor bewonderends schrijft
over 't werk van de firma Linnemann! Ik heb den 8sten in A'dam den heer
Tj. van Starkenborgh goed te pakken genomen, maar zoover ik zag, hebben
de kranten dit deel niet in 't verslag opgenomen. Maar hij krijgt 't nog in ''de
Gids'' te hooren ... maar pas in Juni. 2
Ik heb weinig hoop op de architecten - in 't groot genomen zijn 't allen bu·
reaufrikken zonder een spat echt artiestenbloed. Zij vinden 't heel prettig als
ik scherpe dingen zeg die zij niet durven zeggen, maar zullen mij verder in
mijn hemd laten staan, - ik verwacht niet anders. Zij zijn en bloc genomen,
te burgerlijk en te kleinzielig om zieh tot een referendum op te werken. En·
fin als wij nagaan uit welke achterbuurten van de kunst de architectuur
komt, in wat voor omgeving zij geleefd heeft de laatste twee eeuwen bijna, ja
dan mogen wij ons niet verwonderen, - en nog blij zijn, dat er eenigen zieh
uit dat milieu hebben opgewerkt. Maar als je dan bedenkt dat zij toch geroe·
pen zullen zijn in de toekomst de leiding te nemen, dan ... ja dan ga ik maar
slapen, biddend dat ik niet zal droomen.
En wensch u goeden nacht
gaarne uw dw. R.N. R.H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. De curatoren van de Groningse universiteit achtten het passend dat rijksbouwmeester J.A. Vrijman bij gelegenheid van de lustrumfeesten een eredoctoraat zou
ontvangen. De Senaat besloot in plaats daarvan eredoctoraten toe te kennen aan een
aantal kunstenaars van de moderne richting, onder wie A.J. Derkinderen, die naar
veler mening de wandschilderingen had moeten uitvoeren.
2. R.N. Roland Holst, ''Kunst als regeeringszaak'', De Gids 78 (1914) II, 514-532.
Over de Groningse zaak ende houding van Van Starkenborgh in het Berste Kamerdebat 521-527.

[ r25]
Johan Huizinga (Groningen) aan Peter van Anrooy*
r6 april r914

B. P.
Vriendelijk dank voor je briefje. Sinds gisteren gaat het met Mary weer
vrij wat beter, en hopen we, dat de lastige hoofdpijn weer aftrekken zal. Je
antwoordt niet op mijn vraag over het orgelspel op Dinsdag? 1 Schrijf je mij
daar nog even met een enkel woord over?
Ik ben blij dat Charivarius2 je vermaakt heeft. Hoe vondt je Mengelberg, 3

die ''het orkest zieh deed verheffen''?
Hartelijke groeten! Heb je gehoord van de plotselinge schrik bij de Reilingh's? Tilly kreeg een aanval van appendicitis, alles was al gereed voor
operatie, wat natuurlijk in haar toestand niet licht te tellen was. Gelukkig
schijnt het vanzelf weer over te gaan.
t.t. J.H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, Gemeentemuseum.
1. Op 30 juni 1914 tijdens de lustrumplechtigheden in de Nieuwe Kerk te Groningen. Tot Huizinga's taken als lid van de lustrumcommissie behoorde het organiseren
van de muzikale bijdragen.
2. G. Nolst Trenite (1870-1946), leraar Engels aan de HBS te Haarlem en in de periode 1897-1905 Huizinga's collega, verzorgde onder de naam 'Charivarius' in De
Groene Amsterdammer een rubriek waarin hij de spot dreef met onzorgvuldig taalgebruik.
3. Willem Mengelberg (1871-1951), dirigent Concertgebouworkest te Amsterdam sedert 1895.
[ 126]

Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
28 april 1914
Beste Jakob en Mimi,
Gisteren kwam je brief met de allerliefste prentjes van Märle; 1 dat in de
badmantel vooral is bijzonder aardig, maar het andere ook.
Ik moet je helaas berichten, dat op de verblijdende vooruitgang van Maart
weer een geduchte tegenslag is gevolgd, die wij nog allerminst te boven zijn.
Niet een terugkeer van de oude verschijnselen; de verbetering die er was,
vooral van het been, is wel gebleven. Maar sinds begin April is langzaam een
periode ingetreden van allerlei rheumatische pijnen, ook veel hoofdpijn, en
steeds meer maagongesteldheid. Dat laatste is nu sedert een week het beheerschende, en heel bijzonder vervelend. Zij kan letterlijk niets inhouden; op de
voorzichtigste en miniemste voedingspogingen volgt toch telkens nog weer
eens braken. Af en toe schijnt het wat beter te gaan, maar gewonnen hebben
we toch eigenlijk nog niets. Daarvan gaat zij zieh natuurlijk hoe langer hoe
zwakker voelen, veel zieker dan in de ergste tijd tevoren; van opstaan is geen
sprake meer, voor lezen is zij ook te slap. Een buitengewone teleurstelling in
een woord. Dirk Reilingh meent, dat dit wel weer terecht zal komen, maar
tot nu toe schiet het niet op.
Zuster De Vlieger, die sedert Paschen Zuster Hofsteenge vervangt, is gelukkig een even uitstekende en aangename verpleegster. De andere komt
eind Mei terug, en kan dan onbepaalden tijd blijven.
De kinderen zijn gelukkig goed; wel heeft Dirk nog eens zijn paaschvacantie verspeeld met een oor- en keelcatarrh, maar gelukkig geen hevige; hij gaat
nu weer gewoon naar school. Klein Zusje is meer dan lief, een zonnetje in
huis.
Het beste met jullie gezondheden, en hartelijke groeten!

H.
153

*

Origineel: Familie Huizinga.
.
. .
.
1. Märle Huizinga (*1911), dochter van Jakob en Marianne Hu1z1nga-Bend1en.

[ 127]
Johan Huizinga (Groningen) aan de voorzitter van de Lustrumcommissie*
II mei 1914

Waarde Collega,
Ik zie mij genoodzaakt, de senaatscommissie te verzoeken, verder niet op
mij te willen rekenen voor werkzaamheden en vergaderingen. Zoodra ik gelegenheid heb, zal ik een memorandum inzenden omtrent verschillende dingen die ik in handen had. Wordt mijn advies op bijzondere punten gewenscht, dan zal ik het steeds gaarne geven.
De proef van het voorwerk zal ik, zoover mogelijk, afwerken.
Met vr. groet,
Gaarne de Uwe,
J. Huizinga

*

Origineel: Groningen, RA.

[ !28]
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
•
14 me11914

Beste Jakob en Mimi,
Sedert mijn laatste bericht is de toestand steeds ongunstiger geworden:
maag, keel en daarbij hoofdpijnen, die steeds erger worden. Toch waren wij
er nog niet op voorbereid, dat het plotseling Zondag zoo werd, dat R. het
noodig vond, Moeder en J anKees te laten overkomen. Er is nu een gunstiger
toestand op gevolgd: door morfine is eerst de hoofdpijn die nu met convulsie
en benauwdheden gepaard ging, tot bedaren gekomen, en sedert een paar <lagen ligt zij, met heel weinig morfine maar, meest rustig en licht te slapen, af
en toe komt nog even de hoofdpijn op; de pols is goed; in de wakkere oogenblikken is zij volkomen helder en belangstellend en voelt zieh beter. Of wij
uit die toestand eenige hoop mogen putten, durf ik niet uitmaken; in ieder
geval is het voor haar dragelijker.
JanKees vertrekt vanmiddag weer. Marika Vollgraff is er den heelen dag.
Bij de andere zuster, die ook uitstekend is, is zr. Hofsteenge terstond teruggekomen en heeft zieh vrijgemaakt uit de kraamverpleging waar zij nog in
was. Ik heb dus alle mogelijke hulp en steun; ook Dirk Reilingh is buitengewoon liefen zit hier heele tijden en komt 4 maal per dag. De kinderen gaan
niet naar school; zij blijven er wel vroolijk bij, al hebben Elsje en Dirk er wel
wat mee te doen.
154

Wanneer je nog geen ander bericht hebt gekregen, als deze briefje bereikt,
moet je maar denken, dat het gunstig is.
Hartelijke groeten,

H.

*

Origineel: Leiden, UB.

[ 129]
Johan Huizinga (Groningen) aan G. Tonkens*
•
20me11914

Lieve Tante,
Ik moet U helaas antwoorden, dat het met Mary in het geheel niet gocd
gaat. Wanneer ik U niet eerder van de langzame achteruitgang geschreven
heb, die op de schijnbare beterschap van Maart is gevolgd, is het omdat het
zoo verdrietig is daarover te schrijven. Zondag 10 Mei is de toestand zoo ver. ergerd, dat de dokter onmiddellijk gevaar zag, en haar Moeder en broer telegrafisch gewaarschuwd werden. Daarop is nu wel een stilstand gevolgd, op
sommige punten als men wil eenige vooruitgang, maar hoop mag ons dat,
naar her schijnt, niet geven. De vooruitzichten blijven hoogst ongunstig.
Zij lijdt gelukkig sedert dien Zondag weinig, slaapt veel en meent op den
duur wel weer beter te zullen worden. Er zijn twee verpleegsters, dan is
Moeder hier gebleven, een heel trouwe vriendin van Mary komt elken dag
van 's morgens tot 's avonds; ik heb dus veel hulp en steun.
De kinderen zijn goed; ze gaan na eerst een week van school te zijn gehouden, nu weer daarheen. Gelukkig verliezen kinderen hun vroolijkheid niet
licht. Het kleine zusje is allerliefst; het loopt en praat en komt af en toe Moeder begroeten.
Hartelijke groeten!
Uwtg. Han H.
Deze omstandigheden zijn ook de oorzaak, dat ik Uw verjaardag verzuimd
heb. Nog wel gelukwenschen!
* Origineel: Familie Huizinga.

[ 130]
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
•
23me11914

Beste J. en M.
Ik kan weinig nieuws meedeelen. De toestand is niet achteruitgegaan maar
ook niet belangrijk verbeterd. Zij gebruikt nu wat meer voedsel en verdraagt
dat goed, de nachten zijn rustig, overdag is zij af en toe heel genoegelijk aan ·
't praten, andere tijden weer ligt zij heel stil of slaapt. Elk beter oogenblik
geeft in huis weer opgewektheid en hoop, maar het blijft toch een treurige

155

toestand. Gelukkig lijdt zij weinig pijn, af en toe is het hoofd nog wat lastig
•
maar niet erg.
Ik zal de volgende week weer schrijven.
Groeten,

H.

*

Origineel: Familie Huizinga.

[ 131 l
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
•
30 me11914
Beste Jakob en Mimi,
De afgeloopen week is wat minder geweest dan de vorige, zonder dat de
verandering groot is. De nachten waren wat minder rustig; hoofd en maag
gaven meer last, en zij voelt zieh zwakker en minder goed.
Dezer <lagen is Hijmans van den Bergh nog eens in consult geweest. Altijd
weer de slotsom: het kan haast niets anders zijn dan een hersentumor, hoewel het verloop heel vreemd is, en men verschillende verschijnselen anders
zou verwachten. En tenslotte ''wi·j kunnen ons vergissen''.
Ik tracht nog altijd vast te houden aan het kleine beetje hoop, dat daarin
ligt. Maar ik zie, dat deze toestand niet onbepaald kan duren, en dat er verbetering zou moeten komen, om niet verloren te zijn.
Nog altijd is zij in elk goed oogenblik niet alleen vol geduld, want dat begeeft haar nooit, maar ook opgewekt, belangstellend en vol zorg voor andere
menschen. Moeder is nu tijdelijk naar Lochern vertrokken, maar komt binnen kort terug.
Hartelijke groeten.

H.

*

Origineel: Familie Huizinga.

[ 132]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
6 juni 1914
Geachte Heer Huizinga.
Uw vriendelijk schrijven 1 bracht mij er toe in mijn oude schilderstudies te
gaan zoeken.
Daar vond ik het schilderij dat u bedoelt, de schepen in den haven van
Hattem. Het schilderij van den tuin met 0.1.kers is eerst naar Engeland geweest en nu terug in een collectie te A'dam. Ik zag 't zelfnooit terug. 2
't Was gezellig op zoo'n hopelooze regendag in die oude dingen te scharrelen. Ik heb helaas veel te veel vernietigd, verbrand en verwaarloosd. Door
uw schrijven nu kwam ik er toe 't restje eens goed na te kijken en zocht er

een r5tal dingen uit, die ik deze week nog naar Heydenrijk 3 zal brengen om
schoon te maken, opnieuw op te spannen en opnieuw te vernissen.
De schuiten in kwestie gaan dan mede, en opgekalefaterd zal ik ze dan naar
Helpman expedieeren, als u bereid bent ze even eenvoudig te accepteeren als
ik ze geef.
Ik vind 't aardig zooals u er over schreef, bij mij standen ze 23 jaren lang
in een donkere hoek, u haalde ze er uit, en als u nu maar niet denkt dat u
daar een beleefdheid voor terug moet doen, dan vind ik 't erg aardig ze bij u
veilig te weten - veiliger dan bij mij.
U zult wel even moeten wachten, want Heydenrijk neemt zijn tijd voor
zulke werkjes.
Ook hoop ik dat ze u niet tegenvallen, ik kan 't nu best zien alsof 't niet
van mij is, dus objectief oordeelen, wat de deugden er van ook mogen zijn,
nieuw is 't niet, maar ik was net 22 geworden toen ik 't maakte. Die oude
dingen met al de jeugdherinneringen die er om heen zijn, rustig weer te zien,
maakte mijn dag ondanks alle kilheid warm.
Wilt dus de schuiten als een visitekaartje met p.r. 4 (voor de opwekking) beschouwen, en ze als zoodanig ook aannemen. In uw buurt is een schilderijtje
beland uit denzelfden tijd als 't zonnige tuintje met kers, ja ik geloofzelfs in
dezelfde maand geschilderd. 't Hing bij een mijnheer Wagner te Winschoten. 't Was aangekocht voor de verloting op Arti, en hij trok 't. Edz. Koning 5
heeft 't eens van hem willen koopen, als jongen man nog, maar hij vroeg te
veel ... ik meen J roo!!
Ik zend u hierbij nog een overdrukje, en wel daarom omdat ik u er door wil
bewijzen dat mijn liefde voor de schilderijkunst niet minder is, al gaat heel
mijn belangstelling thans naar een andere cultuur.
Met vriendelijken groet
gaarne de uwe
R.N. Roland Holst
Gaat u de Werkbund tent. in Keulen niet eens zien, 't moet enorm intressant
zijn. Ik ga deze week er heen in opdracht van het Handelsblad, en verheug
mij er zeer op. 6

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Over de inzending van Roland Holst op de tentoonstelling van Pictura te Groningen in 1892. Verg. J. Huizinga, V. W. VI, 482 (1924): 'Weinig schilderijen die ik later
heb gezien, staan mij, na meer dan dertig jaren, zoo duidelijk voor den geest als die ik
daar zag. Van Bauer een straat in Cairo, van Verster een voorjaarszonlicht over een
schuin dak, van Roland Holst een tuin met oostindische kers en donkere oude schui·
ten in den IJsel, beide getuigend, hoe gemakkelijk hij had kunnen triomfeeren in het
impressionisme, eer hij den moeilijker weg koos, dien zijn diepste bezieling hem
wees.'
2. Nu Rijksmuseum Amsterdam.
3. Lijstenhandel op het Rokin te Amsterdam.
4. Pour remercier.
5. Edzard W. Koning (1869-1954), ontwerper en illustrator.
6. ''Brieven uit 1914 over den tentoonstelling van den Duitschen 'Werkbund''', herdrukt in R.N. Roland Holst, In en buiten het tz;' (Amsterdam 1940) 55-88.
1.

157

[ 1 33]

Cornelis van Vollenhoven1 (Leiden) aan Johan Huizinga*
•
•
7 JUnl 1914

Amice.
2
Zeer hartelijk dank voor uw Ommelanden, waarvan ik, door den Zondag
begunstigd, het eerste stuk reeds verslonden heb. Laat u nooit overhalen tot
de, op zooveel lager plan staande, meer moderne archivalia- en berichtenstudie van na 1500; uw soort werk is veel ontmoedigender en tragervloeiend,
maar de daartoe noodige divinatie. en scheppingskracht veel grooter en
schooner. Het komt vol vreugde naast uw Bourgondiers te staan.
Door de Eysinga's 3 hoor ik van uw bitter huiselijk leed. Sterkte!
Uw C. van Vollenhoven.
De lezing met groot genoegen voltooid. Voor blz. 28 zoudt ge in ons Indie,
denk ik, wel een voorbeeld kunnen vinden van twee inlandsche rassen.

*

Origineel: Leiden, UB.
I. Cornelis van Vollenhoven (1874-1933), sedert 1901 hoogleraar in het adatrecht van
Nederlands-Indie en het staats- en administratiefrecht van Nederlands-lndie, Suriname en Curagao te Leiden.
2. J. Huizinga, ''Hoe verloren de Groningsche Ommelanden hun oorspronkelijk
Friesch karakter?'', Driemaandelij'ksche Bladen, uitgegeven door de Vereeniging tot
onderzoek van Taal- en Volksleven vooral in het Oosten van Nederland, 14 (1914) 1-

77 (V.W. I, 464-522).
3. W.J.M. van Eysinga en zijn echtgenote, C.L. van Eysinga-van Hogendorp. Van
Eysinga (1878-1961), hoogleraar administratief-, staats- en volkenrecht te Groningen
1908-1912, hoogleraar volkenrecht te Leiden 1912-1931, nadien lid van het Permanent
Hof van Internationale Justitie te 's-Gravenhage.

[ 134]
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
12 juni 1914
Beste J. en M.
Ik heb de vorige week niet bijtijds geschreven. Veel anders is er niet mee te
deelen. De toestand blijft ongeveer gelijk; het braken is toegenomen tot voor
eenige dagen; nu lijkt het !er iets beter. Het hoofd houdt zieh de laatste <lagen heel goed. Zij wordt natuurlijk wel voortdurend zwakker, maar heel
merkbaar is dat toch niet. Haar geest blijft steeds even helder. Of nu eigenlijk de hoop in mij de overhand heeft of niet, ik weet het waarlijk niet meer.
't Is maar wachten wat ieder dag weer brengt. De groote verergering wordt
nu Zondag 5 weken.
Hartelijke groeten! Schrijf vooral zoo, dat ik het Mary kan voorlezen, of
sluit aparte briefjes in.
H.

*

Origineel: Familie Huizinga.

[ 135]
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
•
•
19 JUnI 1914
Beste J. en M.
Sedert het eind van de vorige week is er eenige verbetering gekomen. Nadat eerst de hoofdpijnen geheel zijn weggebleven, is vervolgens ook het braken bijna plotseling zoo goed als opgehouden. Wel geeft zij nog af en toe
veel slijm op, wat haar ook wel veel last geeft, maar de maag schijnt daar
toch buiten te blijven. Ook slaapt zij beter. Het lijden is dus zeker veel geringer; toch voelt zij zieh overdag nog volstrekt niet goed, 't is of zij haar moeheid en zwakheid nu meer voelt dan eerst; misschien ook mee, doordat zij
weer wat minder morphine krijgt.
Wat nu deze wending ons verder brengen moet, ik weet het waarlijk niet,
en kan ook nauwelijks erover denken. Er komt bij tijden een soort van afstomping over mij, een middentoestand tusschen hoop en lijdelijk afwachten, waarbij ik aan de toekomst niet veel kan denken.
Er is nu weer een andere verpleegster: de eene, Zr. De Vlieger, moest rust
hebben; nu is voor haar Zr. Latenstein gekomen, bij Zr. Hofsteenge.
Dank voor de brief met het allerliefste portretje van Märle. Ik heb het in
een lijstje bij Mary op de schoorsteenmantel gezet. Hierbij doe ik nog eentje
van Margaretha, dat al een maand of wat oud is, en haar niet op zijn mooist
geeft. 't Is een buitengewoon vroolijk en gemakkelijk kindje, een lust om te
zien met haar blonde krullen en gezonde wangen. Zij gaat dagelijks vooruit
met praten. Jakobis nu van Aa-aa bevorderd tot Ja-kob, de anderen noemt zij
Eisje, Dikkie en Loete.
Over anderhalve week zijn de groote academiefeesten. Ik zal er niet anders
aan doen dan door het houden van de historische rede, waarvoor ik de vorige
maand eerst al had bedankt, maar die ik op verzoek toch weer op mij heb genomen.1
Hartelijke groeten!

H.
*

Origineel: Familie Huizinga.
1. Huizinga's rede werd op 1 juli 1914 voorgedragen door Is. van Dijk (1847-1922),
hoogleraar theologie te Groningen.

[ 136]
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
5 juli 1914

B. J. en M.
De afgeloopen week heeft weinig verandering gebracht. De eene dag was
wat rostiger dan de andere, maar zij is nog steeds in de war, herkent de menschen wel, en is ook wel in staat, een gedachte goed op te nemen, maar fanta- ·
seert dan weer door, meest op een weinig angstige en nog al goedaardige ma159

nier. Zij blijft ook daarin zieh zelf, en heeft het altijd over het gemak en de
zorg voor anderen. Verder lijdt zij niet; meest is er een kinderlijk tevreden
trek op haar gezicht; het eten gaat nogal heel goed, en de meeste nachten zijn
rustig geweest. Gisteravond leek het wat bedenkelijk; zij was in een vreemde
slaap of bewusteloosheid, die D.R. 1 zorg gaf, maar daarop is nu vandaag
weer een betrekkelijk heel goede dag gevolgd.
Drie van de kinderen hebben een beetje koorts gehad van een licht keelinfectietje, dat sterk rondgaat. 't Is nu zoowat weer klaar.
Hartelijke groeten!

H.

*

Origineel: Familie Huizinga.
1. Dirk Reilingh.

[ 137]
Richard Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga (Groningen)*
6 juli 1914
Geachte Heer Huizinga.
Uw vriendelijk schrijven was mij zeer welkom, en ik ben blij dat de zending die in zoo droevige dagen bij u kwam binnen vallen, klaarblijkelijk niet
indringerig heeft aangedaan, en als een stoornis.
Van den Heer de Vries Lam 1 die hier een nacht logeerde hoorde ik reeds
hoe zwaar deze tijd voor u is, maar zoo zorgelijk sprak hij toch niet, als ik nu
vrees dat het is. Mijn aanbod om u 't schilderij te zenden kwam in der tijd
voort uit de begeerte, wetend hoe 't bij u was, om een vriendelijkheid te
doen, waar mijn vrouw en ik in die <lagen zelfzoo goed wisten wat zorgen en
wat verdriet beteekenden, en hoe een vriendelijkheid dan soms werkt.
't Beste
gaarne uw R.N. Roland Holst
P .S. Een vergulden lijst is zeker wat dit schilderij noodig heeft, ik zou 't er
zelf zeker ook om geplaatst hebben.
·

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Dirk de Vries Lam (1869-1937), directeur Kunstacademie 'Minerva' te Groningen.

[ 138]
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
IO juli 1914
Beste J. en M.
Dezer dagen kwam je antwoord op mijn noodlottig bericht van midden
Mei, 't Is nu twee maanden later, we hebben alweer vooruitgang gezien,
hoop gekregen, weer teleurstelling, en nu weer een stationaire toestand,
waaraan zelfs enkele gunstige momenten niet ontbreken. De voeding gaat nu
bepaald goed; ook is de retentie, die er was, opgehouden. Tot gisteren was
160

de inhoud van Mary's waanvoorstellingen, waarin zij voortdurend blijft,
zonder uitzondering heel vroolijk en opgewekt; zij was steeds kinderlijk welgemoed, en meent niet ziek te zijn. Sedert gisteren wisselt dat helaas af met
buien van verdrietigheid en, maar ten deele reeel, pijngevoel. Maar altijd
blijft zij even lief en zacht; geen onvriendelijk woord komt er uit, en iedereen behandelt zij even lief.
Ondanks alles vat ik telkens nog weer hoop op, die soms zelfs overgaat in
vast vertrouwen. Heele reeksen verschijnselen zijn nu steeds weer tegen elke
verwachting verdwenen. Maar mijn verstand waarschuwt mij tegen ijdele illusies.
Je kunt rekenen, dat, zoolang je geen telegrafisch bericht krijgt, het ergste
niet gebeurd is. Mocht het mij en ons allen nog bespaard blijven!

H.

*

Origineel: Familie Huizinga.

[ 139]
1
Johan Huizinga (Groningen) aan Albert Verwey *
10 juli 1914
Zeer Geachte Heer,
Hartelijk dank ik U voor Uw vriendelijk schrijven, dat mij goed deed. Waren de omstandigheden anders geweest, dan zou ook voor mij het voorrecht,
U hier te ontmoeten, een der aantrekkelijkheden van het feest zijn geweest.
Dat U mijn afwezigheid als een gemis hebt gevoeld, en in de feestdrukte aan
mij hebt gedacht, stel ik op hoogen prijs en zal ik niet vergeten.
Met de verzekering van mijn oprechte hoogachting,
Uw dw J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Verwey Archief.
1. Albert Verwey (1865-1937), dichter en letterkundige, werd bij de lustrumfeesten
op 1 juli 1914 bevorderd tot eredoctor in de Nederlandse letteren aan de Groningse
•
• •
un1vers1te1t.

[ 140 l
Richard Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga*
12 juli 1914
Geachte Heer Huizinga.
Dank u zeer voor de zeer intressante zending, 't is alleraardigst van u mij
dit boek 1 te zenden en ik viel direct al op een passage (over Busken Huet) die
mij zeer intresseerde.
Als dit de belooning of de straf is voor mijn grapjes in mijn Gidsartikel dan
heb ik geen berouw er over. 't Is curieus om de medaille te zien, mooi vind ik
haar niet, academisch in de siechte beteekenis en te dik, de half doorgezaagde figuren nl. die zoo angstig op den gladden ondergrond liggen. Een soort

161

wedgwood in brons! en zoo niets van wat een penning toch moet hebben dat
't voor de vingers alleen reeds een vreugde is om haar er door te laten glijden. Maar 't neemt niet weg dat ik 't toch aardig vind haar te hebben. De figuren lijken mij ook te groot voor den cirkel. De achterzijde is goed vindt u
niet?
Dat uw brief een optimistischer slot had verheugde ons zeer, maar wat een
zwaren tijd toch voor u en de uwen.
Met vriendelijken groet
Gaarne de uwe
R.N. R.H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Het gedenkboek Academia Groningana MDCXIV-MCMXIV.

[ r4r J
Johan Huizinga (Groningen) aan S.H. de Roos*
I2 juli 1914
Zeer Geachte Heer,
[ •'.]I
Ten slotte de eeredoctoraten. Het heeft mij zeer verheugd, dat die zijn opgevat, zooals wij ze opgevat wenschten. Uw dank aanvaard ik gaarne, maar
ik mag dien tot mijn genoegen grootendeels endosseeren aan mijn collega's.
Want mijn aandeel in die zaak is volstrekt niet grooter dan normaal geweest.
Reeds lang te voren hing het voornemen, eenige kunstenaars te doctoreeren,
om zoo te zeggen, in de lucht; ik weet niet, wie onzer er het eerst van heeft
gerept. 2 De strekking is dan ook een wijdere dan die van een protest tegen
het geknoei met het schilderwerk; dit laatste bijkomstig karakter heeft de
zaak eerst naderhand gekregen. Van de voorstellen tot het doctoreeren van
de personen in kwestie is tenslotte slechts een bepaaldelijk van mij uitgegaan3 (niet de musicus, die mijn persoonlijke vriend is). Eigenlijk zonder
overleg is het zulk een homogene groep van kunstenaars geworden. 4
Hoogachtend Uw dw.
J. Huizinga

*

Origineel: Haarlem, Stadsbibliotheek.
I. Bijzonderheden over de uiterlijke verzorging van het gedenkboek van de Groningse universiteit.
2. G. Heymans bracht als eerste het onderwerp naar voren in de senaatsvergadering
•
•
van 27 1un1 1913.
3. Albert Verwey. Onder de geleerden was het Henri Pirenne, die in het bijzonder
door Huizinga voor een eredoctoraat werd voorgedragen.
4. P.G. van Anrooy, H.P. Berlage, A.J. Derkinderen, Albert Verwey.

162

[ 142]
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
18 juli 1914
B. J. en M.
Nog altijd weinig verandering. De onrustige periode van het voortdurend
praten is nu afgewisseld door een groote kalmte; zij is nog wel in de war,
maar zegt heel weinig meer, de oogen staan dof; toch herkent zij ons voortdurend goed en is blij, als wij komen. Er is een bronchitis bijgekomen, maar
Dirk R. ziet daarin geen onmiddellijk gevaar.
De kinderen hebben nu vacantie. Dinsdag gaan Dirk en Leonhard naar
JanKees 1 in Noordwijk, en Elsje en Jakob naar Middelburg. JanKees komt
ze alle vier halen; hij komt hier dikwijls eens een dag. Marika Vollgraff is er
nog altijd iedere dag 's morgens, 's middags en 's avonds.
Nog altijd afwachten dus. Het beste is, maar iedere dag weer te nemen
zooals hij komt, en geen kansen of toekomst te bepeinzen. Maar dat lukt niet
altijd, en ook het tegenwoordige is oneindig droevig.
Hartelijke groeten!
H.

*
1.

Origineel: Familie Huizinga.
Huizinga's zwager.

[ 143]
Johan Huizinga (Groningen) aan Peter van Anrooy en echtgenote*
21 juli 1914
B. P. en F.
Vanavond is het einde gekomen, zonder bewustzijn of lijden.

H.
* Origineel: 's-Gravenhage, Gemeentemuseum.

[ 144]
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
23 juli 1914
Beste Jakob en Mimi,
Ik verzend het telegram. Eergisteravond is het gebeurd, zonder bewustzijn
of lijden, betrekkelijk nog onverwacht. De laatste weken waren allerdroevigst om aan te zien, maar zij zelfhad er gelukkig geen besefvan. Ik kan hier
niet veel aan toevoegen. Elsje is heel flink en lief, de kleine kerels zijn aandoenlijk, en Zusje lacht en maakt grapjes als altijd.
Misschien binnenkort eens iets meer. Maar maak je niet ongerust, als ik

soms langer tijd mocht zwijgen. De volgende week ga ik met alle kinderen
voor een paar weken naar Toorenvliedt.

H.

*

Origineel: Familie Huizinga.

[ r45]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Henri Pirenne (Gent)*
7 augustus 1914
Cher collegue et ami,
Je suis tire d'un silence„ qui m'est encore eher, par Je besoin de vous dire
quelques mots ä propos du malheur qui a frappe votre pays. Je ne saurais exprimer toure l'indignation que nous a suscitee l'outrage brutal et cynique
dont les Belges souffrent aujourd'hui, ni la compassion pour ces souffrances,
ni la vive admiration pour la resistance heroique, dont la valeur positive a
l'avenir pour tous les petits pays de l'Europe ne peut pas etre estimee trop
grande, quelles que soient les suites immediates. Il est peut-etre prudent,
que la Hollande officielle et meme les journaux s'abstiennent ä present de
trop hautement temoigner de nos sympathies. Nous ne pouvons pas vous venir au secours; au contraire, si nous reussissons amaintenir intacte jusqu'ä la
fin la neutralite hollandaise, ce sera un profit pour la Belgique aussi. Mais
nous sentons tres-bien, que ce n'est que l'interet de l'Allemagne, qui nous
epargne jusqu'ici le sort violent de la Belgique.
Je con~ois quelle douleur doit etre la vötre, vous qui avez donne l'expression historique a l'ame beige, qui avez aide par cela a former la nationalite
meme qui est aux prises maintenant. Et c'est votre so! natal: Verviers, le
pays liegeois, qui a ete envahil Et sans doute plus d'un de vos quarre fils est ä
l'armee! J'espere de tout mon coeur, que l'avenir soit propice tant ä votre famille qu'ä la Belgique!
J'ajoute des maintenant mes remerciements tres-cordiaux pour la sympathie que vous et Madame Pirenne m'avez montree ä propos de la perte irreparable que je viens d'eprouver. Je suis venu ici avec mes enfants chercher le
silence et les souvenirs, dont la place abonde plus qu'aucune autre.
Croyez-moi toujours
Votre tout devoue,
J. Huizinga
* Origineel: Brussel, Archives Universite Libre.

[ 146]

Johan Huizinga (Middelburg) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
20 augustus 1914
Beste Jakob en Mimi,
Ik moet jullie noodig eens wat laten hooren, maar mijn lust tot schrijven is
heel gering. Ik kan er niet toe besluiten, over de laatste weken van Mary's
ziekte of over haar zelf of over mijn leed te schrijven, en bepaal mij dus tot
gewoon nieuws. Sedert eind Juli ben ik hier met alle kinderen. Zij maken het
best, en zijn vroolijk en wel. Met het weer treffen ze het bijzonder. Zusje is
alleraardigst en gaat steeds vooruit met praten. In de volgende week denken
wij terug te gaan; Moeder en tante Marie komen dan een paar <lagen later,
om te helpen met allerlei, dat er in huis te doen zal zijn. Moeder houdt zieh
bijzonder flink. Zelfs schijnt het, alsofhet verblijfvan de kinderen, waarmee
zij nu natuurlijk toch meer drukte heeft, haar minder vermoeit dan anders,
en dat nadat zij toch al zoo'n lange tijd van zorg en spanning had doorgemaakt.
Bine de Sitter 1 heeft mij aangeboden, dezen winter voor de kinderen te ko·
men zorgen. Ik heb het dankbaar aangenomen. Maar intusschen zit zij door
den oorlogstoestand nog vast in Zwitserland, zoodat mijn berichten haar niet
eens bereikt hebben. Ik wacht nu af, of zij binnenkort terug komt.
Over den oorlog te schrijven lust mij in 't geheel niet. Het eenige wat ik
hoop is dat het kort duurt, dat ons land gespaard blijft, en dat het westen het
oosten overwint, dus de Franschen en Engelsehen de Duitschers en dezen de
Russen.
Hartelijke groeten! .

H.

*

Origineel: Familie Huizinga.
I. Wobine C. de Sitter (1876-1958), zuster van Huizinga's studievriend Willem de
Sitter.

[ 147]

Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
r september 1914
Beste Jakob en Mimi,
Juist op den avond van mijn thuiskomst kreeg ik Mimi's beide brieven, die
met het bericht over Jakob's ooraandoening, en het antwoord op mijn telegram. Wat een ernstige, angstige zorg. Ik behoefje niet te zeggen, dat ik met
ongeduld een nader bericht afwacht, en van harte hoop, dat de uitslag van
het consult te Batavia bemoedigender mag zijn dan het vorige. Wat zal ik er
verder over zeggen? Moed inspreken, waar men niet weet, hoe de toestand
is, is al heel moeilijk. Je weet alleen, dat ik je in alles waarin ik kan, wil helpen.
Wat mij betreft, ik wil ook over mijn eigen gemoedstoestand niet uitwei-

den. Het helpt niet, en het is ook niet uit te drukken. Wij troffen op Toorenvliedt heerlijk zomerweer, en genoten er de vredige rust, die in dezen tijd
dubbel heerlijk is. De kinderen hadden er veel pleizier; ze zijn vroolijk engewoon; praten heel kalm over Mary en gaan naar haar graf, zonder heel naar
te worden. Vandaag zijn ze weer naar school, Jakob nu voor het eerst, heel
ernstig en gewichtig. De kleine Retha, zooals zij zieh zelf noemt is meer dan
lief. Ze gaat met den dag vooruit in 't praten, spreekt alle letters heel duidelijk uit, en onthoudt de dingen bijzonder goed. Straks verwacht ik Moeder
en tante Marie, die in huis nog allerlei kamen helpen beredderen. Moeder
houdt zieh verbazend goed. Men zegt wel eens, dat menschen op hoogeren
leeftijd minder vatbaar worden voor een aanhoudend hevig leed, en wanneer
ik bedenk, wat Mary voor haar geweest is, en zie, hoeveel levensmoed en
pleizier in dagelijksche dingen zij nu al weer vertoont, zou ik haast geneigd
zijn, het te gelooven. Maar hoe het zij, ik heb heel veel steun en hulp aan
haar. Dat geldt trouwens van zoovelen. Ook van JanKees. Hij is sedert eind
Juli onder de wapenen als kapitein van het automobilistencorps, en moet dagelijks een generaal bij de hollandsche Waterlinie rond rijden. Ook aan de
VollgrafPs heb ik natuurlijk nog steeds bijzonder veel. Enten slotte komt tegen October Bine de Sitter mij helpen. Dat was een aanbod, waarvoor ik niet
dankbaar genoeg kan zijn. Ik weet zeker, dat Mary niemand liever in ons
huis zou hebben gezien. De kinderen kennen haar; zij heeft Mary gekend, ik
ken haar heel goed, dat kon niet beter. Maar op dit oogenblik kan zij nog niet
kamen. Zij is pas in 't land terug uit Zwitserland, waar zij een jaar lang een
cursus voor verpleegster te Lausanne heeft gevolgd. En nu vandaag moet
Willem 1 in Leiden geopereerd worden: galsteenen en galblaasontsteking.
Ik heb niet de minste lust, over de oorlog te schrijven. Mijn hoofdsentiment blijft een stijgende walging, en met leedwezen zie ik de Duitschers aan
alle kanten winnen. Mochten wij er toch tot het eind toe buiten blijven! Gelukkig obsedeert het mij niet in die mate, dat ik het niet kwijt kan worden.
Ja, ik denk veel liever en met meer vrede aan mijn eigen groot gemis dan aan
deze eilende. 't ls alleen heel n1oeilijk, om in deze tijden rustig aan historische colleges te werken, nu de grondslagen van je historisch bewustzijn gerameid worden.
Hiermee voorloopig genoeg. Van harte hoop ik, dat intusschen de groote
zorg van jullie is weggetrokken.

H.

*

Origineel: Familie Huizinga.
r. Willem de Sitter (r872-r934), astronoom, privaat-docent te Groningen r9or-r908,
hoogleraar sterrenkunde te Leiden 1908-1934.

r66

[ 148]
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
14 september 1914
Beste Jakob en Mimi,
Nog altijd geen bericht over den uitslag van het consult te Batavia. De Indische post is ook al geheel in de war, of komt althans heel vertraagd aan.
Hier is alles wel. Elsje en klein Zusje hebben een soort uitslag gehad van een
heel goedaardig soort; nu weer beter. De kinderen zijn vroolijk en wel, en laten niet dikwijls merken, dat zij Mary missen. Alleen Jakob praat er heel onbevangen over.
Moeder en tante Marie schieren nu hard op met het moeilijke werk van alles hier in huis na te zien en op te ruimen. 't Is een heerlijk ding voor mij,
dat zij dat zoo zorgvuldig doen. Bij het opruimen van de kleeren kwam Moeder op een practische gedachte, nl. deze: als het ongeluk eens wil, dat jullie
om Jakob's ooraandoening, zooals die tweede medicus meende, naar Europa
moest, dan zou Mimi terstond van allerlei kleeren noodig hebben, en hier
misschien nog vrij wat geschikts vinden. Daarom bergt Moeder allerlei dingen voorloopig weg, en weet je dat dus vast. Maar laat ons hopen, dat het in
't geheel niet noodig zal zijn, of enkel als jullie gewoon verlof neemt.
Een briefje van meneer Van Asch geeft mij aanleiding, om binnenkort
eens te onderzoeken, of het langzamerhand niet tijd wordt, dat tante Geesje
daar weggaat en een rostige oude dag kan slijten. Je weet, dat hij vrijwel aan
lager wal is. Tot nu toe wou zij van verandering volstrekt niet hooren. Waren de treinverbindingen niet van wege de oorlog zoo slecht, dan was ik al
eens naar Arnhem gegaan. Nu doe ik dat waarschijnlijk begin October.
't Is na een prachtige lange zomer hier plotseling herfst geworden, op zieh
zelf niet onaangenaam; het warme droge weer begon te drukken. De oorlog
op een raadselachtig punt: zou de tegenslag van de Duitschers in Frankrijk
den omkeer beduiden?
Hartelijke groeten!

H.

*

Origineel: Familie Huizinga.

[ 149]
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga*
20 September 1914
Beste Jakob,
Dat is een heel triest bericht over je zelf. Ik hoopte nog zoo, dat het consult
in Batavia geruststelling zou brengen. W at een vooruitzicht van smartelijk
gemis en moeilijke zorgen! Voor jou en voor Mimi wel heel zwaar te dragen.
Maar je hebt elkaar. Ik kan niet in de verte gissen, wat de plannen zijn waarover je het schrijven uitstelt. Het lijkt mij heel moeilijk, als medicus bij toenemende doofheid werk te vinden. En de tijden zullen lang heel slecht blij-

ven. Je weet, dat ik, zooveel ik kan zonder mijn kinderen voor nu of later te
kort te doen, je altijd zal willen helpen.
En nu wacht mij misschien binnen kort nog een groote verandering. Eer·
gisteren is mij door Blok gevraagd, ofik te Leiden Bussemaker, die zeer plot·
seling gestorven is, zou willen opvolgen. Zonder lust of opgewektheid heb ik
ja gezegd. De hoop, om in een nieuwe taak en een nieuwe omgeving nieuwe
levensmoed en werkkracht te vinden, weegt bij mijn besluit heel zwaar. Het
is nog maar een persoonlijke vraag, maar ik acht het niet onwaarschijnlijk,
dat de benoeming zonder veel strubbeling afkomt, en ik na Kerstmis al in
functie zou kunnen treden.
Met de kinderen gaat het goed; allen zijn liefen gemakkelijk. Jakob stapt
heel deftig mee naar school; hij is toch zo6'n aardig, gezellig kereltje; flink
en mooi van stuk, verbazend kinderlijk en heel zacht van karakter. De kleine
Retha is allerliefst, ze praat van alles en is bijzonder vroolijk van aard; 't zou
mij niets verwonderen, als zij heel veel van Mary kreeg. De oudsten ontwikkelen zieh alle drie in hun eigen lijn, zonder tot nu toe sterke afwijkingen.
Die lijn lijkt, voorzoover ik zie, een rechte, eenvoudige, die mij voorloopig
geen ernstige zorgen voor hun opvoeding geeft. Leonhard zal waarschijnlijk
nog het meeste hoofdbreken kosten, maar hij heeft allerbruikbaarste eigenschappen.
Overmorgen vertrekken Moeder en Tante Marie. Ze hebben mij heerlijk
geholpen. Veel groeten.

H.

*

Origineel: Familie Huizinga.

[ 150]
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
2 oktober 1914
Beste Jakob en Mimi,
Jakob's briefvan 20 Aug. bereikte mij 30 September; dat gaat dus nog al.
Mijn antwoord op de vorige, die van de Rumphius, zal wel in je bezit gekomen zijn. Het plan, dat je ontvouwt, lijkt mij heel energiek, en niet onpractisch of onuitvoerbaar, hoe moeilijk ook. Je schrijft, je ergens in Europate
gaan bekwamen. Ik begrijp, dat Amerika, dat anders immers voor die techniek zoo goed is, niet in aanmerking komt, omdat je dan toch de gelegenheid
wilt gebruiken, om in Holland te komen; ook zou het misschien veel duurder zijn. Over verschillende dingen kunnen wij rustig praten, als je hier eenmaal bent. Laat ons intusschen hopen, dat het proces voor lange jaren weer
tot staan is gekomen.
Sedert mijn vorige briefheb ik niet veel nader nieuws. Van Leiden natuurlijk nog niets naders. Over den oorlog te schrijven lust mij nog altijd niet.
Wij merken er weinig van. Met de kinderen gaat het goed. Zondag komt
Bine de Sicter. De kinderen vinden het heel prettig, en zullen denk ik heel
aardig tegen haar zijn.
168

Daar valt mij opeens iets in, wat ik je geloof ik de vorige maal niet schreef,
geen prettig bericht, nl. dat Joes Leopold 1 alles kwijt is. Het komt naar 't
schijnt niet van de oorlog. Die zaak was al een paar jaar achteruitgaande, wel
treurig, dat hij zijn goede soliede positie hier er voor heeft opgegeven! Het
moet van dien aard zijn, dat ze de kinderen bij verschillende familieleden onder dak brengen. Daarbij is hij ook nog ziek geweest.
Ik schreef je ook nog niet, dat ik onlangs een bezoek gehad heb van je zuster R. Alexandrina (ik weet niet meer, hoe zij genoemd werd). Zij kwam uit
Duitschland en was in verlegenheid. Ik hielp haar een beetje en correspondeerde op haar verzoek met Ten Bruggen Cate, maar daarbij bleek mij, wat
zij zelf trouwens al verteld had, dat de familie volstrekt met haar gebroken
had. Ik heb naar de redenen niet gevraagd; 't was alles wat vreemd, en ik heb
er 't rechte niet van begrepen. Eerst meende ik het je maar niet te moeten
schrijven, maar 't is toch misschien beter van wel.
Hartelijke groeten!

H.

*

Origineel: Familie Huizinga.
1. Johannes Leopold, zie Huizinga aan zijn stiefmoeder,

I

oktober 1904, n. 4.

[ 151]
1
Johan Huizinga (Groningen) aan Anna Veth-Dirks *
12 oktober 1914
Waarde Mevrouw Veth,
Uw briefje van eind Juli was een van degenen, die ik apart legde om schriftelijk te beantwoorden. Niet dat ik U iets bijzonders te zeggen had of heb,
dan alleen dit, dat ik gaarne wou blijven in de trouwe vriendschap van U beiden. En ik weet, dat ik dat mag.
Uw J.H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
I. Anna Veth-Dirks (1863-1929), echtgenote van Jan Veth.

[ 152]
Johan Huizinga (Groningen) aan H.Th. Colenbrander*
23 oktober 1914
B.C.
Ik begin onmiddellijk je briefte beantwoorden, want hij geeft mij opeens
het gevoel dat ik in gebreke ben. Niet uit onhartelijkheid, laat staan uit kleingeestige zucht tot heimelijkheid, maar uit de geestelijke onverschilligheid,
die ik nog heel moeilijk overwin. Ik ben uit den tijd, die achter mij ligt, allerlei dingen gewoonweg vergeten; zoo wist ik niet meer, dat ik beloofd had, je
te schrijven, en zonder prikkel van een belofte of een andere bijzondere aanleiding kwam ik in 't geheel niet tot schrijven. Ik heb anders wel degelijk dik-

wijls aan je gedacht; ook heeft iemand mij verteld, dat je niet geheel in orde
was; maar ik wist niet, dat het rheumatisme was. Is daar nu niet preventief in
't vervolg voor te waken? De centrale verwarming zal toch ditmaal de schuld
niet zijn. Zouden geregelde kuren in Wiesbaden (als 't weer vrede is) voor
jou niet aan te bevelen zijn? Je moet bepaald alles doen, wat maar eenigszins
kan, in 't belang van je gezondheid, want je vergt voortdurend enorm veel
•
van Je.
1
Hoe heb je, ziek zijnde, dat September-overzicht (ik bedoel dat in de aflevering van 1 Sept.) nog kunnen schrijven? Ik heb het zeer bewonderd.
Maar nu die Leidsche geschiedenis. Ja, ik ben gevraagd, en heb mij bereid
verklaard. Waarom ik je daar niet over geschreven heb? Dat vraag ik mij zelf
eigenlijk nu ook af. Waarschijnlijk, omdat het mij zelfbetrekkelijk heel weinig bezig hield, en ik niet veel behoefte voelde, het mee te deelen. Maar nu
2
zal ik het je precies vertellen. Nog geen 14 dagen na Bussemaker's dood
kreeg ik een vraag van Blok, of ik zijn opvolger wou zijn. Hoe zieh nu her
voor en tegen aan mij voordeed, en onder welke stemmingen ik mijn besluit
nam, dat kan ik niet goed alles uiteenhalen; het is alles uit een soort van mist
gebeurd. Ik liet hem niet lang op antwoord wachten, maar enkele <lagen,
roch had de faculteit, nog v6or Blok mijn antwoord had, mij al no. 1 gezet op
haar aanbeveling. Dat was op den <lag van de rectoraatsoverdracht. 3 Blok
schreef vervolgens, dat hij nu de benoeming misschien nog wel in October
verwachtte. Een ding heeft mij daarbij even onaangenaam aangedaan. Dit
om je te laten zien, dar ik nu en altijd heel graag alles aan je toevertrouw.
Toen Blok mij per telefoon zei, dar ze mij no. 1 hadden gezet (hij wist toen
mijn antwoord nog niet), voegde hij erbij: ''in vertrouwen ook dit: Colenbrander no. 2, Brugmans4 no. 3.'' Toen kwam het eerst bij mij op: bad ik mij
ook eerst moeten vergewissen, of C. het eventueel zou begeeren? Ik had
steeds verondersteld, dat de condities die je in 1905 aan het publicatiebureau
banden, nog altijd golden. Maar deze volgorde deed mij toch even onaangenaam aan, omdat ik vond, dat je mij, indien je het begeerde, behoorde voor
te gaan. Maar intusschen had ik al ja gezegd, en bovendien, de faculteit wilde mij. Toen had ik natuurlijk niettemin, ook al om mij van die scrupule te
bevrijden, je het moeten schrijven. Maar zooals gezegd; het was inertie, geen
onopenhartigheid, wat het er bij deed blijven.
Dus nu misschien binnenkort Leiden. Ja, er zit voor mij heel veel aan vast.
Ik laat dir heerlijke huis en deze buitenomgeving met de verrukkelijke verre
uitzichten achter als vast en voor altijd verbanden aan den laatsten tijd van
mijn geluk. Ik heb nu het gevoel, of ik er niet meer in thuis hoor, en haast
heb, om er verleden van te maken.
Bij het vooruitzicht van de Leidsche taak en omgeving is het mij een heel
belangrijk ding, en dat terstond bij de beslissing krachtig meesprak, je zoo
dicht in de nabijheid te hebben.
Met de kinderen gaat het, behoudens af en toe wat verkoudheden, goed. Ik
kan er niet goed veel over schrijven; het is mij alles pijnlijk. Op Toorenvliedt was het mij tegelijk heel bijzonder smartelijk en weldadig om te zijn.
Wat de zorg hier in huis betreft, heb ik het beste, wat ik zou kunnen wen170

sehen: de zuster van mijn vriend De Sitter, die ik heel lang en heel goed ken
heeft mij aangeboden, hier te kamen, en vervult de moeilijke taak nu sedert
drie weken op een bewonderenswaardige wijze.
Ik werk zoo wat aan colleges, dan gaat het beter, dan slechter. Behalve buiten wandelen of fietsen in het prachtige herfstweer is mij eigenlijk alle afleiding nog uit den booze. Maar brieven krijg ik heel graag, en ik stel het bijzonder op prijs, dat je voor mij een uitzondering maakt. Ga nu maar goed
vooruit in beterschap; groet Maria en blijf steeds overtuigd van mijn hartelijke vriendschap.

H.
* Origineel: Leiden, UB.
1. H.Th. Colenbrander, ''Buitenlandsch overzicht: de oorlog'', De Gids 78 (1914) III,
568-583.
.
2. C.H.Th. Bussemaker overleed op 6 september 1914.
3. 21 september 1914.
4. Hajo Brugmans (1868-1939), hoogleraar algemene geschiedenis aan de Universiteit
van Amsterdam 1903-1938.

[ 153]
Johan Huizinga (Groningen) aan Jan Veth*
17 november 1914
Waarde Veth,
Hartelijk dank voor Uw vriendschappelijke woorden bij mijn benoeming
te Leiden. 1 Ik zal niet trachten te zeggen, wat mij tot aannemen ervan bewogen heeft, en wat mij terug wou houden. Ik ga er heen zonder blijdschap of
groot zelfvertrouwen, maar wel met lust om er te werken.
In den laatsten tijd heb ik dikwijls aan U gedacht, want ik begreep terstond, hoe sterk de ellendige tijd U moest aandoen. Uw brietje deed mij zelfs
vreezen, dat de gewone opgewektheid U wou begeven; gelukkig hoorde ik
van Colenbrander, dat hij op de Gidsvergadering in September althans niet
dien indruk had gekregen.
De arme Colenbrander is er maar leelijk aan toe; het chronische overwerken heeft hem weer doen ineenzakken. Hij komt vanavond hier bij mij logeeren, om wat op te knappen.
Ik laat het voorloopig hier bij; ik heb zoo veel te schrijven.
Hartelijke groeten aan Uw vrouw en de kinderen.
Uw J.H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. De benoeming vond plaats bij Koninklijk Besluit van 28 oktober 1914.

171

[ 154]
Johan Huizinga (Groningen) aan W.G.C. Byvanck ('s-Gravenhage)*
17 november 1914

Hooggeachte Heer,
Wil een enkel woord per briefkaart voor lief nemen in antwoord op Uw
vriendelijk schrijven. Ik dank U voor Uw gelukwensch hartelijk. Ook ik
hoop, dat ik dikwijls in de gelegenheid zal zijn, Ute bezoeken. - Wat Uw
oordeel over de stad L. betreft, voor een aspirant-Leidenaar voel ik mij nog
al te zeer geneigd, het toe te stemmen. Maar ik merk aan mijn vrienden, dat
men in enkele jaren fanatiek-leidsch kan worden. Is dat een bewijs ten goede,
of is het juist het gevaar? Ik moet afwachten, en mijzelf naarstiglijk beproeven.
Met vr. groet,
steeds gaarne de Uwe,
J. Huizinga
* Origineel: Leiden, UB.
•

[ 155]
Johan Huizinga (Groningen) aan H.Th. Colenbrander*
8 december 1914

B.C.
In een familie, die ik ken, heette zoo'n brief, als je schrijft, een nogmaalsbriefj e. Is dat geen goede naam? Het heeft ook mij goed gedaan. Je moet het,
maar zonder de dwingende aanleiding, eens vaker doen. 1
Wat heb je de kinderen gelukkig gemaakt met hun cadeau's. De beide spellen worden de laatste avonden achtereenvolgens gespeeld, met groot enthousiasme. En Retha was een verrukking over de arreslee-eend.
Gisteren verblijdde de heer Van Hall2 mij met het bericht dat ik de Gids
present krijg. Ik hoop toch niet, dat ons gesprek van onlangs daarop van invloed is geweest? Want dan zou ik mij schamen, als hadde ik gevischt.
Over het denkbeeld-Kees 3 ben ik het met je eens. Ik geloof, dat de groote
mogendheden vooralsnog van die weermacht niets zullen willen weten. Ik
zou het veel liever zoeken in de stichting van een derde machtscomplex van
welgezinden, verondersteld dat de bestaande bevestigd worden. En verder
tijdige aanbieding van een internationaal verklaarde Scheide aan Belgie.
Niet geheel als edel gebaar, 'maar ook om eventueel Zeeuwsch-Vlaanderen
niet te moeten afstaan. En daarom vooral zeer tijdig; zoodra het zeker is, dat
Belgie zijn onafhankelijk bestaan herneemt.
Ik schier nu een beetje op met mijn rede. 4 Maar 't is toch nog lang niet
klaar. 't Blijft op 27 Januari bepaald.
Mijn hartelijke groeten aan je beiden, ook namens Bine de Sitter,
t. t. H.
172

* Origineel: Leiden, UB.
Komen logeren, zoals Colenbrander de laatste weken van november had gedaan.
2. J.N. van Hall (1840-1918), jurist en letterkundige, raadslid en wethouder te Amsterdam, redacteur van De Gids 1880-1915.
3. Het door Van Vollenhoven verdedigde plan tot oprichting van een neutrale internationale politiemacht, die aan Nederland een belangrijke taak in de wereld zou geven.
4. J. Huizinga, Over historische levensidealen. Rede uitgesproken bij de aanvaarding
van het hoogleraarsambt aan de Rijksuniversiteit te Leiden op 27 januari 1915 (Haarlem 1915; V.W. IV, 411-432) .

1.

•

[ 156]
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
9 december 1914
Beste J. en M.
Ik heb twee brieven van je te beantwoorden, die van Jakob van 15 October
en van Mimi van 30 October; ik ontving de eerste 20 Nov., de ander juist op
mijn verjaardag. Het portretje van Märle is allerliefst; Elsje en de jongens
waren er verrukt van. Ik hoop je binnenkort een paar aardige opnamen van
Retha te sturen. De kinderen zijn alle goed gezond. Elsje en Dirk leeren nu
wat bij, om bij de verhuizing geen klasse te verliezen: feitelijk zullen ze er,
hoop ik, een bij winnen, doordat de cursus daar 6- en hier 7jarig is. Elsje
moet dan met September al naar 't gymnasium. Ze hebben met Sinterklaas
ondanks alles veel pret gehad; Bine de S. had heerlijk de zorg daarvoor grootendeels op zieh genomen. Morgen komt Moeder logeeren. Mijn oratie is nu
bepaald op 27 Januari. Daarna reis ik tot Paschen heen en weer, in de vacan1
tie gaan we naar Zeeland, en kunnen met Mei het huis betrekken.
't Huis hier is verkocht aan Mr. Beukema, 2 niet alte onvoordeelig. 't Zijn
menschen, die ik er heel graag in zie komen; ze zijn er erg blij mee en veranderen het niet. Voorloopig denken ze het alleen 's zomers te bewonen.
Wat lastig dat we over je plannen alleen per brief kunnen praten. Mij
dunkt, het is voor jou op jou leeftijd en gehandicapt als je zult zijn door je
3
gehoor wel veel waard, om op een plaats zonder concurrentie te zitten. [... ]
't Is ongezellig om met zulke geldkwesties te eindigen; daarom des te hartelijker groeten tot slot. Willem de Sitter is weer geheel in orde.
H.
De kleeren, die Mimi bedoelt, zijn alleen onderkleeren.

*

Origineel: Familie Huizinga.
1. Witte Singel 74 te Leiden (later omgenummerd tot Witte Singel 32).
2. F.F. Beukema (1866-1937), kartonfabrikant. Huizinga was van 1907 tot 1909 bestuurslid geweest van het kunstlievend genootschap 'Pictura' te Groningen, dat door
Beukema werd voorgezeten.
3. Uitweiding over geldkwesties van Jakob Huizinga.

173

[ 157]
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en eehtgenote*
II januari 1915
Beste Jakob en Mimi,
[... ]!

Hier is alles wel: al de kinderen goed gezond. Grootmoeder is er geweest
in Deeember; zij heeft evenals verleden jaar nu een zieke teen, waardoor zij
rust moet nemen. Geheel onsehuldig is het niet; een eireulatiestoornis; ik geloof dat er sprake was van nekrose. Maar verleden jaar is het heel goed weer
terechtgekomen, en 't sehijnt ook nu gunstig te staan.
Bine de S.2 heeft nu besloten, de taak voorloopig zonder bepaalde termijn
op zieh te nemen. Ik ben haar daar heel dankbaar voor. Met de kinderen gaat
her steeds vlotter. Je begrijpt, dat het mij voortdurend bewust is, dat zij Mary's plaats inneemt. Ik traeht niet toe te geven aan her dikwijls pijnlijke daarvan. Wat kon ik in de gegeven omstandigheden beter wenschen?
Mijn oratie in Leiden is bepaald op 27 Januari. Ik zal je de rede sturen.
Vervolgens ga ik wekelijks van Maandag tot Woensdag erheen, en met Paschen breken we hier op.
Hiermee voor ditmaal genoeg. Hartelijke groeten!

H.
P .S. Ik knikte onlangs op straat spontaan tegen een oud V.A.P .gezieht. 3 Hij
hield mij staande en deed mij je groeten. Ik gaf hem voorziehtigheidshalve
geen naam, maar determineerde hem als de Iesbeer. Was dat juist?

*

Origineel: Familie Huizinga.
r. Bijzonderheden over geldkwesties van Jakob Huizinga.
2. Bine de Sitter.
3. Het Groningse Studenten Corps Vindicat atque polit.

[ 158]
Richard Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga*
29 januari 1915
Geaehte Heer Huizinga.
Dank u wel zeer voor de toezending van uw zoo intressante rede in boekvorm, 1 ik was verheugd deze zending te ontvangen om verseheidene redenen, niet alleen om de inhoud die mij zoozeer boeide, maar ook omdat 't
zoo'n mooi teeken was van uw herwonnen geestkraeht na al het verdriet dat
u hebt doorgemaakt.
Van harte wenseh ik u volle satisfaetie in uw nieuwe werkkring. Het zal, u
zegt het zelf, moeilijk voor u zijn Groningen te verlaten, maar daar is toeh
onder alle omstandigheden, en zeker voor u thans, volop rede om zieh over
deze plaatsverandering te verbeugen.
Dat u dichter bij het intellectueel centrum bent, is een winst zeker niet
voor u alleen, en dir bedenkend kom ik er toe, u nu al dadelijk wat te vragen.
174

·

Het Genootschap Architectura houdt op het einde van 1915 een tentoonstelling. Op de vergadering van de commissie die hiervoor benoemd is stelde
ik voor, tijdens de tentoonstelling een reeks voordrachten te organiseeren,
b.v. een zevental. In Amsterdam is zoo goed als in R'dam een intellectueel
en belangstellend publiek te vinden, mits dat 't evenals de voordrachten aan
de Academie te R'dam goed wordt aangepakt. Dekans van slagen is dan in
A'dam zelfs veel grooter! In beginsel was men voor mijn voorstel, maar in
details werd 't nog niet besproken. Ik wilde hun nu voor zijn, en met een afgerond plan kamen. Ik stel mij iets voor, aldus: ritueele Bouwkunst - de Bazel,2 maatschappelijke bouwkunst ... ?? - Particuliere Bouwkunst ?? Bouwkunst en Beeldhouwkunst - Mendes da Costa3 - Bouwkunst en schilderkunst - Derkinderen ofik, Interieur-kunst - Pit. 4 De Bazel en Mendes doen
't zeker. Maar nu wilde ik vragen ofu wellicht te vinden zoudt zijn om een
voordracht te houden over het verband van de Bouwkunst met de Geschiedenis. 't Lijkt mij een prachtig onderwerp, en een onderwerp dat naar ik
meen geheel in uw lijn ligt.
U begrijpt, 't is alles nog maar in voorbereiding, en mijn vraag dient alleen
om te polsen ofu eventueel bereid zoudt zijn.
Voor de Maatschappelijke en voor de Particuliere Bouwkunst, zou 't niet
moeilijk zijn onder de ouderen, geschikten te vinden, maar ik wil eerst met
de Bazel eens overleggen of er geen jonge krachten voor te vinden zouden
zijn. Ik geloof wel dat wanneer ik met een afgerond en klaar plan kom, 't
kans heeft te worden aangenomen, en dat zou daarom ook goed zijn omdat ik
5
vrees dat anders de oude bokjes uit de stal worden gehaald, en Weissman
over de Renaissance en Cuypers 6 over de Gothiek aan 't oreeren worden gezet, of Berlage voor de zooveelste maal ''Stedenbouw'' afdraait. En wij moeten nu eens wat anders hebben ... en daar is een jonger publiek in A'dam dat
't zeer goed zou waardeeren.
U spreekt over deze dingen nog wel niet, want 't is alles nog onzeker.
Wij zullen ook probeeren van de tentoonstelling iets beters te maken, maar
't zal moeilijl, zijn, ofschoon er jongere elementen zijn, die vol goeden wil en
vol talent zijn.
Ik zie verlangend naar uw antwoord uit, en teeken na vriendelijke groeten,
gaarne de uwe
R.N. Roland Holst

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, Over historische levensidealen.
2. K.P .C. de Bazel (1869-1923), architect, theosoof en vrijmetselaar. Zijn lezing voor
Architectura et Amicitia werd gepubliceerd: De verhouding van de bouwkunst tot den
godsdienst (Amsterdam z. j. ).
3. J. Mendes da Costa (1863-1939), beeldhouwer.
4. Adriaan Pit (1860-1944), kunsthistoricus, 1898-1917 directeur van het Nederlandsch Museum voor Geschiedenis en Kunst.
5. A.W. Weissman (1858-1923), stadsarchitect van Amsterdam 1891-1894, bouwmeester o.a. van het Stedelijk Museum.
6. De architect P .J .H. Cuypers (1827-1921).

175

[ 159]
Johan Huizinga (Groningen) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
26 februari 1915
Beste J. en M.
Mimi's briefvan 2 Januari kreeg ik een tijdje geleden. Ik hoop, dat alle gezondheden langzamerhand weer geheel zijn bijgekomen. Geen wonder, dat
de zorgen je af en toe drukken. Ik kan in dit stadium geloof ik ook al niets
doen. Met Herman de Cock 1 blijf ik wel in contact, maar ik moet hem tenslotte overlaten, wat hij meent te moeten doen. Overeenkomstig je verzoek
zal ik niet meer zonder overleg bijspringen.
Hier is alles wel. Ik schreef je geloof ik al, dat Bine voor onbepaalden tijd
blijft. Dat is een heele gerustheid: de kinderen beginnen zieh meer en meer
aan haar te hechten, zij doet het uitstekend en vindt er ook bevrediging in.
Sedert een maand reis ik nu heen en weer naar Leiden. Het vermoeit mij
niet, alleen is het een groot tijdverlies. Ik merk al wel, dat heel veel dingen
hier in Groningen toch wel bijzonder goed en prettig waren. Niet dat ik er al
spijt van zou hebben, dat ik 't heb aangenomen, maar er zijn van die dingen,
als verhoudingen en gewoonten in de faculteit en zoo, die typisch verschillend zijn.
2
Bij de De Sitter's heb ik steeds een heerlijk onderkomen.
In 't eind van Maart gaan wij allemaal naar Zeeland; Bine naar haar huis
in Domburg, ik met de kinderen naar Toorenvliedt. Als de vacantie uit is,
laat ik Jakob en Retha met Gee daar, en trekt de rest naar Leiden, waar de
De Sitter's ons allen herbergen willen, tot wij in 't huis kunnen.
De kleine Retha wordt allerliefst, een heel welgemoed en vriendelijk kindje, die heel goed praat en parmantig doet, en sinds een week fransche versjes
zingt, allergrappigst om te hooren.
Wat mij zelfbetreft, ik doe mijn werk gewoon en zonder moeite, en tracht
te waardeeren, wat ik behouden heb. Maar de grondstemming van alles is
meestal: hoeveel jaren nog?
Hartelijke groeten,

H.

*

Origineel: Familie Huizinga.
I. Herman Gerard de Cock (1871-1956), neefvan Huizinga's stiefmoeder; was betrokken bij de afhandeling van de geldkwesties van Jakob Huizinga.
2. Zolang Huizinga geen eigen woning in Leiden had, logeerde hij bij zijn vriend
Willem de Sitter.

[ 160

J

Johan Huizinga (Groningen) aan H.Th. Colenbrander ('s-Gravenhage)*
27 februari 1915
Als er niets tusschen komt, dacht ik a.s. Dinsdag bij jullie te komen koffiedrinken. Verhindering door examens of dergelijke is niet uitgesloten. Als je

hierop bericht wilt zenden, adresseer het dan naar Leiden, Witte Singel 37.
Groeten!
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, UB. Prentbriefkaart van de hal van het Academiegebouw in
Groningen, waarop enkele tekeningetjes van Huizinga, o.a. het graf van Ubbo Emmius, de feitelijke oprichter van de universiteit. Ex oriente lux: het licht uit het oosten.

[ 161]
Johan Huizinga aan Anna Veth-Dirks*
24 mei 1915
Lieve Mevrouw Veth,
Gisteren bij mijn thuiskomst vond ik deze briefkaart van Tilli. 1 Zij schrijft
niet, waar Andre nu is; uit het feit, dat hij aan de stafverbonden is, 2 hoop ik
te mogen opmaken, dat hij minder aan het onmiddellijkste gevaar is blootgesteld. Wanneer de uitvoerige briefkomt, zal ik U op de hoogte houden. Wilt
U mij deze briefkaart na lezing terugzenden? dan stuur ik hem nog aan Van
der Waals.
Met hartelijken groet aan U allen,
Uw tg. J. Huizinga
* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
r. Mathilde J olles-Mönckeberg.
2. Andre Jolles was luitenant bij de Duitse 'Landwehr'.

177

[ 162]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
26 mei 1915

Waarde Veth,
De fotograafWeinberg bericht mij tot mijn grooten spijt, dat van de opname van 1901 de plaat niet meer bestaat. 1 Wanneer ik twee exemplaren van de
foto naast elkaar leg, komt het mij voor, dat ze zoo volkomen gelijk zijn, dat
ik vermoeden zou, dat hier in tegenstelling met die van 1913 de retouche op
de plaat zelf is aangebracht geweest. In dat geval is er dus niet zooveel aan
verloren, niet waar?
Wat zegt ge wel van het bericht over Andre? Ik moet bij den pruisischen
luitenant telkens denken aan den jonge man op de voorkamer aan het Singel
186. 2 Roland Holst, wien ik op zijn verzoek om nieuws over Andre te vernemen, den inhoud van de briefkaart ook meedeelde, schreef, dat hem deze beschrijving van den 'sonnverbrannte' jonge krijgsman wee maakte. Mij gaat
het eigenlijk niet zoo; ik vind het alles ten slotte zoo heel natuurlijk. Wel te
bejammeren, dat hij niet aan de telkens weer ontwaakte drang om naar Holland terug te komen, bij tijds gevolg heeft gegeven. Of is het soms, wat ik af
en toe zou kunnen meenen, een volleren rijker leven, om een grooten oorlog
zelfte hebben meegemaakt? Te hebben? ja, ik hoop het. Want als hij voor de
duitsche zaak valt, wat is het dan? Hij blijft voor mij Nederlander, en de heldentod-bombarie houdt bij de grens op. Men komt er niet uit, het is alles
verwarrend en duister.
Hartelijk gegroet,
Uw J.H.

* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
r. In een briefvan r8 mei r9r5 had Huizinga reeds aan Jan Veth gevraagd ofhet zou
schikken 'als ik a.s. Zondag de portretten van Mary kwam brengen?' Jan Veth had dit
materiaal nodig om een tekening van Huizinga's overleden vrouw te maken.
2. Het adres van de moeder van Andre Jolles.

[ 163)
Johan Huizinga (Leiden) aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote*
12 juli 1915

Beste Jakob en Mimi,
Dezer <lagen verzend ik de winterkleeren, o.a. ook winterjas. Ongelukkig
heb ik de brief, waarin Mimi daarover schreef, niet bewaard. Maar ik hoop,
dat het zoo goed is.
Hier is het vrijwel in orde; alleen de kleine Retha is doende met een beetje
koorts en hoesten, maar niet erg. We hopen dan ook, a.s. Maandag allen
naar Toorenvliedt te kunnen gaan. Bine gaat dan weer naar Domburg.
Gisteren ben ik met de vier oudsten naar Piet en Lore 1 in de Aerdenhout
geweest, bijzonder aardig, de kinderen vonden het heerlijk. Piet had kort ge178

Beiz ac1r1tal I~eiclse lioogl,rrar·en, arider zuie J-I11izir1ga,
ber·eidcle zielt irt ftet voorjaar var1 1915,
orzcler· leidirzg 11an l11itena11t J-J.JJ, Wc1r·11ie1~
dl1or· zuekelzj'kse scf1ietoefer1ir1ger1 ir1 de
J(atzuijk-1·e duir1er1 voor· op de lc1r1ds·uerdecligir1g.

leden met Piet Roelants 2 nog over je gesproken: de laatste meende, dat er in
den Haag als patholoog anatoom een bestaan zou zijn te vinden. 't Lijkt mij
twijfelachtig, maar denk er eens aan. Ik ben heel benieuwd te vernemen, wat
je met Kuenen hebt besproken. Deze week hoop ik nog eindelijk in den
Haag Herman de Cock en Marie en de kinderen3 eens te bezoeken. Ik ben er
nog niet toe gekomen eerder. Vriendelijk dank voor het aardige kiekje van
Märle met haar vader.
Over het zijn hier in Leiden heb ik niet zoo heel veel te verteilen. Er zijn
onder mijn collega's een aantal aardige menschen, met wie ik nog al eens in
aanraking kom door de schietoefeningen4 in Katwijk, o.a. Van Vollenhoven,
Kristensen, 5 Wensinck6 en meer, behalve de vroeger al bekenden. Ook Piet
Kan 7 is toch altijd een genoegelijk mensch om te spreken. Natuurlijk zie ik
de goede dingen van Groningen nu in een soort verheerlijking, maar ik weet,
dat ik, als ik daar gebleven was, er later spijt van zou hebben gehad, dat ik
Leiden niet had aangenomen. Het werk maakt niet zoo heel veel verschil,
wel het gebruik van de bibliotheek, hier wel veel rijker, maar niet als in Groningen toegankelijk.
De kinderen zijn best gewend, al rekenen zij ook hun beste vrienden nog
in Groningen. Het huis is heel geschikt. Ik schreef je geloof ik al, dat Dirk
met viool begonnen is, en er veel pleizier aan heeft; ook Elisabeth schijnt wel
aanleg voor de piano te hebben. Hoe heerlijk hadden zij dat onder Mary's
leiding kunnen ontwikkelen! 't Is bijna goed, dat ze niet ten volle weten, hoeveel zij in alle opzichten verloren hebben. 't Is de volgende week een jaar geleden; ik ga even naar Groningen.
Hartelijke groeten!

H.
*

Origineel: Familie Huizinga.
1. P. Hofstede de Groot en echtgenote.
2. P.E. Roelants (1870-1945), arts voor mond- en tandziekten in 's-Gravenhage, studiegenoot van Jakob en Johan Huizinga te Groningen.
3. Maria C.P. Linden, de eerste vrouw van Jakob Huizinga en de kinderen uit dat
huwelijk.
4. Een aantal Leidse hoogleraren, onder wie Huizinga, bereidde zieh in het voorjaar
van 1915, onder leiding van luitenant H.L. Warnier, door wekelijkse schietoefeningen in de Katwijkse duinen voor op de landsverdediging.
5. W.B. Kristensen (1867-1953), Noors godsdiensthistoricus en -filosoof, sedert 1901
hoogleraar te Leiden; buurman van Huizinga aan de Witte Singel.
6. A.J. Wensinck (1882-1939), hoogleraar te Leiden sedert 1912 in het Hebreeuws en
sedert 1927 in het Arabisch.
7. Pieter T.L. Kan (1872-1940), van 1907 tot 1929 hoogleraar te Leiden in de keel-,
neus- en oorheelkunde; hij was een neefvan Huizinga's echtgenote.

r8o

[ 164]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
5 september 1915
Waarde Veth,
Vanmorgen kreeg ik je brief van 29 Aug. Juist eergisteren ben ik in den
Haag bij Colenbrander geweest, niet zonder de geneigdheid, om eventueel
op mijn besluit 1 terug te komen. Dit heeft hij mij zeer gemakkelijk gemaakt,
zoodat ik mij dan toch nog bereid heb verklaard. Nu ik daartoe eenmaal
overga, doe ik het ook van harte en zal er mijn best voor doen. Je briefmaakt
mij, al is het ook een aansporing die niet meer noodig is, toch achterna de
verandering nog lichter.
Mijn eerste besluit heeft sterk onder den invloed gestaan van het tijdstip,
waarop ik de vraag ontving, juist een jaar na Mary's heengaan. Ik heb later
gevoeld, dat ik in alle opzichten beter deed, het verbeugende aanbod niet af
te slaan.
Sinds eind Augustus ben ik met de kinderen hier uit Zeeland terug. Het
gaat ons allen goed, we hebben veel buitenlucht en uitzicht genoten.
Ik ben verlangend, iets over je verblijf in Berlijn te hooren. Wat is de we·
reld nog ijselijk feldgrau!
Met vr. groet aan U beiden,
Steeds je tg.
J. Huizinga
* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
I. Huizinga's besluit om het aanbod tot de redactie van De Gids toe te treden niet
aan te nemen.

[ 165]
1
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth *
21 december 1915
Waarde Veth,
Ik heb gisteren na je voordracht2 nog even bij den uitgang naar je uitgekeken; maar toen ik je niet zag, ben ik weggegaan en niet teruggekomen.
Ik was, tevoren al ietwat beroerd door het vage gegons van Robbers, 3 wat
ontdaan over het onverdiend succesje van Gratama, 4 bereikt door een volko·
men valsch effekt. Hij had in de eerste plaats een tegenstelling opgeworpen,
die door den spreker noch uitgedrukt noch bedoeld was. Verder was hij met
zijn ''zij, die het leven voelen kloppen'' enz. geheel op het gebied van fra·
zenrijke theorie. Zeker wij weten wel, dat er een twintig bouwmeesters zijn
of meer, die serieus iets goeds willen, en misschien wel vier of vijf, die het
ook bereiken. Maar je hadt het toch over de knoeiers. Loop dan rond, zou
men hem willen zeggen, in Amsterdam, en krijg de eene buikpijn over de
andere. En eindelijk: wanneer deze man een applausje haalt, door de
schoonheidsontroering, die jij en ik bedoelen, tot tweemaal toe als antiqua181

risme te betitelen, dan bewijst hij enkel, dat hij aan die ontroering niet toekomt.
En dan nog die goeie Van Gelder, 5 die den historicus met ruimen blil<
komt uithangen, en die vreeselijke Bastiaanse,6 die er opeens een vergadering van leeraren M.O. van weet te maken.
Neen, ik was zeer onthutst.
Hartelijke groeten!
J.H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. Op de brief heeft Huizinga genoteerd: 'dit misbruik van het velletje is een vergissing,', doelend op het feit dat het vouwblad in verkeerde volgorde is beschreven.
2. Op 20 december hield Jan Veth een voordracht op een kunst-congres in Amsterdam, over de verwaarlozing en afbraak van vele historische monumenten in het centrum van Amsterdam. Uitgebreider versehenen: J. Veth, ''Vredes-verwoestingen''~
De Gids (So) 1916 I, 507-527.
3. Herman Robbers (1868-1937), schrijver, mede-oprichter van de Vereeniging van
Letterkundigen, redacteur van Elseviers Gei1lustreerd Maandschrift.
4. J. Gratama (1877-1947), architect, was o.a. betrokken bij de stadsuitbreiding van
Amsterdam.
5. Waarschijnlijk Hendrik Enno van Gelder (1876-1960), gemeentearchivaris van
's-Gravenhage sedert 1906, vanaf 1918 tevens hoofd van de gemeentelijke Dienst
voor Kunsten en Wetenschappen. Hij was de drijvende kracht achter de totstandkoming van het Haags Gemeentemuseum.
6. Frans Bastiaanse (1868-1947), dichteren literatuurhistoricus, leraar Nederlands te
Hilversum.

[ 166]
Johan Huizinga (Leiden) aan het Leids Universiteits Fonds 1*
19 januari 1916
Hooggeachte Ambtgenooten,
Vergunt mij, den steun van het Universiteitsfonds in te roepen voor een
zaak van bijzonderen aard.
Sedert eenigen tijd is in voorbereiding een werkzaamheid van wege de Nederlandsche Universiteiten (incl. Technische en Handelshoogeschool) ten
behoeve van krijgsgevangen studenten en academisch gevormden, met het
doel dezen te voorzien van wetenschappelijke werken voor studie. Soortgelijk werk wordt reeds door Universiteiten in andere neutrale landen, o.a.
Zwitserland en Denemarken, verricht.
Het Nederlandsche interacademiale comite, dat op initiatief en onder leiding van onzen rector Kristensen eenige malen heeft vergaderd, heeft zieh
als nader omschreven veld van werkzaamheid de zorg voor Belgische, Duitsche en Engelsehe studenten, resp. in Duitsche en Engelsehe krijgsgevangenschap, tot taak gesteld.
Nu is er geld noodig. Het zou zeer veel waard zijn, indien men om te beginnen kon beschikken over bijdragen uit de Universiteitsfondsen. Wanneer
b.v. het bestuur van het Leidsche fonds kon besluiten, voor dit doel een som
182

van/. 500 beschikbaar te stellen, ende andere fondsen naar de mate van hun
krachten dat voorbeeld volgden, zou het mogelijk zijn, met eenig vertrouwen het moeilijke werk aan te vatten. Natuurlijk zou er veel meer noodig
zijn, doch dit te verkrijgen zou gemakkelijker vallen, wanneer men op aanvankelijke resultaten kon wijzen.
Misschien zal de tegenwerping kunnen gemaakt worden, dat de gelden
niet voor een Nederlandsch universitair belang zouden worden aangewend.
Hierop zou geantwoord moeten worden: niet voor een Nederlandsch universitair geldelijk belang, maar voor een Nederlandsch universitair ideeel belang in hooge mate. Het is naar de meening van het comite van het grootste
gewicht, dat de Nederlandsche Universiteiten met eere meewerken aan een
zaak, die de kiem in zieh kan dragen van het herstel van internationale wetenschappelijke betrekkingen.
Het Nederlandsche plan is reeds door de conferentie van rectoren der
Duitsche universiteiten met waardeering begroet. Het werk moet nu onverwijld voortgang nemen, en de steun van het Leidsche U niversiteitsfonds kan
een kostbare eerste hulp zijn, waarop men zou kunnen wijzen tot aanmoediging en opwekking.
Met collegialen groet,
Hoogachtend Uw dw.
J, Huizinga

*
1.

Origineel: Leiden, Stichting LUF.
De briefis geadresseerd: 'Aan het Bestuur van het Leidsche Universiteitsfonds'.

[ 167]
Johan Huizinga (Leiden) aan W.G.C. Byvanck*
21 januari 1916

Hooggeachte Heer,
Mijn voorraad van geschikte candidaten is niet groot. In Groningen heb ik
maar weinig doctoren mogen afleveren, daaronder is er geen, die hier in aan- ·
merking komt. Mijn Leidsche ervaring is nog maar heel kort, en het is natuurlijk Uw bedoeling, dat ik enkel op grond van persoonlijke bekendheid
aanbeveel; ik ben dus niet bij collega Blok mijn licht gaan opsteken.
Ik zou U dan enkel 3 doctorandi weten te noemen:
1. G. Kalff jr., 1 zoon van mijn collega. Zeker iemand van begaafdheid; staat
met zijn belangstelling op de grenzen van letterkunde en cultuurgeschiedenis. Werkt aan een dissertatie: de Staatsroman uit cultuurhistorisch oogpunt. Misschien wat over 't paard getild, maar dat slijt wel weer in 't leven.
De strenge discipline van een bibliotheekbetrekking zou misschien wel nuttig voor hem zijn. Ofhij het ambieeren zou, weet ik niet. Ik spreek er hem of
zijn vader voorloopig niet van; acht U het gewenscht, dat hij solliciteert, dan
maak ik er hem opmerkzaam op. Hij zit als reserve-luitenant aan de Geldersche grens op smokkelaars te schieten; men zou dus moeten bewerken, dat
hij tegen September naar den Haag werd verplaatst en wat vrijen tijd kreeg.

De beide anderen zijn Groningsche leerlingen van mij. Prima krachten
durf ik dezen niet noemen; 't zijn beiden Groningsche jongens uit eenvoudigen kring, ijverig en solide, maar niet buitengewoon begaafd. In aanleg ontloopen zij elkaar niet veel. Het zijn:
2. H. Kampinga. Werkt in den Haag aan een dissertatie: De opvatting der
middeleeuwsche geschiedenis van Holland bij de Hollandsche geschiedkundigen der 16de en 17de eeuw.
2
3. G.A. Boutelje. Ook al reserve-luitenant, maar in den Haag bij de staf.
Werkt aan een dissertatie over Adriaan Kluit's beteekenis voor de Ned. geschiedvorsching.
Ik heb reeds lang het voornemen gehad, U nog eens te bezoeken, maar ik
kom veel minder dikwijls in den Haag, dan ik verwacht had; mijn tijd is zeer
in beslag genomen. Toch hoop ik binnenkort eens aan dat voornemen uitvoering te geven, ook om nog eens met U te spreken over mijn studie over de
15de eeuw, waar ik de laatste maanden eindelijk weer aan heb kunnen beginnen. Dat Uw bezoek te Leiden mij te allen tijde zeer welkom zal zijn, behoef
ik U niet te zeggen.
Met vr. groet en de meeste hoogachting,
Gaarne Uw dw.
J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Gerrit Kalff jr. (1889-1955), zoon van de neerlandicus Gerrit Kalff (1856-1923),
promoveerde op 7 juli 1920 bij Huizinga op De verklaring der Fransche revolutie bij
Jzaar voornaamste geschiedschrijvers (Haarlem 1920).
2. George Abraham Boutelje, (*1886) promoveerde op 7 juli 1920 bij Huizinga op Bij'drage tot de kennis van A. Kluit's opvattingen over onze vaderlandsche geschiedenis (Groningen 1920); daarna werkzaam in het middelbaar onderwijs te 's-Gravenhage.

[ 168]
Johan Huizinga (Leiden) aan H.Th. Colenbrander*
2 februari 1916

A.
Eerst een kleinigheid. In de ingesloten revisie van mijn artikeltje 1 zie je
''adelsfacties'', met zorg verbeterd uit ''fracties''. In de aflevering lees ik zoowaar weer ''fracties''. 't Moest er nog maar bijkomen, dat ook ''kuipende''
weer tot ''kruipende'' was hersteld! Wil je er Van K. 2 eens opmerkzaam op
maken?
Maar voorts: hoe vreeselijk is ''de Santeljano's ''! 3 Daar druipt nu de geile,
vettige joderigheid tappelings af. Dat is nu juist het soort volkomen verouderde litteratuur, dat wij m.i. moeten schuwen als de pest. Hoe embeteerend
zijn die, nu nog altijd, saämgekoppelde adjectieven! Hoe allermiserabelst
conventioneel is die steevaste, mechanische outreering van alle emoties! Die
heete lijven en razende zinnelijkheid, of hoe dat alles heeten mag, dat kennen we nu toch wel. Zelfs de Amsterdam-schildering acht ik volkomen mislukt, geheel er naast.

Ik zou graag eens weten, hoe de andere leden erover denken. Want vindt
mijn gevoelen bijval, dan zou ik ernstig front willen maken tegen het opnemen van dit genre. Niet om de onsmakelijkheid,.die laat ik daar. Maar om de
onder dikke saus weggesmeerde onbekwaamheid en onbelangrijkheid. Moet
dit nu drie maanden zoo doorgaan?
Vr. groeten!
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief.
I. J. Huizinga, ''Een nieuw boek over Jan de Witt'', n.a.v. N. Japikse, Johan de Witt
(Amsterdam 1915), De Gids So (1916) I, 282-294 (V.W. II, 74-85; op p. 82 is 'adelsfracties' blijven staan).
2. P.N. van Kampen en Zoon, sinds 1849 uitgever van De Gids.
3. Joost Mendes, ps. van Emanuel Querido (1871-1943), ''Het geslacht der Santeljano's'', De Gids 80 (1916) I, 203-241, fragment uit zijn gelijknamige romancyclus (10
dln. 1919-1928).

[ 169]
Johan Huizinga (Leiden) aan S. Muller Fzn.*
17 februari 1916
Hooggeachte Heer,
Op mijn vraag, hoe ik met een brief Pirenne zou kunnen bereiken, antwoordde collega Blok mij, dat Uw bemiddeling misschien tot dat doel zou
kunnen leiden. 1 Indien dat juist is, en U voor mij den ingesloten brief zoudt
willen expedieeren, zou mij dat bijzonder verheugen. Bij voorbaat zeg ik U
er oprecht dank voor.
Ik hoop, dat het U wel gaat; van de mijnen en mij kan ik dat zeggen; mijn
gehechtheid aan Leiden neemt toe!
Steeds gaarne
Uw J. Huizinga

*

Origineel: Utrecht, GA.
1. Op 18 maart 1915 was Henri Pirenne door de Duitsers gearresteerd en als gijzelaar
in Duitsland geYnterneerd.

[ 170]
Henriette Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga (Leiden)*
6 april 1916
Waarde heer Huizinga,
Een enkel woordje om u nog wel zeer te bedanken voor uw prettige begeleiding op de tentoonstelling en uw hartelijke ontvangst. Van al de pleizierige indrukken van den <lag zijn zeker wel de twee pleizierigsten en sterksten
die van al die wijze beelden in den voorjaarstuin - en die van al uw snoezig
lieve, gezellige kinderen!
Komt u niet eens kijken in Amsterdam naar de zwart-en-wit tentoonstel-

185

ling 1 die Zondag opent? Mijn man zegt dat er nogal wat moois is, o.a. merk'
•
2
1e Jaren ge1e.
waardig mooie houtsneden van de Bazel en Lauwer1ks, van ve
den, nog nooit geexposeerd. Als u gaat kijken kamt u misschien ook wel bij
ons?
Met ons beider beste groeten
H. Roland Holst
* Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.

r. Tentoonstelling van de 'Vereeniging tot bevordering der grafische kunst' in het
Stedelijk Museum te Amsterdam.
2. R.N. Roland Holst, ''Bij de reeds vijf en twintig jaar oude houtsneden van De Bazel en Lauweriks'', in: Over kunst en kunstenaars. Beschouwingen en herdenkingen (Am·
sterdam 1923) 48-54.

[ 171]
Johan Huizinga (Leiden) aan H.Th. Colenbrander*
2 mei 1916

Amice,
Ik schreefaan Van Blom 1 eenige, naar ik meen, heusche woorden met heusche bedoeling, en hoop, dat hij bevredigd is. Hierbij de heele zoö terug. Ik
zal voorloopig eventueele Overzichten der Nederlandsche Letteren, 2 vrees
ik, ongelezen moeten laten uit zorg voor mijn maag. Wel foei! Je hebt er
maar erg mee gehad.
Ik verzuimde schandelijk je geluk wenschen met het groote feest, en nu is
het te laat. De De Stuers-aanteekening lijkt mij heel goed. 3
Groeten!
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief.
r. Durk van Blom (1877-1938), vanaf1913 redacteur van De Gids; sedert 1916 hoogleraar te Leiden in de staathuishoudkunde en statistiek.
2. Vaste rubriek in De Gids.
3. H.Th. Colenbrander, ''Geen nieuwe De Stuers'', De Gids 80 (1916) II, 363-367.

[ 172]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
5 mei 1916

Waarde Veth,
Dank voor het stuk. Ik stuur je het veranderde slot in de proef, trouwens
ook de rest; wat je 'beduimelarijtjes' noemt, heb ik graag in het patroon van
dezen duim, en het feit dat het dan al in proef is, geeft mij vrijheid, om wijzi·
ging tot het allernoodigste te beperken. Want wijzigen op iemands raad is
moeilijk, dat merkte ik zooeven nog weer, nu ik het voor aflevering gereed
maakte. 1
Ik ben met Bijvanck's artikel2 nog maar even begonnen; het begin viel mij
186

niet mee. Hij is een curieus mensch; ik bezoek hem af en toe, hij heeft enorm
veel gewerkt in dezelfde problemen, die ook mij bezighouden. Maar nu valt
hij mij toch ook in een ander ding weer tegen, enfin, ik mag hem toch wel.
Groeten!
t.t. J.H.
* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
r. J. Huizinga, ''De kunst der Van Eyck's in het leven van hun tijd'', De Gids So
(1916) II, 440-462; III, 52-82.
2. W.G.C. Byvanck, ''Herdenking van Shakespeare op zijn 3oosten doodsdag (23
april 1916)'', De Gids So (1916) II, 209-239.

[ 173]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
9 mei 1916
Waarde Vriend,
Indertijd vertelde ik je, dat de rijksbouwmeester 1 den Gradus ad Parnassum van de Stuers2 in de Leidsche academie wou restaureeren, en dat de Se·
naat aan het plan zijn goedkeuring had gehecht. Ik had toen niet meer de gelegenheid, mij ertegen te verzetten.
Nu is men begonnen, en heeft alles wat er nog stond onder een dikke laag
grijze kalk gesmeerd, m.a.w. het geheele origineele werk vernietigd. Wij zijn
het er geloof ik over eens, dat dit een misplaatste restauratie is in zichzelf.
Dat de teekeningen geen kunstwaarde hadden, en van een lichtelijk verouderde komische kracht waren. Maar in ieder geval, wat ze aan aardigs hadden, ontleenden ze aan hun sjofel, versleten, impromptu karakter in die sjofele omgeving, die haar bekoring enkel heeft in het zotte contrast van Nederland's eerste wetenschappelijke terrein met een zoo verfomfaaid gebouw.
Stel je straks de zaak voor, in een 'onvergankelijk procede' hersteld, misschien hier en daar omgeven met wat rijksbouwmeesterlijke gothiekerigheid.
Nu is het psychologische oogenblik, om nog te trachten, dit zot bedrijf te
beletten. De echte Leidenaars, die het herstellingsplan toejuichten, zijn per
slot van rekening toch diep geschokt, nu alles onder de kalk verzwolgen is,
en misschien toegankelijk voor een: laat het nu dan ook maar weg blijven.
Ik wou daarover a.s. Maandag in den Senaat een woordje spreken. Nu wou
ik je vragen: zou je niet v6or Maandag een geteekend stukje in de krant willen zetten op het thema: zotte restauratie, half vandalisme, half restauritis?
Vooral om het gemis aan goede smaak in de heele zaak in 't licht te stellen. Je
3
kunt van mijn mededeelingen vrij gebruik maken. Ben 'kunstenaar' zal naar
foto's en naar oude litho's uit studentenalmanakken de heele zaak herschep4
pen, niet in het oorspronkelijke, vlugge krijt natuurlijk.
Als je bezwaar hebt, wil je me dan even antwoorden?
V r. groeten!
t.t. J.H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.

r. J .A. Vrijman.
2. De muurschilderingen van Victor de Stuers langs de trap in het Academiegebouw
aan het Rapenburg.
3. Louis Raemaekers (1869-1956), tekenaar en illustrator.
4. Jan Veth, ''Ben zonderling bedrijf', NRC maandag 15 mei 1916. Hierbij citeerde
hij letterlijk uit Huizinga's b.rief en besloot: 'Gaat men hier niet een uiterst potsierlijk
staaltje van verkeerden restaureerlust bedrijven? Er zouden hier heusch toch nog
eens verstandige menschen bijgehaald dienen te worden.'

[ r74]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
r8 mei 1916
Waarde vriend,
Het verbeugt mij bijzonder, dat je Blok wilt antwoorden, 1 want hij heeft er
alles op gezet om het malle werk door te drijven. Ongelukkig kan ik je niet
veel nader materiaal van positieven aard meedeelen. Alles wat ons over de
zaak bekend is geworden, is mondeling meegedeeld en een jaar geleden. Blok
trekt de zaak natuurlijk scheef. Maar voorzoover hij de houding van den Senaat verkeerd voorstelt, 2 dat zijn natuurlijk dingen, waar ik jou geen inlichting van mag doen, en waarvan jij geen gebruik zoudt willen maken. Ik noteer daarom alleen de volgende punten:
1. Ik meen mij zeer stellig te herinneren dat er het vorige jaar door Blok en
Martin gesproken is van een ander materiaal. Als B. niet zwart op wit het tegendeel beweerde, zou ik er mijn hoofd op geven. Mij staat voor, dat o.a. verklaard werd: in het tegenwoordige materiaal hersteld, zou het nooit voldoende te fixeeren zijn. Deze herinnering wordt bijna zekerheid, in verband met
de volgende: Huizinga tot Martin Mei r9r5: ''Het wordt nu natuurlijk heel
iets anders dan het geweest is. '' Martin: ''Als je 't niet over vertelt!, (Peccavi,
3
Peccavi) zal ik je zeggen: het zou eerst nog gekker worden. Vrijman wou het
in tegeltableau aanbrengen, maar daar hebben wij hem af gebracht.''
2. De door Blok immers toegegeven eisch: restaureeren alleen als onderhouden onmogelijk is, is in elk geval geschonden. Want de figuren (examinandi) naast het zweetkamertje waren nog volkomen goed, en die heeft men
ook overgesmeerd. Indien dus het plan was: herstellen in hetzelfde materiaal
en dan fixeeren, zou men dit niet gedaan hebben. Loopt Blok daar eigenlijk
niet al in?
3. Twee figuren staan er nog (allegorieen van rechtsgeleerdh. en? op bovenportaal), de slechtste van allen; waarom, weet ik niet. Maar een blik is voldoende, om de vraag: moet dit nu vereeuwigd worden? ontkennend te beantwoorden.
4. De 'dierbaarheid' rechtvaardigde natuurlijk alleen onderhouden, niet
reproduceeren. Trouwens immers zelfs 'artistieke waarde' zou dit doen. Dit
tegen B. 's stelling ''het ... werkte laten steken enz.'' 4
Zeer bedankt voor de notities bij Van Eyck, waarvan ik dankbaar gebruik
maakte.
Hartelijke groeten! In haast
t.t. J.H.

188

'

Lunch van de Gids-redactie op 28 mei 1916 in de tuin van Jan Veth,
Parklaan 33, Bussum. Van links naar rechts: A.J. Derkinderen,
S. Delprath-Veth, Anna Veth-Dirks, Huizinga, A.J. Moes-Veth, Jan Veth,
H. Th. Co/enbrander, D.A. Delprat, J.P. Kuenen, Gerda Veth,
Durk van Biom, Johan de Meester.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. P.J. Blok reageerde met een artikel "Gradus ad Parnassum'', NRC, 18 mei 1916:
'Een bekwaam graphisch kunstenaar zou alles precies opmeten, fotografeeren, nateekenen en het vervolgens met hetzelfde materiaal en op hetzelfde materiaal als De
Stuers gebruikt had precies overbrengen. Met dit werk belastte zieh niemand minder
dan Raemaekers, op wensch en onder medewerking van De Stuers zelven. Ten einde
het werk minder vergankelijk te maken werd besloten, ook geheel in overleg met De
Stuers, het te fixeeren volgens een ''procede'' dat geheel onschadelijk is.'
2. Blok in het genoemde artikel: 'De Senaat keurde alles ten volle goed en stelde de
zaak aan curatoren voor, die op hunne beurt het fiat van de regeering kregen, die het
benoodigde geld beschikbaar stelde.'
3. 'Ik heb gezondigd'.
4. Blok: 'Helaas is De Stuers er niet meer. Maar men zal toch niet z66 doctrinair zijn
om, nu hij er niet meer is - de heer Veth mag ten dezen van geluk spreken, want hij
zou er in het tegenovergestelde geval anders van langs krijgen - het grootendeels voltooide werk te laten steken ... omdat het alleen maar geestig is en niet van de kunstwaarde van Leonardo's Avondmaal te Milaan. Ik heb een beter denkbeeld van Veth's
gevoel, smaak en zin voor humor. Alleen zou ik hem, den slecht ingelichte met zijn
inlichter, een boete willen doen opleggen. Zij kruipen in een passend boetekleed de
trappen van den Gradus op, zoodra zij voor het eerst een bedevaart kamen doen naar
De Stuers' herstelde beeld van het Leidsch studentenleven omstreeks 1865.' Veth reageerde weer in de NRC van 19 mei, waarna Blok het laatste woord kreeg op 20 mei.

[ r75]
Johan Huizinga (Leiden) aan Dirk Coster 1*
II juli 19r6
Zeer Geachte Heer,
Met Uw briefvan r6 Juni hebt U mij groot genoegen gedaan. Het besef,
dat het met onze litteratuurbent met haar monopolistische neigingen niet
recht pluis is, heeft mij buitenstaander al zoo lang gehinderd, dat ik het niet
anders dan van harte kan toejuichen, dat een criticus als U zieh met zooveel
overtuiging en beslistheid tegen dien stroom, ofliever dat zijstroompje, gaat
kanten.
Het werk van Jules de Gaultier2 ken ik niet, maar wat U er van zegt is genoeg om mij het voornemen te geven er kennis mee te maken.
Aan die jaarvergadering der Mij van letterkunde hebt U niets gemist. Dat
gezelschap verdient toch inderdaad wel iets van den smaad, waarmee het
pleegt beladen te worden. Om geen ergernis te geven, laat ik mij hier in het
bestuur kiezen; daar ontkomt men niet aan, maar werkelijk: het genootschap
is zieh gelukkig bewust, dat het eigenlijk een wetenschappelijke taak heeft
(die het bij wijlen goed vervult), maar het moest ook elken schijn, dat het iets
met litteratuur te doen heeft, uitdrukkelijk prijsgeven.
Heeft de Gids binnenkort eens weer iets van U te wachten? Dat zou mij
bijzonder verheugen. 3
Met vriendelijken groet,
Hoogachtend,
Gaarne Uw dw.
J. Huizinga

190

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Dirk Coster (1887-1956), essayist, literatuurcriticus en toneelschrijver; in 1920 oprichter van het tijdschrift De Stem.
2. Jules de Gaultier (1858-1942), Frans filosoof.
3. Dirk Coster, ''Marginalia'', De Gids 80 (1916) IV, 507-522, 81 (1917) I, 147-157.

[ 176]
Johan Huizinga (Middelburg) aan H.Th. Colenbrander*
19 augustus 1916

A.
Zooals hiernevens 1 breeder blijkt, ben ik het geheel met je eens. Ik zou ad2
viseeren, hem te schrijven, dat ondanks de veranderingen gewichtige bezwaren blijven bestaan. Dat je hem niet weer wilt grieven met ongevraagde
detailkritiek, maar dat, als hij er prijs op stelt, die bezwaren te vernemen, de
adviezen zelf hem ter lezing kunnen worden gegeven. Met het oog op die
mogelijkheid heb ik mijn advies afzonderlijk en gematigd neergeschreven.
Misschien zou je je eigen opmerkingen ook daarvoor geschikt kunnen maken. En dan verder wat spijt en hoogachting, naar smaak.
Ik denk erover, nog een paar bladzijden aan te bieden voor September,
'tzij voor de kleine letter of voor aanteekeningen en opmerkingen, nl. een
woord over het boekje van Andre J olles. 3 Zou dat gaan, en wat zou de uiterste termijn zijn, dat je 't hebben moest?
Hartelijke groeten!
t.t. J.H.
P.S. de Zionist volgt spoedig. 4

*

Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief.
1. Zie de volgende brief.
2. F.E. Posthumus Meyjes, inzending over ''Taal en spelling''. Dit stuk werd niet in
De Gids geplaatst.
3. J. Huizinga, n.a.v. Andre Jolles, Ausgelöste Klänge (Berlijn 1916), De Gids 80 (1916)
III, 579-580.
4. Vermoedelijk: Jacob Israel de Haan, ''Wezen en taak der rechtskundige significa''
(openbare !es, uitgesproken bij de aanvaarding van de Jessen als privaat-docent in de
rechtskundige significa aan de Universiteit van Amsterdam), De Gids 80 (1916) IV,
281-306.

[ 177]
Johan Huizinga (Middelburg) aan H.Th. Colenbrander*
19 augustus 1916

A.
Ik heb het stuk van den heer Posthumus Meyjes nogmaals met aandacht
gelezen. Het heeft in zijn tweede redactie zeker veel van hetgeen ons in de
eerste zoo tegenstond, verloren: het direct beleedigende en smalend geringschattende van den toon is vrijwel geheel verdwenen. Toch blijf ik vele be-

191

zwaren er tegen hebben, zoowel wat hoofdzaken als details betreft. Ik herhaal: met de strekking ben ik het eens. Maar behalve dat ik in het algemeen
in die heele spellingkwestie het sop de kool niet waard vind, blijft het stuk
ook in zijn nieuwen vorm mij prikkelen tot verzet; het maakt mij kregel (om
niet te zeggen kollewijnsch), 1 omdat ik voortdurend het gevoel heb, dat mij
in een op zichzelf goede zaak met groote woorden, drogredenen en goocheltoeren een fanatiek standpunt wordt opgedrongen, dat ik niet wensch in te
nemen.
Overal waar de sehr. spreekt van emotie, schoonheid enz. doen zijn opvattingen mij aan als verouderd-tachtigsch. 17: ''B6ven de wetenschap staat, als
geestelijke waarde, de emotie''. Is dat onzin of niet? Hoe hoog men ook
dichtkunst en taalschoonheid vereert, er blijft iets snobistisch in die gewilde
verheerlijking van de taal als bovenal schoonheids- en ontroeringsobject. Dat
is het standpunt van een klein litterair bentje. Zou toch niet de taal, in dieper
en ruimer zin opgevat, allereerst zijn: het altijd slijtende, altijd weer nieuw
zichzelf repareerende en volmakende, toch altijd onvolmaakte (werk)-tuig,
waarmee de arme zwoegende en altijd dwalende menschheid elkaar door den
blinden mist van hun waan hun gebrekkige begrippen tracht toe te schreeuwen? Voor wat ik zou willen noemen de gemeenschaps-waarde, de arbeidswaarde van de taal, heeft de sehr. dunkt mij, in het geheel geen oog. In verband daarmee negeert hij ook den geheelen paedagogischen kant (het gaat
daarmee waarlijk niet om het ''gemak'' der meesters, dat is een insinuatie)
van het vraagstuk.
Opgesloten in zijn eng kringetje van subjectieve schoonheidsvereering en
-waardeering miskent hij verder de oneindige schoonheidsmogelijkheden,
die de heele wereld biedt en steeds vernieuwt. Hoe heeft zieh niet sedert
Beethoven (om van vroeger niet te spreken) het positieve muzikale schoonheidsbesef verschoven! Meent sehr. werkelijk, dat met ''den boom'' alle
schoonheid valt? Och, mr. P.M., er zal wel weer nieuwe schoonheid komen;
er is al zooveel oude schoonheid, diep betreurd en hardnekkig vastgehouden,
toch verdwenen.
In verband met dat m.i. enge standpunt nog iets. p.23: ''Het doet er bijzonder weinig toe, of onze keukenmeisjes en winkelbedienden .... " - Hoe alleronaangenaamst ''bourgeois'' klinkt dat! Daarnaast de hak tegen de technische hoogeschool en de handelshoogeschool op p. 57. ''Het te loor gaan van
alle aristocratie'' p. 58. Ja wel, maar voor dit soort aristocratie bedank ik.
[.•. ]2
Slotsom: behalve dat het stuk te lang is, hindert het nog altijd door de onvoldragen begrippen omtrent taalwetenschap in 't algemeen, en geeft het
den tegenstanders veel vat door onvoldoende taalkunde (ik bedoel kennis der
taalgeschiedenis) in het bijzonder. Het zal, geloof ik, de zaak, die het voorstaat, eer schaden dan baten. Ik kan derhalve, hoezeer het mij spijt, dat wij
den sehr., die werkelijk zooveel deed, om ons nader te komen, opnieuw zouden moeten teleurstellen, niet voor opneming stemmen.
Vr. groeten. Ik kom 25 in Leiden terug.
t.t. J.H.
192

*

Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief.
1. R.A. Ko!lewijn (1857-1942), taal- en letterkundige, oprichter Vereniging tot vereenvoudiging van de spelling.
2. Kritiek op detailpunten.

[ 178]
Henriette Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga (Leiden)*
26 augustus 1916
Beste Huizinga,
1
Hierbij de vertaling van die zonderlinge regelen uit Nekrassoff, waar we
geen touw aan konden vastmaken. Dit is de interpretatie van ''Sonja''. Je
ziet, het wordt in de vertaling niet veel duidelijker. Vindt je trouwens ook
niet, dat een vage of schemerachtige plaats bij een schrijver meestal in de
vertaling nog onbegrijpelijker wordt dan in 't origineel? Sonja zegt ''dit is
zuivere volkstaal buiten de grammatika om, een vreemdeling kan dat nooit
begrijpen.'' Ze kreeg veel respekt toen ik haar vertelde dat je Dostojefski las;
ik ben benieuwd hoe je de ''Idioot'' vindt als kunstwerk. Ik begon op het wa·
ter aan Klara Militsch; 2 Toergenieffis geknipt om te lezen op een boottocht,
hij is zelf zoo vloeibaar. Zijn russisch is buitengewoon gemakkelijk, kristal·
helder. Trouwens, in dit verhaal kwam geen enkele natuurbeschrijving voor.
Las je ooit iets van Toergenief met sterk okkult karakter? Ik niet, wist ook
niet dat hij zoo iets geschreven had eer ik dit las. - De dag van jullie vertrek
kreeg ik een brief van den zender (en vertaler) der lettische brochure; hij
schreef mij (wat ik mij zeer goed herinnerde) dat ik hem, een jaar of zeven
geleden op zijn verzoek hollandsche boeken liet sturen naar de katorga3 te
Riga, waarin hij toen gevangen zat. Zoo leerde hij hollandsch. Later ont·
vluchtte hij, uit de levenslange verbanning in Siberie, en geeft nu een letti·
sehe krant uit in Boston, die ''Strahdneck'' heet. Die naam intigreert me!
Kunt je mij zeggen wat dat beteekent? - Deze zelfde man stuurt mij een
postwissel en een lijstje van hollandsche brochures enz. die hij verlangt, met
de akkuratesse van een boekhouder opgemaakt. Wonderlijke kerels, die revo·
lutionaire Russen!
Hoe zijn jullie thuisgekomen? Hebben jullie nog gevaren, ofwas het weer
te onzeker? - Wij vielen hier meteen in z66vele en velerlei beslommeringen,
hurrie, menschen, bezoeken enz. dat Rik 66k wanhoopig werd over de in
mozai'kjes geknipte dagen zonder concentratie. Zoo nam het Buisschei-plan
(nl. het plan om daar 5 a 6 maanden van 't jaar 't gaan wonen) al gauw vaster
proporties aan. Mijn van nature konstruktieve man (Rik is in twee-erlei beteekenis een plannenmaker!) zat al gauw plannetjes te teekenen van een ateliertje in de moestuin, met annex werkkamertje voor mij! En vandaag moest
hij toch naar Zandvoort en is en passant eens gaan kijken in Haarlem en met
Van Lochern spreken. - Waarom vindt je Haarlem voor ons zoo ongeschikt?
't Lijkt mij niet zoo kwaad als we eenmaal besluiten hier vandaan te gaan.
Ja, de Buisschehei is heerlijk. 't Deed ons beide veel plezier dat je er je zoo
prettig voelde, en we hopen, dat je er nog dikwijls zult komen, met Elsje, en
193

ook met de jongetjes, als ze in de termen van uit-logeeren gaan beginnen te
vallen. - Ja, wij vonden Elsje vol mogelijkheden, en daardoor vol aantrekkelijkheden. Ik zou het prettig vinden als ik dacht, dat ik ooit iets voor het lieve
kind zou kunnen worden. Maar het is zoo overbodig daarover te spreken,
want 't hart van een kind moet even spontaan voor je opengaan als alle andere goede dingen in 't leven. En dit is allerminst een kinderhartje wat je met
morrelen open kunt krijgen.
Wij hebben het boekje van Andre4 nog steeds niet gekregen; zou het wel in
den handel zijn? Daar ik ook half dacht me te bezondigen aan een stukje er
over, zou ik je bijna vragen het mij nog eens te willen sturen als je er mee
klaar bent. Niet eerder natuurlijk.
Veel hartelijke groeten, ook aan Elsje
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Nikolaj Alexejewitsj Nekrasov (1821-1877), Russisch dichter en uitgever.
2. Vertelling van Toergenjev met een quasi-fantastisch karakter (1883).
3. Kamp voor dwangarbeid.
4. Andre Jolles, A11sgelöste Klänge. Briefe aus dem Felde über antike Kunst, veröffentlicht von Ludwig Pallat (Berlijn 1916).

[ 179]
Johan Huizinga (Leiden) aan H.Th. Colenbrander*
3 oktober 1916
Amice,
Hiernevens gaat dr. H.P.N.'s dikke boek 1 met mijn advies terug.
Inmiddels nu over een soortgelijk geval als dat van de Santeljano's, 2 waarin ik je teleurstelde. Namelijk Dop Bles. 3 Ik vind het van een prullige en verwaande belachelijkheid, die mij beschaamd maakt, dat ik voor de lezers als
medeplichtig op het omslag sta.
Nu ben ik volkomen bereid, den 28sten daarover De Meester4 aan te vallen. Alleen moeten wij de mogelijke gevolgen vooraf overzien.
Deze zijn m.i.: 1. de andere leden houden het met De Meester. In dat geval
kan ik zeggen: hoe is het ook? animum salvavi, 5 geloof ik, en dan is de zaak
gezond, maar zonder effect.
2. Men valt mij bij. In dat geval kan De Meester: a. de kabinetskwestie
stellen. Wat wij toch zeer zouden betreuren, niet waar? - b. voorstellen, dat
andere leden met hem de belletrie zouden keuren. Ik kan niet verhelen, dat
het mij huiverig maakt, mijn 'emplooi' aldus te zien uitgebreid en al het gebroedsel van onze vruchtbare genietjes in huis te krijgen, waarvan De Meester te weinig verwerpt, en ik wellicht te veel zou verwerpen. Want ik erken
zelf: de moderne hollandsche litteratuur kan het mij maar zelden naar den
zin maken.
Niettemin, ik herhaal: zie je er heil in, dan ben ik gaarne bereid, een onom194

wonden gedachtenwisseling over De Meester's smaak (want dat wordt het
dan natuurlijk) te beginnen.
Groeten!
t.t. H.
Nog geen antwoord van Van Ginneken.

* Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief.

H.P .N. Muller ed., De Oost-lndische Compagnie in Cambodja en Laos. Verzameling
van bescheiden van 1636 tot 1670 ('s-Gravenhage 1917). Werken uitgegeven door de
Linschoten-Vereeniging XIII. Het boek is niet in De Gids besproken.
2. Zie Huizinga aan H.Th. Colenbrander, 2 februari 1916.
3. Dop Bles (1883-1940), dichteren schrijver, ''Levensdrang'', De Gids So (1916) IV,
I.

106-148.
4. De Meester was binnen de Gidsredactie de eerst verantwoordelijke voor de bellettrie. Johan (E.J.) de Meester (1860-1931) schrijver, letterkundig redacteur NRC, Gidsredacteur 1908-192 7.

5. 'Ik heb mijn gemoedsrust gered'.

[ 180]
Johan Huizinga (Leiden) aan H.Th. Colenbrander*
7 oktober 1916
Amice,
Laat ik maar terstond antwoorden. Er bestaat tusschen de beide jongelieden, die voor hun onbevredigde sexueele behoeften de Gids noodig hebben,
toch wel een aanzienlijk verschil. Karel 1 heeft althans zekere hoogheid, zekere zeggingskracht. Ofschoon ik het gesprek van den veredelden Bolland met
den student stom vervelend vind, 2 heb ik het toch, geloof ik, liever dan het
gedieht. In ieder geval, bij Dop 3 vergeleken rijst Karel zeer. Ik zou daarom
mijn aanval tot Dop willen bepalen, en De Meester welwillend maar zonder
omwegen willen zeggen, dat en waarom ik het blameerend leelijk vind.
Loopt het dan, zooals je veronderstelt, dat de gevolgen van het wervings·
recht eenigermate worden beperkt, dan zal ik mij, zoo dikwijls het noodig is,
het mee-keuren gaarne getroosten.
Het lijkt mij beter, dat ik er Kuenen en Van Blom buiten laat: het krijgt
anders zoo den schijn van een conspiratie.
Hierbij het antwoord van Van Ginneken, 4 zoo even ontvangen. Dus, als
wij zoet zijn ... Ik dacht hem Maandag te zeggen: ''links zijn wij en zullen wij
voorloopig wel blijven, anticlericaal of antiroomsch zijn wij, zoover ik weet,
nooit geweest. Dat wij Uw begrippen van zedelijkheid te allen tijde zullen
kunnen ontzien, durf ik niet beloven."
Zie ik je Maandag? ik ga 10.49 van hier. Hartelijke groeten!
t.t. J.H.
•

* Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief.

1. Kare! J.H. Wasch (1886-1967), romancier, directiesecretaris glasfabriek 'Leer-

dam'.
2. Verwijzing naar niet gepubliceerde kopij van Wasch.
3. Dop Bles.
195

4. J.J.A. van Ginniken (1877-1945), jezuiet, taalgeleerde, 1915-1923 docent wijsbegeerte aan het College Berchmanianum; sedert 1923 hoogleraar te Nijmegen.

[ 181]
Jac. van Ginneken
7 oktober 1916

S.J. (Oudenbosch) aan Johan Huizinga*

Zeer geachte Heer,
Als ik U nog schriftelijk wil antwoorden op Uw interessanten brief, moet
ik me haasten, maar de Staatscommissie voor de Spelling en een onderhanden schoolboekje hebben totnutoe al m'n tijd in beslag genomen.
Dank dan op de eerste plaats voor Uw dissertatie. 1 Ik wist dat er een proefschrift over den vidusaka bestond, maar dat die van U was, wist ik niet, en ik
had ze ook nooit in banden gehad. Indertijd was de lezing van Regnaud: La
rhetorique sanskrite2 mij een openbaring. De Rasa-leer bekoorde mij zeer.
Later leerde ik daar misschien te sceptisch over denken, gelijk over de meeste min of meer wetenschappelijke bocken der Indiers. Uw boek heeft me in
elk geval tot het juiste midden nader gebracht.
Wat universitas betreft, meen ik te moeten onderscheiden tusschen den nu
pas teruggevonden eersten oudsten oorsprong, en de daaruit ontwikkelde
moderne opvatting, die zeker twee, drie eeuwen lang, als de eenige gevigeerd
heeft in alle wetenschappelijke hoofden.
Uw mededeeling over ''opscheppen'' is me interessant en wordt mettertijd
in breederen samenhang gebracht. Ook voor Uw artikel in het Kern-Album 3
mijn dank. Het groote Album zelf heb ik natuurlijk al eenige keeren op de
Universiteitsbibl. moeten naslaan. Maar langzamerhand begin ik er toch al
een groot deel van in overdrukjes te bezitten.
Uw voorstel om eens een artikel over Algemeene Taalwetenschap in de Gids
te schrijven heeft m'n volle aandacht in beslag genomen, maar lijkt me niet van
oogenblikkelijk belang, omdat ik het op het oogenblik toch te druk heb.
Verder en later heb ik dan natuurlijk nog een principieele moeilijkheid.
De Gids heeft zieh meermalen geleend aan grof-onzedelijke romans, en vrij
feile bestrijding van Rechts en Roomsch. Nu ben ik in m'n diepste wezen
een voorstander van: Moraliteit, Christelijke beginselen (ook in politiek) en
een katholieke ofmondiale Kerk. Ik acht me daarom in geweten niet verantwoord, als ik mee ging werken aan een tijdschrift, in beginselen zoo tegenstrijdig met de mijne.
Nu meen ik wel gemerkt te hebben, dat met de redactieverandering er ook
een nieuwere, algemeenere, mildere verzoenende toon is gekomen; en als het
ook werkelijk in de bedoeling ligt, om tegenover de ouderwetsche moraliteit:
kiesche keurigheid, en tegenover Rechts en Roomsch een welwillende neutraliteit te betrachten, wil ik bij gelegenheid er graag over denken, dien nieuwen koers met mijn toetreding, nog duidelijker te doen opvallen.
Met vriendelijken groet
Jac. van Ginneken S.J.

*

Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief.
1. J. Huizinga, De vidu$aka in het Indisch tooneel (Groningen 1897; V.W. 1, 45-143).
2. Paul Regnaud, La rhetorique sanskrite exposee dans son developpement historique et
ses rapports avec la rhetorique classique (Parijs 1884).
3. J. Huizinga, ''Over eenige euphemismen in het Oud-lndisch'', Album Kern (Leiden 1903) 153-156 (V.W. 1, 190-194).

[ 182]
Johan Huizinga (Leiden) aan H.Th. Colenbrander*
12 oktober 1916

A.
Doet de redactie iets ''aan'' het feest in het huis De Meester? Bloemen
b.v.? Zoo ja, dan doe ik graag mee.
Mijn gesprek met Van Ginneken leverde uit den aard der zaak geen positief resultaat. Hij houdt medewerking nog in beraad, maar ik denk, dat de
bezwaren voor hem te groot zullen zijn.
Welke onzedelijke roman van een dame in de jaargang 1900 of1901 is het
geweest, die De Gids op hoog kerkelijk bevel van alle roomsche abonnementen beroofd heeft? 1
Groeten!
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief.
1. Louis Couperus, ''De stille kracht'', De Gids 64 (1900) III, 383-478; IV, 1-112, heeft
tot een aantal kritische ingezonden brieven geleid.

[ 183]
Henriette Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga (Leiden)*
19 november1916

Beste Huizinga,
Als de kursus doorging, zou ik zeker erg graag mijn ankertje bij jullie neerleggen, ik had dat zelf ook al zoo'n beetje gedacht, en tevens, dat 't zoo gezellig zou zijn zoodoende eens wat meer van de kinderen te merken. Maar dezen winter zal er niet van komen, daar ik een paar dagen geleden het medisch advies heb gekregen om dezen winter alle openbare sprekerij na te laten. Eerlijk gezegd is mij dat eenigzins een opluchting; ik voel mij slap en
moe den laatsten tijd, en dan is het vergadering-werk niets prettig, ten eerste
omdat je aldoor in agitatie bent slecht gedisponeerd te zijn, ten tweede omdat 't z66 vermoeiend is en daardoor ontzaggelijk tijdroovend. Misschien
voor een deel ten gevolge van fysieke suffigheid, zit ik reusachtig te knoeien
en te broddelen met mijn werk; in geval je eigen ''lange moedeloosheid'' ten
deele ook met ontevredenheid over je produktie samenhangt of zieh daarin
uit kunnen wij elkaar de hand geven! Rik daarentegen is als een tijger aan
den gang en het lukt hem voortreffelijk, ofschoon ook niet zonder veel ge·
197

zwoeg. Hij is nog steeds te ijverig om er een dag uit te loopen! Als het äl te
lang duurt, inviteer ik je om met mij te komen wandelen; tot Blaricum en terug breng ik het nog wel! Ik zou Elsje graag mee vragen als je eens komt,
maar ben bang dat ze zieh zonder Annetje v.d. Hoeven vervelen zal tusschen
louter groote menschen; als eenig speelkameraadje voor haar kunnen wij
haar een hondje aanbieden, kersversch op dezen druiligen Zondagmorgen
1
gearriveerd, en erg schattig nu 't meteen door mijn man en Ina Santhagens
eens flink gepoedeld is. 't Is van de familie der smouzen, kleintjes, fijntjes,
waaksch jong en wakker, met een bruin snuitje, bruine oortjes en pootjes en
een stompje staart, juist lang genoeg om mee te kwispelen. Het luisterde (of
luisterde niet) naar den naam van Caesar, maar wij vonden dien al te paskwillig, en hebben 't Rotje herdoopt. - Je begrijpt dat al deze interessante
mededeelingen ook voor de kinderen bestemd zijn.
Hoe gaat het met krapitsch-krapo 2 bij jou? Hebt je !'Idiot al uit? Ik ben bezig aan ITpecTynneHvi:e H HaKaaaH>1:e 3 moeilijkheid valt me erg mee
en 't boeit me verbazend.
Veel hartelijks van ons beide. Groet Elsje extra van mij
Jet

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Ina van Eibergen Santhagens-Waller (1878-1969), zangeres, vriendin van R.N. Roland Holst.
2. Onopgehelderd.
3. De idioot en Schulden boete, romans van Dostojewski.
I.

[ 184]
Richard en Henriette Roland Holst [Laren] aan Johan Huizinga (Leiden)*
24 december 1916 (poststempel)
•

B.H.
Wat een aller liefst portretje, 1 dank je wel, als Titiaan 't zag kwam hij uit de
hemel om haar als modelte nemen. Die arme Elsje wat sufvan haaren wat
onverstandig om nu in de vacantie ziek te zijn. Ik denk zoo dat 't in Culemborg2 nog harder waait dan hier. Maar ik heb er vele aardige herinneringen.
Hart. gegr.
t.t. R.
Een snoezig portretje van een snoezig kindje. - Wat zal 't heerlijk zijn met
dit weer in de Culemborgsche kersenboomgaarden.
Veel hart. gr.
Jet

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart van Titiaan: 'Man met handschoenen' (Louvre).
I. Een portret van Huizinga's dochter Elsje.
2. Bij Huizinga's zwager JanKees Schorer.

198

[ 185]
Johan Huizinga (Leiden) aan Cornelis van Vollenhoven (Zundert)*
6 januari 1917
B.C.
Nu is de vacantie bijna voorbij, en ik heb niets gedaan dan allerlei kleinigheden afdoen en tooneelstukken voor de kinderen schrijven, instudeeren en
opvoeren. Niet eens revolutie, laat staan vijftiende eeuw. Ik schrijf dit vast,
omdat ik de strenge vraag voorzie: en wat heb je gedaan? en dan de schok
voor jou en mij wou breken.
Mijn eenige grond tot gerustheid is, dat jezelf naar ik hoop, nog minder hebt
gedaan; want als op mijn vraag: en wat heb je gedaan, het antwoord volgt: ik
heb een nieuwe wereld op pooten gezet, kijk ik van mijn kant even kwaad.
1
Wil mijn vriendelijken groet overbrengen aan de familie v.d. H.

H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Van der Hoeven. Henri van der Hoeven (1843-1924), hoogleraar strafrecht te Leiden 1879-1908, oom van Henriette Roland Holst. De familie Van der Hoeven bezat
een buiten te Zundert, grenzend aan de Buissche Heide.

[ 186]
Johan Huizinga (Leiden) aan Peter van Anrooy*
16 februari 1917
Beste Peter,
Met luid gejuich begroetten de aanwezigen het bericht van je benoeming
in den Haag, 1 dat ik uit de krant voorlas. Ik verheug er mij bijzonder over,
en wensch je hartelijk gell.].k. Wat zal het heerlijk voor je zijn, nu van die
wrakke financieele toestanden en gebrekkige middelen af te zijn. Ik wensch
mevrouw Rose honderd jaren en vele navolgers. Je eerste concert moet ik
hooren, en vele volgende ook!
Het vooruitzicht, dat jullie nu hier zoo dicht in de buurt komt, vind ik allerprettigst. Alleen de gedachte, hoe ook Mary daarin zou hebben genoten,
verduistert mij dat genoegen.
Voor eenige dagen stond in het Leidsche dagblad, dat de gehoorzaal om
den kolennood niet meer mocht worden gebruikt, en dat de aangegane verbintenissen opgezegd waren. Wil dat zeggen, dat je concert van 26 dezer niet
doorgaat, of geef je het in den schouwburg? Vervalt je bezoek op dien dag,
dan hoop ik, dat een reis naar den Haag je spoedig aanleiding geeft, hier aan
te komen. Ik kan je ook samen logeeren, nl. met je beiden, want met twee
kinderen zou bezwaren opleveren.
Hartelijke groeten aan je beiden!
t.t. H .

.*

Origineel: 's-Gravenhage, Gemeentemuseum.
1. Op 15 februari 1917 was Peter van Anrooy als opvolger van Henri Viotta benoemd
tot dirigent van het Residentie Orkest.

199

[ 187]
Johan Huizinga (Leiden) aan S. Muller Fzn. *
28 februari 1917
Hooggeachte Heer,
Gaarne zal ik de viertle plaats innemen. 1 Daar dus de beurt eerst eind
Maart aan mij zal zijn, kan ik op de a.s. akademievergadering zeker nog wel
het een en ander van U vernemen betreffende verzending, verpakking enz. Wat is nu Pirenne's adres? dan zal ik hem schrijven, ofschoon ik het ontzettend moeilijk vind, te gissen wat van hetgeen men schrijven mag, hem in
zijn toestand zal interesseeren. Weet U zeker, dat brieven hem bereiken? Colenbrander vertelde mij juist, dat Fredericq hem had verzocht, maar niet
meer te schrijven, daar zijn correspondentie beperkt was tot zijn broers.
Met vriendelijken groet,
Steeds Uw
J. Huizinga

*

Origineel: Utrecht, GA.
I. Bij toerbeurt verzond een aantal leden van de Koninklijke Akademie een pakket
levensmiddelen aan Henri Pirenne, die in Duitsland in gijzeling gehouden werd.

[ 188]
Johan Huizinga (Leiden) aan Henri Pirenne (Creuzburg, Thüringen) 1*
11 maart 1917
Mon eher collegue,
Il y a longtemps que je vous ai ecrit. N'y voyez-pas de l'indifference, je
vous prie. C'est que je me dis toujours: que pourrais-je ecrire qui serait interessant pour vous, maintenant que tant de choses ne s'ecrivent pas, et que
peut-etre les petits evenements quotidiens de notre vie intellectuelle ont perdu leur gout pour vous, qui vous rongez dans l'ennui d'une captivite longue
et penible. Mais M. Muller me dit, que les lettres de vos amis en Hollande
vous sont agreables, je conquiers donc mes hesitations.
Je m'occupe toujours de mes etudes sur la civilisation de l'epoque bourguignonne. Je commence ardemment ä souhaiter d'en voir la fin; c'est depuis plusieurs annees que cette matiere m'occupe, avec des annees entieres
d'interruption. J'en suis maintenant ä donner la forme definitive au livre ou
i;:a doit aboutir. ~a me coute infiniment d'efforts et de soupirs; je me dis souvent que j'ai con~ une oeuvre trop haute et trop lourde pour mes forces.
Depuis quelques semaines seulement i;:a marche un peu. Oh le moment que
je pourrai vous envoyer mon pauvre livre dans un temps de paix et de liberte! mes desirs pour la fin du travail qui m'opprime et pour le retour de temps
meilleurs pour notre monde infortune se confondent parfois.
Mes enfants et moi nous nous portons bien. Je n'ai pas de raison pour me
repentir du changement de Groningue ä Leide. Les gari;:ons regrettent encore de temps en temps la maison riante dans la campagne pres de Groningue;
200

moi j'y ai laisse tant que les agrements de cet ordre y disparaissent.
Les enfants grandissent; l'ainee va avoir 14 ans la semaine prochaine, les
trois gar9ons en ont 12, 10 et 8, la petite fille a 4 ans. Vous concevez combien
celle-la m'est chere (si je pourrais faire des differences); elle rappelle sa mere
par sa nature gaie et equilibree, douce et forte a la fois, et elle semble douee
d'une musicalite plus qu'ordinaire. Deja maintenant elle trouve sur le piano
tous les airs qu'on lui joue ou chante, et elle ne les joue pas en tatant, note
apres note, d'un doigt, mais dans un temps et une mesure a peu pres exacts.
Il faut finir. Je sais que jene peux pas attendre votre reponse, mais j'espere
vous ecrire de nouveau et bientöt. Je vous souhaite la patience et la sante
dont vous avez besoin avant toute autre chose.
Votre tout devoue
J. Huizinga

*

Origineel: Brussel, Archives Universite Libre.
1. Sedert eind januari 1917 kreeg Pirenne het dorpje Creuzburg (10 km. ten noorden
van Eisenach) als ballingsoord aangewezen. Hij mocht zieh vrij in het dorp begeven,
maar er niet met Franse krijgsgevangenen spreken.

[ 189]
Johan Huizinga (Leiden) aan Henri Pirenne*
23 maart 1917
Mon eher collegue,
Je vous fais expedier aujourd'hui un paquet contenant le peu de choses qu'il
nous est permis de vous faire parvenir. J'ai suivi les indications de M. Muller,
mais on m'a dit ici que le fromage etait absolument interdit. J'espere que vous
m'avertirez, si vous desirez d'autres choses que celles que j'ai envoyees.
Dans ma lettre du 11 de ce mois je supposais qu'il ne vous etait pas permis
de correspondre librement avec quiconque vous voulez. M. Muller me dit,
que je me trompe, et il n'est pas besoin de vous dire que je me rejouisais infiniment d'avoir des nouvelles directes de votre part.
Je donne cette annee un cours pratique sur un episode de la revolution
fran9aise. Nous lisons ensemble (l'auditoire se compose d'environ 40 per1
sonnes) des extraits du Proces verbal de la Constituante que j'ai fait multiplier, ainsi que des journaux contemporains que j'ai pu obtenir des bibliotheques d'ici et de la Haye, comme par exemple le Point du jour, le Courrier
de Provence etc. Nous nous occupons de la seance celebre de la nuit du 4
aout '89. 2 C'est une matiere bien interessante, et quoique les exercices auxquels cette lecture donne lieu, ne vont pas tres-loin, 9a leur donne un contact
immediat avec les sources (imprimees du moins) qui me semble tres utile.
Je vous salue bien cordialement
Votre devoue
J. Huizinga
* Origineel: Brussel, Archives Universite Libre.
1. De Grondwetgevende Vergadering tijdens de Franse revolutie.
201

2. 's Morgens besloot de Assemblee tot het opstellen van de 'Declaration des Droits

de l'hornme'. 's Avonds werd besloten tot afschaffing van tal van heerlijke rechten en
van de privileges van provincies en steden, tot afschaffing van de slavernij, van de gil·
den en verkoop van ambten en tot toelating van burgers tot alle civiele en militaire
functies. Tenslotte werd de koning uitgeroepen tot hersteller van de vrijheid van
Frankrijk.

[ !90

J

Johan Huizinga (Middelburg) aan Henri Pirenne (Creuzburg, Thüringen)*
II april 1917
Mon eher collegue,
Je me suis bien rejoui en recevant votre lettre du 25 Mars, qui m'a mis au
courant de tout ce qui vous concerne. Me voila de nouveau a Middelbourg,
si pres de votre vieux Gand, et pourtant si loin maintenant. Ce n'est pas la
premiere fois que je vous ecris d'ici. C'est d'ici que je vous ai rendu ma visite
en r908, dans ce meme temps de paques, un peu moins froid seulement. Je
me rappelle encore toutes les circonstances de cette journee agreable, que
l'hospitalite de Madame Pirenne et de vous m'a rendu si bonne. Il y avait
une grande exposition de fleurs, taute la ville etait remplie de gens. Vous
aviez invite a dtner Mm. Fredericq et Thomas, 1 et apres nous sommes alles
voir la ville. Dans la chapelle de l'Agneau de Van Eyck etait assis un mon·
sieur d'un visage important, et vous dites ä M. Fredericq: tiens, c'est Fierens!2 Le soir il y avait une representation du congres d'ecoliers, qui se tenait
ces memes jours. Et le bätiment de votre cours pratique, l'ancien laboratoire
de chimie, comme je me rappelle toutes ces choses, comme s'il n'etait pas
passe neuf annees depuis lors, et quelles annees pour nous tous!
C'est d'ici pareillement que je vous ai ecrit aussitöt apres le commencement de la guerre.
- Le fruit de vos loisirs involontaires dans la forme d'un livre sur l'histoire
economique de l'Europe depuis le moyen age est bien de nature anous faire
le souhaiter avec un vif interet. Les modifications que vous avez faites dans
la theorie sur ces choses ont deja si souvent montre vos vues originelles et savantes sur ce sujet, que la science ne pourra qu'en profiter beaucoup.
Il m'interesse aussi que vous vous occupez de traduire du russe. II y a
bientöt vingt annees, que je me suis appris ä lire le rosse, et quoiqu'il passe
des annees entieres que je ne lis aucun mot de russe, on ne perd pas si vite
l'habitude et la pratique. L'ete passe j'ai lu l'Idiot de Dostojevskij, et je l'ai
trouve moins difficile qu'on me l'avait dit. C'est a dire que Dostojevskij n'est
pas difficile ä comprendre quant aux mots; il fait usage d'un vocabulaire assez restreint, ou les memes tournures reviennent souvent. Ce qui le rend difficile, ce sont les transitions d'idees entierement irnprevues. Mais quel accent d'une verite profonde malgre les circonstances exterieures souvent invraisemblables de ses romans. Ou bien faut-il dire, que l'invraisemblance
existe seulement pour nous occidentaux? C'est que je tiens tres probable.
Le jour d'aujourd'hui etait marque pour le congres de !'Historisch Ge202

nootschap, qui se tient tous les trois ans, ou j'avais l'honneur de parler apres
vous en 1911. 11 vous fallait partir aussitöt apres la seance, vous dinates en
bäte avec notre regrette Bussemaker a l'hötel des Pays-Bas. Vous voyez, je
suis un homme dangereux pour mes souvenirs minutieux! Mais ce que je
voulais dire: le congres a ete differe a cause de maladie d'un des deux conferenciers. Et je crois, a cause de l'indifference due aux temps serieux et peu
aptes a cette sorte de besogne.
La semaine prochaine je serai de retour a Leyde, et nous allons aborder
l'ete. Que nous portera-t-il?
Croyez-moi
Votre tout devoue
J. Huizinga

*

Origineel: Brussel, Archives U niversite Libre.
1. Paul Thomas.
2. Hippolyte Fierens-Gevaert (1870-1926), Belgisch kunsthistoricus, publiceerde
over de Vlaamse primitieven en de Vlaamse schilderkunst van de zeventiende eeuw;
hoogleraar te Luik en conservator van de Musees Royaux des Beaux-Arts.

[ 191]
Johan Huizinga (Leiden) aan Henri Pirenne (Creuzburg, Thüringen)*
24 april 1917
Mon eher collegue,
Je me häte de resoudre la 'cruelle enigme' due a l'omission de mon nom
par le commer9ant M. Kelder, qui vient d'expedier un second paquet. Je
crains un peu, que le Pinda-kaas n'ait ete une desillusion; c'est un article fait
d'''apenootjes'', un mot qui n'aura pas figure dans votre enseignement du
1
hollandais aux messieurs russes!
Merci bien de votre bonne lettre a laquelle je campte repondre plus a l'aise.
Votre tout devoue
J. Huizinga

*

Origineel: Brussel, Archives U niversite Libre.
1. Na de val van Luik in 1914 waren tweehonderd daar studerende Russen door de
Duitsers in Holzminden, aan de Weser, geYnterneerd.

[ 192]
Mathilde Jolles-Mönckeberg (Gross-Flottbek/Hamburg) aan Johan Huizinga (Leiden)*
•
•
27 JUnl 1917
Lieber Huizinga,
Es freute mich sehr, endlich mal wieder etwas von Dir zu hören! Ich habe
auch lange nicht geschrieben, aber ich denke oft, dass Ihr Holländer uns in
Acht und Bann getan und dann schweige ich lieber. Dir tu' ich aber ent203

schieden mit dieser Annahme Unrecht, denn Du hast uns nie etwas anderes
als Interesse und Freundschaft erzeigt in diesen schweren Jahren.
Ich erwarte A. Morgen oder Übermorgen nach halbjährlicher Trennung. 1
Gerne wäre ich erst im Februar und dann im Mai nach Gent gefahren, aber
zuerst war es viel zu kalt und auch in Gent die Verpflegung nicht derartig,
dass A. mein Kommen wünschte; er hat viel gefroren und gehungert - und
nachher war ich vom Umzug etwas mitgenommen und mu&ste versuchen
mich so gut es ging durch Ruhe zu erholen. Ein Umzug in Kriegszeiten is
näml. unbeschreiblich unangenehm und man braucht viel Geduld und
Kraft, um ihn glücklich zu überstehen. Unsere Übersiedlung dauerte vom
14. März bis 1. Mai und die Zwischenzeit war unerträglich; die Kinder waren überall hin verstreut; ich hauste mutterseelenallein ohne Mädchen, ohne
Kohlen, beinahe hatte ich geschrieben ''ohne Essen'' im eisigen Hause; kein
Handwerker war zu haben und niemand konnte helfen. Gott s. Dank liegt
das nun alles hinter uns und wenn A. Morgen kommt kann ich ihn in ein
sehr behagliches, geräumiges, freundliches Haus führen, das in einem grossen Garten liegt, in dem mein ganzer Stolz - stattliche Gemüsebeete und
Obstbäume - sind. Selbst seine Bibliothek habe ich mit Hülfe eines erwachsenen Neffen geordnet und sein Zimmer - das grösste im Hause - ist
wirklich wunderhübsch. Ich bin sehr begierig, wie er mein Werk findet. Belohnt werde ich reichlich für alle Mühe wenn er sich wol und glücklich hier
fühlt. Er hat tüchtig das ganze Semester gearbeitet, Briefe über Phidias 2
kommen jetzt im Sommer heraus und verschiedenes ist schon wieder im
Entstehen. Für ihn waren es keine weggeworfenen Jahre, es war Weihnachten als ich ihn zuletzt sah, so frisch und angeregt, dass seine ganze Umgebung mit fortgerissen wurde und neues Leben bekam.
[•.. ]3
Was Du von Leipzig schreibst, hat mich sehr interessiert. Es wäre die Erftillung unseres grössten Wunsches, wenn A. ein Professorat4 an einer deutschen Universität bekäme und wir auf diese Weise wieder zusammen leben
könnten. In Gent möchte er auf keinen Fall auf die Dauer bleiben. Hoffentlich habe ich Dir nicht zu viel erzählt und Dich gelangweilt. Grüsse all' Deine Kinder und schicke mir doch bitte mal Bilder von ihnen.
Euch alles Gute wünschend bin ich Deine
Tilli Jolles

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
In 1916 :,verd _Andre Jolles benoemd tot gewoon hoogleraar in de archeologie en
kunstgeschleden1s aan de vervlaamste universiteit van Gent. Mathilde Jolles-Mönckeberg was intussen van Berlijn naar Hamburg-Flottbek verhuisd.
2. A~dre_J?lles, Wege zu Phidias. Briefe über antike Kunst.
3· U1twe1ding over de kinderen van Andre en Mathilde Jolles.
4·. Andre.Jo(les maakte kans op een leerstoel in het vak Nederlands aan de universite1t te Le1pz1g; deze leerstoel werd echter niet toegewezeii.
I.

204

[ 193]
Johan Huizinga (Leiden) aan Henri Pirenne (Creuzburg, Thüringen)*
l juli 1917
Mon eher collegue et ami,
11 y a trop longtemps que jene vous ai ecrit, et je n'ai pas d'excuse valable
pour l'avoir differe de jour en jour. J'espere que les paquets de 25 mai et de
25 juin vous aient du moins temoigne, que je ne vous oubliais pas.
Nous voila bientöt en vacances! Encore quelques examinations et une promotion. Elles ne sont pas frequentes dans notre faculte. Cette fois c'est un
eleve qui m'a suivi de Groningue. 1 Je lui ai donne un sujet d'historiographie
au sens restreint du mot, savoir la conception de l'histoire du moyen-age
chez les historiens hollandais du 16e et 17e siecle. Le jeune homme s'est acquitte de la tache passablement, ce n'est pas grand'chose qu'il en a fait, mais
peut-etre que <;:a ne manque pas entierement d'interet.
J'admire beaucoup l'assiduite et la concentration clont vous disposez pour
votre travail, si je les compare aux miennes. Moi qui travaille dans des circonstances infiniment plus favorables que vous, je suis oblige chaque annee
vers mai ou juin de me borner a des travaux de second ordre, parce que la
concentration me manque pour continuer la redaction de mon ouvrage sur
l'epoque bourguignonne. 11 parait que le printemps m'influence plus que <;:a
ne s'attendrait chez un grave professeur de mon age! Mais quel printemps,
celui qui vient de nous quitter! On parvenait a oublier les tenebres ou le
monde se roule, en aspirant cette floraison abondante et en voyant ce soleil;
j'ai vecu ces semaines comme dans un reve, m'occupant du tennis et de la
nage sans penser a la guerre.
En preparant mes cours pour l'automne prochain j'ai entrepris de traiter
d'histoire americaine. 11 me semble tres-utile de s'eloigner parfois de l'Europe, et specialement aujourd'hui une approfondissement de nos connaissances de l'histoire des Etats-Unis vient apropos pour eleves et maitres. Mais ce
n'est pas facile de ''voir'' cette histoire comme une unite; il y a tant qui nous
echappe et il y manque tant de points d'appui, je voudrais dire des ''leitmotiv'', qui nous rendent intelligibles les histoires des pays du vieux monde.
Le vieux monde, combien de temps encore qu'il sera un peu moins vieux,
qu'il nous paraitra renouvele par la paix!
Avec mes meilleurs souhaits pour votre saute et votre patience,
Votre tout devoue
J. Huizinga

*

Origineel: Brussel, Archives U niversite Libre.
I. Herman Kampinga.

205

[194]
Johan Huizinga (Leiden) aan S. Muller Fzn. (Utrecht)*
3 september 1917
H.H.
Ik heb met mijn leverancier gesproken, maar het is hier al even lastig. Een bezending van Fockema Andreae 1 is juist teruggekomen wegens verbod van uitvoer. Mijn leverancier beweert, dat appelgelei en appelstroop hetzelfde is. Hij
zal laatstgenoemd artikel overdoen in glazen potjes en het zoo verzenden. Met
päte gaat dat niet; dat zou bederven. Ook thee en koffie mag niet meer. 't Wordt
heel lastig, hem nog iets bruikbaars te zenden. Half Aug. kreeg ik van P. 2 weer
een uitvoerige brief; het is bewonderenswaardig, zooals hij de moed erin houdt.
Met vr. groet,
Uw J. Huizinga

*

Origineel: Utrecht, GA.
r. S.J. Fockema Andreae (1844-1928), hoogleraar oud-vaderlands recht te Leiden
1877-1914.
2.

Pirenne.

[ 195]
Johan Huizinga (Leiden) aan Henri Pirenne (Creuzburg, Thüringen)*
7 september 1917
Cher collegue et ami,
J'ai ete bien content de recevoir votre aimable lettre du 6 aout. J'etais en
effet a Middelbourg, quand elle me parvint. Nous avons passe la seconde
moitie d'aout a Oisterwijk en Brabant, au milieu d'une nature riante de bois
de sapins et de petits lacs. Les enfants se sont amuses beaucoup. Depuis une
semaine nous sommes de retour a Leiden; les ecoles ont recommence, les
cours universitaires s'ouvriront bientöt.
J'ai ete bien touche de tout ce que vous dites dans votre lettre du bonheur
des neutres et du stoi'.cisme que la guerre doit engendrer dans les esprits.
C'est bien vrai, tout cela. Quant au premier, je l'ai senti toujours durant les
annees terribles que nous passons, et je me suis etonne souvent quand on faisait beaucoup de cas des maux incomparables a ceux de la guerre actuelle.
Cet hiver ce sera un peu plus rude probablement, mais il ne peut qu'etre utile si nous souffrons aussi un peu de ce que souffre le monde entier. Le pire
est qu'il devient de plus en plus difficile de vous procurer les choses, qui
peuvent adoucir quelque peu que ce soit les maux: materiels de votre captivite. Le nombre des articles qu'il est defendu d'exporter s'augmente sans cesse, et il ne faut pas reprocher a nos intentions, si les paquets ä venir sont
. et monotones.
peut-etre ma1gres
Oui, je connais ''La Mort du Loup'', de Vigny, 1 c'est une piece tres-forte,
et surtout la fin est d'une beaute simple et grave.
Quel dommage que vous ne pouvez pas publier des maintenant le premier
~

206

volume de votre histoire economique! Nous l'attendrons avec impatience.
L'etude que vous vous proposez ä faire sur les rapports de l'histoire economique et de l'histoire religieuse, sera des plus interessantes sans doute, qui
pourraient etre ecrites. Jene saurais nommer aucun livre qui traite expressement ce sujet, mais je noterai ce qui me vient sous les yeux.
Je me suis occupe tout l'ete, excepte les deux semaines ä Oisterwijk, ä lire
de l'histoire americaine. 11 me semble que j'aurai ä dire quelque chose lä-dessus, mais c'est tres-difficile ä cause de l'enormite des proportions. C'est surtout les rapports et le contraste entre l'ideal americain de democratie et les
conditions economiques et politiques si surprenantes et si laides parfois, qui
m'interessent et qui frappent mon imagination historique. Pour approfondir
mes vues et mes sentiments sur l'äme americaine, j'ai lu en meme temps les
poetes et ecrivains peu nombreux qui comptent dans la litterature du monde: Walt Whitman surtout, puis Emerson et Thoreau, et l'aimable et curieux Hawthorne.
Me voilä ä la fin du papier et de mes causeries pas tres-interessantes, mais
qui vous temoigneront du moins, je l'espere, que vos amis ne vous oublient
pas. Puisse le retour ä la liberte et aux vötres etre plus proche que les evenements sembleraient l'indiquer!
Votre bien cordialement devoue,
J. Huizinga
* Origineel: Brussel, Archives U niversite Libre.

1. Alfred de Vigny (1797-1863), Frans schrijver en dichter; de filosofische meditatie
''La mort du loup'' is met andere van Vigny's beroemdste gedichten opgenomen in
de bundel Les destinees (1864) en draagt een stoYsche berusting tegenover het noodlot
•

Ult.

[ 196]
Richard Roland Holst (Laren) aan J ohan Huizinga (Leiden)*
19 oktober r9r7

B.H.
Welbedankt voor je briefje. Ja voor die lichte narcose tot mei gevoel ik ook
heel veel, zelfs ondanks mijn werk, waar ik overigens op 't moment niet zoo
goed in zit als jij, naar wij tot ons beider vreugde hoorden. Dat is erg prettig
voor je, ik hoop dat er wat van in de Gids zal uitlekken, anders merken wij er
zoo weinig van. Is daar kans op. Maar al die kou en al die al die donkerte!
Maar weet je een zoo lichte narcose dat wij wakker zouden worden als de
duitschers op hun falie kregen, dat zou ik toch niet willen missen en er is
kans op. Mevr. Santhagens is verkouden, als zij Donderdag nu maar kan.
Hart. gegr.
t.t. R.N. R.H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

207

[ 197]
Johan Huizinga (Leiden) aan Henri Pirenne*
23 oktober 1917
Cher collegue et ami,
Voici dejä plus d'un mois depuis la date de votre derniere lettre, qui m'est
parvenue le 29 septembre. Je me rejouis fort, que vous y prononcez une pensee qui m'est venue ä moi-meme depuis plusieurs annees de plus en plus
claire, ä savoir que le temps est lä pour nous livrer aux travaux de synthese et
de vulgarisation. Mais pourrait-on s'en douter quant ä vous, qui avez donne
l'exemple justement celebre de la combinaison de ces deux qualites avec la
solidite scientifique dans votre Histoire de Belgique! Quant ä moi, j'ai toujours eu un penchant vers les travaux un peu sauvages, si cela peut se dire,
sans que j'ai cependant perdu mon respect pour la solidite et l'erudition penible, qui nous ont ete imposees comme modeles. Et pourtant les dernieres
annees m'ont rendu de plus en plus incapable de goil.ter ces ouvrages ultrascientifiques et illisibles qui abondent dans notre science. Je dis souvent ä
mes etudiants qu'un livre illisible est un mauvais livre, quel que soit le sujet
(excepte en mathematique je pense, mais peut-etre que messieurs les mathematiciens trouvent lisible beaucoup ce qui le nous parait pas). J'ai sous main
un bel specimen d'un tel ouvrage justement ä present. Vous connaissez M.
Oppermann, professeur ä Utrecht. Il a presente ä notre Academie royale une
dissertation sur les sources de l'histoire de la Hollande du X. au XII. siecle,
que je dois lire pour rapporter lä-dessus. 1 Vous savez comme c'est maigre
cette tradition d'Egmond dont il s'agit. Et vous savez peut-etre que M. 0. a
la manie de signaler partout les falsifications. Il voit partout des moines infiniment astucieux et d'une habilete de faussaires incomparable. Il les demasque tous. Mais les grands travaux demandent de grands efforts, et voilä qu'il
met 968 pages sans les pages numerotees a b c d a disqualifier nos braves
Dirk et Floris, qui nous ont ete chers depuis l'enfance.
On raconte de Voltaire, qu'il dit en montrant ä un visiteur dans sa bibliotheque les gros volumes des peres de l'eglise: ''je les ai lus, mais ils me le
paieront''. Il me coil.tera un effort de sentiments chretiens pour ne pas dire la
meme chose ä propos de mon collegue.
Vous demandez des nouvelles sur mon cours sur l'Amerique. Qa marche;
les etudiants s'y interessent beaucoup, et si je reussis ä recevoir d' Amerique
2
le ''Source book'' que j'ai commande, nous lirons ensemble des fragments
de sources narratives et documentaires. Mais quant a publier un livre, jene
me sens pas assez fort pour celä: peut-etre un memoire dans l' Academie ou
un essay dans le ''Gids''.
Et maintenant comme toujours je vous souhaite la continuation inalteree
de cette patience et de cette vigueur d'esprit que vous possedez dans une mesure admirable.
Votre bien devoue
J. Huizinga

208

*

Origineel: Brussel, Archives U niversite Libre.
.
1. Het werk van Oppermann verscheen niet in de reeks van de Koninklijke Akademie,
maar in die van zijn eigen instituut: Bijdragen van het Instituut voor middeleeuwsche
geschiedenis der Rijks-Universiteit te Utrecht, dl. 3-5: Otto Oppermann (1873-1946),
sedert 1909 hoogleraar middeleeuwse geschiedenis te Utrecht; Untersuchungen zur nordniederländischen Geschichte des ra bis IJ. Jahrhunderts (Utrecht 1920-1921).
2. Albert B. Hart ed., Source Book of American History (New York 1899, verscheidene herdrukken).

[ 198]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga (Leiden)*
19 november 1917 (poststempel)

B.H.
Hoe gaat 't jullie toch, wij hoorden in lang niets van je maar Jet is van plan
Zondag over een week naar jullie toe te komen, zij spreekt dan in Leiden.
Zit je erg in je werk? En schiet je op ofmoet Vollenhoven er nog bij te pas
komen.
Ik heb eerst heel veel tijd verloren met de nalatenschapregeling van v. Hoytema1 en met de veiling die nu verleden week afliep. En nu zit ik onder hoogdruk maar erg prettig te werken, en heb daaronder nogal wat haastwerk. Rodin dood, 2 wat een prachtig leven. Nu resten ons slechts eendagsvliegen.
Hart. allen gegr. van ons
t.t. R.H.

*

O.rigineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Theodoor van Hoytema (1863-1917), tekenaar en graficus; hij overleed op 28 augustus.
2. Auguste Rodin (1840-1917), Frans beeldhouwer; hij was op 17 november gestorven.
·

[ 199]
Johan Huizinga (Leiden) aan Cornelis van Vollenhoven*
6 j anuari 1918

B.C.
Nu is het jaar al zes <lagen oud en je weet nog niet, hoeveel goeds ik je wel
niet daarin toewensch. Laat het samen in een gidsaflevering verschijnen ons
een teeken zijn, voor veel gezamenlijks.
Hoe is het op de Moeren? 1 heeft de sneeuw zijn vredegevende werking op
je gemoed uitgeoefend?
Dank zij bijzonder voorspoedig werken is Amerika gisteren afgekomen, terwijl Oppermann2 al voor nieuwjaar met afwijzend preadvies het huis uit was.
Maar nu rijst over Amerika terstond een cas. Ik heb tenslotte veel te veel
3
stof, die ik slechts haastig zal kunnen meedeelen. Toen ik indertijd aan Pirenne schreef, dat ik er mee bezig was, schreefhij mij: maak er toch een populair boekje van, dat zijn juist de dingen, die noodig zijn. - Nu is het uitge209

werkt in zulk een staat, dat ik, enkel de notitiestijl dilateerende tot volzinnen, er zulk een boekje van zou kunnen maken. Dat dan natuurlijk erg twee·
dehandsch zou zijn, wat de brennen van informatie betreft, enkel misschien
eens wat zou combineeren en in samenhang brengen, wat de generaal Reader niet weet. Wat dunkt je ervan? Speciaal over de vraag: do it now, of
Bourgondie gaat voor.
Hier gebeurt niets bijzonders. De W.B.K's 4 zijn weer thuis, bij de De Sit·
5
ter's gaat het wat beter, met A.S.d.B. houd ik geregeld verkeer.
Ik hoor, dat je den 11den met Sibrand van der Hoeven weer naar huis
komt. Hetwelk mij verheugt. De kinderen hebben allerlei pretten gehad: Ja·
kob en Elsje naar Amsterdam, Dirk en Leonhard een week op Popelhof6 in
weelde gebaad.
Wil je mijn groeten overbrengen aan de familie Van der Hoeven?

H.
*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Buiten te Zundert, grenzend aan de Buissche Heide, eigendom van de familie Van
der Hoeven.
2. Zie Huizinga aan Pirenne, 23 oktober 1917.
3. In zijn voordracht voor de Koninklijke Akademie van Wetenschappen op 10 juni
1918 over ''Individualisme en associatie in de Amerikaansche geschiedenis''.
4. W. Brede Kristensen.
5. Anne Siberdinus de Blecourt (1873-1940), studiegenoot van Huizinga te Groningen, 1917-1939 hoogleraar oud-vaderlands recht te Leiden.
6. Buiten te Middelburg, familiebezit van Huizinga's schoonmoeder, mevr. SchorerPlaat.

[ 200]

Richard Roland Holst aan Johan Huizinga (Leiden)*
12 januari 1918 (poststempel)
B.H.
Dat is erg aardig van je 't overdrukje 1 te zenden, want sedert Jet niet meer
secr. is van de Nieuwe Tijd2 krijgen wij de Gids niet meer. En nu terwijl
Jet in stad was las ik 't gezellig onder 't eten. 't Intresseerde mij te meer
daar 't Hooft 3 een oud vriendje van mij is, al zien wij elkaar nu nooit meer.
In de XVII eeuw was hij vast een uitmuntend kaartenteekenaar geweest, en
wat deden zij 't toen mooi, hij is zoo secuur en hij zou er met zijn verstand
van schepen mooie schepen opgeteekend hebben. Maar nu in onze ontredderde tijd uiten zieh zijn eigenschappen anders, en schrijft hij aanvechtbare
historische studien en maakt dorre schilderijen, met bladeren tropheeen die
topographisch zijn, als kaarten van bladluizen. Overigens een genoegelijk
en zelftevreden mensch hoor.
Jet kreeg van Trotzky en Lenin 't verzoek met Pannekoek4 naar Petrograd
te kamen. 't Was erg leuk voor haar, en zij zal ook wel eens gaan, en ik gun 't
haar van harte, maar vind 't erg veilig dat 't nu nog niet kan.
Hart. gr. aan jullie allen
t.t. R.
2IO

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, ''Damenkogge'', n.a.v. C.G. 't Hooft, Het ontstaan van Amsterdam
(Amsterdam 1917), De Gids 82 (1918) I, 107-122 (V. W. I, 412-425).
2. De Nieuwe Tijd, programmatisch socialistisch maandschrift, van welks redactie
Henriette Roland Holst sedert 1897 deel had uitgemaakt.
3. C.G. 't Hooft (1866-1936), graficus, conservator Museum Fodor te Amsterdam

1898-1932.
4. Antonie Pannekoek (1873-1960), sterrenkundige en marxistisch theoreticus.

[ 201]

Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
[v66r 23 januari 1918]
Beste Huizinga.
Mijn neefJany 1 vertelde mij heden dat hij met den Hr. de Meester gesproken had over de mogelijkheid dat Matthijs Vermeulen in den Gids de muziek rubriek zou krijgen. 2
De Heer de Meester scheen wel van zins 't in de Redactie vergadering te
brengen. Ik geloof niet dat 't noodig zal zijn je op te wekken het te steunen,
wij spraken reeds vaak over hem, en ik meen dat ik je ook stukken van hem
liet lezen. Hij boeit Jet en mij steeds opnieuw, hemel wat schrijft hij goed en
wat een prachtige levensaanvoeling toont hij telkens en telkens weer. 't Zou
allerplezierigst zijn zoo er iets van kwam.
Hoe gaat 't jullie? De sneeuw is hier prachtig geweest, en wij hebben er
van genoten, maar er ook veel last van ondervonden. Carel Scharten3 ligt
met een erge longontsteking, het gaat nu wat beter gelukkig.
De tijd nadert dat wij weer eens gaan wandelen, .de natuur ruikt alweer
naar gras en crocussen.
Hartelijk allen gegr.
t.t. R.N.R.H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. A. Roland Holst (1888-1976), dichter en prozaschrijver.
2. Matthijs Vermeulen (1888-1967), componist; als criticus bij De Telegraaf had hij
zieh een pleitbezorger van de nieuwe muziek betoond. Van Vermeulen zou geen rubriek over muziek in De Gids kamen.
3. Carel Scharten (1878-1950), schrijver; als criticus medewerker van De Gids.

211

[ 202]

Johan Huizinga (Leiden) aan H.Th. Colenbrander*
23 januari 1918
B.C.
Het speet mij, dat je telegram het bezoek moest afzeggen. De volgende
week?
De muziekkwestie is plotseling gaan bloeien. Ziehier een heel dossier te-

rug.
r. het stuk van Hol. 1 Ik vind het zeer respectabel werk. Ofschoon ook mij
de technische uiteenzettingen ontgaan, kan ik toch mijn belangstelling erbij
houden. De verbinding van muziekleer, historische aanknooping en litteraire smaak lijkt mij gelukkig. Wat niet wegneemt, dat ik den vorm wat slap
vind; vooral het begin is wat soepig en duf; 't wordt beter, zoodra hij de muzikale thema's vast heeft. Zoo heel veel erge germanismen zijn mij niet opgevallen. Wendingen als ''een exquis nummertje'' zijn gemakkelijk uit te
roeien. Heel aardig vind ik p. 25 vg. over de kinderstukjes. 2
Mijn advies zou zijn: als correspondentie met Bazel mogelijk is, verzoeken
het begin wat steviger te maken. Over de extra-betaling niet dadelijk ja zeggen. In tweeen plaatsen.
Nu zou ik haast het voornaamste vergeten. Is het stuk te technisch? Ja,
zeer zeker. Maar de M. 3 heeft m.i. gelijk: ook tal van onze wetenschappelijke
artikelen zijn dat. Ik verzocht mej. Smits, 4 eens een paar bladzijden te lezen.
Haar bevinding was: wel te volgen voor iemand met een beetje muziektheorie, en wel iets waar je wat aan hebt.
2. de medewerking van Vermeulen. Ik kende dezen vroeger alleen door
Van Anrooy, die hevig op hem afgaf, totdat Roland Holst (die mij een briefje
van gelijke strekking schreef als dat aan de M.) mij hem eens aanbeval, en
een reeks Telegraaf-artikelen liet lezen, die ik zeer mooi vond, hoog en fijn,
volstrekt niet schetterig, zooals ik had verwacht, en uitstekend geschreven.
Stukken zooals ze bij ons zeer goed zouden passen. Verder weegt voor mij in
dezen het advies van Diepenbrock5 en de drie Holst'en heel veel. De medewerking van V. zou m.i. De Gids, om het in een woord te zeggen, sterker
maken tegenover Verwey. 6 Je begrijpt hoe ik dat bedoel: het modern karakter accentueeren.
Nu zou ik meenen, dat het het best was, hetzij aan Vermeulen zelf of aan
A. Roland Holst te schrijven: wij zijn niet van plan, een vasten medewerker
voor muziek te zoeken, maar willen heel graag muzikale artikelen van verschillende zijden, van een muziekgeleerde als Hol, een praktisch dirigent,
een criticus. Wij willen heel gaarne eens een artikel van V. plaatsen. Of dit
als uitnoodiging of als aanmoediging moet worden geformuleerd, zou ik nog
niet durven zeggen: wat dunkt je? Ik schrijf dan ook in dien geest aan R. Roland Holst.
Van Anroöy zal misschien zuur zien, als hij Vermeulen geplaatst ziet,
maar zijn eigen medewerking is zoo problematisch, dat wij het daarom niet
moeten laten.
2I2

Op verzoek van De Meester belde ik hem zooeven op. Hij is het eens, met
wat ik hem zei, en daarna hier boven opstelde.

H.

*

Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief.
1. J.C. Hol (1874-1953), muziekhistoricus en -criticus, ''Kamermuziek van Claude
Debussy'', De Gids 82 (1918) I, 482-499; II, 113-132.
2. Claude Debussy, Children's corner, pianowerk uit 1906-1908.
3. Johan De Meester.
4. Mej. Smits had na Bine de Sitter bij de familie Huizinga de leiding over het huishouden.
5. Alphons Diepenbrock (1862-1921), classicus, componist.
6. Referentie aan het in 1905 door Albert Verwey opgerichte tijdschrift De Beweging,
dat in 1919 opgeheven werd.

[ 203]
Johan Huizinga (Leiden) aan S. Muller Fzn.*
29 januari 1918
Hooggeachte Heer,
Gelukkig, dat eindelijk de zending der pakketten weer voortgang kan
hebben. Ik heb de briefkaart aan den heer Andreae laten lezen, die het
ook al wist. Hij meende, dat het het best was, nu eerst het bericht af te
wachten, of Uw pakket goed overgekomen is, en dat wij dan terstond
weer zenden. Zoudt U mij dat dus nog even willen melden, zoodra U bericht hebt?
U vraagt naar mijn boek over den Bourgondischen tijd? Ja, ik kan werkelijk zeggen, dat het nog al op schiet; ik begin werkelijk hoop te krijgen, dat
1918 de voltooiing zal zien, al is het met al de onvolmaaktheden, die ikzelf
het beste zie.
Maar nu het hinkende paard, dat achteraan komt: ik weet volstrekt niet,
waar staat: C'est trop, Rolin, c'est trop! en herinner mij niet, het ooit gelezen
te hebben. Stond het bij Chastellain of Olivier de la Marche, dan zou ik het
dunkt mij weten. Bij wien dan? Ik weet het niet.
Zoo juist krijg ik den brief over Brugmans; 1 ik zal hem teekenen. Ik hoop
U II Februari in Amsterdam te zien.
Met vr. groet,
Uw J. Huizinga.

*

Origineel: Utrecht, GA.
r. Over de huldiging van H. Brugmans bij zijn vijftigste verjaardag op 5 rnaart 1918.

213

[ 204]
Johan Huizinga (Leiden) aan Henri Pirenne*
31 januari 1918

Mon eher collegue et ami,
Enfin la difficulte de l'envoi des paquets se dissipe, et nous pourrons recommencer a vous egayer, tant soit peu, la monotonie materielle de votre
. .,
capt1v1te.
D'ici peu de chose bien remarquable. Dans mon cours de cette annee je
suis en train de traiter le developpement des villes et de la vie urbaine au
moyen-äge, et c'est avec le plus grand plaisir, que je mentionne souvent vos
articles divers, qui ont reagi d'une fa~on si heureuse contre l'esprit de construction juridique des historiens de droit.
Il est possible, que votre encouragement de faire un petit livre populaire
de mes etudes d'histoire americaine portera fruit; j'en ai bien envie, mais il
faut d'abord que je finisse mon ''grand'' livre sur la fin du moyen-äge. J'ai
trouve le titre maintenant, apres bien des tentatives. II s'appellera: De
Eeuw van Bourgondie, avec le sous-titre un peu lang mais inevitable: Studie over Levens- en Gedachtenvormen der laatste middeleeuwen in Frankrijk en de Nederlanden. Autrement on croirait, qu'il s'agit d'un nouveau
1
2
Barante ou Cartellieri (qui est reste, tant que je sais, a la mort du premier
duc).
M. Fockema Andreae m'a montre votre dernier portrait; je me rejouis
beaucoup de vous y voir tout comme je vous ai vu il y a a peu pres 6 annees.
En avez-vous un exemplaire pour moi aussi? Avec mes souhaits, bien en retard, pour l'annee qui a commence, pour vous, pour votre pays et pour le
monde epuise,
Votre tout devoue,
J. Huizinga

*

Origineel: Brussel, Archives Universite Libre.
1. A.G.P. Brugiere de Barante (1782-1866), Frans historicus en diplomaat; Histoire
des d11cs de Bourgogne de /a maison de Valois (21 dln. Amsterdam 1825-1827).
2. Otto Cartellieri (1872-1930), Duits medievist, sedert 1910 hoogleraar te Heidelberg; Beiträge zur Geschichte der Herzöge von Burgund I-V (Heidelberg 1912-1914).

[ 205]
Johan Huizinga (Leiden) aan Huib Hoste 1*
22 februari 1918

Zeer Geachte Heer,
2
De vraag, welke U mij de eer doet mij te stellen, is wel zeer pijnlijk. Weinig dingen zouden het onherstelbare onrecht, Belgie aangedaan, zoo scherp
tot bewustzijn kunnen brengen als Uwe atbeelding van de halle van Yperen
v6or en na den oorlog. Over mijn antwoord behoef ik niet te twijfelen. Laat
men de ramp aanvaarden als onherstelbaar, en niet trachten, door een her214

bouw, die altijd onecht zou blijven, den schijn te wekken, alsof het kwaad
tenslotte nog viel goed te maken.
Met de meeste hoogachting,
Uw dw. J. Huizinga

* Origineel: Leuven, U niversiteitsarchief.
r. Huib(recht) Haste (1881-1957), Belgisch architect en schrijver.
2. Een enquetevraag of de door de Duitsers verwoeste lakenhal van Ieper herbouwd
moest worden.
[ 206]

Johan Huizinga (Leiden) aan H.Th. Colenbrander*
23 maart 1918

B.C.
Hierbij 1° het stukje van Kristensen. 1 Het lijkt mij goed en raak. Hij vroeg
mij, ofhet te kras was. Ik zei, neen, alleen: ''mijnheer Van S.'' laat men niet
drukken, dat klinkt hoonend. Verder gaf hij vrijheid, onnederlandsche zegswijzen te veranderen. Eindelijk adviseerde ik hem, het een eigenlijken titel
te geven, en de vermelding van het boek daaronder te zetten. Misschien valt
jou iets geschikts daarvoor in? Ik zal ook nog eens denken. Morgen spreek ik
Van Valkenburg en zal hem vragen, hoever het met zijn stukje staat. 2 Dat zal
vrij wat grooter worden, maar binnen onze maat.
2 °. Dossier De Lange. 3 Dat hij zieh tot jou wendt, komt doordat ik het
rood aangestreepte te algemeen heb opgevat. Verontschuldig dit. Ik ant4
woordde overeenkomstig jou punten. In het bijzonder leek het Kuenen en
mij, dat het treffender zou zijn, als de lezer terstond zag, in hoeverre er oude
theorieen in modern gewaad staken. Als dat niet kan, welnu dan valt er niet
aan te dringen.
Ik zou dus adviseeren, te antwoorden: als het niet gaat, dan maar chronologisch, doch in het bestek van een 40 bladzijden. En wil je tegenover zijn vraag
vasthouden aan jou punt 2? Mij dunkt van wel, maar met wat tegemoetkoming.
Kuenen en ik deelden mondeling nog het gevoelen, dat hij nog al onelegant met al dat sperma werkt. 5 Kun je hem dat op kiesche wijze onder het
oog brengen?
Tenslotte moet hij zelfbeslissen.

H.

*

Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief.
1. W.B. Kristensen, ''Dieptepsychologie?'', n.a.v. Nico van Suchtelen, Uit de diepten der
ziel. Samenspraken over droom engeweten (Amsterdam 1917), De Gids 82 (1918) II, 493-499.
2. C.T. van Valkenburg, ''Freudisme voor iedereen'', n.a.v. Nico van Suchtelen, Uit
de diepten der ziel, De Gids 82 (1918) II, 480-492.
3. Dan. de Lange, ''Oude ontwikkelingstheorieen in modern gewaad'', De Gids 82
(1918) III, 306-324, 498-511. Daniel de Lange jr. (1878-1948), embryoloog, directeur
Hubrecht-laboratorium te Utrecht en privaat-docent aan de universiteit aldaar. Bestuurslid van de Bond van Revolutionair-Socialistische Intellectuelen.
4. J.P. Kuenen (1866-1922), hoogleraar natuurkunde te Leiden sedert 1906, Gidsredacteur sinds 1916.
215

5. De Lange behandelde de 'sperma-theorie' als een van de drie meest verbreide
volksvoorstellingen over de zielestof.

[ 207]
Richard en Henriette Roland Holst aan Johan Huizinga*
21 april 1918
B.H.
Wij hadden 't juist een dag van te voren over je gehad, en beide onze uitleggen klaar waarom wij zoo weinig van je hoorden, een daarvan is al bewaarheid,
nl. dat je druk aan je werk bent en dat 't werk goed vlot. Dat is goed nieuws.
Jet is al weer een 2 weken thuis, zij was heusch met veel hartelijke zorg
eenige pondjes aangekomen, maar geloof mij vet bad zij niet gehamsterd, zij
valt nog glad buiten de distributie, en 't schijnt dat Rotje en ik al weer een
pondje van haar afgelikt hebben. Maar zij is toch goed; door die gedwongen
vacantie is haar arbeidstempo onderbroken, en zij is wijs genoeg om te zorgen dat zij niet te gauw dien reuzenvaart er weer in krijgt.
Zij moest leven als iemand die zieh een beetje bekrimpen moest, zooals
menschen die veel Russische effecten hadden, - bij haar kwam 't ook wel
voor een deel door 't ·effect der Russen ...
De tuin beloofde prachtig te worden, maar de twee erge nachtvorsten hebben heel veel kwaad gedaan, 't is een beroerd gezicht bevroren bloesems te
•
z1en.
Ik zelfheb van November afal maar gewerkten heb geloofik nog nooit in
mijn leven zoo gemakkelijk gewerkt, van daar dat ik er maar den gang in
houd zoolang als 't wil lukken. Wij blijven voorloopig rustig hier, kom dus
maar wanneer je lust hebt.
Hartelijke groeten voor jullie allen.
R.H.
Beste Huizinga,
Terwijl Rik grapjes schrijft over russische effekten zit ik versjes van Nekrassow te vertalen, dat is een genoegelijk werkje en wat heeft hij de volkstoon goed te pakken! Ik ben heusch 4 graden rustiger en 3 graden minder
moe dan voor dat ik naar Amsterdam ging, en wat de distributie aangaat,
weldra hoop ik twee boeken te distribueeren, een dik (en juist dat heeft mij
als 't gepermiteerd is dit Dantesque gezegde te herhalen, mager gemaakt)
met proza, en een dun met verzen. 1 Dit laatste hoop ik je te sturen, 't had al
uit moeten zijn, maar een baal linnen van den binder is gestolen en hij kan 't
nieuwe niet krijgen, omdat hij geen ''geleibrieven'' heeft!
Ik bad er mij op verheugd jou en de kinderen te zien als ik met r Mei in
Leiden kwam, maar de sprekerij is mij voorloopig verboden dus daar komt
tot mijn spijt niet van. Ik hoop dat we jou eens gauw hier zien, dan wandel ik
misschien wel een beetje mee. Veel liefs aan Elsje en hartelijk gegroet
Jet
216

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Henriette Roland Holst, De revolutionaire massa-aktie. Ben studie (Rotterdam
r9r8), resp. Verzonken grenzen (Rotterdam 1918).

[ 208]
Jan Veth (Bussum) aan Johan Huizinga*
30 april 1918
Waarde Huizinga,
Heel graag kom ik Zaterdag, met de bedoeling om bij je te blijven logeeren. Mijn zwarte jasje zal ik wel aanhebben want ik kom uit den Haag!
1
Mijn plan was geweest het teekeningetje van je vrouw mee te brengen.
Maar bij nader inzien doe ik dat toch niet. Denk niet, dat ik er me in al dien
langen tijd niet mee beziggehouden heb. Twee keer was ik zelfs zoo ver dat
ik het je maar eens wou laten zien. Maar telkens kwam ik weer tot het inzicht, dat ik het toch beter kon krijgen. En dan zette ik het weer weg ... voor
maanden. Toch ben ik nu zoo ver, dat ik geloof, dat er iets goeds in is. Maar
ik wou het je laten zien in een lijstje, z66 dat het zieh als iets afs presenteert,
dat je eens rostig kunt bekijken, - om er dan op- en aanmerkingen over te
kunnen maken, die ik natuurlijk erg ter harte zal nemen, trachtende het beter te krijgen. Het lijstje komt over een dag of vier. Dan stuur ik het je. En
dan moet je me niet dadelijk melden wat je vindt. Maar je moet wel weten
dat, al heb ik natuurlijk de illusie (die mij aan het werk hield) je iets te kunnen bieden, ik het toch heel natuurlijk zal vinden als je mocht zeggen: neen,
het voldoet me niet! En ik reken er op dat je me het ook heel ronduit zal zeggen als dat het geval is.
Het is maar een heel eenvoudig teekeningetje. Maar het is wel heel moeilijk.
Met hartelijke groeten
t.t. J.V.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Verg. Huizinga aan Jan Veth, 26 mei 1915.

[ 209]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
15 mei 1918
Beste Vriend,
Het is niet noodig, dat ik mijn oordeel langer opschort, want van het
oogenblik af, dat ik het met angst en beven uitpakte, was het mij zulk een
blijde verrassing, dat het oordeel ineens vast stond. Zoowel wat gelijkenis als
uitdrukking betreft vind ik het zoo voortreffelijk, dat ik niet begrijp, hoe ge
met dat materiaal haar• wezen zoo hebt kunnen terug vinden. De eenige dingen, die haar voor mij niet weergeven, zijn deze: een zwakke ietwat kwijnen217

'.'

,

... .

"'·

,, ..

:··· ,·

Mary Vincentia Huizinga-Schorer, portret door Jan Veth na haar overlijden.

de trek, die zij niet had, en waarvan ik niet goed zie, ofhet ligt aan het rechteroog of aan den mond, en dan dat haar onvergelijkelijk edel voorhoofd er
niet zoo gaaf en mooi van bouw schijnt, als het was. Maar dat laatste komt
natuurlijk ook, doordat het zoo vlak en face is. En die beide dingen zijn voor
mij volkomen ondergeschikt, en nemen niets weg van het gevoel, dat ik in
dit portret een schat heb gekregen, waarvoor ik je niet genoeg kan danken.
Ook al de kinderen vonden het zonder eenige aanmerking heel goed. Ik
heb het nu in de huiskamer gehangen, waar wij het allen dagelijks zien; in
mijn studeerkamer zou ik zelfhet alleen gehad hebben, en ik had er ook geen
geschikte plaats.
- Ik heb Kristensen gevraagd naar de assyrische tempeldieren. Van een be·
paalde nieuwe verklaring was hem niet bekend, maar hij legde het mij uit: de
tempel, of ook het paleis is het beeld van den kosmos; de dieren staan er als
wakers, en zijn de gewone aardsche dieren zonder meer.
Mijn hartelijke groeten aan je huisg~nooten!
In groote dankbaarheid,
t.t.J.H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.

[ 210]

Jan Veth (Bussum) aan Johan Huizinga (Leiden)*
20 mei 1918
Zeer waarde vriend,
Je briefJe, dat mij naar den Haag doorgestuurd werd, maakte mij zeer gelukkig. Het uitbroeien van zulk een teekeningetje is mij op zichzelf een intiem genot, maar het beste is toch, als men er dengene voor wien ik het mij
gedacht heb, mee kan voldoen. Je beide opmerkingen begrijp ik. De eenigs·
zins kwijnende trek (die toch misschien niet heelemaal van de zachte uitdrukking te scheiden valt) wilde ik, wanneer je op den duur kunt bepalen,
waar zij wortelt, graag nog eens verminderen of wegwerken. Ook de bouw
van het voorhoofd zou ik dan willen trachten te versterken. De moeilijkheid
hierbij ligt in de latere haardracht, die ik op je verzoek heb overgenomen en
die wel iets van het zeer mooie bovendeel van het voorhoofd verbergt. Toch
zou ik erg graag ook hier nog naar verbetering mogen streven.
Met hartelijken groet steeds
t.t. Jan Veth

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

219

[ 211]

Johan Huizinga (Leiden) aan Henri Pirenne*
23 mei 1918
Mon eher collegue et ami„
Il parait que mes derniers paquets et peut-etre aussi une lettre ne vous sont
pas parvenus. Du moins M. Muller m'avertit„ que vous n'avez rien rec;u de
ma part depuis longtemps. Je le regrette infiniment. La derniere fois que je
vous ai expedie un paquet„ a ete le 20 mars (apres ceux de fevrier et je crois
de janvier aussi). Ensuite le commer~ant m'a averti„ que rien ne passait plus
la frontiere, et il a neglige de me dire, que cet empechement n'existe plus ä
present. Aussitöt que je l'ai entendu, je me suis häte de lui ordonner de vous
expedier sur le champ ce qu'il peut envoyer. J'espere beaucoup qu'il vous
parviendra.
M. Muller m'ecrit, que Madame Pirenne vous rejoindra dans l'exil. Quel
bonheur pour vous deux! La triste captivite qui se prolonge, sera supportable maintenant.
Vous souvenez-vous que vous m'avez conseille de faire un petit livre de
vulgarisation de mes etudes d'histoire americaine? C'est ce que je suis en
train de faire maintenant; j'ai fini un essay que je vais communiquer ä l'Aca·
demie des sciences prochain mois, pour le publier dans le 'Gids' ensuite, et
je campte le complementer par trois autres, pour les faire paraitre ensemble
sous le titre ''Quatre essays sur l'hist. amer." ou quelque chose de ce genre.
Dans le meme temps mon autre livre est acheve ä quelques dizaines de pages
pres; il me reste une revision generale pour ajouter et changer encore beaucoup de choses, mais le grand travail va etre fini.
Une de mes eleves defendra bientöt une these de doctorat sur le projet de
1
croisade de Philippe le bon. Les circonstances l' ont empechee de faire des
recherches dans les archives de Belgique et de France, enfin son ouvrage
n'aura pas grande valeur, mais elle a combine les donnees d'une maniere intelligente.
Avec mes salutations respectueuses ä Mad. Pirenne,
Votre tres devoue
J. Huizinga
* Origineel: Brussel, Archives Universite Libre.

1. Johanna Dorina Hintzen (*1889), De kruistochtplannen van Philips de Goede (Rotterdam 1918).

[ 212]

Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein 1 (Leiden)*
2 juni 1918
Waarde Heer Romein,
2
Voor het geschenk, waarmee gij mij verrast, zeg ik U hartelijk dank. Ik zal
stellig meer doen, dan er in bladeren; nl. het meenemen naar mijn vacantie220

verblijf, om het op mijn gemak te lezen; het interesseert mij in de eerste
,
plaats als Uw werk, en komt mij bovendien zeer gelegen, daar Rolland3 een
der vele lacunes in mijn belezenheid uitmaakt, die ik wel niet zoo spoedig
door de lectuur van den geheelen Jean Christophe zal kunnen aanvullen.
Dat mijn onderwijs aan anderen het gevoel geeft, iets aan mij te danken, is
het beste wat ik daarvan kan begeeren.
Met vriendelijken groet,
Gaarne Uw J. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, IISG.
Jan Romein (1893-r962), historicus, leerling van Huizinga. Van r939-r959 hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam.
2. Jan Romein, Romain Rolland, inleiding tot Jan Christo/Je/ (Rotterdam 19r8).
3. Romain Rolland (r866-1944), Frans schrijver van o.m. de tiendelige, door Jan Romein in het Nederlands vertaalde roman Jean-Christophe (1904-1912); Nobelprijswinnaar 1915.
I.

[ 213]

Henriette Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga (Leiden)*
II juni [1918]
Beste Huizinga,
Een paar woordjes om je te zeggen dar we beide met veel genoegen je voordracht1 hebben gehoord; ik voor mij voel mijn inzicht zeker verrijkt door je
algemeene opvatting over den rol van het individualisme in de ontwikkeling
der N.-Am. maatschappij en begrijp daardoor beter sommige bijzondere
trekken in den socialen strijd daarginds. Ik verheug mij om het in de Gids2
nog eens rustig over te lezen. Je begrijpt dar wij smulden van het debat van
al die Hooggeleerde Pisangs! Behalve dat van Colenbrander, was het zoo
echt professoraal in den ouderwetschen zin. En toch vond ik het grappig te
ervaren, dat zoo'n debat essentieel eigenlijk zooveel lijkt op dat van elke
volksvergadering. One touch ofnature enz. 3
Jammer dat we niet na afloop onder een kopje koffie met jou en Cees4 die
witgebaarde beroemdheden een beetje in 't ootje konden nemen. Ik keek van
mijn schellinkje juist schuin op Cees neer en zijn ooghoeken lachten aldoor
zoo spottend mogelijk als er weer een debater zoo'n beetje aan je begon te
pluizen. Je bezoek was erg prettig en gezellig en we zijn getroffen door 't bewijs van vertrouwen wat je ons gaf door ons te verteilen wat je in het laatste
jaar innerlijk zoozeer bewogen heeft. Ik hoop, dat je het spoedig geheel zult
kunnen voelen als een mooie herinnering van een gevoel, dat je alleen rijker
heeft gemaakt en geen blijvende onrust of onvree achterlaat.
Met ons beider hartelijke groeten
Jet.
Ik lees zoo juist in mijn soc. krantje, dat te Detroit op 1 Mei een heele vergadering van 1200 anti-oorlogsmenschen gevangen genomen werd. Zeg, is dat
nu individualisme of organisatie.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
221

1.

J. Huizinga, ''Individualisme en associatie in de Amerikaansche geschiedenis'', le-

zing gehouden in de vergadering der Koninklijke Akademie op 10 juni 1918.
2. In uitgewerkte vorm verscheen de lezing: J. Huizinga, ''Een historische tegenstelling
getoetst aan de Amerikaansche geschiedenis'', De Gids 82 (1918) III, 68-87 en 284-305.
3. 'One touch of nature makes the whole world kin, That all with one consent praise
new-born gawds', Shakespeare, Troi1us and Cressida, derde bedrijf, derde toneel.
4. Cornelis van Vollenhoven.

[ 214 J
Johan Huizinga (Leiden) aan Dirk Coster*
28 juni 1918

Zeer Geachte Heer Coster,

[... J1
Ik heb Uw vriendelijken raad gelezen met groote ingenomenheid met de
gevoelens, die U dien in de pen gaven, maar tevens met een glimlach van bijna ironische zelfkennis. U overschat mijn gaven geweldig. Ik heb niet zooveel te zeggen. Als mijn boek over de 15de eeuw uit is, ben ik misschien voor
tijden uitgepraat, en dan is het nog de vraag, ofhet niet zal blijken vrij onbeholpen gezegd te zijn. Een ding kan ik U beloven: ik sluit mij niet in een tijdvak of onderwerp op. Als ik afscheid heb genomen van de 15de eeuw zie ik
weer naar iets anders om. Maar waarom zal ik mijn aspiraties zoo hoog stellen? Ik heb eens een klein jaar gewerkt aan de geschiedenis der groningsche
universiteit in de 19e eeuw, die ik officieel te beschrijven had voor het jubelfeest. Ben vrij duffe historie dus. En toch beschouw ik het boek, dat ik daarvan gemaakt heb, als het best geslaagde, dat van mijn hand gekomen is, ook
wat betreft de toepassing van die vermogens buiten het strikt wetenschappelijke, welke U zooveel hooger stelt.
Och, het doet er zoo weinig toe, wat de stof is, als er maar wat geest in
gaat.
Het spijt mij, dat ons gesprek over Nederlandsche auteurs bij U een onaangename herinnering heeft achtergelaten. Wees ervan verzekerd, 'dat ik U
geen oogenblik van kleine beoordeelingsmotieven verdacht heb, en dat de
oordeelvellingen, die U uitsprak, geen van alle verder komen dan mij zelf. Ik
zal mij ten opzichte van Bles open houden voor een herziening van mijn oordeel. Ik ben eigenlijk eerst door het gidsredacteurschap weer wat in de hedendaagsche nederlandsche literatuur geraakt, en helaas, het is niet anders,
meestal is het maar een matig genoegen.
Ik hoop verder, dat U een zomer van veel ontspanning en daardoor veel
nieuwe werkkracht wacht, waarvan wij eerlang de vruchten mogen zien.
Met een vriendelijken groet,
Gaarne de Uwe,
J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Mededeling van Huizinga dat hij de vraag van Coster of De Gids bereid zou zijn .
lezingen op te nemen, in een redactievergadering ter sprake had gebracht.
222

[ 215]
Johan Huizinga (Leiden) aan Henri Pirenne*
17 juli 1918
Cher collegue et ami,
Quelle cruelle desillusion que vous venez d'eprouver apropos de l'arrivee
decidee de Madame Pirenne et de votre fils! J'espere fortement que ce ne soit
qu'un delai, et je serais heureux d'apprendre que cette lettre vous trouve
deja ensemble.
Je me rejouis en apprenant que mes paquets (maigres helas) vous parvien·
nent, tant qu'il soit tard. Demain je vous ferai expedier un autre, et je dirai a
M. Kelder d'y ajouter mon nom, parce que je sais que M. Fockema Andreae
vous envoie par le meme commer'rant, et je comprends qu'il vous est desa·
greable de ne pas savoir a qui vous tenir.
Le jour meme que j'ai re'ru votre aimable lettre du 19 juin je vous ai en·
voye un exemplaire de la premiere partie de mon article dans le 'Gids', sur
l'histoire americaine. Et ce matin j'ai fini le dernier des quatre essais qui
composeront le petit volume que je campte publier encore cette annee. Je
vais prendre maintenant des vacances reelles, je n'emmene que peu de livres
a Middelbourg, ou je campte partir avec les enfants dans huit jours.
Il est probable que notre ami mutuel Dr. Colenbrander viendra occuper la
chaire d'histoire coloniale a Leyde. 1 Je serais tres heureux de pouvoir collaborer comme collegues. Evitez encore, je vous prie, d'ecrire la·dessus a M.
Muller ou vos autres amis hollandais, parce que l'affaire est encore dans une
phase de preparation, ou la publicite pourrait etre dangereuse.
Taus mes enfants ont passe dans une classe superieure; le second fils entre
au lycee, ou l'ainee commencera sa deuxieme annee; la petite fille, de six ans
bientöt, ira a l'ecole pour la premiere fois. C'est interessant d'observer toutes
les particularites et differences de leur developpement intellectuel. Et c'est
bien rassurant dans ces temps-ci qu'ils sont si jeunes encore.
Croyez moi comme toujours,
Votre tout devoue
J. Huizinga

*

Origineel: Brussel, Archives U niversite Libre.
r. Bij Koninklijk Besluit van 19 oktober 1918 werd Colenbrander benoemd tot hoogleraar in de letteren en wijsbegeerte, met als opdracht de geschiedenis van Nederlands-Indie en de geschiedenis en methode der zending.

[ 216]
Henriette Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga*
20 juli [1918]
Beste Huizinga,
Ja, zoo'n prettig, helder, goed gedokumenteerd boek, dat de historische
ontwikkeling van de laatste honderd jaar in de Ver. St. v. A. onder een paar

223

algemeene gezichtspunten samenvat ... dat had ik juist ook zoo graag gehad.
Nl. zulk een boek over de arbeiders-beweging in de Ver. St., die ik in den
laatsten tijd bestudeerd heb. Maar 't schijnt er niet te zijn, naar men mij uit
New York berichtte. En 't boek dat jij zoekt, zal ook wel onvindbaar zijn.
Om mijn goeden wil te toonen, stuur ik je een socialistisch boekje waarin je
een massa titels achterin vindt opgegeven, en o ja, ik heb van denzelfden
schrijver ook een aardig monografietje over den amerikaanschen farmer, dat
stuur ik je ook, op hoop van zegen.
Als je over een paar jaar met je leerlingen de russische revolutie van 1917
soms behandelt, op de manier zooals je het verleden winter de groote fran1 dan heb ik een kollektie '' YlsBeCTHfl '' en '' ITpaB,na '' 2 voor
sche deed,
je! Het zijn misschien wel de eenige exemplaren van de ITpaB,na in Nederland, want op den gewonen weg wordt hij door de engelsche censuur niet
doorgelaten.
Ik had Stockholm eigelijk al heelemaal opgegeven, en mijn zomer in diverse werk-hoofdstukjes ingedeeld. Maar nu is of gaat de vaart op Stockholm
weer open naar het schijnt en heb ik 't hokje ''gaan'' in mijn hoofd ook weer
opengezet. Als er begin Augustus, net precies wanneer ik gaan wil, een boot
vaart, hoop ik er gebruik van te maken. Anders blijf ik de heele maand Augustus thuis en hoop je bij ons te zien. Laren is zoo prettig dit jaar niets vol,
geen auto's, geen stof, en veel mooie boekweitvelden. Jammer is de rog al
rijp en die tijd van de stoppelvelden vind ik de leelijkste van 't heele jaar.
Veel hartelijke groeten van ons beide aan de kinderen en aan je zelf
Jet
De boekjes volgen morgen, ik heb 't eene nog even noodig!

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Huizinga gaf in het studiejaar 1916-1917 een 'studentencollege' (werkcollege) over
de Franse revolutie.
2. Izvestia en Pravda, Russische kranten.

[ 217]
H.D. Tjeenk Willink (Haarlem) aan Johan Huizinga (Leiden)*
28 juli 1918

Amice!
De proef van het tweede gedeelte van Een historische tegenstelling heb ik
ontvangen en gelezen.
Deze eerste der vier Essays, die naar mijne schatting ± 190 blz. druks zullen beslaan, gezet als het proefschrift van Mej. Hintzen, geeft m.i. een zeer
interessanten kijk op de ontwikkeling van het individualisme en de associatie
in de Amerikaansche geschiedenis, maar te oordeelen naar dit gedeelte althans, wordt van den lezer een zekere kennis van historie verondersteld, die
zoo heel velen van ons niet bezitten. Daarom stel ik mij ondanks de voortreffelijke behandeling der stof, niet zoo'n heel groot debiet van dit boekje voor
en geloof ik dat een oplaag van 750 exemplaren ruimschoots voldoende is.
224

Als gij nu met een honorarium van f 200 = genoegen wilt nemen zou de
prijs van het ingenaaide boekje f 3,60 kunnen bedragen.
Hoewel ik helaas nog niet den tijd heb gevonden mij rustig aan de lectuur
van De Eeuw van Bourgondie te zetten, heb ik van dit werk oneindig grootere verwachtingen en ik hoop hiervoor binnenkort betere voorstellen te doen.
Het spijt mij eigenlijk dat de volgorde van verschijning der beide werken
niet juist omgekeerd is. Wanneer ik van het voorjaar uw groote werk aanbied, is dit een feit van beteekenis op de boekenmarkt en ik ben overtuigd
den boekhandel zeer voor het werk te kunnen interesseeren en direct v66r de
verschijning een groot aantal exemplaren te plaatsen. Nu ben ik een beetje
huiverig dit najaar met denzelfden aandrang uw Essays te pousseeren (wat
een volgend najaar niet eens noodig zou zijn) want ik geloof stellig dat voor
deze niet die groote lezerskring is, dien uw groote werk zal vinden en ik zou
het voor den verkoop van De Eeuw van Bourgondie bij de voorjaarsaanbieding verderfelijk achten, als de boekhandel teleurgesteld was in het debiet
der Essays.
Maar ik begrijp dat en voor u zelf, en voor de actualiteit van het onderwerp het zeer jammer zou zijn de uitgave der Essays een jaar uit te stellen.
Kunt gij met mijne condities genoegen nemen, dan zal ik dadelijk met zetten
laten beginnen. Ik kan u wel zeggen dat ik het honorarium iets zou kunnen
verhoogen, wanneer in het eerste jaar der uitgave direct meer dan 500 exemplaren werden verkocht, maar met deze hoop moet gij u niet al te zeer vleien.
Geloof mij, met hartelijken groet,
t.t. H.Tj.W.
P.S. Bedenk eens een mooien titel. Wat pretentieus mag wel!

*

Origineel: Leiden, UB.

J
H.D. Tjeenk Willink (Haarlem) aan Johan Huizinga (Leiden)*
30 juli 1918

[ 218

Amice!
Neen, zeker niet! Dat zou ik allerminst willen, dat ge naar een ander uitgever gingt. Ik geef Amerika zeer gaarne uit en verzeker U, dat ik al mijn best
er voor zal doen, zooveel mogelijk exemplaren van het boek te verkoopen. Ik
hoop dan ook van harte, dat de clausule bij de honorarium bepaling gevoegd, geen ijdele voorspiegeling zal blijken te zijn.
Zoodra gij mij II en IV zendt, gaat alles door naar Thieme. 1 Den titel vind
ik zeer gelukkig. Ook het opschrift Zelfstandigheid en Vereeniging. 2
Met vriendelijken groet
t.t.
H.D. Tjeenk Willink

*

Origineel: Leiden, UB.
I. Drukkerij G.J. Thieme te Nijmegen.
225

De titel van het eerste hoofdstuk van Huizinga's Mensch en menigte in Amerika
(Haarlem r918).
2.

[ 219]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Middelburg)*
13 augustus 1918
Beste Han,
(Zoo mag ik je voortaan wel noemen he, het klinkt zoo veel gezelliger en
vriendschappelijker dan de familienaam!) nu ga ik al je diverse briefkaarten
eens beantwoorden! Ik vond 't half grappig half droevig dat je 's nachts over
de juiste verdeeling van de broodkaarten ligt na te denken! 't Deed mij den·
ken aan mijn eigen nachtelijke ''gepeinzen'' thuis om Rik en eventueele gas·
ten een behoorlijk middagmaal voor te zetten met een minimum verbruik
aan vet, suiker en koolhydraten. Geen gemakkelijk probleem! En nu hebben
je konscientieuze pogingen toch nog half gefaald, doordat ik Donderdag on·
verwacht voor een paar dagen wegging, ik wou zoo graag de nieuwe schildering van Rik zien en moest even in den Haag zijn. Dus ik liet hier de order
achter, dat van der Hoeventjes met broodbon's de boodschap moesten krij·
gen dat ze die zelfmochten gebruiken. Zoo geschiedde. Maar de tweede par·
tij bon's uit Torenvliedt gestuurd, die lag hier rustig toen ik Zaterdagavond
uit Roosendaal terugkwam, en ik probeerde tevergeefs er Zondag nog meel
op te krijgen. Was jij nu maar wat minder conscientieus geweest, dan had·
den ze op Torenvliedt een boterham meer gegeten!
Riks nieuwe schildering is een prachtding in donker roodbruin en violet
en grijs: een vrouwefiguur, hij noemt het ''vervreemding'' - ik zou het ''ver·
eenzaming'' noemen. Er zou een kurieuze parallel te trekken zijn over hoe
een vorige generatie (Joseph Israels) 1 en hij hetzelfde sentiment verbeelden.
Dit gaat nu naar de Teeken·maatschappij, 2 met een ''zwevende figuur'' (de
Tijd; een paneel voor schoorsteen) en 't portretje van mij dat je meen ik
zag. - Verbeeld je dat toen ik Zat.avond te Roosendaal kwam, 8.22 u., na een
vermoeiende dag in den Haag en Rotterdam (bemoeiingen voor de russische
gevluchte soldaten; ze schijnen de arme kerels te willen pressen naar de
Moermankust te gaan) 3 ik mijn achterband plat vond als een stuivertje; ik
dwaalde ruim een uur door dat nest met zijn eindelooze straten, eer ik een reparateurtje vond die niet uit was of aan Spaansche griep lag! Reed in den
donker langs 't je bekende grenspad en kwam over elven hier aan waar ze me
vertelden dat ik dat pad heelemaal niet had mogen rijden na zonsondergang!
Ik had dus nog chance gehad.
Het is sneu dat je wandeltocht op Schouwen niet doorging. Kunt je als
kompensatie niet nog een wippertje hierheen maken, b.v. de dag voordat jullie naar Ellecom trekken, 4 en je troepje dan weer ophalen te Roosendaal?
Van Donderdag afis Rik nu vast hier en EefHolst 5 met vrouw en baby, een
beminnelijk troepje. Als je er lust in hebt doe je het, bericht niet noodig. Ik
kreeg een gezellig briefje van Elsje; 't deed mij echt plezier dat 't kind zoo226

veel toeschietelijker tegen mij was dan de vorige keer; als 't kon zou ik graag
wat voor haar willen zijn! Ik lees buitengewoon aardige verhaaltjes van Jammes, 6 dat is nu ideaal vakantie-lektuur, veel meer dan Balzac.
De Entente schiet nu goed op: dit lijkt meer op een debacle voor de Duit·
schers dan iets wat nog gebeurd is!
Veel hartelijke groeten
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Jozeflsraels (1824-1911), schilder, vertegenwoordiger van de Haagse School.
2. De Hollandsche Teeken Maatschappij.
3. Moermansk was van 1918 tot februari 1920 bezet door Engelse troepen.
4. Huizinga vertoefde veertien <lagen met zijn kinderen 'en pension' in de Carolina
Hoeve te Ellecom.
5. Broer van Richard Roland Holst.
6. Francis Jammes (1868-1938), Frans dichteren romancier.

[ 220]

Richard Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga (Middelburg)*
13 augustus 1918 (poststempel)
B.H.
Dat is erg jammer voor je dat dat wandelplan niet is doorgegaan, laten wij
hopen dat wij nu eens samen in Sept. zullen wandelen. Korn je dan vast nog
eens hier. 't Heeft mij ook erg gespeten dat ik die <lagen niet in de B.H. was,
maar ik zat aan een vrij groot ding dat nu af is, ik heb nu morgen twee vergaderingen in den Haag, en kom dan met een schoone lei in de B.H. En anders
was 't al maar heen en weer reizen voor mij geweest. Ja Jet is goed, zij was
nog erg gezellig een paar <lagen onverwacht hier verleden week, en ondanks
dat zij 't druk had gehad vond ik haar beter uitzien dan anders. Zij kan wel
klagen als zij niet uren en uren werken kan, maar ik geloof dat 't erg goed
voor haar is, en dat druk werken al maar door erger is dan welke vermoeie·
nissen ook. Zij vertelde mij gezellig over jullie bezoek, en hoe groot Elsje
was geworden, quite a grown up lady. Onze vrienden de moffen zijn gelukkig erg tevreden over de mobiele oorlog, ik twijfel echter of de richting wel
precies die is die zij wenschen. 't Ziet er uit of wij nog een prachtig stuk
Aug. zullen krijgen, dat zou heerlijk zijn. Ik verheug mij enorm op die
vacantie. Wees nu braaf en spreek vast af dat je in Sept. nog eens een Zat. en
Zondag hier komt.
Hart. gegr. ook de kinderen
t.t. R.H.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

227

[ 221]
Legation ofthe US of America ('s·Gravenhage) aan Johan Huizinga (Leiden)*
r6 augustus r918
My dear Prof. Huizinga:
I thank you for your Historische Tegenstelling. I have read it with absorbing interest, and I would request you tosend also a copy to the U.S. Minis1
ter, Hon. John Garrett, The American Legation, Kneuterdijk 6, The Hague. He reads Dutch, and as a student he will appreciate it. lt is interesting
to see a subject, which, to us, in medias res, is too apt to becloud the judgment, treated so philosophically. How do you know America so well? And
where did you get such a perspective? Your conclusions follow naturally, yet
they are no less surprising.
As attache by the U.S. Legation I am arranging courses of study in the
Dutch Universities for such of our American soldiers as may later be interned here. The U.S. Gov. will require such to make good use oftheir time.
Could such courses be given at Leiden in English? Being here for only a few
months our boys will hardly be able to learn Dutch, nor would this be as
easy for them as for the Germans.
2
Dr. Swaen says the University of Amsterdam will welcome such students
and that it will facilitate their studies by giving courses in English in every
Department. This will surely tend to bring the Universities ofthe two countries together. [ ]3
Again thanking you for your interesting study, which I consider a valuable
contribution,
I am, Yours truly
Leonard C. Van Noppen4
care of Minister Garrett, U.S. Legation

*

Origineel: Leiden, UB.
1. John Work Garrett (1872-1942), Amerikaans diplomaat, buitengewoon gezant van
de Verenigde Staten in Nederland en Luxemburg 1917-1919.
2. A.E.H. Swaen (1863-1947), lector Engels te Groningen 1902-1913, hoogleraar aan
de Universiteit van Amsterdam 1913-1930.
3. Gedeelte van de brief uitgeknipt.
4. Leonard Charles Van Noppen (1868-1935), Amerikaans dichteren vertaler. Lector
in de Nederlandse Ietterkunde aan Columbia University te New York als eerste bekleder van de zgn. Koningin Wilhelmina-Ieerstoel 1914-1917; 1917-1918 verbanden
aan het Amerikaans gezantschap te 's-Gravenhage.

[222]
H.D. Tjeenk Willink (Haarlem) aan Johan Huizinga (Leiden)*
28 augustus 1918
Amice!
Het is een uitstekend idee den inhoud met een resume uit te breiden.
Wel gaarne had ik deze inhoudsopgaaf zoo spoedig mogelijk. Het is wel
228

goed als men bij de aanbieding aan den boekhandel zoo'n verkarten inhoud
kan laten zien.
Afgedrukte vellen kan ik helaas nog niet zenden; het papier dat er speciaal
voor gemaakt wordt, is nog niet gereed. Mijn reisexemplaar laat ik voorloopig op ander papier trekken; de volgende week begint de reis, dän kan de
verkarte inhoud natuurlijk nog niet gereed zijn, maar ik laat hem invoegen
zoodra hij klaar is.
Van Bommel maakt een Morrisbandje. 1 Ik hoop dat je nog te laten zien.
Vierkante rug van grijs linnen, blauw geschept papier op plat met titel.
Ben paar avonden heb ik van uw andere manuscript genoten. Wat een belezenheid spreekt uit deze magistraal opgezette hoofdstukken. Ge schrijft.
mij wel wanneer ge het manuscript terugverlangt. Het overige gedeelte zal ik
dan wel in druk lezen. Ik vind helaas te weinig vrijen tijd om het reeds geheel uitgelezen te hebben.
Wat de condities betreft, hierover zal ik spoedig nader schrijven. Blijft het
toch een bezwaar het boek ''De roode herfst der Middeleeuwen'' te noemen,
2
waar ge op blz. 43 van uw inleiding zegt, dat het boek een poging zal zijn
om de 14e en 15e eeuw als zoodanig te zien?
Eigenaardig dat van Burckhardt nooit een Nederlandsche vertaling is versehenen.
Ge zult er vrede mede hebben een dag als deze niet meer op de Carolinahoeve te zijn!
Met vriendelijken groet
t.t. H.D. Tj.Willink

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Een ruwlinnen band met vierkante rug en opgeplakte titel, genoemd naar de Engelse schrijver en boekontwerper William Morris (1834-1896).
2. Huizinga liet deze inleiding op advies van Van Vollenhoven tenslotte achterwege.
Verg. Huizinga aan H.D. Tjeenk Willink, I januari 1919.

[ 223]
H. Krabbe 1 (Hilversum) aan Johan Huizinga*
8 september 1918
Amice,
Hartelijk dank voor de toezending ook van uw tweede Amerikaansche Verhandeling, 2 waarvan ik zeer bekoord ben. Zulk een samenvatting van al de
factoren die het Amerikaansche openbare leven tot iets bijzonders maken, is
bewonderenswaardig. Gij hebt een stuk politieke geschiedenis opgebouwd,
zooals men wenschen zou dat zij ook voor ons land ter hand werd genomen.
Of staan wij te dicht bij land en volk om zulk een beschrijving en waardeering te kunnen geven?
Vriendschappelijk en gaarne
t.t. H. Krabbe

*

Origineel: Leiden, UB.

229

•

r. Hugo Krabbe (1857-1936), jurist; hoogleraar in het Staatsrecht te Groningen en
van 1908 tot 1927 te Leiden.
2. J. Huizinga, ''Een historische tegenstelling getoetst aan de Amerikaansche geschiedenis. II. Associatie''.

[ 224]
W. van der Vlugt 1 (Epe) aan Johan Huizinga (Leiden)*
9 september 1918

•

Amice Collega„
Veel dank alweer voor Uw' overdruk. 2 Uw betoog heeft mij zeer geYnteresseerd en leerde mij veel nieuws. Ik had den laatsten tijd van mijn' zoon, die
geruimen tijd in de V.S. was en er met allerlei mannen van zaken vertrouwelijken omgang had, veel kwaad over America gehoord: de algemeen verbreide onwetendheid, de oppervlakkigheid in het oordeelen, de tyranniseering
der openbare meening door de oorlogsmannen op het kussen. Het kan zijn
nut hebben, dat ik van U eene andere stem vernam. Of er echter wel volko·
men harmonie is tusschen het slotwoord van W. Whitman en de geheele
voorafgaande schildering der gebeurtenissen?3 Ik voor mij zie voorshands in
de opkomst van ''den veredelden boss'' met zijne hand aan de kruk eener ge·
hoorzame beambtenmachinerie eene groote schrede in de richting, zooal niet
naar imperialisme, dan toch naar Caesarisme, dat daaraan bedenkelijk nauw
is verwant. Zou het, trouwens, de eerste keer zijn, dat democratie slechts een
overgangsstadium bleek te wezen naar -cupavvic;.
Gegroet.
Steeds t.t. W.V.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. W. van der Vlugt (1853·1928), hoogleraar in de rechtsgeleerdheid te Leiden 18791923.
2. Hoofdstuk III van Mensch en menigte in Amerika, dat als Akademielezing ver·
scheen. Op 12 augustus 1918 had Van der Vlugt al schriftelijk gereageerd op de door
Huizinga gezonden overdruk ''Een historische tegenstelling getoetst aan de Amerikaansche geschiedenis. II. Associatie''.
3. 'The real America is not to establish empires but to destroy them. Any America
that stopt with America would be a story halftold' (V.W. V, 376).

[ 225]
Henriette en Richard Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga (Leiden)*
'
17 september 1918

Beste Han,
Vanaf de Buissche Hei liet ik niets meer van mij hooren, alweer een heele
tijd! Wij gingen de 6de weg, na nog eenige <lagen van heerlijke rust samen te
hebben genoten. We bleven toen nog twee <lagen in den Haag, waar we logeerden bij de Berlage's. Het was heel aardig maar ontzettend druk: veel
menschen spreken, Haagsche Teekenmaatschappij zien, groote wandeling

in de buurt van Wassenaar enz. We waren op de hei al de herrie z66 ontwend dat we doodaf thuis kwamen. In de vorige week zijn we nog een paar
dagen bij onzen zwager Borgman in Bergen geweest, een oude belofte eindelijk vervullend. Rik moest toch de veel-besproken huizen 1 zien! Ze presenteerden zieh niet gunstig op dat modderige terrein; het was een van die miserabele dagen dat de regen soms urenlang gudste en de zomer hopeloos voorbij leek. Interessant zijn ze wel, en ik stond versteld van een z66 revolutionaire opvatting der bouwkunst.
Naar Bergen nam ik de proeven van het fragment uit je boekje over Amerika mee, die ik juist had gekregen en las die met verbazend veel pleizier en belangstelling. Ik zou niet weten war er van historisch-materialistisch standpunt op aan te merken valt, al zou natuurlijk een marxistisch strijder sommige punten feiler belieht hebben. Een leemte leek mij dat je niets zegt over de
kerkgenootschappen; ook over de rol en de vormen van den godsdienst in 't
algemeen in de Ver.St. Zou daar ook niet nog kurieus bewijsmateriaal voor
je algemeene stelling in zitten? Rik las het heele stuk ook met veel genoegen;
natuurlijk interesseerden hem zoowel als mij het allermeest de passages over
de mechanisatie van het geestelijke leven. Wat je over de film schrijft zijn
wij heelemaal eens; ik hoorde onlangs met verbazing Van Schendel2 precies
het tegendeel beweren, hij verwacht van de film een soort wedergeboorte
van her tooneel! Grappig dat juist dat gedeelte van je werk met 't meeste
hartstocht is geschreven, men voelt hoe de degradatie der kunst je aan 't hart
gaat. De overdruk over ''Staatszin en Zakengeest'' heb ik nog niet heelemaal
gelezen, door dezelfde reden die maakte dat ik vandaag pas tot dit schrijven
kom. Wij kwamen nl. Donderdagavond thuis en Vrijdag kreeg Rika vier <lagen vakantie: ik had bijna geen hulp en dus veel te doen in huis. Daarbij
kwam de indruk van het ontzettende ongeluk3 die in deze heele streek groot
was. Verschillende kennissen van ons waren er bij, o.a. Veldheer, 4 die in een
van de meest geteisterde wagons zat en zelf geen schram opliep. Zijn verbalen, totaal onopgesmukt, waren psychologisch buitengewoon interessant;
het schijnt dar je bijzonder weinig realiseert wat er met je gebeurt op zo'n
oogenblik, en feitelijk ook niet in de uren daarna alles tot je doordringt. Misschien is dit ''niet-realiseeren'' ook de oorzaak dat een paar juffrouwen die
wij ook kennen kalm naar Amsterdam zijn doorgegaan om boodschappen te
doen! Anders is het volkomen onverklaarbaar.
Een spoorwegongeluk is wel bijzonder huiveringwekkend door de ontzettend-brute kracht, waarmee het menschen verminkt ofverbrijzelt. Vreeselijk
om te denken, dat iedere brisantgranaat of bom uit een vliegtuig, diezelfde
brute vernieling teweegbrengt. Gelukkig realiseeren wij dat gezicht van den
oorlog maar zelden; en volgen hem in den regel als een spannend schaakspel.
Rik is natuurlijk een en al razend optimisme; maar ik zelf kan soms ook niet
anders dan gelooven, dar in Duitschland en Oostenrijk een groote inzinking
of een groote uitbarsting op komst is. Als die maar spoedig genoeg komt om
de Sowjetrepubliek te redden!
Gisteren en vandaag krijgt een mensch weer hoop op een mooi najaar v66r
wij den zwarten winter ingaan. Als je komt om te wandelen, zou ik ook wel

graag van de partij zijn, zoo Rik en jij je wat zoudt willen matigen in tempo
en aantal K.M.s. We zullen je van allerlei aardige dingen over de Buisschehei verteilen, die meer in verband staan met onze eigen plannen, om daar 's
zomers veel langer te zijn. Die plannen worden vaster, omdat Rik zelf ook
naar een minder verbrokkeld leven sterk gaat verlangen en weet dat daar te
zullen vinden. - Hij is vandaag met de lange tram heen en weer naar Amsterdam; het verkeer in het Gooi is natuurlijk nog geheel ontwricht.
Zijn de kinderen allen goed, en weer op school, en ben je zelf ook weer bezig? Als je Cees v. V. spreekt, wil je hem dan hartelijk bedanken, dat hij zieh
ontfermde over mijn fiets, die gelukkig heelhuids aangekomen is.
Wij verlangen nu weer eens wat van jou te hooren. Hartelijke groeten ook
voor Elsje
Jet
Scharten ligt weer ziek in den Haag, het lijkt ons niet mooi met hem. - Coenen is goed en wel te Havre aangekomen; Gresshof5 en mijn broer gaan ook
spoedig naar Frankrijk.
Ik ben op de fiets van A'dam teruggekomen en ging nog even zien naar
den trein. Als je 't zoo ziet ben je een verbazing dat er nog iemand uit is gekomen levend, behalve uit de drie laatste wagons die bijna onnoozel alleen
op de rails zijn blijven staan. De rest is alles zoowat wrakhout om te zien.
Spreek jij tijdig af wanneer je in Oct. komt, tusschen 10 en 17 Oct. ben ik
zeker zeer bezet. 14 Oct. moet ik in de Academie spreken, ik ga een citaat van
je stelen, maar ik zal eerlijk zeggen dat 't van jou afkomstig is.
Hart. gegr.

R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Het villapark Meerwijk te Bergen N.H., 1917-1918 gebouwd naar ontwerp van een
vijftal architecten van de Amsterdamse School.
2. Arthur F.E. van Sehendei (1874-1946), schrijver.
3. Spoorwegongeluk als gevolg van dijkverzakking op 13 september bij Weesp, waarbij veertig doden vielen.
4. J.G. Veldheer (1866-1954), schilder, ontwerper en kunstcriticus.
5. Jan Greshoff(r888-1971), dichter, essayist en criticus.
[ 226]

Richard Roland Holst [Laren] aan Johan Huizinga (Leiden)*
23 september 1918 (poststempel)
B.H.
Je gezellige en opgewekte brief verheugde ans zeer, en je verdiende een
langen brief terug. Die komt wel maar dezer dagen is 't wat rommelig hier
met bezoek. Ik antwoord je nu alleen maar op je vraag over 't stukje over H's
1
boek. Ik vind 't heelemaal niet te erg en zeer juist. 't Is jammer van hem dat
hij geen 25 kilo zwaarder is, want nu is alles spichtig en dun aan hem, en
daar hij een heldere kop heeft holt hij heen en weer en ik geloof dat die eigenschap maken zal dat hij nooit iets definitiefs kan maken, 't zou wel kun-

nen maar 't zal niet gaan. Hij is anders de dood net ontsnapt, hij zat in den
trein, een juffrouw naast hem was dood, hij zelf kreeg een paar porren maar
kwam er met verlies van een paar tanden vrij af.
Kunt je de 14de niet meer hier naar toe gaan dat zou gezellig zijn. Die rede
is meen ik op 3 uur gesteld. Ik vind 't vervelend te moeten lezen, dan kan ik
niet controleeren of de menschen gapen, en neem dat toch voor mijzelf aan.
Je zoudt zeggen dat 't weer nu eindelijk goed wordt, 't mag wel, wij leefden in deze watergrot met een zonnige herinnering aan de Buissche Heide
die 't heimwee nog grooter maakt. 0 ja dat moet je mij eens schrijven hoe
vindt jij de dingen van Van Konijnenburg. 2 Daar ben ik nieuwsgierig naar.
Alleraardigst Hahn3 bij Rethel4 te vergelijken, hij heeft 't zelfde nerf, maar
Rethel is hooger vindt je niet.
Hart. gegr.

R.
*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, n.a.v. Just Havelaar, De symboliek der kunst (Haarlem 1918), De Gids
82 (1918) IV, 174-175. Just Havelaar (1880-1930), schilder en kunstcriticus; medeoprichter van maandblad De Stern.
2. Willem van Konijnenburg (1868-1943), graficus, schilder en publicist.
3. Albert Hahn (1877-1918), graficus en karikaturist.
4. Alfred Rethel (1816-1859), Duits schilder en graficus.

[ 227]
Johan Huizinga (Leiden) aan Henri Pirenne*
8 oktober 1918
Cher collegue et ami,
C'etait un plaisir a soi de lire votre lettre du 9 septembre, si contente, si
heureuse de l'arrivee de ceux qui vous sont chers. Mais quelle nouvelle
epreuve que la maladie de votre fils, bien que cela eüt ete pire encore s'il
etait arrive avant leur depart. J'espere qu'il soit entierement retabli maintenant.1
Aussitöt quand j'ai re01 votre lettre (le 19 sept.) je vous ai fait expedier le
peu de chose qui passe encore, ou plutöt qui passait encore, car depuis on a
annonce la defense de toute exportation. C'etait alors du chocolat, des cigares et des cigarettes; le cacao en poudre ne passait plus ainsi que le tabac.
J'espere que vous l'avez re~, et j'eusse voulu que c'eüt ete bien plus abondant.
Quant a mes etudes sur l'histoire americaine, le livre ou je les ai reunies,
paraitra ce mois. 2 Si j'adopte sans restriction les idees de Burckhardt sur l'individualisme de la Renaissance? Mais non, je n'ai pas voulu dire cela, j'y fais
de graves restrictions moi-meme. Je n'ai voulu indiquer que l'opinion courante sur le caractere de la Renaissance, pour lequel la formule de Burckhardt reste, a mon avis, la plus simple et la moins defectueuse. Je professe
une admiration profonde pour le savant suisse, a qui je me sens oblige pour
le plus clair de mes vues generales sur l'histoire, tant par les Weltgeschichtli233

ehe Betrachtungen que par le Kultur der Renaissance. Que nous ne pouvons
plus accepter la these du dernier ouvrage sans restrictions, soit; et pourtant
c'est un des livres qui ne vieillissent pas.
Quel bon sujet pour le discuter ensemble, comme vous dites l'esperer!
Quand? esperons bientöt.
Veuillez dire mes respects bien sinceres ä Madame Pirenne. Je vous serre
la main cordialement.
Votre tout devoue
J. Huizinga

*

Origineel: Brussel, Archives Universite Libre.
r. Op 8 augustus kwamen Madame en Robert Pirenne in Creuzburg aan, wat Piren·
ne een der gelukkigste dagen in zijn leven noemde. Na een week moest Robert we·
gens een ingewandsstoornis opgenomen worden in het ziekenhuis te Eisenach (Thüringen), waar hij dadelijk werd geopereerd. De ingreep was succesvol en sedert 6 sep·
tember verbleef hij weer bij Pi renne en echtgenote.
2. J. Huizinga, Mensch en menigte in Amerika.

[ 228]
Henriette Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga (Leiden)*
16 oktober 1918 (poststempel)
Beste Han,
Ik wil je toch even schrijven dat ik door jou bezwaren en die van Veth regen mijn voorgenomen reis naar Rusland zoo ernstig ben gaan denken over
de keus van niet terug te kunnen dat ik - voor de zooveelste maal! er maar
weer voorloopig van heb afgezien. Ik wil nog eens afwachten hoe de situatie
in Duitschland zieh ontwikkelt.
De dag van gisteren, zoo prettig en gezellig voor Rik en mij, eindigden wij
in droeve stemming: we vonden thuis het bericht dat de vrouw van onzen ar1
men vriend Jongert gestorven was. Rik is vanochtend meteen naar Rotter·
dam gegaan en telefoneerde mij daarstraks dat hij pas morgenavond thuiskomt en Jongert meebrengt; de begrafenis is dan al geweest.
De nieuwe betrekking in Rotterdam (hoofdleeraar aan de Akademie) scheen
zoo veel goeds te beloven aan dit ongelukkige gezin: voor hem een veel belang·
rijker en interessanter werkkring, voor beide finantieele verbetering en meer
geestelijk verkeer. En nu treft hem dit, terwijl hij nauwelijks begonnen was.
Wat zegt je van Wilson's antwoord? 2 Vindt je het niet eigelijk een invite
aan het duitsche volk, om een kleine salon-revolutie te beginnen? Ik denk
echter dar als deze geesten eenmaal aan 't spoken zijn, noch Wilson noch wie
ook ze voorloopig tot rust krijgt!
Een hand van Jet.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Jongert (1883-1943), graficus, ontwerper, docent aan de kunstacademie te Rotterdam.
2. Na de ineenstorting van het Duitse rijk hieven de geallieerden er op staan dat
Duitsland de strenge 14 punten van de Amerikaanse president Woodrow Wilson
234

(1856-1924) zou accepteren. Een geallieerde nota van die strekking werd op 14 okto·
ber uitgevaardigd.

[ 229 J
Henriette Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga (Leiden)*
23 oktober 1918
Beste Han,
Rik is naar den Haag voor de Haverman-receptie; 1 en morgen geeft hij zijn
eerste kolleges; 2 ik denk dat hij je daarna zal schrijven of de afspraak z66
goed is. De dagen van gisteren en vandaag doen je al die ellendige regendagen vergeten, en ik verheug mij om vanmiddag met Jongert een fietstochtje
te maken.

[... ]3
Ik ben blij dat Elsje beterende is ende anderen goed; de tijd is angstig en je
houdt je hart vast voor al je vrienden onder de 40 en hun kinderen. De oorlogspestilentie kent geen neutraliteit en de kerkklok luidt ook hier alle dagen. Ik stuurde je mijn laatste brochure, die het groote boek zoo'n beetje
aanvult. 4 Misschien lees je het laatste hoofdstukje, dat is de quintessens.
Ik heb vandaag een goeie dag, want Liebknecht is vrij !5
Veel hartelijks ook voor Elsen een hand van
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Hendrik Johan Haverman (1858-1928), schilder, tekenaar en graficus. Waarschijnlijk receptie bij zijn zestigste verjaardag, ter gelegenheid waarvan hij in december een
eretentoonstelling kreeg. R.N. Roland Holst maakte daarvoor het affiche.
2. In 1918 werd R.N. Roland Holst benoemd tot docent aan de Rijksacademie voor
Beeldende Kunsten te Amsterdam om onderwijs te geven in compositie.
3. Uitweiding over J. Jongert.
4. 'Het groote boek': Henriette Roland Holst-van der Schalk, De revolutionaire massa-aktie (Rotterdam 1918), voorrede gedateerd Laren, februari 1918. 'Mijn laatste brochure': De strijdmiddelen der sociale revolutie (Amsterdam z.j. [1918]), gedateerd Laren,
mei-juli 1918.
5. Karl Liebknecht (1871-1919), Duits politicus, vertegenwoordiger van de SPD in de
Rijksdag, oorlogstegenstander. Na een vredesdemonstratie in Berlijn werd hij in juni
1916 tot tuchthuisstrafveroordeeld; 23 oktober 1918 was de dag van zijn vervroegde
vrijlating.

[ 2301
Johan Huizinga (Leiden) aan Henri Pirenne (Gent)*
2 november 1918
Cher collegue et ami,
Le journal de ce matin nous dit, que vous etes libre! Jene sais pas, si vous
etes dejä de retour en Belgique, mais je campte qu'on vous trouvera malgre
l'adresse defectueuse. 1
235

Je tiens ä vous exprimer ma joie profonde et a vous feliciter chaudement
tant acause de votre liberation personnelle qu'a celle de votre pays, qui s'accomplira sans aucun doute bientöt.
Je vous serre cordialement la main.
J. Huizinga

* Origineel: Brussel, Archives Universite Libre.

r. De brief is door Huizinga geadresseerd 'aux soins de 1' Autorite Civile a Bruges',
vanwaar de brief is doorgestuurd naar Gent.

[ 231]

Henriette Roland Holst (Laren) aan J ohan Huizinga (Leiden)*
6 november 1918 (poststempel)
Beste Han,
Hierbij het kweeenrecept uit het oude familie-kookboek, van de ietwat verbleekte en bevende letters van mijn grootje nageschreven, onder 't keuren
door van een paar stukjes van Rik voor zijn bundel. Kijk je daarin, dan voel
je je getrokken naar allerlei kultuur-problemen, kijk je dan weer in het kookboek, dan ontwaken allerlei kulinarische lusten die je onmogelijk meer botvieren kunt. Wie denkt nog aan vijf eieren, room en rozijnen voor een pudding!
Intusschen zit Wilhelm nog steeds als een eenzame rozijn op (ofin?) de ineengezakte pudding Midden-Europa. Wie plukt hem er uit?
Wij vonden je bezoek erg gezellig en houden er een prettige herinnering
van; je trof de laatste mooie najaarsdag!
Hartelijke groeten van ons beide
Jet
De kweeen zelf zijn al weg.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
[ 232]

Richard Roland Holst (Laren) aan J ohan Huizinga (Leiden)*
8 november 1918 (poststempel)
B.H.
Je krijgt maar een schunnig briefkaartje, net alleen om je te zeggen dat wij
je boek heden ontvangen, en blij zijn er mee, en met de vriendschappelijke
opdracht, en ik wil er bij voegen dat ik 't buitengemeen mooi en sober uitgegeven vind, bijzonder smaakvol. Jet zal je er wel spoedig over schrijven, wij
verheugen ons over Whitman te lezen. Jet is nu naar stad, moet daar spreken. Ik ben de wanhoop nabij over alle barrieres die sinds 48 uur tusschen
mij en mijn werk worden gegooid. Eerst gisterenmorgen vroeg werd ik bij
Wally Moes geroepen die stervende was en spoedig stierf, 1 gelukkig kon Jan
Veth kamen en konden wij samen alles regelen, maar de dag was er mede om

2

en een met veel schokkende dingen. 't Was erg prettig dat Jan P. kwam.
Toen Scharten van 6 tot 11 en tot half twaalfi weg mijn ochtend, toen een
zuster van I - 3, en om half vijf Dirk Coster. Vergeef mij deze onintressante
opsomming, maar ik ben alleen met Rotje, en als ik schelden ga denkt hij dat
't tegen hem is, en daar een vriend van oudsher een prullemand is stort ik
mijn lijden in jou. Daar komen morgen al menschen om ons huis te zien, en
ondanks alle bijgevoelens kan ik nu alleen aan de heerlijkheden van de Buis3
sche Heide denken ende rust daar. Wat zeg je wel van Kielen Ham,burg, 't
is alles even onverwacht, en wat gaan wij beleven.
Nogmaals voorloopig welbedankt.
Hart. gegr. allen
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Wa11y Moes (1856-1918), schilderes en schrijfster van dorpsvertellingen uit het
Gooi. Zij overleed op 8 november 1918 te Laren.
2. Jan Piet Veth.
3. Op 29 oktober was er in Wilhelmshaven een muiterij van matrozen; binnen enkele dagen kwam het in verscheidene Noordduitse havensteden tot revolutionaire ac•
t1es.

[ 233]
Henriette Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga*
[10 november 1918] 1
Beste Han,
't is haast ongelooflijk, wat er alles gebeurd is in die eene week sedert je
Maandagmorgen vertrok ... En in een spanning wacht je af, wat er nu verder
gaat gebeuren in alle landen, wat de arbeiders en soldaten in Frankrijk en
Engeland gaan doen, en ofwij ons bescheiden revolutietje gaan krijgen ... Je
begrijpt dat 't mij moeite kost aan mijn werkte blijven. Maar zoolang er hier
nog niets aan den gang is, probeer ik 't. ''Madame Historie'' is soms wel een
erge slechte regisseur. Zoo heeft zij nu aan 't hoofd van 't duitsche rijk een ...
kalf geplaatst, of wil je liever een ezel, een kleine bekrompen partijbeambte,
die niets anders kan dan op z'n sociaaldemokratisch roepen ''Ruhe ist die erste Bürgerpflicht'' .2 Maar hij zal wel niet lang blijven; de ontwikkeling zal
wel naar links gaan met een reuzenvaart.
Zeg ben jij als historicus de goden wel dankbaar genoeg, van in een tijd te
leven als er in geen eeuwen een is geweest?
Ik heb gewacht met je te bedanken voor het mooie (en mooi uitgegeven!)
boek over Amerika met de zoo prettig-aandoende opdracht, tot ik het laatste
sruk over ''Tarn en wild Amerika'' gelezen had. Ik las 't met buitengewoon
veel pleizier en belangstelling en deed mij te goed aan de vele fijne en suggestieve opmerkingen over het psychische en kultureele leven, zoowel van
de massa als van den enkeling. Bijzonder behaagde mij je kenschetsing van
Whitman.
Ik vergat laatst nog tegen je te beginnen over de eigenaardige ontwikkeling
237

der stedelijke regeeringswijze, ik wist daar niets van en vond 't erg treffend. - Je moet toch eens de oude, zeer interessante studie van Kautsky3 lezen: over de vergelijking van Rusland en Amerika in revolutionair opzicht;
over de oorzaken van de betrekkelijke zwakheid der soc. beweging geeft hij
veel wetenswaardigs.
De braamblaadjes zijn in dank ontvangen en gekeurd: mijn opinie is, dat
ze met echte thee lekkerder zijn dan Alex Meier, zonder minder lekker. En
Cees 4 is niet weg wegens ziekte! Ik hoop dat 't niet ernstig is.
Veel hartelijke groeten van ons beide. Is de kweenjam gelukt?
Jet

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
I. De briefheeft als datering alleen: Zondagavond, en is te dateren op de eerste zon·
dag na Henriette Roland Holsts briefvan 6 november 1918.
2. Bij het uitbreken van de november-revolutie droeg prins Max von Baden op 9 november 1918 het rijkskanselierschap over aan de SPD-politicus Friedrich Ebert (187I·
1925). Ebert werd op II februari 1919 rijkspresident, een ambt dat hij tot zijn dood be·
kleedde.
3. Karl Kautsky, ''Triebkräfte und Aussichten der russischen Revolution'', Die Neue

Zeit 25 (1906-1907) I, 284-290, 324-333.
4. Cornelis van Vollenhoven was met een bijzondere missie - het oplossen van
scheepvaartgeschillen - toegevoegd aan het Nederlandse gezantschap te Washington .

•

[ 234]
Johan Huizinga (Leiden) aan S. Muller Fzn.*
11 november 1918
Hooggeachte Heer,
Ik bad gehoopt, U heden in het Trippenhuis een boodschap van Pirenne
te kunnen overbrengen, die deze mij opdroeg in een briefuit Creuzburg van
25 October, nl. dat hij toen sedert verscheiden weken Uw brieven niet meer
ontving, en vernomen had, dat U de zijne ook niet meer bereikten. Hij verzocht mij daarom, U te zeggen, dat hij U wekelijks was blijven schrijven, en
dagelijks aan U <lacht, en dat (waaraan U misschien het uitblijven van brieven kondt toeschrijven) er aan hun gezondheid niets ontbrak.
Inmiddels hoor ik nu van den heer De la Saussaye, 1 dar Pirenne misschien
reeds bij U is! Macht dat zoo zijn, wil hem en Mevrouw Pirenne dan hartelijk van mij groeten. Ik zond hem reeds een gelukwensch met zijn bevrijding
en die van zijn land, dien ik adresseerde aan het gemeentebestuur van Brugge.
Tevens nog dank voor Uw overdruk uit het Archievenblad. 2
Met vr. groeten,
Steeds de Uwe,
J. Huizinga

*

Origineel: Utrecht, GA.
1. Pierre Daniel Chantepie de la Saussaye (1848-1920), 1899-1916 hoogleraar in de
godgeleerdheid te Leiden.

2. S. Muller, ''Toespraak van den voorzitter'', Nederlandsch archievenblad 27 (1918·
1919), 6-22.

[ 235]

Henriette en Richard Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga*
1
[14 november 1918]
Beste Han,
Ik geef gauw een briefje mee aan Rik, die naar stad gaat, om je te zeggen dat ik
besloten heb toch maar niet naar 't kongres te gaan. 2 Een paar van mijn kennissen o.a. Pannekoek wilden graag dat ik ging in mijn oude rol als vrede-stichtster,
maar ik weet al te goed dat ik bij de soort menschen waarmee ik te maken heb in
dit geval toch niets bereik. Ik ben nogal moe en blijf dus maar rostig thuis.
Je lieve brief aan Rik kregen wij vanmorgen. Ja wat zal ik je zeggen? Het
mooiste, moeilijkste en waar-ste lijkt mij toch, als je dat andere, stille, diepere, ook in de luide dingen kunt terogvinden. Maar ik weet wel dat 't er dikwijls kwijt of zoek in is.
Op 't oogenblik is de situatie in Holland meer geschikt voor een operette
dan voor wat ook. Wij hebben kontrarevolutionaire organisatie zonder revo·
lutie; en ik verwacht belangrijke hervormingen ... zonder strijd. Hier gaat altijd alles op z'n aarlanderveensch.
Veel liefs en een hand
Jet
Gelukkig dat Cees nog is kunnen gaan!
in stad
Ik schrijf je morgen, rostig, moet in stad werken. Ik was blij dat Jet gisteren goed en wel thuis kwam. Ik was heel dankbaar voor je brief.
dag
R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Geschreven op de dag v66r de (volgende) brief van Richard Roland Holst aan
Huizinga, 15 november 1918; verg. aldaar eerste alinea.
2. Op 16 en 17 november vond in 'I)e Graanbeurs' te Leiden het negende jaarcongres plaats van de Sociaal Democratische Partij. Wijnkoop deelde er mede dat Henriette Roland Holst enige tijd rust moest nemen en niet aanwezig kon zijn.

[ 236]

Richard Roland Holst [Laren] aan Johan Huizinga (Leiden)*
15 november 1918
Beste Han,
Het briefje van Jet dat ik vanmorgen aan je poste in Amsterdam en waarin
zij je schreef dat zij toch maar niet naar 't congres ging, en dus niet naar Leiden kwam - dat briefje hebt je reeds ontvangen.
'

239

Jet is nu naar Bussum om te spreken, van dien extra rostigen avond profiteer ik om je te schrijven en je te bedanken voor je zoo hartelijken brief die
zoo vol mee-leven is.
Jet kwam gisteren avond vroeger terug uit den Haag dan ik <lacht, en 't viel
mij erg mede dat zij niet z66 moe was en ook niet down. 't Is natuurlijk voor
haar echt katterig verloopen, zij gooit er heel haar gloed in, en om dan na
twee <lagen te zien dat 't alles op niets uitloopt is hard. Maar 't leek mij doch ik pijlde dit expres niet - dat zij, meer dan vroeger er geestelijk losser
van stond en er niet door leed.
't Waren angstige <lagen voor mij, 1 ik wilde niet medegaan want wat kan ik
dan op zijn best anders doen dan haar terug houden en ik heb daartoe 't
recht niet, ik mag haar niet afhouden van wat zij haar plicht acht. En beveiligen kan ik haar evenmin als 't eens erg zou loopen, want haar verantwoorde·
lijkheid is anders dan de mijne. En ga ik mede - hoe vele malen deed ik 't in
vroeger jaren, dan lijd ik er zoo immens onder, dat ik dan in alle opzichten te
kort schiet als zij weer thuis is.
En nu hadden wij gisteren een heerlijken avond in een warm atelierhokje
met warme thee en zoetigheid. Nu kan ik alleen maar blij zijn dat zij weer
thuis was, en was dat dan ook heel erg, te meer daar ik ondanks de telefoon·
gesprekken met haar toch erg bang en bezorgd was geweest, en mij maar op·
gesloten had met een priegelig houtsneetje van een man die een wereldbol
meet, en in dat onderwerp zelf, in de voorstelling allerlei troost vond. Help
mij onthouden dat ik je in dank voor je brief, zoodra 't houtsneetje klaar is
jou 't werkteekeningetje geef.
't Maakt mijn hart vaak tot den bodem toe droevig als ik Jet zoo zie, al die
gloed en die werkkracht die ongelooflijk is en dat verheven gevoel van zieh te
willen offeren, Holland biedt haar daarvoor geen bodem, en 't lijkt wanstaltig als je 't hier in de kikkerdrek ziet verzinken. Als ik denk aan de som van
arbeid die zij in die twintig jaren verriebt heeft en aan de levenskracht die zij
er aan uit heeft gegeven, dan kost 't mij moeite er zacht over te denken en
niet opstandig te worden tegen wat roekeloos lijkt, en zoo roekeloos is, dat 't
bijna een misdaad schijnt2 tegen haar eigen wezen.
En dan te denken wie haar medestanders hier zijn, verpolitiekte strebers
en geborneerde demagogen. Ik moet 't maar niet al te duidelijk realiseeren
en ik tracht wat ik over zulke dagen lees maar niet al te precies te zien, want
't zou dan raken aan iets tusschen ons dat er ver boven staat en in een ander
licht en in een geheele andere sfeer leeft en ademt.
't Is nu naar dat sissend venijn om haarte weten, de vuile stukken in kranten over haar, de vuile anonieme en dreigende brieven, de insulteerende uitdrukkingen in treinen en openbare gelegenheden liefst zoo dat ik 't hooren
kan. Vroeger maakte 't mij woedend en ongelukkig, nu ik zeg 't met vreugde,
raakt 't mij niet meer, 't beroert mij zelfs niet. Dat valt toch alles weg, en de
liefde en bewondering voor haar verzen dat is een gevoel dat blijft voortleven, als wij al lang dood zullen zijn. Maar hoe heerlijk zou 't zijn ais wat zij
daardoor wekt als 't ware haar leven begeleidde, en dat zou zoo zijn als 't an·
dere er niet bij kwam en dat telkens verstoorde. Bovendien geloof ik, maar ik

ben geen expert, dat zij met al haar kennis en al haar geestdrift, toch feitelijk
een dilletante blijft in dat werk, en zieh ook laat medeslepen ver buiten de
realiteit. Als ik hier zoo hoor over soldatenraden dan moet ik toch lachen. Ja
die kerels die in de oorlog gestaan hebben, die zullen door al de doorgestanen
beproevingen wel rijper zijn geworden, maar hemel de hollandsche soldaten,
wat zijn die anders dan vier jaar lang gedemoraliseerd, wat hebben zij in die
vier jaren anders gedaan dan lijn-getrokken, zieh verveeld en meiden nageloopen. Die nu ineens te zien als louter kracht en heerlijkheid, voor idieele
bestrevingen, dat is mij toch al te zout.
· Ik heb eenige jaren dat partijleven medegemaakt, maar de heftigheid en al
de noodelooze orkanen van woorden maken mij ziek, niet bij wijze van spreken maar in werkelijkheid.
De macht die 't op Jet's leven heeft, ende periodieke explosies die haar
geheel tot die macht voeren, bedreigen als 't ware ons leven steeds, zooals
zij dat al twintig jaren ruim gedaan hebben. Dan komen er soms lange
heerlijke tijden van rust, dat dat gevaar als niet bestaat. Nu vond ik 't heerlijk te merken dat wij zooveel ouder waren geworden, en 't zelfs hier tot de
sfeer die van ons is niet kon doordringen; dat was een heerlijk gevoel, en
dan denk je in eens - nu nog wat ouder worden, en dan valt de levensavond over een zeer rijk te overzien landschap. Maar ik hoop dat de goden
ons in dit opzicht de volle maat zullen geven, daar reken ik wel een beetje
op.
En ik zie de voorteekenen die daar op wijzen ook in Jet zelf, haar hartstocht en haar onstuimigheid is even groot gebleven, maar dat andere dat stille loutere en hooge deel van haar, dat vroeger in die stroom geheel werd medegevoerd, dat blijft nu ongeschonden en apart en onaangeroerd er naast
voortleven. Wat is een mensch, vooral een groot mensch zooals zij, toch curieus dubbel, 't is of't twee geheel andere menschen zijn, die uitsluitend in 't
intellectueele in 't lauter intellectueele aan elkaar gekoppeld zijn, aan de
eene zijde die diepe zachte wijze soberheid, aan de andere zijde dat vaak doldriftige, roekelooze machtlooze en overdadige.
Maar wacht maar eens op de Buissche Heide komen er nog vele jaren, die
zullen zijn als lange mooie avonden - en ik hoop dat jij dikwijls bij ons dan
zult zijn.
Hartelijk gegr.
t.t. R.
W at mij ook hielp dezer dagen - hoe valt 't je dan ineens te binnen, was deze
uitspraak van Pythagoras. L'evolution est la loi de la Vie, Le nombre est la
loi de l'univers, L'unite est la loi de Dieu.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
.
..
r. Zo sprak Henriette Roland Holst op 7 november 1n Amste~dal:1 op e7 .b11een·
n
komst van de Sociaal Democratische Partij en van de revolut1ona1re soc1al1st1sche
vrouwenclub ter herdenking van de Russische revolutie. Daarna ~an het hoofd lopend van een optocht, werd zij door de politie er op gewezen dat h1ervoor gee,n t~·
stemming was gegeven. Op haar: 'Aansluiten mannen en vrouwen, doorlopen kv..amen gummistok en sa.bel eraan te pas om de stoet te stoppen. O~ 13 i:i,ovem~r ,h:'d 1n
Amsterdam een vergadering plaats van het 'Landelijk Revolut1ona1r Com1te 1n de

Beurs voor de Diamanthandel, waar ca. 4000 bezoekers aanwezig waren. Tijdens een
daaropvolgende demonstratie vielen er doden en gewonden.
' '
2. Doorgestreept: is.

[ 237]
Richard Roland Holst [Laren] aan Johan Huizinga*
[29 november 1918] 1

B.H.
Hierbij voor den grap 't beloofde, met een drukje van 't houtsneetje er bij.
Jet schreefje al dat ons huis verkocht is, ik ben blij dat 't er door is want de
onzekerheid en 't weten van nog terug te kunnen, maakte mij nerveus en
halfslapeloos. Nu is 't gedecideerd. Voor een maand ben ik huurder van het
huis totdat wij weg gaan. De Buissche Heide en de rust daar, dat is een goed
ding om op te zien, maar waar gaan wij 's winters heen? Ik vermoed zoo dat
een geschikt huis de plaats zal bestemmen, dat den Haag de grootste kans
heeft, Haarlem onze kleinste voorkeur heeft, en Leiden juist tusschen in. Als
je in Leiden eens een huis ziet dat je aardig voor ons lijkt, waarschuw ons
dan vooral wel, ik zou 't een compensatie vinden van 't verlies van Laren als
ik een deel van 't jaar in een typisch oud huis kon wonen, maar Jet voelt
meer tot nu toe voor den Haagen een huis in 't genre van 't huis waar Berlage woont.
Daar is tenslotte maar een ding dat mij werkelijk kan schelen, dat is om de
volle rust en concentratie te hebben voor mijn werk.
Bij Jet is dat natuurlijk ook zoo, maar daar leven in haar zulke sterke onzekere verwachtingen, dat die nooit geheel als factor zijn uit te schakelen.
Vandaag, bid en dankdag, nu hallen ze naar de kerk, maar voor dat den
dag om is ben ik nog niet overtuigd dat 't zonder relletjes voor ons huis afloopt. Je begrijpt daar is gestookt, 't geen alte bemerken is in het naroepen
op straat.
Morgen ga ik naar de Buissche Heide om over de verbouw van het huis
van Bruyns te spreken. 2 Ik logeer op de Moeren en ben Zondag weer thuis.
Hartelijk gegr.
t.t. R.
P.S. Ik heb hier een Belg gehad die onder Dre 3 werkte in Gent, 4 te veel verbalen om te schrijven, ik vertel ze je wel.
Zijn er in Leiden geen huizen zooals in Amersfoort, aan den rand van de
stad, huizen met tuinen? Dar zou ook prettig zijn.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Verg. n. 2.
2. Adrianus Bruyns (*1870), sedert 1 mei 1900 aangesteld op de Buissche Heide als
boswachter. Volgens het ''Boek van de Buissche Heide'' was Roland Holst daar op 30
november; deze briefmoet dus de dag daarv66r geschreven zijn.
3. Andre Jolles.
4. Verg. Mathilde Jolles-Mönckeberg aan Huizinga, 27 juni 1917, n. 1.

[ 238]
Johan Huizinga (Leiden) aan H.Th. Colenbrander*
I december 1918

B.C.
Van Schmidt Degener1 ontving ik een uitvoerig verweer op onze aanmerkingen, dat zeker de moeite waard is om te lezen. 2 Verscheiden punten zou
ik hem gewonnen geven, andere vind ik van weinig belang, weer andere kan
ik niet voldoende beoordeelen. Maar wat mij verwondert is, dat hij het stuk
niet terugneemt. Ik voor mij zou dat zeker hebben gedaan, als mij werd voorgehouden: tweemaal: smakeloos, affreus, goedkoope sier, belachelijk, jon·
gensachtig en goedkoop, pure fictie en valsch vernuft. Als wij die termen in
de redactioneele correspondentie gebruiken, dat is toch geen reden, ze hem
op zijn boterham te smeren. Neem mij niet kwalijk, dat ik je gestie hierin
rondweg afkeur. Ik geloof, dat we met onze detailkritiek op aangeboden
werk op een gevaarlijken weg zijn. Ik zeg dit onder den indruk van een ander
geval. Dezer <lagen moest ik Frits Hopman 3 spreken. Aan 't eind van ons ge·
sprek zei ik: krijgt de Gids nog eens iets van U? Daarop trok hij een pijnlijk
gezicht en zei, dat hij eigenlijk niet van plan was, weer in te zenden; hij kon
niet tegen de aanmerkingen; hij had er een keer twaalf zijdjes vol gehad, en
bekende zieh er onaangenaam door gefroisseerd. En zoo waren er meer, zei
hij.
Mijn voorstel is: in zake S.D. hem op alle punten vrijheid laten, tenzij
Veth op de kunsthistorische hachelijkheden staat op een verklaring. In het
algemeen onze waschlijstjes van fouten beperken tot een minimum en tot
volstrekt noodzakelijke gevallen, en dan in zoo behoedzaam mogelijken
vorm. Scherpheid schijnt mij in dezen geen deugd, doch enkel een onverstandigheid. Van een enkel germanisme of onzuivere term zal de Gids niet
minder worden, en van het ontstemmen van medewerkers hebben wij meer
4
te verliezen dan bij eenige correcties te winnen.
Hier alles wel; ik hoop bij jou ook?
Hartelijke groeten,
t.t. H.

*

Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief.
1. Frederik Schmidt Degener (1881-1941), schrijver en kunstgeleerde; 1908-1921 directeur van museum Boymans te Rotterdam, vanaf 1921 directeur van het Rijksmuseum te Amsterdam.
2. Degeners verweer tegen de kritiek uit de Gids-redactie op zijn kopij ''Rembrandt
en Vondel'', De Gids 83 (1919) I, 222-275.
3. Frits Hopman (1877-1932), romanschrijver en criticus, leraar Engels te Leiden;
verzorgde in 1923 en 1924 de Engelse vertaling van Huizinga's Erasmus en Herfsttij

der middeleeuwen.
4. In een briefaan H.Th. Colenbrander van 21 september 1917 (Leiden, UB, Gidsarchief) schreef Huizinga naar aanleiding van een ingezonden stuk over Luther:
'Maar nu nog een opmerking, die je mij ten goede moet houden, en die, tenzij je het
wenscht, dunkt mij niet in de vergadering behoeft te komen. Ik ben geschrokken van
je radicale castigatie van het stuk en heb daar bezwaren tegen. 1° belemmer je je mederedacteuren in hun billijke aanspraken om een stuk ongeretoucheerd te kunnen le-

243

zen. 2° prejudicieer je ten gunste van opneming. Want hoe nu, als wij morgen eens
tot de conclusie komen, dat het geen plaatsing verdient? We kunncn het hem zoo
toch niet terugsturen. Ik voor mij tenminste zou, als ik een aangenomen stuk zoo
weerzag, woedend, en als het bovendien nog afgewezen was, razend zijn. Op een
punt p. 12 is aan je castigeerende pen zelfs een in mijn oogen gruwelijk germanisme
ontsnapt: ''en weerom is groote nadruk gelegd''. Ofvergis ik mij en heb je ''belegstellen'' van Melis Stoke tot Dop Bles?
Maar in ieder geval, waarom kan dat alles niet in potlood en met haakjes in plaats
van grimmige inktkrassen van een millimeter dik?
Ziedaar, toorn niet.'

[ 239]
Johan Huizinga aan Jan Romein*
13 december 1918
Waarde Heer Romein,
Met verrassing vond ik in de Minerva Uw uitvoerige bespreking van mijn
boek over Amerika. 1 Zij treft mij door de heldere wijze, waarop gij, kritiek
oefenend ondanks waardeering, den lezer juist op die kanten van mijn werkje wijst, waarop ik hem het liefst gewezen zie.
Over het groote verschil van meening, dat ons scheidt, moeten wij bij gelegenheid nog maar eens praten. De geschiedenis levert thans in zoo snelle opeenvolging de praktische argumenten, dat men haast gaat denken: over karten tijd zal het vraagstuk opgelost zijn. In Uw zin, door de wereldrevolutie? 2
Ik moet bekennen, dat ik er hoe langer hoe meer aan twijfel, prima of zij
komt, en secundo als zij kwam, of zij heilzaam kon zijn. Ik hel meer en meer
over tot het prefereeren van wat ik de Amerikaansche oplossing noem: ondanks en zelfs d6or het kapitalisme, boven de Russische.
Gij ziet, ik ben roch Amerikaanscher dan ge mij gemeend hebt! 3 Intusschen vriendelijk dank voor Uw sympathie voor mijn werk.
Gaarne Uw dw.
J. Huizinga
* Origineel: Amsterdam, IISG.

r. J.M. Romein, n.a.v. J. Huizinga, Menschen menigte in Amerika, Algemeen Nederlandsch Studenten-WeekbladMinerva, 12 december 1918.
2. Verg. Romein in het genoemde artikel: 'voor mij is het geen vraag meer ofslechts
een wereldrevolutie kan de menschheid redden van het wereldimperialisme.'
3. Verg. Romein: 'wel geloofik dat dit boek over Amerika, naast zijn wetenschappelijke waarde, zijn groote bekoring dankt[ ... ] aan het feit kortom dat het zoo on-amerikaansch is.'

244

[ 2401
Johan Huizinga (Leiden) aan Henri Pirenne (Gent)*
20 december 1918
Cher collegue et ami,
Quel plaisir de n'avoir plus ä vous adresser ä Creuzburg, mais tout bonnement ä votre Gand! J'ai essaye de vous reliciter ä cause de votre liberation et
de celle de votre pays, aussitöt que nous en sont parvenues les premieres
nouvelles; mais je doute beaucoup, si cette lettre, que j'ai adressee aux soins
de l'autorite civile de Bruges (Gand n'etant pas encore libere alors) vous soit
parvenue. J'espere avec plus de confiance, que vous ayez re~ mon livre sur
l' Amerique, expedie ä Gand il y a 7 ou ro jours.
Quel temps emouvant que vous eprouvez maintenant! Sans doute beaucoup de tristesse se melera aux sentiments de bonheur et de fierte qui vous
animent aujourd'hui. Mais il y aura tant ä faire: pour votre pays, pour l'universite, pour votre maison, que vous n'aurez pas le temps de vous laisser aller dans les souvenirs tristes.
Tous les historiens, non ceux de Belgique seulement, doivent etre bien
heureux, que votre sante vous a permis de rentrer sauf et sain dans le milieu,
ou le travail con~u dans un esprit si haut, vous attend de nouveau. Sans les
vertus stoi:ques qui vous ont rendu assez fort pour supporter les maux physiques et moraux de la longue captivite vous y seriez succombe irreparablement.
Je suis en train de mettre la derniere main ä mon livre sur le moyen age.
J'en ai encore change le titre. Je compte vous l'envoyer environ mai prochain.
Veuillez dire mes respects ä Madame Pirenne, et me recommander ä la
memoire de M. Fredericq.
Avec mes salutations les plus cordiales.
Votre J. Huizinga

*

Origineel: Brussel, Archives U niversite Libre.

[ 2411
Johan Huizinga (Leiden) aan H.D. Tjeenk Willink*
1 januari 1919
Amice,
Voor het einde der week zend ik je aangeteekend het eerste deel van de
copy van Herfsttij der Middeleeuwen. Het is heelemaal klaar, maar ik dacht
het bij gedeelten te zenden: allicht wil men nog eens een kleinigheid wijzigen en aanvullen, en kan dat dan in het handschrift nog doen.
De inleiding, die er eigenlijk niet bij hoorde, en door v. Vollenhoven ook
minder geslaagd, te geleerd werd geoordeeld is nu geheel vervallen. Daarentegen is het hs. door toevoeging en omwerking aanzienlijk uitgedijd, van 315
tot 418 bladzijden. Maar aangezien de aanvullingen meest op halve blaadjes
245

geschreven zijn, zal de omvang ongeveer gelijk zijn aan de eerste redactie
plus inleiding.
Alle citaten zijn nauwkeurig aangegeven, zoodat ik in de proefheel weinig
meer denk te veranderen. Het kan net zoo gedrukt worden als Mensch en
Menigte, dunkt mij.
Wil je mij van de ontvangst der copy even bericht zenden?
Mijn beste wenschen voor het jaar 1919: moge het ons naar aanleiding der
'zaken' herhaaldelijk samenbrengen.
Met vriendelijken groet,
t.t. J.H.

*

Xeroxkopie: Leiden, UB.

[ 242)

Frederick Jackson Turner 1 (Cambridge, Mass. USA) aan Johan Huizinga*
5 januari 1919
Dear Professor Huizinga:
I am very grateful to you for sending me your Mensch en Menigte in Amerika.
While I am unfamiliar with the Dutch language, I can by myself make out
enough to see that here is a valuable appreciation of the meaning of my
country, - valuable not only as the objective judgement for a foreign audience, but because, - so far as I am able to read the language, - it seems to be an
interpretation important to Americans themselves. I shall take an early occasion to avail myself of a translator to verify these imperfect impressions.
For the attention which you have given to my own work I must offer you
my especial thanks, for I value such recognition; and however imperfect I
may have set forth the interpretations which I have ventured, I think the underlying idea is correct and that time will strengthen its significance.
You may be amused to know (apropos of your reference to my father's
2
name) that he was born in 1832, the year of President Jackson's third campaign for the presidency, and that among his brothers were Martin van Buren
Turner and LaFayette Turner. My only son was named Jackson, after his
grandfather and my grandson is named Jackson. My father was as confirmed
a Republican as his father a Democrat. I mention these matters because you
found interest in the names.
If I can in any way be useful in your studies, please let me know. I shall
take the liberty to send you others of my papers.
Very sincerely yours
Frederick Jackson Turner

*

Origineel: Leiden, UB.
I. Frederick Jackson Turner (1861-1932), Amerikaans historicus; hoogleraar aan de
universiteit van Wisconsin en aan Harvard University 1910-1924; auteur van belangrijke studies over het Amerikaanse Westen; zijn 'frontier-these' werd door Huizinga
in Mensch en menigte overgenomen.

2. Andrew Jackson Turner (1832-1905), journalist en politicus, vernoemd naar president Andrew Jackson die in 1832 herkozen werd.

[ 243]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga (Leiden)*
•
•
7 1anuar1 1919

B.H.
Hierbij een paar drukjes. 1 Je ziet ik heb 't niet 't karakter van een houtgravure maar van een houtsnede gegeven, expres omdat 't alleen in verband met
letters komt en ook omdat er dan geen galvano van gemaakt behoeft te worden, want dit blokje van palmhout zal 't, aldus gesneden de oplage wel uithouden, daar ben ik gerust op.
Jet is een week gaan rusten bij een verpleegster in Hilversum, een week is
natuurlijk te kort, maar 't is toch iets, en 't is gezellig dichtbij, zoodat ik er iederen dag heen ga. Zij heeft 't er erg naar haar zin, 't is prachtig gelegen vlak
aan den rand van Spaanderswoud. Zaterdag komt zij weer thuis. 't Is wel
spannend in Duitschland, zij heeft al een pas in orde laten maken, ... maar
daarom heeft zij nog geen visum, en zoolang Ebert blijft is die kans gering.
Ik zelfben aan twee litho's bezig in A'dam, 't is altijd spannend boeiend en
inspannend, maar ze zijn onder de knie.
Nu nog iets. Zult je nu vooral niet 't idee in je hoofd halen dat je op een of
andere wijze reageeren moet op dit ex libris. Je hebt mij een plezier gedaan
met 't mij te vragen, maar als 't je bevalt, dan is dat alles wat ik wensch.
Adieu Hart. gegr.

R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. In de eerste druk van Herfsttij der middeleeuwen staat voorin een rouwvignet van
R.N. Roland Holst afgedrukt ter nagedachtenis van Huizinga's vrouw.

247

[ 244]
Johan Huizinga (Leiden) aan Henri Pirenne (Gent)*
12 januari 1919
Mon eher ami,
J'ai re~ vos lettres du 18 decembre et du 3 janvier. Je me figure un peu le
tas de besognes dont vous entoure la sympathie de vos compatriotes heureux
de vous revoir; et j'apprecie d'autant plus, que vous trouvez le loisir de
m'ecrire tant ä l'aise. On sait d'ailleurs que vous faites de votre temps dix
fois plus qu'un autre! Je me rejouis de tout mon coeur des joies famiJiaJes
que vous cause Ja presence de vos petits-enfants, vous en jouissez doubJement sans doute apres tant de privations et de solitude.
Je suis tres heureux que mes vues sur notre täche comme historiens correspondent si bien avec les vötres; quant ä l'histoire de J' Amerique, je campte y
•
reven1r.
11 y a queJque temps que j'ai lu dans les journaux, que vous etiez designe
comme directeur generaJ de Ja bibliotheque royale. 1 Donc, si c' est vrai, on ne
vous trouverait plus ä Gand mais ä BruxeJJes. N'importe, j'espere vous aller
voir aussitöt que le monde aura queJque peu retrouve son aspect normal et
que !es communications normales seront retablies. Quant ä la visite que vous
m'annoncez pour cette annee, pas besoin de vous dire que cela me fera un
tres grand plaisir. J'espere beaucoup que vous prendrez votre logis dans ma
maison; je serai heureux de vous montrer mes enfants. Si Madame Pirenne
vous accompagne je la prie de vouloir accepter l'hospitalite simple que je
peux offrir.
Quel ecroulement en Allemagne! Qui aurait prevu que la dislocation de
toute la vie nationale y irait si loin! On ne sait plus ä quoi s'attendre. Les
prochains mois nous apporteront bien des decisions graves dans tout Je monde. Quelles annees d'evolution nouvelle que nous allons voir!
Au revoir donc; veuillez dire mes respects ä Madame Pirenne; je vous serre la main bien cordialement.
De tout coeur,
J. Huizinga
* Origineel: Brussel, Archives Universite Libre.
r. Pirenne wees het aanbod om directeur van de KB in Brussel te worden af.

[ 245]
Richard Roland Holst (Laren) aan Johan Huizinga*
15 febmari 1919 (poststempel)
B.H.
Het proefje van 't titelblad 1 zond ik je gisteren zoo haastig terug dat ik vergat er bij te schrijven dat ik je inleiding of precieser gezegd het voorbericht
heel mooi vind. 't Is was somber gekleurd maar dat is juist wel heel mooi er
van.

Vanmorgen schrak ik toen ik zag dat 't weer hard vroor, ik schrak uit vrees
voor de ijs-verleidingen, maar 't dooit zoo hard dat daar toch geen kwestie
van is, en dat is wel rustig.
Ik ben benieuwd de nieuwe proef te zien.
Hart. gegr.

R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1.

Van Herfsttij der middeleeuwen.

[ 246]
Richard Roland Holst [Laren] aan Johan Huizinga (Leiden)*
25 februari 1919 (poststempel)
Beste Ran.
Staande in een overvollen trein schrijfik je even iets dat je intresseeren zal.
Zondag waren er twee Belgen bij ons die Dre 1 goed in Gent gekend hadden,
een daarvan kwam nu uit Berlijn met een boodschap en brief van Dre aan
Jet. Psychologisch curieus en typisch dat die brief aansloot of voortkwam uit
het feit dat Jet in der tij d over zijn boekje geschreven had. 2 Hij zei daarin dat
hij geen renegaat was, en die Belg bracht de volgende boodschap aan Jet
mondeling over.
Dat Dre tot de linksche onafhankelijken behoorde, dat als 't noodig was Jet
hem maar een boodschap had te zenden dat hij dan met de wapenen in de
hand over zou kamen om te vechten.
Jet zei dat hij Dre maar moest zeggen dat als Dre nu graag vechten wilde
voor de democratie zooals hij voor 4 jaar voor 't imperialisme wilde vechten,
er in Duitschland plenty gelegenheid was, en hij niet op Holland behoefde te
wachten.
Hij wordt toch wel erg Don Quichotrig vindt je niet.
Ik ga nog weer eens in Haarlem zoeken naar een huis, maar word er beu
van, laatst liep ik er een langen dag in de regen, zag ofveel te groote ofkleine
revolutiebouw huizen.
Hoe is 't met de proef. Hoe is 't met jullie allen. Korn je nog eens logeeren
v66r wij op gaan breken?
Hart. gegr.

R.
Aardig van Royaards en aardig van Vogelsang in dezen. 3

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Andre Jolles.
2. H. Roland Holst-van der Schalk, n.a.v. Andre Jolles, Ausgelöste Klänge, De Nieuwe T1jd 21 (1916) 509-516.
3. Mogelijk hebben de regisseur Willem Royaards (1867-1929) en W. Vogelsang Andre Jolles aanbevolen voor de leerstoel Nederlands in Leipzig.

249

[ 247]
!*
Johan Huizinga (Leiden) aan Gerard Brom
2 maart 1919

Zeergeleerde Heer,
Uw briefverheugde mij zeer, omdat hij mij overtuigde, dat wij elkaar, ondanks het groote verschil, dat ons scheidt, toch zeer wel kunnen verstaan. Of
ik het katholicisme lauter een historisch verschijnsel zou achten? In den zin,
die U bedoelt: dat Rome ''vorüber'' is, dat het tot het verleden behoort, zeer
zeker niet. Ik beschouw het wel degelijk als een der groote machten van de
toekomst. ''Een der'', daar zit natuurlijk, wat ons onoverkomelijk scheidt.
Voor iemand, die zieh scepticus en eclecticus weet (en niettemin, hoe
vreemd het lijkt, een even vast gevoel van veiligheid en vertrouwen uit een
transcendentaal beginsel heeft, alsof hij het omschrevenste geloof bezat), is
tenslotte elk groot wereldverschijnsel een historisch ding. Dat is een gevaar... Maar ik breek af; misschien ontmoeten wij elkaar te eeniger tijd, om
het voort te zetten.
Hoogachtend,
Uw dw. J. Huizinga
* Origineel: Nijmegen, KDC.
1. Gerard Brom (1882-1959), een belangrijke voorman van de katholieke emancipatie,
o.m. als drijvende kracht achter het maandblad De Beiaard. Sedert 1923 hoogleraar
aan de R.K. universiteit te Nijmegen, aanvankelijk in de k:unstgeschiedenis, later in
de Nederlandse letterkunde.

[ 248]
Johan Huizinga (Leiden) aan Frederic Jackson Turner*
10 maart 1919

Dear Professor Turner,
I was very glad to receive your kincl. letter ofJan. 5., soon followed by your
interesting papers, which present so various aspects of the great idea underlying your investigations and interpretation of American history. The notions
I borrowed from your ''Significance of the Frontier'' of 1893 have helped me
more than most of my other reading to form a clear understanding of the main
substance of American history. lt has been a great surprise to me to see how
much we Europeans could learn from American history, not only as to the
subject itself, but also with regard to historical interpretation in general.
I am now again absorbed in studies of a totally different kind, but I hope to
revert to American history sometime more for when you have been captivated by its enormous problems and its stirring tone, it will not let you go the
rest ofyour scholarly life.
I was much pleased by the particulars you told me about the christian names in your own family, which I ventured to mention apropos of my theses
about hero-worship in American life. 1

I also sent a copy of my book to Professor A.B. Hart, 2 to whose bibliography and historical work every student of American history must be indebted.
He and his fellow-workers have rendered it very easy to find the way in the
vast mass of literature. The ''Guide'' for which you joined your labours to
those of Professors Channing and Hart, is quite an admirable instrument. 3
I shall be very grateful to apply at any time to your kind offer of helping
me in my studies.
Very sincerely yours,
J. Huizinga

*

Origineel: San Marino, California, The Henry E. Huntington Library.
1. J. Huizinga, V.W. V, 402-403.
2. Albert Bushnell Hart (1854-1943), doceerde Amerikaanse geschiedenis en staatswetenschap aan Harvard University 1883-1926.
3. Guide to the study and reading of American history, by Edward Channing, Albert
Bushnell Hart and Frederic Jackson Turner (rev. and augm. ed. Boston 1912).

[ 249]

Richard Roland Holst [Laren] aan Johan Huizinga (Leiden)*
12 maart 1919 (poststempel)
B.H.
Dat is leelijk die band die ik daarnet kreeg, als 't een boek was over de
volkshuisvesting van uit een hygienisch oogpunt met talrijke tabellen, dan
zoudt je zeggen fiat. Maar je voorwoord zou er zieh al in voelen als een levend mensch in een heuten krat. Je schrijft er niets bij, ... maar ben je aan die
kleur en die stof gebenden, als wij daar van af waren en wat beters voor konden kiezen, en dan als wij een twaalftal gouden biezen op stal konden zetten,
dan zouden wij lucht krijgen om de woorden goed te verdeelen. Is dat mogelijk. Bovendien vind ik dat Herfsttij in een warme kleur moet verschijnen.
1
Hoor ik eens wat jou opinie is. Hoe is 't met R.
Hart. gegr. R.

*

Origineel: Leiden, UB.
r. Retha.

[ 250]

Johan Huizinga (Leiden) aan H.D. Tjeenk Willink*
12 maart 1919
Amice,
Het speet mij, dat ik onlangs aan den trein niet enthousiaster kon zijn over
den band. Maar dit model versterkt, afgezien van her linnen (dit is heel leelijk), en van het ''hoogleeraar'' dat weg moet, mijn bezwaren. Ik heb daarom
het model eens aan mijn vriend Roland Holst gezonden, die, zonder mijn
oordeel nog te kennen, het in afkeuring overtrof.

Ik zou mij gaarne nog geheel vrij van dit ontwerp willen beschouwen en
bespreek de zaak dan nog eens met R.H., dien als ontwerper van het opdrachtvignet wel eenig zeggenschap in dezen toekomt, en doe je binnenkort
een voorstel.
Ik begrijp wel, dat ik daarmee een terrein betreed, dat de schrijver gewoonlijk aan den uitgever overlaat. Maar terwille van het harmonisch geheel, dat ik gaarne van het boek zou zien, zul je me dat hoop ik niet euvel
duiden. Extra onkosten neem ik gaarne voor mijn rekening.
Als de proeven geregeld blijven voortgaan, zal het boek zeker wel in Mei
kunnen verschijnen?
Vriendelijke groeten!
t.t. J.H.

*

Xeroxkopie: Leiden, UB.

[ 251]
H.D. Tjeenk Willink (Haarlem) aan Johan Huizinga*
13 maart 1919
Amice!
Op het gebied van kunst ben ik maar een burgerman, en zonder voorbehoud accepteer ik op- of aanmerkingen van mannen als Roland Holst en gij,
aan wier wenschen ik zooveel in mijn vermogen is, wil tegemoet komen.
Ik ben zeer verlangend jullie voorstellen te vernemen, waarmede ik in ieder geval mijn voordeel kan doen. Liefst hoor ik ze zoo spoedig mogelijk, om
den band tijdig gereed te hebben. De boekhandel moet voorloopig maar denken, dat het werk in den thans ontworpen band uitkomt. Er is in Amsterdam
veel belangstelling. Ofhet werk al in Mei gereed zal zijn betwijfel ik, maar er
wordt aan gewerkt. Wordt het later dan lijkt September mij een gunstiger
tijd dan de zomer.
Vale t.t. Tj.W.

* Origineel: Leiden, UB.

[ 252]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
5 mei 1919
Beste Han,
We zijn hier nu een dag oftien en beginnen een rostig gevoel te krijgen en
ons nieuwe bestaan georganiseerd te voelen. Eerst was er nogal wat tegenspoed: kou en regen, het atelier ternauwernood begonnen, de hulp in huis
erg gewillig, maar ook erg ''onwennig'', en ik een paar dagen in bed met een
lichte influenza. Nu is dat alles achter ons en we genieten het frissche zachte
voorjaar, alles nog in het allereerste begin, een dunne sluier die in de laatste

twee dagen geweven werden nu iedere dag dichter wordt. Wegenieten de
prettige inrichting van onze woon- en werkkamers alle drie (nl. de koele eetkamer in de boerderij, mijn met een paar deftige meubels aangekleede studeerkamer, en het nieuwe zitkamertje in de Hoeve, kleurig-fleurig en vol in·
tieme gezelligheid) zoo verschillend, en samen zoo'n allerprettigst ''tehuis''
vormend, nu alles ordelijk is en al de oude rommel opgeruimd, die geslachten lang hier hadden verzameld. En wij genieren ook van het ongestoord
gaan der <lagen, het wegvallen van zooveel wat wrijving en ongewenschte afleiding geeft en de genoegelijke omgang met de gezellige en hartelijke men·
schen hier. Al dat genot is nog pas in het allereerste begin; vandaag deed Rik
de tocht naar Roosendaal en Sprundel om een pas meester te worden, (die
malligheid is nog niet opgehouden) en ik werd teleurgesteld in mijn verwachting van de eerste rustige werkweek, doordat er ziekte is in het gezin
van mijn hulp en ik veel zelf moet doen. Maar wij beginnen ons toch echt
naar onzen zin te voelen. De eerste week hadden wij een prettige logee aan
mijn vriendin Pauline Langhout, die onvolprezen hulp verleende bij 't op
orde brengen van alles en nog wat; en morgen wachten we Maggie Kropholler, 1 die de bouw van 't ateliertje komt inspekteeren. Het zal haar wel treffen,
in welk een pittoreske omgeving haar werk komt te staan; zooals 't nu is in
eerste lentedos kan het niet flatteuzer. Ik ben wel benieuwd wat voor gezichten die Zundertsche werklui zullen zetten als zij een vrouw aan den gang
zien met steenen. Maar de aannemer heeft groote eerbied voor haar kunde
en haar enorm konscientieuze teekeningen.
We hopen jou ook eens spoedig te zien, liefst een weekeinde v66r de groote vakantie, want we zijn bang dat er dan hier een beetje erg veel gasten zullen willen komen. In Juni b.v. zou ons erg goed passen en dan zal 't hier ook
bijzonder mooi zijn, met al de blauwe luchters van de vaste lupine en het
gele vuurwerk van de brem. Misschien ben je er dan wel als Vollenhoven de
ouwelui op de Moeren komt opfleuren, wij hoorden van oom en tante dat hij
in deze maand uit Amerika vertrekt.
Zijn de kinderen allemaal goed? Wanneer komt je boek uit? Hooren we
eens gauw wat van je?
Veel hartelijke groeten van ons beide
Jet
Hoe is het titelzetsel uitgevallen? 2

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Margaret Kropholler (1891-1966), architecte, ontwierp het atelier van R.N. Ro·

land Holst op de Buissche Heide.
2. Deze mededeling op de envelop, door Richard Roland Holst.

253

[ 253 ]
. .
(L 'd )*
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Hu1z1nga e1 en
3 juni r9r9 (poststempel)
B.H.
Dat zou anders mooi treffen, als je op 't einde van de week nä Pinksteren
kon komen, direct daarna omstreeks r6 ofr7 Juni moet ik naar stad voor een
1
paar <lagen, maar ik ben vast den 2r weer terug.
Wij hooren 't dus nog wel, en hopen dat de Gidsvergadering kan uitgesteld worden. Maar zorg dat 't weer verandert, 't is nu zoo ellendig schraal
en koud en droog, wij snakken naar regen ook voor ons water. Wij hadden de
wichelroedeloopster hier, 2 vertellen je dat alles wel. Curieus is 't zeer zeker,
en ik sta er niet sceptisch tegenover. Wij hebben nog niet een maal over Laren getreurd, genieten hier van de rust en de gemakkelijk te veroveren concentratie, Jet ook - zoolang 't althans eb is in 't politiek getij. Zij ziet er veel
beter uit. Als je dan komt zal mijn atelier net zoowat klaar zijn.
Hartelijk gegroet ook de kinderen
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Huizinga verbleef op de Buissche Heide van 20 tot 22 juni.
2. De hulp van een wichelroedeloopster, mej. Th. Stein, was ingeroepen om een waterbron te vinden.

[ 254]
Richard en Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
•
•
13 Juni r9r9
B.H.
1
Gisteren kwam je boek en je brief. Dat was een prettige postbezorging, en
wij waren zeer verheugd over de lieve opdracht in het boek waarvoor wij je
wel hartelijk dank zeggen.
Over 't boek zelf wat zeggen, dät zou wel kunnen maar zal niet gaan, want
daar is heel wat aan te lezen, maar als je er zoo in neust pakt 't dadelijk door
de heldere rijkheid en bewogenheid.
't Is schande dat je klaagt dat je niet dadelijk weer een nieuw werk onder
handen hebt, hemel die twee boeken, 't is een ''reuzen''werk en je hebt recht
om je vrij en leeg te gevoelen, vergeet daarbij dan niet de woorden van Lao
Tze die zoo mooi zegt, dat alleen leege dingen gevuld kunnen worden.
Neem 't er dus eens fijn van. Wij hebben ook met veel plezier je speech in
2
de Mij. v. Letterkunde gelezen, Jet schrijft je hier nog bij over haar benoeming.3 Je voorstel ging er glad door lazen wij. Nu over 't kamen hier. Ik ga
niet op de fiets want heb te veel bagage, en hoop dat jij 't ook zonder fiets
doet. Over Rosendaal gaat voor jou toch niet, want zonder pas kom je den
achterweg niet over. Ik ga Vrijdag 4.20 uit Amsterdam via Leiden R'dam
Breda, aankomst Breda 7.55 vertrek Leiden 5.r8, wij hebben dan aansluiting
254

met de tram, vinden in Zundert 't karretje, zijn 10.15 zoowat thuis.
De hemel geve dat er regen komt, 't is alles zoo droog en ons water is
schaars, en dan die wind, ... maar ik heb hoop. Tot Vrijdag si Dieu le veut
Hart. gegr.

R.
Beste Han,
Ik wil mijn dank nog v66r de post komt voegen bij die van Rik, en ook verder even geheel beamen wat hij zegt over het ''recht op luiheid'', dat je (voorloopig!) met zoo veel en zoo vruchtbaren arbeid verworven hebt. Ik verheug
mij oprecht, om je boek van A tot Z te lezen. Dat is wel heel zeldzaam, dat
men 't zoo voelt bij het ontvangen van zulk een ''lijvig'' deel. Het begin las ik
al en ik genoot er erg van. Vooral van dat mooie stukje over de klokken. - De
benoeming zal ik mij met een rostig gemoed laten welgevallen; er mij evenmin voelend boven verheven als door gestreeld. Veel hartelijke groeten en
tot gauw
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Herfsttij der middeleeuwen.
2. J. Huizinga, Toespraak ter opening der jaarlijksche algemeene vergadering van de
Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden op II juni 1919, Handelingen
van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 1918-1919 (Leiden 1919) 16-21
(V.W. VIII, 477-482).
3. Huizinga's voorstel Henril!tte Roland Holst tot lid van de Maatschappij te benoemen.

[ 255]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
26 juni [1919]
Beste Han,
Ik wilde wachten je te schrijven tot Rik je het antwoord kon melden over
de motorboot, maar het blijft nog steeds uit en nu begint het mij te bezwaren, dat ik den sekretaris v.d. Mij. v. Letterk. nog steeds niet geantwoord
heb. De briefligt klaar, maar ik weet 's mans titel en adres niet, en wil niet
graag met een inkorrektheid mijn toetreden tot deze illustere ''ordre'' beginnen. Waarschijnlijk is het heel dom van mij dat ik niet weet wie en wat deze
de Vries is, een prof, geen prof, enz. 1 Maar ik krijg zelf zooveel brieven nogwel van partijgenooten, - geadresseerd b.v. aan ''Mejuffrouw Rolland
Holst'' of iets dergelijks, dat ik mijn domheid in deze tenminste niet voel als
een uitzondering.
De poes leeft, maar vertoont zieh weinig; ze schijnt in het bosch kinderen
op te voeden (ik bedoel poeze-kinderen) en komt, zeggen de Bruijnsjes, tegen
den avond wat eten en drinken. - De fiets is in ''ripperatie'', maar Rik mist
haar niet. - Het atelier wordt bij den dag een grooter verheuging voor de oogen, maar de vensters zijn helaas nog niet gearriveerd. - Verdere nieuwsen

255

van zeer lokalen aard zijn: er is in den boomgaard een kippenhok getimmerd
voor twee hanen en zeven hennen die iedere dag verwacht worden, een onpretentieuze raskip die goed zal doen in 't landschap, en ik heb gisteren de
eerste aardbeien geplukt. De B. H. 2 is nu heel anders als toen jij er was: nat,
wat koud en herfstig, met regenvlagen, veel wind en prachtige gouden
''eclaircies'' tusschen de zware walken. Iedereen prijst den regen. De vijver
is sedert gisteren I cm. gestegen, maar de regenput is nog z66 leeg dat de zuiger van de pompen niet bij het water komt. Met dit soort weer is het kleine
kamertje 's avonds bijzonder gezellig. We schrijven er ontelbare brieven en
drinken veel thee.
Je groote boek is elke avond een zware konkurrent voor mijn russische studies. Ik lees en lees, aldoor geboeid door den rijken stroom van zooveel doordacht weten. In 't bijzonder bewonder ik het mooie evenwicht, waarmee je
zooveel verschillende elementen rangschikt en hanteert. Zoo trof mij b.v.
telkens hoe juist, dunkt mij de plaats is, die je aan primitieve en archaiische
voorstellingen als elementen van latere kultuur toekent: niet te veel noch te
weinig geef je hun. Vlak v66r ik je schreef las ik het hoofdstuk over ''Het
Beeld van den Dood'' (je ziet ik schier goed op). Wat viel mij dat tegen - niet
het hoofdstuk maar wat de dood voor de middeneeuwsche kultuur is geweest.
Veel hartelijks aan de kinderen; zwem en roei pleizierig, dag!
Jet
Het wordt mij uit je boek steeds duidelijker wat een ''pluralistic universe'',
zou J ames 3 zeggen, je hebt.

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
1. S.G. de Vries (1861-1937),. bibliothecaris (1897-1924) en buitengewoon hoogleraar
letteren en wijsbegeerte te Leiden, met als leeropdracht de middeleeuwse handschriftkunde.
2. Buissche Heide.
3. William James, A pluralistic universe (1909).

[ 256]
Johan Huizinga (Leiden) aan Gerard Brom*
7 juli 1919
Weled. Zeergel. Heer,
Ontvang mijn dank voor Uw overdruk uit De Beiaard 1 en veroorloof mij
enkele aanteekeningen daarop. De hulde die U mij brengt wegens persoonlijke gaven, van wier ontoereikendheid ik mij scherp bewust ben, neemt niet
weg, dat Uwe bladzijden een onaangenamen indruk bij mij achterlaten. Niet
in de eerste plaats om hetgeen U zegt van academisch nepotisme. Ik geefterstond toe, dat onze katholieken zieh herhaaldelijk over achteruitzetting hebben kunnen beklagen. Ik kan onmogelijk met U discuteeren over Uw even
lichtvaardige als beleedigende voorstelling, alsof de geheele gang mijner studien louter beheerscht ware geweest door maatschappelijke berekening. Wel

256

bad ik mogen verwachten, dat V over zoo persoonlijke dingen schrijvende,
althans gezorgd hadt goed ingelicht te zijn. Ik ben niet de schoonzoon van
een professor, wijlen mijn schoonvader stand in geen betrekking tot eenige
universiteit of hoogeschool. Mijn benoeming te Groningen in 1905 was inderdaad een zonderlinge: zij geschiedde door minister I<.uyper tegen den
wensch der geheele faculteit en een meerderheid van curatoren (mijn eenige
voorstander in het college was, als ik het wel heb, mr. A.F. de Savornin Lohman).2 Mijn vader was toen reeds meer dan twee jaren dood. In hoeverre V
het recht houdt, toch dat geval onder nepotisme te rekenen, laat ik aan U w
rechtvaardig oordeel over. Het was een mijner leermeesters3 die, de aanbeveling der faculteit verkeerd achtende, mijn benoeming doordreef.
Maar wat mij hindert, is, dat U aan het feit, dat ik in mijn essays over
Amerika niet de rol van de katholieke kerk behandeld heb, een diatribe vastknoopt, alsof dat mij stempelde tot een kortzichtig en bekrompen papenhater. Mijn hemel, ik heb zooveel zeer gewichtige problemen in die essays niet
aangeroerd. Ik zal de eerste zijn, om de buitengewone beteekenis van de ontwikkeling van het Amerikaansche katholicisme te erkennen. Had ik de aardige gegevens, die U op pag. 6 aanstipt, toevallig gekend, ik zou zeker niet verzuimd hebben, ze te verwerken. De Catholic Encyclopaedia gebruik ik zeer
dikwijls.
Ben paar feiten wil ik toch onder Uw aandacht brengen, om Ute overtuigen, dat Uw uiting niet gelukkig is geweest.
Reeds het eerste jaar, dat ik te Groningen was, las ik met de candidaten
hoofdstukken uit De civitate Dei, en opnieuw hier in 1915/16, omdat naar
mijn meening niets zoo goed strekken kan om als kern en uitgangspunt voor
een begrip der Middeleeuwen te dienen, als de groote conceptie van Augustinus, die om zoo te zeggen een der centrale punten is, waaromheen mijn
historisch denken zieh beweegt. Mijn hoorders zouden U kunnen vertellen,
hoe dikwijls ik die grootsche wereldbeschouwing te pas breng.
Wanneer ik in het verband van middeleeuwsche cultuurgeschiedenis over
Sint Franciscus spreek, is het steeds, om de voorstelling van Sabatier, die
van den heilige een slachtoffer der Kerk maakt, af te wijzen.
Ik ''geloof in Burckhardt nog als ''de groote meester''''. Inderdaad, ik vereer hem als een der grootste historische denkers, die ik ken. Maar dat sluit
niet uit, dat ik kritiek op hem oefen. Toevallig strekt mijn gansche onderwijs
van dit jaar tot het aantoonen van het ontoereikende, eenzijdige en scheeve
van Burckhardt's opvatting der Middeleeuwen. Doch Burckhardt heeft nog
meer geschreven dan Die Kultur der Renaissance: en in Die Kultur staan, al
mag de grondthese bedenkelijk zijn, een schat van de kostelijkste dingen.
Overigens heb ik op de bewuste plaats in mijn essay niet bedoeld (maar daarin schijn ik inderdaad onduidelijk te zijn geweest), mij voetstoots aan Burckhardt's these van het individualisme als kenmerk van den modernen tijd te
onderwerpen.
Ik moest bij de lectuur van Uw woorden mij met een glimlach afvragen, of
de beide priesters, thans onder mijn gehoor, ook zoo over mijn belangstelling voor en gezindheid jegens de Katholieke Kerk zouden denken, als U

257

doet. Ik kan U natuurlijk niet kwalijk nemen, dat U niet weet ofweten kunt,
wat ik op mijn colleges behandel, en hoe; maar waarom schrijft U dan op
grond van een nietszeggend negatief gegeven?
Ik verzoek U, dit schrijven als vertrouwelijk te willen beschouwen. Het is
mij geenszins om een rectificatie te doen: laat Uw lezers gerust in den waan,
dat ik de schoonzoon van een professor en een bekrompen papenhater ben.
Even ver is van mij de wensch, om als Roomschenvriend bij U in het gevlij
te komen. Het is er mij alleen om te doen, U in gemoede te wijzen op de on·
billijkheden, waartoe Uw ijver en Uw al te vaardige pen U kunnen leiden.
Hoogachtend,
Uw dw. J. Huizinga.

*

Origineel: Nijmegen, KDC.
r. Gerard Brom, n.a.v. J. Huizinga, Herfsttij der middeleeuwen, De Beiaard 4 (r9r9)

88-96.
2. A.F. de Savornin Lohman (1837-1924), anti-revolutionair, later christelijk-historisch politicus, curator van de Groningse universiteit.
3. P.J. Blok.
•

[ 257]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
7 juli 1919 (poststempel)

B.H.
Je berichten over 't zwemmen intresseerden ons zeer, mij dunkt daar is
hoop, je zit wel vol zonden, maar daar zijn groote zondaren gered en gereinigd van hun fouten, waarom zou jij 't zwemmen niet nog leeren. 1 Denk niet
min over den vijver hier, die is 25 cm. gestegen, dat is heel wat, en is bovendien mooi helder en zuiver. Met mijn atelier gaat 't zoo zoetjes aan, van de
week zouden de ramen er in komen maar die zijn onderweg gebroken, dus
maar weer wachten, 't heeft nu net z66 lang geduurd dat ik het precies niet
meer zal weten wat ik er in doen moet als 't klaar is. Ons huis in Laren is aan
een duitscher verkocht, de ''mijnheer'' die 't huis van ons kocht, heeft ons
door allerlei zeer gegriefd, maar hij verkocht 't metf 6000 winst, dat stemt je
ook niet bepaald zachter.
Maar 't weer daar over is niets dan goeds te zeggen he, wat een pracht van een
dag vandaag, die versluierde verzadigdheid, - wij hadden hier nog 't zomersche
bedrijfvan 't zwermen en opvangen der bijen in de wilgen achter de hoeve.
Jet is erg goed, ik geloof dat zij er ook zoo goed uitziet omdat zij ieder
woord geniet van een stukje Herfst-ei der Midde-leeuwen. Kostelijke eitjes
veel lekkerder dan van den kievit. Wanneer ga je naar Middelburg.
Hart. gegr.
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Verg. Richard Roland Holst aan Huizinga [27 juni r9r9 oflater]: 'Zult je mij eens
schrijven wat je hoogleraar in de zwemkunst geconstateerd heeft, waar zit de fout, of

is 't een aangeboren gebrek, 9f moet je eerst naar Dalcroze om contrarythmische bewegingen te leeren maken.' Emile-Jacques Dalcroze (1865-1950), Zwitsers muziekpedagoog en bedenker van een muzikaal-ritmische methode die veel navolging vond.

[ 258]
Andre }olles (Leipzig) aan Johan Huizinga*
25 juli 1919
Een tegengeschenk? - waarde vriend - Glaukos en Diomedes 1 zijn hierbij
kinderspel.
Wat zou ik er niet om geven een week lang bij je te gast te zijn en over je
boek te kunnen praten. In eenen adem heb ik het uitgelezen; meestal met instemming, soms met een onbedaarlijke behoefte je heftig tegen te spreken,
altijd met bewondering.
Het is geen ijdelheid, als ik beweer, dat er maar weinig menschen rondloopen, die je werk zoo ten volle waardeeren als ik het doe. Ik laat de wetenschap er nog buiten - het is juist de ~oon, de manier van spreken, die ik mij
verbeeld beter te kunnen vatten en genieten dan de meeste anderen. ledere
bladzij was mij een stukje van een gesprek, dat wij voor tien jaren in Wann·
see begonnen waren; een gesprek, dat ik van mijn kant zeer dikwijls in gedachten hervat had. Juist in den laatsten tijd. Ik ben aan de lieden, die mij
hierheen beroepen hebben, min of meer verplicht een fraai werk over een of
ander Hollandsch onderwerp te schrijven. Voor ongeveer een half jaar
scheen het mij toe, dat er over de Nederlandsche Litteratuur tijdens de Renaissance nog wel iets anders te zeggen viel, dan Kalff, Prinsen ofzelfs Huet
ervan gezegd hadden en ik kreeg lust het met een ''niederländischen Literaturgeschichte von 1477 bis 1672'' te probeeren. Karel de Stoute = Lodewijk
XIV - daar was iets zeer aanlokkelijks in, te meer, daar ik mij in Gent bijna
uitsluitend met de 16e Eeuw had bezig gehouden. Bovendien behoort de nadere kennismaking met Erasmus tot de beste buitenkansjes van den laatsten
tijd voor den Oorlog. Ik begon dus en er ontstond een schetsje over de
School van de Breeders des gemeenen Levens. Maar, zooals je uit den vorm
van mijn boekjes misschien gezien hebt, er is een zekere prikkel noodig om
mij tot schrijven te dwingen - ik schrijf gaarne aan menschen, niet heel
graag voor menschen, brieven bevallen mij beter dan boeken. Daarom bleef
ik steken in de schrijverij, maar niet in de lektuur - en nu is het bijna alsofje
het ''herfsttij'' voor mijn bizonder genoegen de wereld ingestuurd hebt, zoo
voortreffelijk past het in mijn geestelijke occupatie.
Mijn meening?
Ik zou ze willen samenvatten in de woorden van d' Artagnan over Cyrano:
C'est tout ä fait tres bien, et je crois m'y connaitre. 2
Wanneer ik hier en daar ietwat vit, is het alleen om den hoog geachten defendens een blijk van mijn groote belangstelling te geven.
Ten eerste de vorm. Dit soort van horizontaalsneden door een tijd is niet
3
altijd makkelijk te volgen en te begrijpen. Hoe verstandig het van Huet was
259

voor iedere periode een representatieve persoonlijkheid te kiezen, ziet men
eerst wanneer men Huizinga leest. Zander twijfel is het een beter soort kultuur historie, die poogt ons de ziel van een tijd te spiegelen buiten de personen om, maar toch ... er is iets vermoeiends in al die abstracties. Ik voor mij
verlang wat meer Figuren te zien. Het hoeven niet juist Jan zonder Vrees of
Philips de Goede te zijn, maar Chastellain of Dionysius Cartusianus, vooral
ook die vriendelijke fijne vrouw Christine de Pisan, aan den eenen kant herinnerend aan Marie de France, aan den anderen kant toch ook samenhangend met Anna Bijns en Vittoria Colonna, Villon, Orleans - zulke figuren
verlokken en verleiden ons toch, ze eens even in hun geheel te teekenen.
Boucicaut en koning Rene, ik ken ze zoo goed, en zie ze zoo duidelijk voor
mij, dat ik het betreur, wanneer men ze als middel gebruikt om den tijd te
leeren kennen in plaats ze in hun vroolijke oorspronkelijkheid verticaal te laten rondwandelen.
Deze vermoeienis wordt nog verhoogd door het feit, dat de namen van de
hoofdstukken achteraf gezien wel goed gekozen zijn, maar wanneer men ze
van te voren leest geen grijpbaar beeld van den inhoud geven. ''Der Staat als
Kunstwerk'' 4 is een titel, die mij van den beginne af aan dwingt, alles wat er
volgt van uit een bepaald oogpunt te beschouwen - om echter te begrijpen
wat met ''de teugellooze verbeelding van het heilige'' bedoeld wordt, moet ik
eerst het hoofdstuk lezen.
Neem het den Duitschen schoolmeester niet kwalijk, dat hij hier en daar
iets meer houvast zou willen hebben.
Hoezeer je een geboren schilder bent en hoezeer ''de kunst der van Eyck's
in het leven van hun tijd'' je punt van uitgang is en blijft, is mij bij het lezen
aldoor duidelijker geworden. Tegenover de Litteratuur ben je, dunkt me,
dikwijls souverainement injuste. Wanneer je de vergezichten op de miniaturen met de beesten en de slaven op egyptische reliefs vergelijkt, is dit volkomen juist. Maar wat je op p. 510 sq. 5 over de schildering van het volksleven
in de dichtkunst vertelt, hoort precies in de zelfde kategorie - ook hier wordt
iets gegeven dat ''geen deel in den hieratischen stijl'' heeft, en waar de kunstenaar zieh dus een zekere losbandigheid permitteeren kan, ook deze genrescenes ''kamen er niet op aan''. Dat juist deze gevalletjes ons behagen, is iets
subjectiefs, dat uitsluitend op den smaak van onzen tijd berust. Wanneer wij
de dichtkunst van de 15e eeuw, vooral van de laatste helft, willen begrijpen
en genieten, moeten wij juist van het hieratisch-ornamentale uit gaan.
''De dichtkunst der vijftiende eeuw schijnt bijna zonder nieuwe gedachten
te leven'' - 6
Laten wij toch niet vergeten dat de gedachte in de dichtkunst zeer vaak in
den vorm en niet in den inhoud schuilt. Voor wie de litteraire beweging tusschen tachtig en negentienhonderd in Holland gevolgd heeft, kan dat geen
paradox zijn.
Juist dat wat de brave critici en ''Literarhistoriker'' als onbedrieglijk teeken van decadentie beschouwd hebben, is in de laatste helft van de vijftiende
eeuw de nieuwe gedachte. Wij zien hier overal een pogen, het ''gevoel'', buiten den inhoud om op ornamentale en musicale wijze in het vers te brengen.
260

Juist het ''smakelooze'' gespeel, dat men hen verwijt, wordt hier een nieuwe
schoonheid. Het begint bij Chastellain en Villon, het verbreedt zieh bij
Christine de Pisan; Molinet en Cretin dragen er het hunne toe bij; dan bereikt het zijn hoogtepunt in Jean Lemaire - van hem gaat het in de Renaissance over en duikt op nieuw in de Pleiade op. Wie Hooft en Vondel begrijpen wil, moet dezen weg kennen. Niet wat Robertet zegt, moet besproken
worden, maar hoe hij het zegt. De gedachte ... dat is het refrain en het rondel,
dat is het dubbelrijm, het binnenrijm, het metrum en de strophe.
Plusieurs bergiers sont en lacz mortelz telz
Heurtez, boutez; que pou leur deduit duyt.
Et leurs moutons en maux fortunez nez,
V enez, vanez, de fers mal parez rez,
Leurs bledz emblez, ayans sauf conduit vuyd,
La nuit leur nuit, la mort qui destruit ruit,
Leur fruit s'en fuit venant aperte perte:
Main Pan nous tient en asseurance experte. 7
Zoo'n citaat ontbreekt in het ''Herfsttij'' - ook de verwantschap hiervan met
de vijftiend' eeuwsche gothiek en met J osquin des Pres.
Het wordt donker - genoeg voor vandaag - over het N ominalisme moeten
wij ook nog eens praten.
Ben klein boekske uit de Genter dagen van Piet den Smeerpoets gaat hier.. 8
b lJ.
In oude vriendschap je
Andre Jolles

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
1. Glaukos gaf zijn gouden wapenrusting in ruil voor de bronzen wapenen van Diomedes; Homerus, Ilias VI 234-236.
2. Edmond Rostand, Cyrano de Bergerac (1897), acte I, scene 4.
3. Conrad Busken Huet (1826-1886), Het land van Rembrand. Studien over de Noordnederlandsche beschaving in de r7de eeuw (1882-1884).
4. ''Der Staat als Kunstwerk'': titel van het eerste hoofdstuk van Jacob Burckhardt,
Die Kultur der Renaissance in Italien (1860).
5. J. Huizinga, V.W. III, 373 e.v.
6. J. Huizinga, Herfsttzj der middeleeuwen (Haarlem 1919), 498 (V.W. III, 364).
7. Jean Lemaire de Belges, Le temple d'honneur et de vertus, Chanson septiesme de
Melibee bergier.
8. Andre Jolles, Von Schiller zur Gemeinschaftsbühne (Leipzig 1919).

[ 259]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga*
9 augustus 1919
W aarde vriend
- Dr. Emil Öhmarin uit Finland, verzoekt mij hemmet eenige woorden bij
je te introduceeren; hij heeft je hulp als historicus en philoloog noodig. Hij
heeft ''Studien über die französischen Worte im Deutschen im 12. u. 13
Jhdt'' 1 gepubliceerd en gelooft dat de weg waarop die woorden• ontleend zijn
gedeeltelijk over het Middelnederlandsch loopt.
261

Wonderlijk, wonderlijk - misschien zou ik iemand, die mij voor vijfentwintig jaar voorspeld had, dat ik nog eens een College over Nederlandsche
Grammatica zou geven, voor een nog grooter ''blagueur'' gehouden hebben,
dan iemand die beweerde, dat ik luitenant zou worden.
Hoe denk je over een hervatting van 011ze correspondentie?
In ieder geval hartelijke groeten van
Andre J olles

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
r. Emil Öhmann, Studien über die französischen Worte im Deutschen im
Jahrhundert (Helsinki 1918).

12.

und

13.

[ 260]
Richard Roland Holst (Domburg) aan Johan Huizinga (Leiden)*
3 september 1919 (poststempel)
B.H.
Wij zijn na een tijd van onafgebroken werk de fietsen genomen en zijn
voor 3 <lagen hier, (morgen weer thuis). Genieten zeer van alles, van de zee, 't
zwemmen, 't luieren. Fietsten 't eiland naar alle kanten over, 't bekoort mij
niet, 't is welvarend, maar nuchter en calvinistisch, dat ruik je er aan.
Hart. gegr.
t.t. Rik

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart van een stellingmolen in Zee·
land met Zeeuwse meisjes in klederdracht.

[ 261]
Andre Jolles (Berlijn) aan Johan Huizinga (Leiden)*
3 oktober 1919
Waarde vriend
- ik ben zeer aan het zwerven geweest, eerst in Thüringen, waar ik eenige
''Volkshochschulen'' heb helpen oprichten, dan bij Tilli. Daar vond ik je
boek over Amerika. 1 Je hebt volkomen gelijk, wanneer je zegt: ''wij weten
veel te weinig van Amerika'' - wij zouden dat zinnetje met bloedroode letters
boven een zeer treurig hoofdstuk van de Duitsche geschiedenis kunnen
schrijven. Ook ik heb van die zaken geen flauw besef en Cooper's The Spy,
Mrs Beecher Stowe's Uncle Tom's Cabin, Shaw's The Devils Disciple, waren, zoo ver ik mij herinneren kan, het eenige wat mij noopte een boek over
de Historie van America in de hand te nemen. Mijn oordeel heeft dus geen
waarde: ik heb zonder kritiek gelezen - maar van het ''elan'' waarvan je in je
voorbericht spreekt, heb ik een mooi stukje gevoeld en dat was buitengewoon prettig.
- En dan de Litteratuur. Daar kon ik meedoen. Wat je over den zonderlingen ouden Hawthorne schrijft beaam ik ten volle. Het eigenaardige is, dat er

262

in dien wazigen, fijnen ietwat spookachtigen knaap iets zeer Hollandsch zit;
Hollandsch van een soort, die we in Holland zelf niet hebben. Hij ruikt naar
Nieuw-Amsterdam en het zou mij niet verbazen als hij eigenlijk Hagedoren
heette. Daarom heeft Potgieter uit Oud-Amsterdam hem zoo goed begrepen
en een zoo voortreffelijk stukje over hem geschreven. 2 Die twee behooren bij
elkaar, hoewel er niet zoo gauw een Litteratuurgeschiedenis zal geschreven
worden, die ze met elkaar in verband brengt.
Misschien is David Swan (a Fantasy) de fraaiste Novelle, die ooit geschreven is - 3
En Walt Whitman, de homo magdaleniensis in de Poezie - ik ben vrijwel overtuigd dat de heeren die de grot van Altamira beschilderd hebben,
ongeveer zulke versen maakten als hij. Ook voor hem heb ik een Hollandschen tegenhanger: Gezelle. De flamingante dorpspastoor en de elementaire Amerikaan lijken op een wonderlijke manier op elkaar - de gelijkenis
wordt duidelijker wanneer men de ietwat miskende Longfellow (ook jij behandelt hem maar zeer koel) als tertium comparationis neemt. Maar - dat
brengt ons weer op ''vorm en gedachte'' en daarover wou ik vandaag alleen zeggen, dat ik voor de formuleering van het geval, die ik in de gauwigheid in mijn vorigen brief gaf geen bizondere genegenheid koester;
maar dat ik aan den anderen kant wel heel vast geloof dat een gedieht ook
een muzikale schepping is en dat wij, juist zooals wij in de muziek door
een samengaan van melodie, harmonie en rythme ''gedachten'' kunnen uitdrukken, dit ook tot op zeker hoogte in het muzikale deel van het vers
kunnen doen. Of wil je ook in de muziek liever het woord ''gedachte'' vermijden? Goed - zoek dan een beter woord; maar ik bedoel iets anders dan
de kern of het wezen.
Eigenlijk wou ik over de Gids kwestie schrijven. Ik heb wel lust mee te
werken - maar ik weet niet wat. Mijn leven is tamelijk vermoeiend. De eerste drie dagen van de week geef ik College in Leipzig, de laatste drie werk ik
hier in Berlijn aan deze dependance van het Ministerie van onderwijs. 4 Tijd
om te schrijven heb ik maar zelden en van Essays komt niet veel. Daarentegen schrijf ik van tijd tot tijd wel eens Duitsche dingen, die misschien voor
de Gids van belang zouden kunnen zijn. Zoo korrigeer ik op het oogenblik
voor de ''Insel Verlag'' een uitgaaf van Boccaccio's Decameron en maak
daarbij een vrij uitvoerige inleiding. 5 Zooiets zou ik natuurlijk ook in het
Hollandsch kunnen vertalen en je toezenden. Wil je een proefje, dan stuur ik
je eenige blaadjes. Of is je dat niet oorspronkelijk genoeg?
Verzen??
- Ja, de zestiende eeuw, daar zou ik graag een avond over praten. Wat een
geweldig produktieve tijd en wat zijn die kerels moeilijk te pakken. Niet zon·
der meesmuilen las ik het Dürerboek van Veth en Muller 6 - niet zonder
meesmuilen hoorde ik laatst, dat je collega Brandi7 uit Göttingen beweerde,
dat hij het boek over Kare! V als zijn levenstaak beschouwde. ''Heere, Hee·
re'' - <lacht ik - ''ik dank u, dat ik zulke boeken niet hoef te schrijven''. Ric·
kert8 zei eens:
Columbus fangt es an mit il mondo epoco; Giordano Bruno beendet es mit il

mondo einfinito - und dazwischen liegt das sechszehnte Jahrhundert. Ben
phrase, maar wel een aardige.
Hartelijke groeten, in oude vriendschap
je A.J.
De Teubnergeschiedenis maak ik Maandag a.s. in orde.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
.
1 , J. Huizinga, Menschen menigte in Amerika. Vieressays over moderne beschav1ngs·
geschiedenis (Haarlem 1918).
,, .
.
2. E.J. Potgieter, ''Onder weg in den regen , 1n Joh. C. Z1mmerman ed., De werken
van E.J. Potgieter. Proza, poiizy, kritiek, VIII (Haar lern 3 1889), 349-382.
3. David Swann, a fantasy, novelle van de Amerikaanse schrijver Nathaniel Haw·
thorne (1804-1864).
.
.
4. Het Zentralinstitut für Erziehung und Unterricht, op het br1efpap1er waarvan
deze brief ook geschreven is.
5. Andre Jolles, ''Boccaccios Dekameron. Ein Vorwort''; de Duitse uitgave van Deca·
merone verscheen in Leipzig 1921.
6. J. Veth, S. Muller Fzn., Albrecht Dürers niederländische Reise (2 dln. Berlijn/
Utrecht 1918).
7. Karl Brandi (1868-1946), Duits historicus, sedert 1897 hoogleraar te Marburg,
1902-1936 te Göttingen, Kaiser Karl V. Werden und Schicksal einer Persönlichkeit und
eines Weltreiches (2 dln. München 1937-1941).
8. Heinrich Rickert (1863-1936), Duits filosoof, hoogleraar te Freiburg en Heide!·
berg.

[ 262]
Jan Veth (Bussum) aan Johan Huizinga*
16 oktober 1919
Waardste,
Ik heb je weer te lang op antwoord laten wachten. Maar life is so busyl Ik
had allerhand aan mijn hoofd, moest een moeielijk schilderij afmaken, zat
met een dik kiespijngezicht, (waardoor ik nog minder dan anders op Adonis
geleek) en had voor die vermaledijde colleges te werken, en bovendien een
nota gereed te maken voor die verdraaide staatscommissie. Wat heeft een
mensch al geen nonsens aan zijn bol. En dan logeerde hier (op vereerend ver·
zoek!) Mevrouw Colenbrander, die mij - spreek er met niemand over - ta·
melijk drukte! Zij is, het spijt me vreeselijk voor onzen goeden vriend, niet
erg sympathiek. Maar ik vond haar toch ook een stakker. Enfin, jij kent haar
waarschijnlijk beter, dan ik het doe, al verbeeld ik me nog zooveel van mijn
kijk op menschen.
De kalender is dus waarschijnlijk Overijselsch. Ik breng het boekje misschien nog eens mee, als we in Leiden vergaderen. Bij dezelfde gelegenheid
wou ik de geencadreerde etsen van Rdt 1 in mijn koffertje doen. Het is zoo
lastig zulke glazen dingen te verzenden. Ik hoefje overigens niet te condoleeren met de Erwerbung. Verleden week hebben de Rdt·etsen in Berlijn een
duizelingwekkende markt bereikt, zelfs als men de voor ons goedkoope
Mark in aanmerking neemt.
Denk eens, de Oost-Aziatische kunst heb ik nog niet eens gezien! Maar ik

ga er morgen heen. Vrees ook wel dat er door de liefuebberij wat snobisme
2
heenloopt. En ik zou Roorda als auteur ook wel wat dwalmig vinden als ik
hem als mensch niet zoo charmant vond. Als ik met hem praat, dobber ik
tusschen een geringschatten van zijn oordeelswaarde en een mistrouwen van
mijn eigen nuchterheid.
Blij, dat je mijn Kern3 op den duur goed vindt. Ik houd er wel van dat
mijn dingen ergens wat begraven zijn. Er is toch iets bedonderds in de openlijkheid. Het portret moet iets intiems blijven.
Wat Andre betreft, ik vond het een fraai gebaar van je, om voor te stellen
hem tot medewerking uit te noodigen. Maar we moeten voorzichtig blijven.
Qua esprit moge hij vaak voortreffelijk zijn, qua geesteshouding heeft hij
toch een bedroevend figuur gemaakt. En zoo moeten we het, waar we hem
als medewerker binnenhalen, niet hebben van zijn naam, maar wel degelijk
van zijn beste kwaliteit. En nu vrees ik dat hij, over Boccacio schrijvend, niet
zal kunnen nalaten, te coquetteeren met loszinnigheid, en allicht eenigszins
in het verfijnd vlegelachtige zal verzeilen. Daar moeten we het niet van hebben en we doen er hem geen dienst mee. Kiezen zou ik dat sujet dus zeker
niet. Hij kan veel, en we hebben geen haast. Het beste van hem is alleen
goed genoeg voor ons. In elk geval moeten we hem, ook tegenover de Meester, die niet van hem houdt, onder stevige censuur houden.
Met hartelijke groeten
yours Jan Veth

*
I.
2.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Rembrar1dt.
T.B. Roorda, Catalogus der tentoonstelling van Oost-Aziatische kunst (Amsterdam

1919).

3. Prof. dr. H. Kern, olieverfschilderij door Jan Veth. Zie Huizinga aan J.Ph. Vogel,
22 november 1902, n. 2.

[ 263]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
20 oktober 1919
W aarde vriend
Je brieven hebben een zonderling soort van heimwee naar Holland ten gevolge. Ik zou over ieder punt graag met je praten. Ook voel ik mij in senti·
menteele oogenblikken wel eens als ''balling'' - wat een malle gevoelsverdraaiing van de feiten is.
Spanje is een voortreffelijk plan, dat wij zeker op ons programma moeten
schrijven. Met een schip van Amsterdam naar Cadix - dan met de spoor
langs de kust over Tarifa naar Malaga. De landen van het Zuiden zijn het karakteristiekste en ontvangen onzen geest gastvrijer, wanneer wij ze van uit
de Middellandsche Zee betreden: Griekeland van Kreta naar Nauplia, ltalie
over Korfu naar Brindisi - met Spanje zal het wel hetzelfde zijn. Dus van
Malaga weer naar het Westen, naar Sevilla, dan naar Cordova - en dan verder ... naar alle chäteaux en Espagne. Ik heb vrij veel Spaansch gelezen, maar

het eigenlijk nooit hooren spreken - maar ik geloof, dat je gelijk hebt en dat
het veel manlijker is dan Italiaansch. Eens heb ik zelfs een uitstapje gemaakt
naar het zonderlinge, barok gekrulde Portugeesch. Een prettige herinnering.
Op een goeden dag wou ik weten wat er eigenlijk met Vondels verdwenen
Constantijn 1 aan de hand was en bestelde bij mijn boekhandelaar: Arthur
Eierbecher, ''die epischen Elemente in der Kultur der Renaissance und des
Humanismus'', Francis W. Alebarrel., ''Michelangelo, Rabelais and Milton,
An Essay''; Hilaire Potdevin, ''les Epopees du XVIieme Siecle (Bibliotheque
de l'Ecole des Hautes Etudes)'' - De brave man deelde mij per ommegaande
mee ''dat bovengenoemde heeren„ tot zijn oprecht leedwezen, vergeten hadden, bovengenoemde boeken te schrijven enz'' - Wat bleefmij over dan zelf
een kijkje in de rarekiek der letterkunde te doen. Ik kocht een aantal gele
deeltjes van Garnier en las achter elkaar in Fransch proza Ariosto, Tasso„
Merlin Cocai, en Camöens. Toen ik daarmee klaar was begon het geploeter.
Ariosto is in het Italiaans een van de verrukkelijkste dingen die men lezen
kan; maar Tasso ... hum„ hum en de macaroniversen van Cocai, en Petrarca's
Africa, en Ronsards Franciade, en Van der Noots Olympias - ze zijn ofheel
moeilijk, öf heel vervelend, vaak allebei. Eindelijk kwam Camöens - hij is
weliswaar ook moeilijk en vervelend, maar hij geeft toch iets heel eigenaardigs„ een soort van Homerus in Jezuietenstijl met gouden krollen en stralen.
En dan: een van de weinige punten waar zieh de Conquistadoren even in de
litteratuur spiegelen; en dan: zoo geweldig zestiend'eeuwsch, maar van een
zestiend'eeuwschheid, die wij wel eens over het hoofd plegen te zien. Een
hoogst merkwaardige versnapering - en als ik jou was, zou ik even een klein
glaasje van die likeur drinken.
Ook Cervantes is mij een heerlijke episode. Ik was aan het opgraven aan
den limes en woonde bij den direkteur van de post in Ober-Biber in een klein
kamertje. In een hoek stond een kast met ongelezen boeken, die zijn dochters
vermoedelijk gekregen hadden, toen zij aangenomen werden. Meestal ''romantische Schule''. Ik las Eichendorf met ''Wonne und Begeisterung'' en
toen ik hem uithad volgden de eenige boeken, die ik zelf meegenomen had:
''don Quijote'' ende ''Novelas''. Van tijd tot tijd ging ik 's avonds naar een
klein stadje in de buurt, waar een slapend paleis van een vergeten vorstenfamilie in een groot, stil park lag, waar de pauwen in de schemering wandelden - dan dronk ik witte wijn. Ik heb toen ongeveer begrepen wat de
Romantiek eigenlijk beteekent.
Lees de geschiedenis van Rinconete en Cortadillo eens. Don Quijote is het
grootste boek van de wereld - grooter dan Shakespeare - zoo groot dat ik
niet waag het in deze <lagen uit de kast te halen.
2I.X.I9

Ook Macchiavelli is een goede kennis van me. Ik heb altijd nog halfen half
lust een boekje te schrijven dat ''Drei zynische Bücher'' moet heeten en dat
de Decamerone, de Principe ende Laus stultitiae behandelt. Wat een fraai
college kan men ook over den Principe ende Utopia houden, die allebei, als
ik mij niet vergis, omstreeks r5r5 zijn versehenen - mij dunkt de begrippen
Humanisme en Renaissance kunnen bij die gelegenheid buitengewoon dui-

266

delijk gedemonstreerd worden. Kennis maakte il{ met Macchiavelli in l1et Seminarie voor oude Geschiedenis bij Fabricius. 2 Wij hadden de beschrijvin·
gen van de romeinsche ''Legerplaats'' bij Polybius en Hyginus den Landmeter doorgenomen en ik weet niet hoe ik er toe kwam aan te bieden een bijdrage over het voortleven van deze antieke krijgskunst in de Renaissance te leve·
ren - ik geloof dat ik in mijn aardige, ongelezen uitgaaf een schema gevonden
had, dat mij aan Polybius herinnerde. Toen ik begon te lezen frappeerde het
mij voor het eerst, dat de kloof Oudheid - Nieuwe Geschiedenis voor de ita·
liaansche Renaissance niet bestaat; de Romeinen zijn voor Macchiavelli geen
antiek volk, Livius en Polybius geen schrijvers uit de oudheid, maar eigenlijk
oudere tijdgenooten, hij knoopt theoretisch en praktisch direkt aan deze generatie aan, juist zooals Leon Baptista Alberti aan de Architektuur van Vitru·
vius -. Ik heb hierover het een en ander verteld in het stukje Boccaccio, dat ik
je dezer dagen toestuur. Voor mij was de amusantste konsequentie, die ik
daaruit trok, dat ook de Mandragola geen opgewarmde Plautus ofTercntius
is, maar een heel echte - een zuiver Romeinsch stuk. En toen - je moogt zeg·
gen wat je wilt, maar ik blijf een Hollander - kreeg ik op eens een hcel anderen kijk op Warenaren Trijntje Cornelisz. Het groote verschil lag weer daar·
in dat Macchiavelli een renaissancist was, ofliever een latere Romcin, terwijl
Hooft en Vondel Humanisten waren. Weet je wel, dat iedere schuine mop in
Trijntje Cornelisz met een sterretje voorzien is, en dat dit sterretje verwijst
naar een kantteekening, die een citaat uit Plautus ofTerentius bevat, net zoo
schuin en net zoo grappig? Macchiavelli was een Ro1nein - Vondel, }looft e11
Huyghens hebben zieh verbeeld, dat zij eigenlijk Latijn schreven. Als ik er
ooit toe kom mijn Hollandsche Litteratuurgeschiedenis te schrijven, is een
van_mijn uitgangspunten het Latijn van de zestiende eeuw.
Genoeg voor vandaag. Beterschap met je kinderen. Bij gelegenheid wil ik
je graag eens het een en ander over de mijne verteilen.
Hartelijke groeten van je
A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Vondel was aan een groots heldenepos ter ere van Constantijn de Grate bcgo11nen, maar had na verloop van tijd en na een aantal tcleurstellingen l1et l1a11dscl1rift
vernietigd.
2. Ernst Fabricius (1857-1942), Duits historicus, hoogleraar oude gescl1iedenis te
Freiburg i.Br.

[ 264]
Henriette en Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan }luizinga (Leiden)*
20 oktober 1919 (poststempel)

Beste Han,
Ja ~et i~ jammer dat je niet kon komen, 1 het is hier de laatste dagen een
heerl1Jkhe1d van nazomerpracht en gouden licht. Wij hopen ook erg dat 't er
nog toe komt. Wij blijven hier waarschijnlijk nog tot Kerstmis, en God weet,

misschien nog langer. Wij hebben nl. nog geen andere woning: wat wij kunnen krijgen bevalt ons niet en waar wij lust in heb'ben kunnen wij niet krijgen. Dan maar beter te wachten; Rik doet aldoor moeite. - Als de kinderen
weer beter zijn, kunt je misschien een paar Zondagen in November opge2
ven? Ik hoop dat het met allemaal gauw schikt en vooral ook dat er met Dirk
geen vervelende komplikaties komen.
Hartelijk gegroet van ons beide
Jet
Schrijf je vooral nog eens hoe 't blijft gaan.
dag 't beste
R.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Huizinga is in het najaar van 1919 niet meer op de Buissche Heide geweest.

Dirk Huizinga leed aan een nieraandoening; als complicatie deed zieh een netvliesontsteking voor, waardoor Huizinga voor het gezichtsvermogen van zijn zoon
vreesde.

2.

[ 265]
Henriette Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga (Leiden)*
23 oktober r9r9
Wat vind ik dat verdrietig Han, dat het met Dirk tot zoo'n angstige komplikatie is gekomen. Zal het lang duren eer het beslist ten kwade keert ofzich
herstelt? En heeft de arme jongen eenig idee van wat hem bedreigt? - Wat
een zorg voor jou om dit te moeten doormaken, zooals je alles met de kinderen moet doormaken - alleen. Het is een rust dat je een vertrouwde verpleegster hebt; ik kan mij begrijpen dat het te zwaar werd voor juffrouw S. 1 Dirk
zal zeker in elk geval een heele poos moeten liggen?
Als het misschien gewenscht is voor Elsje dat zij een poosje naar buiten
gaat om op te knappen, kunnen wij haar best hier ontvangen; ik zag hoeveel
goed het mijn nichtje Wibaut deed, die vandaag vertrok. Denk er maar eens
over; alleen weet ik niet of Els je het niet te stil zou vinden en of het vele alleen-zijn haar niet onprettig zou aandoen.
Is de griep weer algemeen aan 't woeden te Leiden, of is jullie gezin een
van de weinige geteisterden? Rik is gisteren naar Rotterdam gegaan om de
omslag van het houtsnee-nummer van Wendingen2 te drukken, hij komt
morgen terug en Ina 3 komt mee. Het was ongelooflijk mooi en heerlijk de
laatste <lagen, maar ik meende nu tegen den avond verandering aan de lucht
•
te z1en.
Schrijfnog eens gauw hoe het gaat en van harte 't beste. Groet alle patienten en wensch Dirk goeden moed van ons. Dag.
Jet

268

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Smits.
2. Wendingen: het in 1918 door de architect H.Th. Wijdeveld (1885-1987) opgerichte
tijdschrift van Amsterdamse School-architecten, waarvan R.N. Roland Holst mede·
redacteur was; het houtsnede-nummer: 1919, nr. 7/8.
3. Ina Santhagens.

[ 266]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
24 oktober r919
Beste Han.
Juist kom ik terug van Rotterdam waar ik twee <lagen was om een omslag
van Wendingen te lithografeeren. Thuis vond ik je briefje, wat verdrietig en
erg naar is dit, wat een zorg en wat een angst voor je, wij zijn er heel erg
mede begaan, en in zulke tijden voel je natuurlijk nog scherper het verdriet
van het alleen zijn.
Zult je ons op de hoogte blijven houden, - 't is immers zelfs bij een gun·
stig verloop een zeer langdurige geschiedenis?
Ik had je toch willen schrijven, over iets dat ik niet weet of ik 't gek of an·
ders moet noemen.
Gisteren woonde ik in Rotterdam een tafeldanserij bij met een medium, 't
was (de familie is uit) in de keuken van de fam. Willebeek Le Mair, de jong·
ste zoon is alleen thuis en bij hem logeerde ik. Als ik je de verbalen vertelde,
zou er vol op stof zijn tot lachen, je begrijpt zoo'n vertooning met een stel
burgerlijke menschen is soms allergekst, 't was de huishoudster, dochter,
man, schoonzoon, en 't medium een nichtje, en dan de zoons Le Mair en ik.
En toch, ik heb onverklaarbare dingen gezien, en dat terwijl ik er sceptisch
tegenover stond, maar toch werkelijk onverklaarbaar. Een van de geesten
wilde absoluut met mij spreken, met mij alleen, hij zei er bij dat hij mij niet
kende, eindelijk vroeg ik hem of hij ongelukkig was, ja zei hij, ik vroeg hem
naar de reden enz. enz. enz, eindelijk zei il{ kan ik iets voor u doen, - ja -,
zelf of door een ander, - door een ander, vrouw of man, - vrouw -, ken ik
haar - ja, kunt u de naam spellen - ja - zij heette ... Griet. Ik vroeg direct of't
Mevr. Sasse was - neen - de eenigste Griet die ik ken - neen, waar zij woonde - Leiden, ik peinsde mij suf, vroeg tenslotte heet Juffr. Smit Griet ja - is
't die - ja - 1
De geest zei voor kort op hoogen leeftijd gestorven te zijn. Ik schaam mij
bijna 't je te vragen, en doe 't toch.
Hoe hartelijk hoop ik dat alles zoo goed verloopt dat wij je spoedig hier
zullen zien.
Hart. gegr.
je R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Bedoeld is vermoedelijk mej. Smits, die bij het gezin Huizinga als opvolgster van
Bine de Sitter het huishouder regelde.

[ 267]
Jan Veth (Bussum) aan Johan Huizinga*
25 oktober 1919

Waardste,
Ik hoop dat je in zake Andres inleiding tot Boccacio gelijk krijgt en ik ongelijk, maar ik ben er nog niet zoo zeker van. 1
De etsen van Rdt 2 staan ingelijst klaar. Eenvoudig, maar netjes. En zij ko·
men in het encadrement luisterrijk uit.
De prijzen waren voor de groote Vlucht naar Egypte f 375 en voor de Besnijdenis f 110. Daarbij komt voor het inlijsten J 20. Totaal dus J 505- Het
makkelijkst is het mij, wanneer je dat bedrag bij gelegenheid eens op mijn rekening bij de H.H. Wertheim & Gomperts te Amsterdam laat overschrijven.
Mr Sam3 is onberekenbaar. Maar hij is in een zeer zachtmoedige mousson.
Beroerd van die angina's. Het is geen ernstige ziekte, maar zij pakt erg
aan, en men moet er voor oppassen. Sterkte in deze beproeving.
Hartelijke groeten van ons beiden
t.t. J.V.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Andre Jolles, ''Boccaccios Dekameron. Ein Vorwort'', in Giovanni di Boccaccio,
Das Dekameron (Leipzig r92r) vii-xcvi. Een Nederlandse vertaling is niet, zoals aanvankelijk in Jolles' bedoeling lag, in De Gids versehenen, maar in Andre Jolles, Bezieling en vorm (Haarlem 1923) 40-rr5.
2. Rembrandt.
2. S. Mu!ler Fzn.

[ 268]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga (Leiden)*
30 oktober 1919 (poststempel)

Beste Han.
[...]l
Welbedankt voor je briet; ik ben 't heelemaal eens met je dat die seances beschamend benepen resultaten opleveren, ik zie er geestelijk dan ook niets in,
maar alle uitleggen over 't materieele feit dat een tafel als een dol veulen doet,
laten mij onbevredigd. Zoodra er wat te vermelden is over Dirk hooren wij 't
wel. Morgen komt Ina S. 2 hier nog, voor een paar <lagen, 't is mooi dat zij 't
goed zal treffen, want de vorige dagen was 't zoo, dat wij elkaar aankeken alsof
wij zeggen wilden, ''wie van ons tweeen zal het eerst verd .. .'' met permissie.
Hart. gegr.

R.
Hoor je nu geregeld van Dre, 3 of is de verhouding niet weer terecht gekomen?
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I.

Passage waarin Roland Holst, zieh voorbereidende op een lezing, vraagt om een

boek met gegevens over 'het hoogstaande kttnstinzicht der vroeg Renaissancistische
kooplui'.
2. Ina Santhagens.
3. Andre Jolles.

[ 269]
Johan Huizinga (Leiden) aan Henri Pirenne (Gent)*
9 november 1919
Mon eher collegue et ami,
Votre derniere lettre porte la date du 25 juillet; j'ai donc ete un correspondant bien paresseux; et ce qui est pis, je n'ai pas l'excuse de tant de besognes
urgentes et importantes comme les vötres de cet ete.
C'est que je n'ai pas beaucoup de chose a vous raconter. Je travaille et je
vis tranquillement dans notre petite Leide, en regardant avec stupeur parfois, mais aussi avec une espece de detachement, les crises farouches qui continuent a ebranler le monde et la civilisation. Ce n'est pas tres gai, le monde
d'aujourd'hui.
Votre appreciation bienveillante de mon livre 1 m'a vivement rejoui. 11 paraitra pedant peut-etre, que je voudrais me defendre contre la seule objection
que vous me faites, celle de trop voir la Renaissance par les yeux de Burckhardt. Certainement, j'ai une admiration profonde pour le grand penseur
suisse, plus encore a cause de ses ''Weltgeschichtliche Betrachtungen'' que
son ''Kultur der Renaissance''. Et pourtant c' est depuis treize ans et plus
que je m'efforce a demontrer a mes etudiants les graves defauts des vues de
Burckhardt, justement quant aux racines profondes dans le moyen-iige des
idees qu'il vindique pour la Renaissance. Jene vois pas bien, comment mon
livre vous a pu donner l'impression de ma dependance de B.; j'ai cru plutöt
reagir contre lui. Je pense donc que vous avez raison en supposant que nous
nous trouverions d'accord en discutant la question oralement. Quand sera
ce?

Je viens de passer deux semaines de quelque angoisse pour un de mes garc;:ons. Tous les enfants, excepte un, avaient pris une ''angina'', ce qui n'etait
pas si grave, mais mon fils a1ne de 14 ans, qui est debile acause d'une maladie de ses premieres annees, en prit une complication dans la forme d'une retinite. J'ai craint pour ses yeux, mais heureusement les taches tendent a dis•
para1tre.
J'espere que vous et les vötres se portent bien, et je vous serre cordialement la main.
Votre,
J. Huizinga

*

Origineel: Brussel, Archives U niversite Libre.
I. Herfsttij der middeleeuwen.

[ 270]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
IO november 1919
Beste vriend Marguerite de Navarre???
Toen ik voor het eerst de Heptameron las - het was in de verzameling
fransche vertelsels uit de 15e & r6e eeuw van Paul Lacroix - vond ik het, wat
de Engelsehen ''dull'' noemen en liet het liggen. Later kwam ik eens van Rabelais op Bonaventure des Periers en zijn Nouvelles Recreations etc. en van
daar weer op Marguerite. Dat heele gebied is vol met voetangels en klemmen.
Ten eerste kennen wij de personen uit de omgeving van Frans I veel te
weinig. Ken je de romans a clefvan Madame de la Fayette en Bussy Rabutin's Histoire amoureuse des Gaules? Daar heb ik in de 17e eeuw een soortgelijk gevoel als hier in de 16e. En hoeveel beter kennen wij het Hof van Lodewijk XIVl
Ten tweede begrijpen wij zeer weinig van den stijl van deze lieden. Sta jij
ook niet vrij wanhopig tegenover de schilderijen van den ''Meester van de
vrouwelijke halffiguren'' en die van den zoog. Janet Clouet? Daarin zit toch
ook iets van die ''perverse braafueid'' en van het platonisme, waar je van
spreekt.
Toch is n1ij bij het lezen van de vrome gedichten een klein vlammetje
op gegaan. De verhouding van Marguerites groep tot de Godsdienst intrigeerde mij zeer. Zij zijn niet Roomsch en geen Calvinisten - ook geen
Humanisten. In plaats van ze met hun tijdgenooten en hun voorgangers
te vergelijken moeten wij dunkt mij even in de toekomst kijken. Niet alleen theologisch maar in hun heelen geest staan ze niet al te ver van Port·
Royal. In de Miroir de l'äme en de Triomphe de l' Agneau zitten gedach·
ten en stroomingen, die mutatis mutandis bij Saint·Cyran, bij Arnauld en
Pascal teruggevonden worden... mutatis mutandis, wij moeten daarbij in
aanmerking nemen hoe geweldig ver de manier zieh te uiten in de 17e van
die in de r6e eeuw afstaat. Maar toch... ik geloof haast, dat wij hier bij
den wortel van her zoog. Jansenisme, liever Port-Royalisme staan. Dat
vreemd sensueele, die zoete hysterie, die zooals je terecht zegt zoo zeer
van de esprit gaulois afsteekt, vinden wij in allebei. Wij zijn gewoon het
lijntje van de 16e eeuw voortdurend van de 15e, van de Middeleeuwen en
de Renaissance uit te trekken - het kan dunkt mij geen kwaad, wanneer
wij ook eens van den anderen kant komen. Een aantal problemen uit de
Fransche litteratuur hangen met de Theologie - of laat ik liever zeggen
met den theologischen geest samen. Daarover is nog veel te weinig gewerkt.
Er is in Frankrijk altijd een bizondere soort van Mystiek geweest - een
Mystiek, die door de Fransche High Church, (het officieele Katholicisme
van de Jezuieten in de 17e eeuw), onderdrukt en tegengewerkt wordt, en toch
altijd weer te voorschijn komt. Neem Marguerite als representante van deze

Mystiek en je krijgt verbindingen met een aantal groote dichters - bv. Racine. Vermeng deze Mystiek met de Novelle uit de 16e eeuw en je hebt de
Heptameron. Ja, ik ga nog verder: er loopt een duidelijk paadje van Pascal
naar Rousseau - welnu, er is misschien geen boek in de heele Fransche letterkunde, wat zoo dicht bij de vertelsels van Parlamente staat, als de Nouvelle Heloise - ook erotisch.
Vergeef deze bokkesprongen door de Letterkunde.
ll.XI.19

lk heb Erasmus niet cynisch genoemd. Toen ik het plan opvatte een boekje
over de ''drei zynischen Bücher'' te schrijven, nam ik mij voor te bewijzen,
dat geen van de drie cynisch was - maar de wereld pleegt ze zoo te noemen.
Daarover zijn wij her dus eens.
Ken je Paul Mestwerdt: ''die Anfänge des Erasmus''. Leipzig 1917. Ondertitel ''Humanismus und devotio moderna''. Daar staat heel veel goeds in. De
schrijver, een jonge Theoloog, is in 1914 gesneuveld. Het beste deel van de
jonge duitsche wetenschap ligt in Frankrijk begraven. Dit boek hebben ze na
zijn dood uitgegeven - ik weet geen mensch die er een vervolg op zou kunnen schrijven. Lees het eens.
En nu Boccaccio. Voor ieder vlooienei ben ik dankbaar. Ik heb nog altijd
die zonderlinge slordigheid - of is het een gebrek aan smaak en concentratie? - die het mij onmogelijk maakt zonder fouten te schrijven. Het is of de
optische vormen van namen en woorden voor mij niet bestaan. Daarom ziet
mijn kopij er dikwijls ergerlijk kinderachtig uit. Reken er bovendien op, dat
ik zonder hulp geen drukproeven kan nazien.
Van je andere opmerkingen maak ik graag gebruik.
Let ook als 't je belieft op de Germanismes.
Heb je eigenlijk ''der Untergang des Abendlandes''' van Spengler gelezen?
Het boek maakt hier veel opgang en is voor de duitsche stemming van tegenwoordig een eigenaardig symptoom. Ik zou wel lust hebben er een kort stukje over te schrijven. Weet je geen Hollandsche courant die eens in de veertien dagen, of eens in de maand een soort van ''causerie du Lundi'' over
Duitschland - d.w.z. natuurlijk niet over politiek maar over menschen, boeken, geestesrichtingen etc. etc. zou willen opnemen? Wie zit er aan de Rotterdammer? Wat hier gebeurt is psychologischen kultuurhistorisch toch wel
heel merkwaardig, al is het alles behalve plezierig. Nu heb ik weliswaar geen
heel goeden kijk op dingen die in mijn eigen tijd geheuren, maar over het
bruggetje van de litteratuur zou ik er toch wel het een en ander van kunnen
vertellen wat van belang was.
Van harte hoop ik dat het Dirk beter gaat - ik herinner mij zijn blonden
kop nog zeer goed. Jammer dat Elsje en Jeltje niet eens samen komen - zij
zouden misschien iets aan elkaar hebben. J eltje is een merkwaardig mengsel van kinderlijkheid en volwassenheid, traditie en oorspronkelijkheid.
Daar zij liever niet meer school wou gaan, werkt zij alleen voor haar eindexamen, dat geeft ons gelegenheid veel samen te zijn en te lezen - zij heeft
eenig poetisch talent en is zeer vlijtig. Jan, die ook liever de school wou
verlaten, werkt op een fabriek in een optisch Laboratorium en is heel

273

trotsch dat hij zijn ''eigen brood'' verdient. De andere kinderen zijn bij Tilli
in Altona.
Hartelijk gegroet - zoodra ik kan stuur ik het stukje.
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Oswald Spengler (1880-1936), Duits cultuur- en geschiedfilosoof, auteur van o.a.
het gemchtmakende Der Untergang des Abendlandes (2 dln. 1918-1922).

[ 271]

Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
II november 1919 (poststempel)
B.H.
Hooren wij nog eens hoe 't bij je is, 't lijkt mij dat wij in lang niets hoorden.
1

Wij zitten nu in zorg over neef J any die naar Alkmaar is getransporteerd,
vermoedelijk met typhus. 't Zitten zoo veraf is dan wel erg vervelend, trouwens de tochten hier vandaan zijn ook geen grapje, helaas moet ik morgen
naar Rotterdam en dan maandag weer naar Amsterdam.
Vandaag is 't hier prachtig in de bosschen.
Ik genoot van 't stuk van Dirk Coster, 2 ik vind er bepaald grootsche dingen
in, vindt je niet.
Wij maken 't goed, ik vermoed zoo dat wij in Bussum terecht komen, Jet
is erg in haar werk en draagt daardoor de inconvenienten luchtiger dan ik.
't Zal ook wel kamen dat ik meer van een sybariet dan van Sint Franciscus
heb, maar 't noodlottige is, dat ik mij daar zelf wel ernstige verwijten over
maak, onder andere omstandigheden, maar onder deze omstandigheden allerminst. Dus moreel is 't hier goed voor mij.
Hart. gegr. en 't beste met allen
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. A. Roland Holst woonde sedert 1918 in Bergen (N.H.).
2. Doelend op hetzij Dirk Coster, ''Dostojevski'', n.a.v. Serge Perski, La vie et /'oeuvre de Dostojevski (Parijs 1918), De Gids 83 (1919) IV, 151-161 en 310-321, ofDirk Coster, ''Marginalia'', De Gids 83 (1919) IV, 322-326.

[ 272]

Jan Veth (Bussum) aan Johan Huizinga*
26 november 1919
Waardste,
Wat Andre betreft: het maakt inderdaad een groot verschil ofhij wil schrijven over maatschappelijke verschijnselen, zooals C. 1 mij deed begrijpen, dan
274

wel over litteraire. Tegen dat laatste heb ik veel minder bezwaar. Met zijn
nemen van de heele hand op den aangeboden vinger bedoelde ik niet, dat hij
ons te veel zal geven, maar dat hij licht wat rücksichtslos met ons zou handelen,- zooals hij dat door het zenden van het incomplete Duitsche manuscript
over den Decamerone inderdaad al deed. Hij is sterker in opperen dan in afmaken.
Dat mijn oordeel over zijn publieke gedragingen van de laatste vijf jaar te
hard zou zijn, kan ik helaas niet toegeven. Ik veroordeel niet elk zijner handelingen op zichzelf, voor elk van welke verzachtende omstandigheden zijn
te pleiten. Maar het complex van zijn handelingen is toch bepaald karakterloos te noemen. Ofbestaat er niets meer wat men ruggemerg noemt? Ik ben
de eerste om toe te geven, dat hij over buitengemeen veel geest beschikt.
Maar is het niet makkelijk geest te hebben wanneer men verder totaal onberekenbaar, ja wellicht onbetrouwbaar mag zijn.
Je zegt: we kunnen van hieruit te makkelijk den stafbreken over zijn gedragingen. Maar mijn echt-Duitsche vrienden, zooals Paul Kempner, 2 oordeelen juist zooals ik. En die heeft toch alles meegemaakt, en er hard onder geleden. Toch deed hij nooit iets dat ik karakterloos zou kunnen noemen.
Slotsom: Ik ben niet tegen accepteeren van wat A. aanbood. Maar ons gebaar behoeft niet al te tegemoetkomend te zijn. Hij moet de Gids niet voor
zijn avontuurlijke neigingen kunnen gebruiken, en op onze strakke koorden
zwierig komen dansen.
Addio J.V.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Colenbrander.
2. Paul Kempner (1889-1956), directeur van het bankiershuis Mendelssohn te Berlijn; was in 1914-1918 verbonden aan het Duitse militaire bestuur over Belgie; week in
1939 uit naar de Verenigde Staten.

[ 273]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga (Leiden)*
I december 1919
B.H.
Je bent een ongezellige kerel om nooit meer iets te laten hooren terwijl wij
natuurlijk erg graag eens zouden hooren hoe 't bij je thuis is. Wij genieten
nog erg van de mooie dagen. Je weet toch al dat wij 20 Dec. naar Bussum
gaan in Rötel Nieuw Bussum, ik denk voor hoogstens 2 maanden en dan
weer naar hier terug. Wat een curieuse publicatie over de oorlog, onze vrienden Nicky, Georgie en Willy 't zijn wel droevige figuren en hemeltje wat
staat de laatste in zijn gepantserd hemd.
Hart. gegr.
t.t. R.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

275

[ 274]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
2 december 1919 (poststempel)
B.H.
Ik zal je wel verplichten te schrijven, o Hooggeleerde! Schrijf den weinig
geleerde eens even, hoe je in 't Latijn zet ''de troostende muziek''. Ik moet
voor een Mengelberg album wat maken, en daarvoor heb ik 't noodig. 1
Hart. gegr.
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

r. Willem Mengelberg. Gedenkboek 1895-1920, R.A.D. Cort van der Linden e.a. red.
('s-Gravenhage r920). Van R.N. Roland Holst werd als blijk van hulde aan de jubilerende Mengelberg een afbeelding opgenomen, getiteld ''Musica consolatrix'' (205).

[275]
Johan Huizinga (Leiden) aan C.P. Burger jr. 1*
10 december 1919
Zeergeleerde Heer,
2
In de Amsterdammer van 6 December j.1. schrijft U onder andere: ''De
voorzitter trachtte zelfs de methode toe te passen die Koning Willem I in
1815 had aangewend bij de stemming over zijn grondwet, om nl. de nietstemmers als voorstemmers te teilen. Uit de uitingen van die 134 leden concludeerde hij, dat dus van het geheele getal van 539 leden verreweg de meerderheid niet tegen de afschaffing gekarrt was!''
Mijn woorden tot U hebben geluid: ''Wat die 134 briefkaarten betreft, dat
maakt op mij niet bijzonder veel indruk, want ik kan er strikt genomen niet
anders uit afleiden, dan dat het 405 leden geen drie cent waard geweest is,
om voor het behoud der Levensberichten te getuigen''. Of ten naastenbij aldus. Meer is er niet over gezegd.
Het zal U niet ontgaan, dat U, met name door de eerste der boven aangehaalde zinsneden, den argeloozen lezer een volkomen misleidend beeld van
het voorgevallene hebt gegeven; hij kan er niet anders uit lezen, dan dat ik
werkelijk zou hebben getracht, de beslissing op ongeoorloofde wijze te forceeren. U hebt, onwillens, moet ik aannemen, mijn integriteit als voorzitter
op kwetsende wijze aangerand, en het zal U natuurlijk een behoefte zijn, dezen indruk door een spoedige rectificatie weg te nemen.
Welke rectificatie ik derhalve met vertrouwen van U tegemoet zie. 3
Hoogachtend,
J. Huizinga
* Origineel: Amsterdam, UB.
r. C.P. Burger jr. (r858-r936), bibliothecaris van de Universiteit van Amsterdam.
2. C.P. Burger, ''De levensberichten'', De Amsterdammer, 6 december 19r9. Burger
maakte bezwaar tegen het voorstel van het bestuur van de Maatschappij der Neder-

276

landsche Letterkunde om de zgn. Levensberichten afte schaffen. Twintig Groningse
Jeden hadde11 tegen dit voornemen een schrijven gericht en 134 andere Jeden, die r1iet
naar de vergadering konden komen, hadden eveneens schriftelijk geprotesteerd.
3. De rectificatie verscheen in De Amsterdammer, 20 december 1919.

[ 276]
Henriette en Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
11 december [1919]
Beste Han,
Wij vonden je laatste berichten over Dirk lang niet zoo gunstig als wij ze
zouden wenschen; het blijft een groote bron van zorg voor je en wij begrij·
pen dat het je altijd bezig houdt en dikwijls drukt. - Wat merkten we weinig
van elkaar in al deze maanden, we zijn er de laatste jaren zoo aan gewend geraakt dat je in het najaar altijd eens of twee keer over kwam, dat het ons
vreen1d is je nu in zoo lang niet gezien te hebben. Maar Bussum is niet verder dan Laren vroeger was en nog makkelijker te bereiken, en ook daar 1,an
gewandeld worden. Misschien kom je eens in de Kerstvakantie, allicht ben
je dan wat vrijer, of zit je nog altijd geklemd tusschen je werk?
Wij vertrekken Woensdag a.s. van hier, zijn dan een paar dagen ambulant,
en hopen Zondag in Bussum aan te komen. Wij gaan met hartzeer weg, al is
't maar voor kort; het ingetogen winterleven hier heeft een groote bekoring,
en maakt een graad van concentratie en een werkprestatie als normaal mogelijk, die anders alleen door over-spanning te bereiken is. En die doodstille
avonden, met de absolute zekerheid dat niets en niemand je zal storen, zijn
ook zoo prettig.
Er komt bij dat de verhouding met de Bruynsen altijd even aardig is, dat
geeft aan 't gewone leven ook een prettige vloeiendheid.
Dag, veel groeten aan de kinderen; wij hopen gauw van je te hooren dat je
eens komt. Hartelijke groeten ook van Rik (en Rotje: de nieuwste autoriteiten verslijten hem voor een ''dwerg-schnauzer'' - dus een mof1)
Jet
Rotje blijft hier dat is een heel hard gelag, voor mij erger dan voor hem.

R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 277]
Richard Roland Holst (Bussum) aan Johan Huizinga (Leiden)*
22 december 1919
Beste Han.
Wij zitten nu hier en voelen nog wat neergegooid en erg ontrukt aan die
zeer eigenaardige en ons zoo dierbaar geworden eigen sfeer van de Buissche

277

Heide. Als die lawine Zondagen nu maar voorbij is en wij goed aan 't werk
zijn zal 't wel weer gaan hopen wij. 't Hotel is geschikt en goed.
Wij vinden 't erg prettig dat je komt in Janry en hopen van harte dat er
niets tusschen komt. Logeeren gaat hier best er zijn 25 kamers voor je disponibel. ~a te suffit? En mijn verzwikte poot zal hoop ik tegen dien tijd wel beter zijn om een pootigen loop te maken.
Wij lazen met hartzeer wat je over Dirk schrijft, ik wist al van die angstige
opvattingen van den geneesheer door Jan Veth. Wij hebben natuurlijk vreeselijk met je te doen, en dubbel doordat je dit alles zoo alleen zult moeten
doorleven, en dat is een zoo zware taak.
Daar is een plan dat Jet naar Zwitserland zou gaan einde Janry voor een
congres. Als 't met mijn werk dan uitkomt en 't weer is redelijk ga ik een
paar dagen naar de B. Heide terug. Ga je dan mede maar 't wordt dan zoo'n
beetje picniccen, ik bedoel wat ongeregeld. 't Groote boek van oom van der
Hoeven over Zundert 1 is uit, 't is toch erg aardig voor hem en een groote satisfactie.
Hartelijk gegr.
t.t. R.

*
1.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
H. van der Hoeven, Bijdragen tot de kennis der geschiedenis van Zundert en Wern-

lzout. (Met kaarten, afbeeldingen en stamtafel der Nassau's en Oranje's) (Zundert 1920).

[ 278]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
23 december I9I9
Waardste,
Ik krijg van Van Kampen enkel mijn handschrift, 1 en maak daaruit op, dat
het stuk nog niet ofzeer ten deele gezet was. Dat vereenvoudigt de zaak wel
•
een1germate.
Laat ons nu eerst den stand van het geval nog eens nauwkeurig vaststellen.
Je bent er niet over begonnen, maar toen ik mij verplicht rekende, er iets van
te zeggen, heb je mij met aandrang voorgehouden: I. dat het verschijnen van
een stuk over de museumkwestie 2 je onaangenaam was, terwille van de goede
zaak, omdat het moeizaam verkregen resultaat daardoor dreigde in gevaar te
geraken, met name omdat mijn conclusie de uiterste rechterzijde in haar verzet zou versterken. 2. dat ik met mijn betoog in ieder geval zwak zou staan,
omdat ik uitging van de brochure, 3 welker gezichtspunten reeds lang prijsgegeven waren. - Daarop heb ik verzocht, het stuk te mogen terugnemen: 1.
om aan je wensch ter wille van de goede zaak te voldoen. 2. omdat je mij bevreesd hadt gemaakt, dat ik mij met het stuk zeer zou blootgeven. Aan den
anderen kant was het mij niettemin een opoffering, dingen die ik meen dat
eens gezegd moeten worden, om tactische redenen terug te houden.
4
C's weerzin berustte op het feit, dat hij het overdreven vindt, dat je, zoolang de kwestie hangende is, haar met een soort taboe wilt beschermen, en

dat ook over de gidsbroeders wilt laten gelden (C.'s stuk in October 19185 had
je ook al in dien zin mishaagd). Bij nadere overweging, en niet meer onder
den onmiddellijken indruk van je overredend woord, moet ik bekennen, toch
wel eenigermate C.'s meening te deelen. Is je gezichtspunt hierin toch niet
wat 18e eeuwsch? - Wat de zwakheid van mijn positie betreft: als mij geantwoord werd: maar wij staan volstrekt niet meer op het standpunt der brochure, zou ik toch ook eenvoudig kunnen antwoorden: des te beter (als het resultaat m.i. beter scheen).
Intusschen houd ik mij toch geheel aan de afspraak van Zaterdag, en stel
het stuk in je handen als arbiter meer dan als partij. Bekijk het niet alleen uit
het oogpunt van commissie-tactiek, maar in de eerste plaats als gidsredacteur
op de intrinsieke verdienste of verwerpelijkheid. En laat mij je gevoelen in
zijn vollen omvang weten, zonder iets terug te houden. Ik begrijp dat je je
hiermee voor een delicate taak bevindt, maar je behoeft geen oogenblik te
vreezen, mij met iets onaangenaam te zijn. Mocht het ertoe leiden, dat je mij
vriendschappelijken raad tot wijziging, ook op hoofdpunten, wilt geven, of
mij wilt trachten te bekeeren, dan zal ik dat natuurlijk de meest gewenschte
oplossing achten.
Hartelijke groeten!
t.t. H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. De kopij van Huizinga's artikel dat in het februari-nummer 1919 van De Gids zou
verschijnen: ''Het Historisch Museum'', De Gids 84 (1920) I, 251-262 (V.W. II, 55956). Verg. Jan Veth aan Huizinga, 4 januari 1920.
2. In februari 1919 was een 'Rijkscommissie van advies inzake reorganisatie van het
museumwezen hier te lande' ingesteld. Deze commissie was opgedragen: 'na te gaan,
wat in het algemeen ontbreekt aan de organisatie van het Museumwezen hier te lande
en in het bijzonder, wat verbetering behoeft ten aanzien van: het samenstel, de werking, inrichting en leiding der Musea van Geschiedenis en Kunst, voornamelijk de
Rijksmusa, de onderlinge verhouding dier instellingen en de opleiding der a.s. Museumambtenaren'. Jan Veth was lid van deze Rijkscommissie voor het Museumwezen - Huizinga was geen lid.
3. Het rapport van de Nederlandsche Oudheidkundige Bond, Over hervorming en bestuur onzer musea (Leiden 1918). Dit rapport leidde tot het instellen van de Rijkscommissie voor het Museumwezen. Belangrijk probleem vormde het Rijksmuseum te
Amsterdam, waar de kunstverzameling en de historische collectie nog volledig waren
samengevoegd.
4. Colenbrander.
5. H.Th. Colenbrander, ''Hervorming der Rijksmusea'', De Gids 82 (1918) IV, 139146.

[ 279]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
29 december 1919
Om te beginnen een teleurstelling - beste vriend - de vertaling van het
Boccaccioartikel wil niet lukken. Met mijn taalkennis ist het een raar geval;
ik kom er meer en meer achter, dat ik eigenlijk wel lezen, maar niet schrijven
279

kan. Ik heb er vijftien jaar over gedaan, om het Duitsch zoo te leeren, dat ik
er mij in kan uitdrukken - ik heb maar alte dikwijls het gevoel gehad tusschen twee stoelen te zitten en heelemaal geen taal meer tot mijn dispositie te
hebben - ik voel mij op het oogenblik armzaliger dan ooit. Telkens wanneer
ik probeer uit mijn Duitsch goed ouderwetsch Hollandsch te maken, struikel
ik - het wil niet, woorden en zinnen zijn weerbarstig, ik aarzel, ik twijfel, er
komt niets van terecht en ik ga mismoedig aan mijn ander werk. Bovendien
ligt er iets hopeloos dufs in, mijn eigen zinnetjes te herkauwen ...
Kortom, ik kan het niet.
Indien ik werkelijk aan de Gids wil meewerken, is er maar een middel: ik
moet den vorm kiezen, dien ik tijdens den oorlog gevonden heb; ik moet
brieven schrijven en de vriendelijke ontvanger moet beoordeelen of ze de
moeite van het publiceeren waard zijn. Zoodra ik mijn ''Antrittsvorlesung''
achter den rug heb (10 Januari: ''Humanismus und die niederländische
Dichtung des 17. Jahrhunderts'') 1 zal ik dit eens probeeren. Het zou mij zeer
spijten als de litteraire verbinding met Holland, die mij zoo aanlokkelijk
scheen, niet tot stand kon komen.
Juist nu ik graag veel en gemakkelijk zou willen publiceeren, loopt de produktie stroever dan noodig is.
En nu een heel andere vraag. Zou je voor eenigen tijd mijn tweede jon·
getje, genaamd Thijs bij je willen en kunnen opnemen? Tilli heeft in de
laatste maanden heel wat moeite en ziektes gehad: Koosje kreeg roodvonk
en is nog heel zwak, Thijs, mazelen en moet om een beetje op zijn verhaal
te kernen ook ergens heen gestuurd worden. Koosje komt bij de van der
Waalsen en Tilli zou graag als het eenigzins mogelijk was Thijs ook naar
Holland sturen. Onder de vele verkeerde dingen, die ik in de laatste jaren
gedaan heb, behoort ook, dat ik in den oorlog mijn vermogen naar Duitschland liet komen - daardoor ben ik ten eerste geruineerd, ten tweede zit ik in
de put van de valuta en kan met het geld, dat ik hier verdien, in het buitenland niets beginnen. Ik zelf bekommer mij om dit soort van zaken niet zoo
heel veel 31.x11.19

[..•]2
Het ''Cymbalum mundi'' 3 is een goed voorbeeld van dat waarover wij het
laatst hadden: wij weten veel te weinig van de persoonlijke relaties uit dien
•
tijd om achter de grappen en achter de ernst te kamen. Vindt je niet dat iets
van wat je het Offenbach-genre noemt ook in sommige vagantenliederen zit?
Het is niet hetzelfde, maar er is toch een zekere verwantschap - het een middeleeuwsch, het andere humanistisch, maar beide uit de buurt van Aristophanes en vooral van Lucianus. Het heeft mij ietwat verbaasd dat je die kna·
pen in je boek4 niet noemt - ik bedoel de vaganten etc. Apropos van je boek,
zou het mogelijk zijn er eenige recensie exemplaren van naar Duitschland te
sturen? Ik heb het Doren, 5 onzen kultuurhistoricus geleend, maar hij wou er
graag een beoordeeling over schrijven en de prijs is hier ... meer dan 200
Mark!
Dit is mijn laatste brief in het oude jaar.
280

Zalig uiteinde!
Je vriend A.J.
6
Camöens - Vondel is zeer fraai!

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

Andre Jolles was per 1 april 1919 te Leipzig benoemd als buitengewoon hoogleraar
in de Vlaamse en Noordnederlandse taal en literatuur; zijn inaugurele rede verscheen
als ''Der Humanismus und die niederländische Dichtung des XVII. Jahrhunderts'',
Die neuen Jahrbücher 45 (1920) V, 214-224.
2. Uitweiding over de kinderen van Andre en Mathilde Jolles.
3. Cymbalum mundi (1537), boek tegen het christendom van Bonaventure Des Periers.
4. Herfsttij der middeleeuwen.
5. Alfred J. Doren (1869-1934), historicus, hoogleraar te Leipzig, publiceerde vooral
over de economische geschiedenis van het veertiende en vijftiende-eeuwse Italie.
6. Deze opmerking is genoteerd in de marge.

1.

[ 280]

Jan Veth (Bussum) aan Johan Huizinga*
4 januari 1920
Waardste,
Ik heb je stuk 1 dadelijk met groote belangstelling gelezen. Ik vind het belangrijk maar niet rijp. Overigens is de zaak voor mij pijnlijk, omdat ze
voor mij niet meer in een stadium van zulke besprekingen is. Ik liet het dus
liggen en mediteerde. Maar ik wil het, als je dat wenscht, heel graag Zondag toch met je bekeuvelen. Als leiddraad zend ik je inliggende opmerkingen.2
Ik kan het niet helpen dat de zaak, waarover ik al 25 jaar geleden een tamelijk veel gelezen brochure 3 schreef, mij ernstig ter harte gaat.
Always yours
J.V.
P.S. Dat C's 4 stuk van 1918, v66r de Commissie aan den gang was, mij zou
mishaagd hebben, kan ik mij niet herinneren.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

De kopij van Huizinga's artikel ''Het historisch museum''.
Niet bij de briefbewaard gebleven.
3. Jan Veth, In het Rijksmuseum. Met twee brieven van Jozef Israifls (Amsterdam

1.
2.

1894).

4. H.Th. Colenbrander, ''Hervorming der Rijksmusea''.

[ 281]

Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
8 januari 1920
Waardste,
Wat mij in je opmerkingen en begeleidend schrijven het meeste treft, is je
groote tegenzin, om mijn stuk in De Gids te zien verschijnen. Want je kri281

tiek als zoodanig betreft eigenlijk meer mijn premisse dan mijn betoog, en ik
heb het gevoel, dat ik die kritiek bijna geheel zou ontwijken, als ik den eersten zin z66 las: ''Wanneer het werk van de Staatscommissie tot reorganisatie
van het Museumwezen (de) vruchten draagt, die de voorajgegane arbeid van
den Oudheidkundigen bond kan doen verwachten, dan zullen eerlang enz.'' 1
Toch vermoed ik, dat je tegenzin daardoor slechts weinig geringer zou
worden.
Het zou al heel dun zijn, als ik tegenover jou, die mij met zulk een rijp en
liefdevol werk van je zelf zoo wezenlijk hebt verrijkt, niet bereid was, de opoffering te doen van een werk, waaraan ik twee, drie <lagen gewerkt heb, al
had ik er achterna eenig behagen in. Dus supprimeer ik het artikel, zonder
zooveel hartzeer, dat dit niet opgewogen zou worden door het genoegen, je
dit offer te brengen.
Blijft alleen de moeilijkheid, dat op het inlegblaadje in December het onderwerp reeds is aangekondigd. Dus, zorg dat het Rapport zoo spoedig verschijnt, dat ik je nog in 1920 te lijfkan gaan! 2
De aanleiding, om de zaak Zondag te bepraten, vervalt dus, maar ik zal
toch de gelegenheid niet laten voorbijgaan, jullie even de hand te komen
drukken, waarschijnlijk zoo om 4 ä 5 uur. Schikt dat niet, bel dan Rik's hötel
even op.
Hartelijk gegroet,
t.t. H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
I. Met deze zin zou Huizinga's ''Het Historisch Museum'' in De Gids niet openen.
2. Het Rapport der rijkscommissie van advies inzake reorganisatie van het museumwezen hier te lande verscheen pas 's-Gravenhage, juli 1921; door Huizinga besproken in
''Het rapport der Museumcommissie'', De Gids 85 (1921) IV, 97-107 (V.W. II, 569·
578).

[ 282]
H.D. Tjeenk Willink (Haarlem) aan Johan Huizinga*
8 januari 1920
Amice!
Wat spijt her mij uit je briefte moeten vernemen dat je het nieuwe jaar
niet zonder zorg ingaat. Ik hoop oprecht dat Dirk's jeugd hem spoedig over
deze moeilijke jaren heen zal brengen, en dat deze zorg althans van je mag
worden weggenomen. Dus toch: voorspoed in 1920!
Herfsttij der Middeleeuwen heeft mij niet teleurgesteld. Ik denk wel, dat
we in het begin van 1921 aan een nieuwen druk zullen moeten beginnen te
denken. Ik ben daarom wel wat zuinig met mijn exemplaren, maar wil natuurlijk zooveel in mijn kracht is medewerken tot de bekendmaking van je
arbeid, ook in het buitenland, ook al zal men in Duitschland niet veel exemplaren kopen. Daar gaat het hem ook niet om.
Wil ik maar niet beginnen met Andre Jolles een exemplaar te zenden voor

Doren? Als ge hem schrijft, dat ik dit gedaan heb, kan hij je nog een paar andere adressen opgeven. Ik zal dan ook aan die adressen gaarne een exemplaar
sturen.
Ge hebt natuurlijk Muller's stuk over je boek in Onze Eeuw1 reeds gelezen. Ik heb de aflevering juist mede naar huis genomen en hoop er vanavond
aan toe te komen.
Ik hoop zeker dat je nog eens weer zult komen, maar niet veel later, al be·
grijp ik volkomen dat je zulke magistrale werken niet in een vloek en een
zucht schrijft. Maar ditmaal kom ik reeds zelf. Mensch en Menigte is op een
paar exemplaren na, uitverkocht. Hoeveel een herdruk zal moeten kosten,
heb ik nog niet berekend. Maar de verkoopprijs zal zeker wel veel duurder
moeten zijn. Doch in allen gevalle kunnen wij het boek niet uitverkocht la·
ten. Was het je bedoeling er veel in om te werken, ofmoet een herdruk nagenoeg ongewijzigd zijn?
Mag ik misschien nog eens met je komen praten?
Hartelijk groetend
t.t. H.Tj.W.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. S. Muller Fzn., ''Het boek van Professor Huizinga", n.a. v. Herfsttij der middeleeuwen, Onze Eeuw 20 (1920) 1, 78-104. Huizinga antwoordde Tjeenk Willink op 10 januari, welke briefverloren is gegaan. F.W.N. Hugenholtz kon daaruit nog in 1973 citeren: 'Gisteren las ik het stuk van Muller. Het is eigenlijk nogal mal.' (F.W.N. Hugenholtz, ''Herfsttij der middeleeuwen 1919-1969'', in J. Huizinga Herfsttij der middeleeuwen (Groningen 121973) xv.

[ 283]
Jan Veth (Bussum) aan Johan Huizinga*
•
•
9 Januar1 1920
Waardste,
Je schreefmij 23 Dec jl.: ''Bekijk het in de eerste plaats ... op de intrinsieke
verdienste ofverwerpelijkheid. En laat mij je gevoelen in zijn vollen omvang
weten, zonder iets terug te houden''. En verder: ''Mocht het ertoe leiden, dat
je mij vriendschappelijken raad tot wijziging, ook op hoofdpunten wilt geven, of mij mocht trachten te bekeeren, dan zal ik dat natuurlijk de meest gewenschte oplossing achten''.
Naar die wensch heb ik gehandeld. En ik hoopte er mee te bereiken, dat je
het eigene, persoonlijke, niet polemiseerende-met-al-niet-meer-geldende-opvattingen, maar zuiver opbouwende in je artikel zoudt uitwerken tot een
stuk of stukje, dat inderdaad de zaak, waar het ook mij om te doen is, verder
zou brengen. Het verbaast en begroot mij, dat je daartoe niet wilt overgaan.
Want je zoudt er het algemeen belang, Muller ende Gids mee dienen.
Ik heb er ook wel over gedacht, je v66r te stellen, dien eersten zin eenvou·
dig te veranderen. Maar het - passez moi le mot - min of meer makkelijk,
naar links en rechts polemiseerende van het stuk, zou er toch niet mee overwonnen zijn. Door het eigen motief: De historische suggestie als opgaaf voor

het Historisch Museum, voller te doen spreken zou het stuk gaver, loyaler
en frisscher worden. En zulk een stuk zou ik bizonder ongaarne voor De
Gids missen.
De aanleiding om de zaak Zondag te bepraten vervalt m.i. niet. Want dat
je het stuk zou terugnemen, bloot om mij persoonlijk plezier te doen, daar
mag geen sprake van zijn. Had ik dat gewild, dan had ik toch eenvoudiger te
werk kunnen gaan. Dan had ik immers kunnen zeggen: Die nota, die jelui aller sympathie had, en die van de andere broeders nog had, die ik op jelui verzoek heb gefatsoeneerd tot een stuk, - die nota heb ik dadelijk teruggetrokken omdat jij er apres taut bezwaar tegen hadt. Trek jij nu dit stuk ook terug
omdat ik er gevaar in zie. Dit verwerpelijke procede heb ik natuurlijk niet
gevolgd. Ik ben over het reeds aangekondigde stuk niet begonnen, maar jij
hebt overleg voorgesteld. Dat overleg heb ik open gepleegd. Waarom nu opeens die weg van kameraadschappelijk overleg verlaten?
Wil mijn opmerkingen nog eens overlezen. Van eenigen onberedeneerden
tegenzin zul je er bij nader inzien geen spoor in kunnen vinden. Ik heb de
zaak liefen ik heb de Gids lief.
That's all.
Hartelijk gegroet
t.t. J.V.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
[ 284]
Johan Huizi11ga (Leiden) aan J. Six*
•
•
10 Januar1 1920

Hooggeachte Collega,
Mag ik U vriendelijk bedanken voor Uw dies-oratie? 1 Met groote belangstelling heb ik haar gelezen, en de gewichtige en ver strekkende gezichtspunten, die gij uitzet, met U getracht te overzien. Er schijnt mij altijd een gevaar
in het toepassen van biologische begrippen op cultuurontwikkeling, maar
het heeft toch zeker ook zijn groote waarde, omdat het de betrekkelijkheid
onzer cultuurhistorische normen helpt beseffen.
Met groet,
Gaarne uw dw.
J. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, J. Six.
r. J. Six, Mutatie of atavisme in hedendaagsche kunst. Rede (Amsterdam 1920)· ook
versehenen in Jaarboek der Universiteit van Amsterdam, I9I9-I920.
'

[ 285]
Andre }olles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
12 januari 1920
Beste vriend wat is onze tijd toch arm aan uitdrukkingen, wanneer het er op aankomt
iemand te zeggen, dat men met zijn hart bij hem is. Wij hebben eigenlijk
niets aan versleten vormen en gemeenplaatsen en geneeren ons te zeggen,
wat er in ons omgaat. Soms, wanneer ons de burgerlijke - vooral de Duitsche - sentimentaliteit al te zeer tegenstaat, vinden wij in die preutschheid
ten opzichte van gevoel en gevoeligheid wel iets moois, maar op een anderen
tijd ontbreekt ons (mij tenminste) een eerlijke vorm, om een vriend te zeggen
hoezeer wij zijn zorgen en zijn leed deelen. Wij zijn een maatschappij van
eenzamen en vergeten alte zeer, dat in het feit dat wij in staat zijn smart van
andre menschen mee te voelen, een soort van bewijs ligt, dat wij hen iets, al
is het nog zoo weinig, van die smart kunnen afneemen. Wat is het mooi om
zonder schroom en geaffecteerdheid te kunnen zeggen:
Wat treurt gij, hooggeleerde Vos
En fronst het voorhoofd van verdriet,
Misgun uw zoon den Hemel niet,
De Hemel trekt, ai laat hem los 1
En wat is een poezie die voor het gelegenheidsgedicht haar neus ophaalt, een
laf en leeg produkt.
Onze korrespondentie heeft weliswaar een intellektueele basis, maar voor
mij beteekent zij toch bovendien nog iets heel anders - Mocht dit van jouw
kant ook zoo zijn! En mocht uit dit gestamel iets tot je doordringen, dat je
hoop en sterkte wenscht.
Voor je toespraak in de Maatschappij v. L. heb ik je nog niet gedankt. Een
plezierige versnapering - een aardige blik uit het raam van een zeer voornaam gemeubelde kamer in het ruime afwisselende landschap van de kultuurgeschiedenis. Reeds voor jaren spraken wij op een wandeling op den
Brombergkopf over het ''Gesetz der beschränkten Möglichkeiten''. N'en deplaise Alfieri - n'en deplaise George Polti (les trentesix situations dramatiques - NB het boek bestaat werkelijk!)2 is deze wet in de kultuurgeschiedenis
nog nergens goed geformuleerd. Juist bij het lezen van Spengler's Untergang des Abendlandes heb ik er weer heel veel aan gedacht (ä propos een
zeer mislukt boek, maar vindt je niet dat er toch iets in zit?} Misschien kan
men de vraag ''overlevering ofniet?'' niet precies zoo stellen als jij het hier in
de gauwigheid doet - of moet men het begrip ''overlevering'' met ietwat
meer energie te lijf gaan. W at wordt overgeleverd, wat kan overgeleverd
worden? Alles? Of moeten wij daar zekere beperkingen maken? En wanneer! - worden aan niet juist die dingen - vergeef de onphilosophische uitdrukking - overgeleverd, die ook telkens opnieuw kunnen ontstaan? Heeft
ons ''Gesetz'' niet ook betrekking op de overlevering? en zijn hier de mogelijkheden niet zeer beperkt? Mij dunkt, de man van dwaalpaadjes en de
mijnheer van de Botokoeden kunnen elkaar toch nog ergens ontmoetten. Ik

zou wel lust hebben daar bij gelegenheid eens over te spreken.
Overigens was ik volstrekt niet verbaasd je in de Maatschappij te vinden,
en je moogt mij graag tot korrespondeerend lid benoemen. Ik dacht aan Bilderdijk: ''Middlerwijl heeft men mij anderdaags Lid van de Maatschappij
van Letterkunde gaan maken. Begrijp eens!'' (brief aan Feith 1781).
Mijn inauguratiespeech heb ik achter den rug. Het was lastig genoeg - ik
moest iets vertellen, wat hier belangrijk schijnt, en mocht toch geen al te
speciale onderzoekingen geven. Mijn eerste ontwerp ''melodische spelling in
de 16e eeuw'' moest ik laten vallen, daar het geen gewoonte is, het zwarte
bord bij zulke gelegenheden te gebruiken en ik de citaten toch niet met de
tooverlantaren kon vertoonen.
Je boek is aangekomen. Doren is Florentijn en een heel oude kennis van
••

ffilJ.

Hartelijke groeten
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Berste strofe van het gedieht van Vondel, ''Vertroostinge aan Geeraerdt Vossius,
Kanonik te Kantelberg, over zijn zoon Dionys''.
2. George Polti, Les 36 situations dramatiques (Parijs 1895).

[ 286]
Jan Veth (Bussum) aan Johan Huizinga*
21 januari 1920
Waardste,
Het verheugt mij, dat je de opgewektheid hebt kunnen vinden, het artikel 1
geheel te herzien. Ik ben er zeker van, dat het heel goed zal zijn. Wat aan het
eerste ontbrak was, dunkt mij, alleen de noodige orientatie, en daardoor zou
het weleens een heel ander effect hebben kunnen krijgen, dan je toch werkelijk be66gde.
Of ik er in onderdeelen nu toch nog bezwaren tegen zou hebben, doet m.i.
minder ter zake. Het is jou stuk en ik zou je niet willen betuttelen. Maar als
het nog kon, was het wel goed, als het in Februari al verscheen, en niet pas in
2
Maart. De vergaderingen van de Staatscommissie3 beginnen 24 Januari al
weer, en hoe eer je gevoelen komt mee te gelden in het groote geding, zooveel beter zou dat zijn. Praat er nog eens over met Colenbrander. Het is nog
tijds genoeg.
Hartelijk gegroet
J.V.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. J. Huizinga, ''Het historisch museum''.
2. Het stuk verscheen inderdaad in het februari-nummer van De Gids, verg. Huizinga aan Jan Veth, 23 december 1919, n. I.
3. Staatscommissie tot reorganisatie van het museumwezen.

286

[ 287]
Henriette Roland Holst (Bussum) aan Johan Huizinga*
18 februari [1920]

•

Beste Han,
Mijn voordrachten in Leiden zijn een beetje uitgesteld, in verband met za·
lennood enz. De eerste is nu 2 Maart; daar je mij zei dat de logeerkamer voor
Dirk was ingericht en ik niet onnoodig extra-last wilde geven, heb ik de uit·
noodiging van Elsje's zangleerares aangenomen om bij haar te logeeren.
Maar ik kom heel graag bij jullie koffiedrinken den volgenden <lag en als je
een uurtje vrij kunt maken om mij een en ander te laten zien in het etnogra·
fisch museum zou ik dat heerlijk vinden (anders de volgende keer).
Wij waren blij met de iets gunstiger berichten die je schrijft over Dirk; het
zegt alles natuurlijk niets, maar je zult toch wel weer een sprankje hoop voe·
len, dat kan bijna niet anders.
.
Ja wij verlangen erg naar de Buissche hei; maar het zal nog wel een maand
duren eer wij kunnen gaan; jammer van al de verrukkelijke <lagen die wij er
gemist hebben; de zon schijnt overal, maar niet overal is de rust. Toch bevalt
Bussum ons uitmuntend. Bedank Elsje wel voor haar briefkaart, ik ben be·
nieuwd naar haar komposities!
Hart. gegr.
Jet

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
[ 288]
Richard Roland Holst [Bussum] aan Johan Huizinga (Leiden)*
28 februari 1920
Beste Han.
Dank je wel voor je brief. Ik was twee <lagen op de Buissche Heide, maar
trof slecht weer helaas, en van binnen was 't ook niet erg zonnig bij mij. Jet
ging naar Parijs, 1 de rest behoef ik je niet te zeggen de krauten staan er vol
van, hoe of alles nu moet loopen ligt in 't duister, alleen weet ik dat zij niet
weg kan, dat er gevaar is, en dat zij in de gevaarlijkste hoek staat.
't Wachten en afwachten hier in een hotel is naar. Ik heb den laatsten tijd
geregeld in Amsterdam gewerkt op de lithografische drukkerij, dat is inspan·
nend en niet bevredigend meest.
Vergeef dit briefje, je verdiende beter, maar ik heb niets anders te geven
voor 't moment.
Hart. gegr.
t.t. R.

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
r. Henriette Roland Holst las in Frankrijk namens de Communistische Partij Hol·
land een manifest voor, waarin zij de Franse socialisten opriep zieh aan te sluiten bij
de Derde Internationale en bij de door Moskou geYnspireerde wereldrevolutie.
287

[ 289]
W. Nieuwenhuis 1 (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
II maart 1920

Weledel Hooggeleerde Heer,
Met zeer groote voldoening nam ik kennis van uw schrijven, waarin u
blijkt zooveel belang te stellen in mijne bespreking van ''Herfsttij der Mid·
deleeuwen''. 2 Ik hoop eenigszins den weg te hebben gebaand tot beter onderling begrijpen en waardeeren, al ben ik er mij zeer wel van bewust, dat een
critiek in het nastreven van dit doel verre achterblijft bij uw werk, dat mij altoos boeide door een eerlijk pogen tot begrijpen en een oprechte waardeering
jegens Katholieke gevoelens, dat mij als Katholiek herhaaldelijk weldadig
aandeed en ontroerde.
Met de meeste hoogachting en dank,
Uw dw. dr. W. Nieuwenhuis

*

Origineel: Leiden, UB.
I. Willem Nieuwenhuis (t1935), journalist, algemeen redacteur bij De Maasbode
(Rotterdam). Kort voor de eerste wereldoorlog tot 'Amsterdams redacteur' benoemd,
ontwikkelde Nieuwenhuis zieh tot een ook in niet-katholieke kring gewaardeerd criticus op cultureel gebied.
2. De recensie verscheen in vijf afleveringen in de rubriek ''Van eigen en vreemde
letteren'' in De Maasbode: 18, 19, 20, 21 en 25 februari 1920 .

•

[ 290]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
13 maart 1920

Beste vriend
- ik was verkouden en moede, de slechte voeding maakt, dat wij ook kleine
stootjes slecht verdragen kunnen. Daardoor bleefmijn antwoord op je laatste
brief een paar weken liggen.
Je stukje over het historisch museum 1 heb ik alweer met groot genoegen
gelezen. Je hebt daar aan iets geraakt, dat zoowel voor de philosophie als
voor de methode van de geschiedkunde een eigenaardige beteekenis heeft eigenlijk een supplement op je inaugureele oratie te Groningen, 2 aan iets wat
de heeren die over de grenzen van natuur- en kultuurwetenschap redeneeren, vaak al te zeer uit het oog verliezen en dat uit de verte met Spengler's
begrip van het ''Urphänomen'' samenhangt.
Daar je nu echter zooveel gewicht aan het feit hecht dat onze historische
functie - sit venia verbo - een zeer inspiratief karakter heeft, zou ik je op
eenige konsequenties opmerkzaam willen maken.
Dat ''onmiddelijk kontact met het verleden'', dat beleven van de waarheid
door de historie'' - je neemt het mij niet kwalijk, dat ik waarheid met een
kleine w schrijf - zijn sensaties, die wij in het tijdelijke kunnen doormaken,
en die ophouden of hun waarde verliezen zoodra zij een tijdelooze starheid
288

krijgen. Je schrijft dat die extatische gewaarwording ook bij een notarisakte
kan gevoeld worden. Toegegeven. Ik ga zelfs nog verder: de hoef van het
paard dat Willem III op den laatsten dag van zijn leven reed, kan ons iets
dergelijks geven. Maar doe die Akte eens in een lijstje en hang ze boven je
kanapee, ofmaak - als wijlen Horace Walpole - van hoefijzers en dergelijke
een verzameling en je zult zien hoe weinig er over zes weken van je extase
overblijft. Ik begrijp hoe je je in Jan van de Velde verkneukelt, wanneer je
hem op een avond uit de lä haalt - Maar vercier je gang eens met zijn maandprenten - binnen een half jaar vindt je hem een vrij suf knulletje. Maar de
Kunst ... ?
Lieve vriend, ook ons kunstgenieten is een tijdelijk begrensde sensatie, een
sensatie, die bovendien door ieder gevoel van tijdelijkheid nog verhoogd
wordt. Een reis, een ander land, een bezoek bij vreemde menschen, een tentoonstelling die maar eenige dagen duurt - wat kunnen zij bijdragen om ons
genot heviger, dieper aangrijpender te doen zijn. Weet je nog - de pij van
den heiligen Lambert, het weefsel van byssus, weet je nog, de tentoonstelling van vlaamsche primitieven te Brugge, weet je nog, de maskers uit de
Stille Zuidzee, weet je nog ... lieve Hemel wat hebben wij samen veel moois
gezien op onze reizen en wandelingen. Maar genieren is en blijft een geestelijke explosie.
Je schrijft: ''zoowel een historisch museum als een kunstmuseum dient in
de eerste plaats om te genieten, in de tweede plaats om te studeeren'' - Daar
zou ik tegenover willen stellen: ''zijn onze musea, zooals ze tegenwoordig ingericht zijn, werkelijk plaatsen, waar men genieten kan?'' Of anders: ''wordt
in een huidig museum, l1etzij voor Kunst of voor geschiedenis, niet elk genieten al heel spoedig een studeeren?''
De groote ''Warenhäuser'' hebben een eigenaardig principe, zij brengen
hun afdeeling voor levensmiddelen op de bovenste verdieping, of in de afgelegenste hoek. ledere huisvrouw, die een onsje worst of een stukje kaas koopen wil, wordt gedwongen bij de goedkoope moeselientjes, de mooie meubels,
bij honderd andere snorrepijperijen voorbij te wandelen. De kooplust wordt
hierdoor terdege aangewakkerd en aan worst en kaas meer verdiend dan ze
waard zijn. In onze musea geschiedt iets dergelijks. Het is iets heel anders op
een avond een prent van van de Velde aan te kijken en met innig welbehagen
de huiselijke mysteriespelen van zijn jaargetijden mee te beleven, dan in een
Museum te gaan om een rondas uit de veertiende eeuw of een enkel schilderij van Ostade aan te kijken. Het lukt wel eens een bedevaart naar het J oodsche bruidje of het Gezicht op Delft te doen, maar hoe dikwijls hebben ons
duizend associaties belet de petits-maitres ten volle te waardeeren. Ik heb al
jarenlang mijn leerlingen door de pompeuse kamers van het Kaiser-Friedrich-museum3 gesleept en weet hoe moeilijk het is hun aandacht uitsluitend
op die schilderijen te vestigen, die voor de lessen in aanmerking komen - En
dan de lieden die zonder gids en zonder doel door dien baaiert van kunst en
wetenschap drijven!
Onze musea zijn onbeweeglijk - daar ligt de fout. Voor wij er toe over
gaan te kiezen tusschen ''kunst'' en ''wetenschap'' moeten wij eerst even kon-

stateeren, dar het ding dar wij museum plegen te noemen, noch voor het een,
noch voor her ander, in den zin, dien jij en ik er aan hechten, te gebruiken is.
In de inrichting van onze musea ontbreekt het tijdelijke element dat zoowel
voor genot als voor koncentratie niet te ontberen is.
Genoeg voor vandaag - ik zet hier ''wordt vervolgd'' onder. Zou dit het begin van een Gids-briefzijn? 4
Hoe gaat het Dirk? - mijn kinderen hebben griep. Ik zou het aardig vinden, wanneer Koosje en Thijs je bij gelegenheid eens op een dagje zouden
kunnen bezoeken. Hoe denk je daarover?
Hartelijke groeten
je A.J.

*
1.
2.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. De briefis doorgestuurd naar Middelburg.
J. Huizinga, ''Het historisch museum''.
J. Huizinga, Het aesthetische bestanddeel van geschiedkundige voorstellingen, Haar-

lem 1905 (V.W. VII, 3-28).
3. Het Kaiser Friedrich Museum te Berlijn.
4. De briefvorm gebruikte Andre Jolles in zijn Ausgelöste Klänge (Berlijn 1916) en
Wege zu Phidias (Berlijn 1918); hij zou het genre echter niet in De Gids beoefenen.

[ 291]

Johan Huizinga (Leiden) aan G. Tonkens*
21 maart 1920
Beste Tante,
Tot mijn diepste droefheid moet ik U berichten, dat mijn Dirk, na gesta·
dig te zijn achteruitgegaan, gisteren zonder hevig lijden is heengegaan. Later
wel eens meer ervan, nu kan ik niet goed.
UwJohan H.

*

Origineel: Familie Huizinga.

[ 292]

Henriette en Richard Roland Holst (Bussum) aan Johan Huizinga*
22 maart [1920]
Beste Han,
Toen ik hem laatst zoo wir en stil zag liggen, dacht ik wel, dat het einde
niet ver was; ik wilde telkens schrijven om te vragen hoe het was, maar durfde niet. Het is voor dat levenslustige troepje om je wel ineens iets ontstellends en buiten hun sfeer, dat heel stille en geheimzinnige van den dood. Ik
vraag mij af hoe zij het zullen verwerken.
Over jou verdriet spreek ik niet. Al zag je dit allengs naderen, het blijft
roch even bitter.
Ik zou je wel heel graag kamen zien en wat meer over zijn laatste weken
hooren. Schikt je Donderdagmorgen? Ik kom dan uit Rotterdam en zou om·
streeks II uur bij je kunnen zijn.
290

Rik zal gauw zelf schrijven; wij drukken je de hand en onze gedachten zijn
dikwijls bij je.
Jet
Ik schrijfhier voorloopig een paar woorden onder.
't Is bitter hard voor je dit verdriet zoo eenzaam, in de innigste sfeeren, te
moeten verwerken, en 't is naar te weten dat de beste vriendschapsgevoelens
daartegenover hulpeloos staan.
't beste
Rik

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 293]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
25 maart 1920
Waarde Heer Romein,
Ik beloofde, U v6or de Paaschvacantie een scriptie op te geven. Ziehier
een onderwerp, dat, dunkt mij, niet onaardig is:
''Ben beschouwing over inhoud, aard en strekking van Erasmus' Institutio
principis Christiani (Opera IV. 561-612), vergeleken met hetgeen hij in zijn
1
brieven over vorsten opmerkt.''
Mijn bedoeling is, dat U zieh zelf orienteert aangaande de plaats, die het
tractaat onder Erasmus' geschriften inneemt. U behoeft natuurlijk niet alle
brieven te lezen, de Index rerum ac vocum achter t. III der Leidsche uitgave
geeft U de plaatsen. Ik formuleer opzettelijk de opgave eenigszins vaag, om
U gelegenheid te laten, ervan te maken, wat U wilt.
Voor Uw hartelijke woorden naar aanleiding van mijn groot verlies ben ik
zeer gevoelig; ik zeg er U oprecht dank voor.
Met vr. groet,
Uw dw. J. Huizinga
P.S. Ik laat de deelen Erasmus morgen naar de bibliotheek terug brengen.
Wilt U mij nog spreken, dan is daartoe tot a.s. Dinsdag gelegenheid.

* Origineel: Amsterdam, IISG.

Romein heeft de scriptie inderdaad geschreven; het origineel, met aantel(eningen
van Huizinga: Amsterdam, IISG.

I.

291

[ 294]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
12 april 1920

Beste Han.
Wij zijn sedert drie dagen weer hier. 't Is heerlijk am weer in je eigen boel
te leven na al die maanden in een Hotel. En zoo gezellig 't komen hier, de
hartelijke ontvangst van 't gezin Bruyns, de vreugde van Rotje die binnen·
kort vader wordt. 't Is touchant hoe zoo'n hondje na vier maanden weer al
zijn oude verknochte gewoonten terugvindt, en zieh weer geheel hecht aan
je precies als vroeger.
't Komen voor mij hier is wel heel anders dan verleden jaar, een dag herrie
maar, en nu zit ik al weer in mijn werk en in mijn heerlijk atelier. Verleden
jaar kwam ik moe en ongelukkig van al de oppakherrie hier aan, en moest
toen bijna 31/2 maand op mijn atelier wachten. Ik was toen fataal uit mijn
werk, nu ben ik er in, en heb intressant werk te doen ook.
Jet is goed, en is ook blij hier weer in de rust te glijden. De laatste weken in
Bussum waren erg druk, vandaar dat ik nog niet tot schrijven kwam. Wij
zouden wel erg graag eens hooren hoe 't je ging. 't Zal moeilijk zijn voor je, je
kinderen zullen over het verdriet wel nauwelijks spreken, kinderen kunnen
dat zoo slecht, en doen ofze 't niet zien en weten, behalve misschien als ze alleen in hun bedje liggen. Als je kunt wip dan eens gauw over om de B. H. ook
in 't voorjaar te zien.
Hartelijk gegr.
t.t. Rik
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 295]
Mathilde Jolles-Mönckeberg (Altona/Hamburg) aan Johan Huizinga (Leiden)*
r6 april 1920

Lieber Huizinga,
halten Sie es nicht für Interesselosigkeit, wenn ich so lange schwieg; zwei
Ihrer Briefe liegen noch unbeantwortet, obgleich sie mir grade so besondere
Freude gemacht haben durch den Ton echter Freundschaft, der hindurch
klingt. Aber ich finde immer, so lange man mitten im Kampf steht und sich
über den Ausgang desselben noch nicht klar ist, fällt einem das Schreiben
über sich selbst sehr schwer. Heute möchte ich auch weniger von mir spre·
chen als Ihnen sagen, wie unbeschreiblich leid mir der Tod Ihres Dierk ge·
tan hat. Dafür gibt es eigentlich keine Worte und je intensiver man mitfü.lt
je unmöglicher wird einem der richtige Ausdruck für dies Mitempfinden.
Ich habe mich diesen Winter so sehr um Koosje gesorgt, die sehr schwer
Scharlach hatte und sich so garnicht erholen konnte, dass ich die Angst und
Sorge um ein Kind wol kenne. Auch weiss ich, wie es ist, wenn man es her-

geben muss: nie werde ich jenen Abend in San Domenico vergessen als der
kleine Hendrik still und regungslos mit einem Ausdruck tiefster Weisheit
und Erkenntnis auf seinem kleinen Gesicht in seinem Bettchen lag - es sind
jetzt bald 18 Jahre her und doch tut es noch ebenso weh und ich finde auch
die Menschen verächtlich, die sich mit der heilenden Zeit vertrosten. Aber
was sagt Ihnen dies jetzt? Es steht so viel dunkles Leid in Ihrem Leben und
ich finde es bewundernswert, wie Sie sich damit abfinden. In mir ist so viel
Auflehnung gegen das Schicksal und wenn ich auch ganz eins bin mit dem
Ausspruch Montaignes: ''Das Schicksal tut uns weder Gutes noch Böses, es
liefert uns nur den Stoff und den Samen, den unsere Seele, mächtiger als es
selbst, gebraucht und wendet, wie es ihr gefällt. Je spröder und widerstrebender dieser Stoff ist, um so kraftvoller erweist sich an ihm unsere Fähigkeit zur Gestaltung von einem heraus'' - so ringe ich doch oft vergeblich mit
meinem Stoff und ich finde es namenlos schwer, sich selbst ein Leben aufzubauen und darüber vor allen Dingen zu stehen. Ich beherrsche es noch lange
nicht und wäre Ihnen dankbar, wenn Sie mir einmal sagten, wodurch man
eigentlich wirklich letzen Endes weiter kommen kann. Erfahrungen nützen
so bitter wenig und ich lasse mich immer vom Impuls hinreissen zu Gutem
und Bösem. - Ich hause momentan ganz alleine mit meiner kleinen Ruth
und der alten Marie, die schon fast 18 Jahre bei mir ist. Wir haben eine ganz
kleine Etage bezogen, leider ohne Garten, und so versuchen wir nur durchzuschlagen. Für die sogenannten ''kleinen Rentner'' wie man hier sagt, ist es
ja fast ein Ding der Unmöglichkeit, alle Preise wachsen ins Groteske und die
Einnahmen vergrössern sich nicht dementsprechend sondern verringern
sich. Es gehört eine grosse Portion Leichtsinn dazu, um immer noch hoffnungsvoll in die Zukunft zu sehen und sich nicht von diesen allerwiderwärtigsten und niedrigsten Sorgen unterkriegen zu lassen. Ich hoffe jetzt durch
Übersetzen etwas zu verdienen; es ist ein so beschämendes Gefühl und solche fatale Erkenntnis, mit 40 Jahren total unbefähigt zu sein, sich und seinen Kindern auch nur im geringsten vorwärts zu helfen. Wie hat es die jetzige Jugend darin unendlich viel besser! Wie selbstverständlich ist es beinah
von ihrem ersten Tag an, dass sie auf eignen Füssen stehen muss, dass sie irgend etwas gründlich erlernen muss, um möglichst früh selbstständig zu
sein, und wie macht dieses Bewusstsein sie froh und stark und ganz anders
selbstbewusst! Ich habe immer nur eine Luxusexistenz geführt, bin dazu erzogen und dahinein gewachsen und stehe nun eigentlich rat und hülflos den
andern Verhältnissen gegenüber. Das alles ist nicht leicht allein zu tragen.
Eine ganz herrliche Frische und Lebensbejahung geht von Jeltje aus und ist
sie da, dann verjüngt sie mich und giebt mir von Ihrem Mut und ihrer Freude etwas ab. Es wundert mich um so mehr bei ihr, weil sie es doch weniger
leicht als ihre Altersgenossinnen hat; sie hat schon in so manches hineingesehen, so viel Ernstes und Unerklärliches gehört, die ersten Illusionen sind
ihr alle zerbrochen und doch ist sie ein stralend glücklicher Mensch und für
Andre und mich ein grosser Segen und eine grosse Hoffnung. Ich war neulich auf ihre dringenden Bitten mit ihr und Andre 3 Tage in Berlin zusammen und das hat sie so intensiv genossen, dass sie mir hinterher schrieb: Wa-

293

rum könnte es nicht immer so ein? Aber ich will meinem Grundsatz folgen:

''man muss aus allem so viel machen wie nur irgend möglich, Gott helfe mir
dazu.'' Und das tut sie wirklich und das ist keine leichte Aufgabe bei zwei so
wunderlichen Eltern, denn so sehr wir uns gegenseitig schätzen, so schwer
wir uns entbehren können, so unmöglich können wir miteinander leben auf
die Dauer. Das ist wol sonderbar; selbst um der Kinder willen wäre es ausgeschlossen; meine Freiheit und ist es auch eine elende und schmerzvolle
könnte ich nie aufgeben. Ich weiss nicht, ob sich das alle Eltern einbilden,
aber ich finde unsere Kinder sehr eigenartig und für uns beide unverdient
nett und tüchtig. Andre war ja allerdings immer ein ausgezeichneter Vater,
viel mehr als irgendetwas andres, ein viel intensiverer Vater als ich Mutter
und das ist auch sicher der Grund mancher unüberbrückbarer Konflikte,
aber wir sind doch beide masslose Egoisten und so wundert es mich und
rührt es mich, solchen Reichtum an Güte und Anständigkeit mit zielbewusster Willenskraft bei unsern Kindern, speziell den beiden grossen Mädels zu
finden, sie sind viel weniger Lebensdilettanten wie wir. Wie komme ich nur
dazu, so offen mit Ihnen zu reden? Es war solche stille Stunde und ich dachte ganz ausgeruht an Sie beide, Mary und Sie. Nun will ich aber Schluss machen und Ihnen einen Gruss in alter Freundschaft schicken.
Ihre Tilli Jolles Mönckeberg

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 296]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
24 april 1920

B.H
Dank voor je brief. Wij houden je aan einde Mei, graag! Daar is een aardig
boekje dat heet ''Driehoeken bij ontwerpen van ornament'' door J.H. & J.M.
de Groot, uitg. Joh. Stimler A'dam 1896. 't Boekje lijkt onnoozel, maar er zit
veel meer in dan je eerst denkt (en de Bazel en Lauweriks zitten er ongenoemd achter). Als 't nog maar te krijg is, anders schrijf je via den uitgever
de Groot zelf maar, hij zal daar zeer gevleid door zijn, 't is een origineel en
een ijdeltuit, van wege zijn lange haren het wolkonijn genaamd en ook wel
de Imitatio J.C. 1 Ik zit vast in 't werkgareel, daar de ramen voor 't Lyceum2
over twee maanden kant en klaar moeten zijn.
Hart. gegr.
t.t. R.
Ik las die roman van Van Suchtelen,3 jullie hadden zeker extra fijn gedineerd
toen jullie dit aannamen.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J.H. de Groot (1865-1932), leraar ontwerpen aan de Quellinusschool te Amsterdam.
2. Voor de aula van het Amsterdams Lyceum vervaardigde Roland Holst in totaal ze•
ven ramen, tn 1920, 1922 en 1927.

294

3. Nico van Suchtelen (1878-1949), schrijver en uitgever ('Wereldbibliotheek');
''Demonen'', De Gids 84 (1920) I, 1-42, 187-229, 351-408; II, 1-44, 181-221, 357-401.

[ 297]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
•
14 me11920
Beste vriend je briefvan 21. III heeft mij inderdaad niet bereikt en ook je briefvan 19.
IV heeft lang gelegen. Ik was op reis en had, daar ik zeer moede was, thuis
verzocht mij geen brieven op te sturen, om eens eenige weken niets van de
buitenwereld te merken. Toen ik voor eenige dagen terug kwam vond ik
hem. Hoe graag zou ik je de hand drukken en een avond met je praten - en
hoeveel ligt er tusschen ons. Wat je schrijft klinkt als een kreet uit de verte
en ik ben zeer bedroefd over dit zonderlinge toeval: er ligt iets wreeds in, dat
juist deze brief zoolang gesloten ergens liggen moest.
Ik heb een herinnering aan een ontbijt te Groningen met vroolijke kinde·
ren, waar wij met Elsje over een kinderboekje spraken en waar Dirk een aar·
dige, openhartige, blonde jongen was - een van die jongens, die men hoopt
terug te zien en die men zieh onwillekeurig als student, als jonge man voor·
stelt. In mijn geheugenis is hij natuurlijk zoo gebleven - alleen is door zijn
vroegen dood het beeld weer duidelijker en scherper geworden. Je hebt gelijk
de tijd is heel ernstig - ook afgezien van alles, wat wij verliezen. Er komen
dikwijls oogenblikken waarop ik mij afvraag of de wereld waarin wij leven,
werkelijk de moeite van dit leven waard is. Op mijn reis kwam ik toevallig in
de buurt van Beuron 1 - ik liep door het dal van de Donau - en het schoot mij
te binnen, dat in het Benediktijnerklooster een Hollander wonen moest: een
zekere Verkade, 2 een schilder; je kent zeker zijn naam wel. Hij was voor der·
tig jaren een vriend van Roland Holst; ik hoorde toen veel over hem. Later
werd hij roomsch - ik zag fresco's van hem in de San Dominico, schreefin de
Telegraaf daarover en kreeg een briefJe van hem ... dat ik natuurlijk vergat te
beantwoorden. Dit keer besloot ik hem op te zoeken en hij ontving mij. Ik
had de katholieke gevoelens, die mij vroeger wel eens bezielden zoo tamelijk
vergeten - Thijm jr3 noemde ze met een aardig woord sympathisch-dilettan·
tisch - en het was een wonderlijk gevoel plotseling weer in een klooster die
oude wierooklucht te snuiven. Hoe heb ik pater Willibrord o.s.B. benijd en
veracht. Wat is het gruwelijk en heerlijk waarlijk buiten de wereld te staan,
niets te weten van armzalige revoluties en na alle menschelijke beroerselen te
hebben afgeschud, zieh ergens op een brug tusschen dood en leven te bevinden - in vroeger tijden had ik misschien ezelsbrug met een vraagteeken geschreven - maar het kan ook een engels brug zijn. Ik had een wonderlijke rilling van berouw en dankbaarheid toen ik over den drempel weer in de zonni·
ge, lamlendige wereld terugtrad. De gaaf, die ik bij jou bewonder, ook in
ernst en treurigheid het schoone te zien, bezit ik helaas niet; zoodra ik bedroefd ben, verdwijnt al het mooie en schijnt het heelal mij een doove noot -

295

Wel bedankt voor je vriendelijke poging voor Koosje en Thys huisvesting
te vinden. Zij zijn op het oogenblik bij familieleden in Gelderland. Koosje
voelde zieh bij de v.d. Waalsen niet heel gelukkig. Zij heeft een heel andere
opvoeding gehad dan de kinderen van Jan en bij alle liefde en vriendelijkheid
kwam haar persoontje in dat huisgezin ietwat te kort. Ik hoop dat de kinderen in Juli weer naar Duitschland kunnen komen. In Augustus wou ik graag
met de heele Familie nog veertien dagen in de bergen.
Over het Museum schrijf ik binnenkort - mij dunkt er zou een oplossing te
vinden zijn - op het oogenblik zit ik diep in mijn College over de Hollandsche Renaissance.
in oude vriendschap
A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Beuron, Baden-Württemberg, herbergt het moederk!ooster van de congregatie
van Beuron (Benediktijnerorde).
2. Jan Verkade.
3. Lodewijk van Deyssel.

[ 298]

Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
•
•
5 JUill 1920
B.H.
Gisterenavond laat kwam ik uit Haarlem terug, 't raam is klaar en voldoet
mij goed. Ik heb die zes weken die ik aan 't werk besteed heb, als een razende
moeten werken. Dus tot Woensdag, dat is heel gezellig, ik kom je dan tegemoet tot Zundert. 1 Denk er om dat als 't siecht weer is je de tram kunt nemen
die 20 min. na aankomst van je trein vertrekt. Zoudt je mij een groot plezier
willen doen en twee gewone niet te zware hondenkettingen voor mij willen
koopen en medebrengen, hier kan ik ze niet krijgen en ik vergat ze in Haarlem te koopen. Zij zijn voor Rot, dus voor een hond zoo groot als een terrier.
Dank voor je overdrukken, het stukje over E.W. 2 genoten wij zeer, 't is bijzonder goed en raak, en je vergelijking over 't rooken zal, ik voorspel 't je,
klassiek worden.
't Andere stuk las ik nog niet. Ik heb een m 3 post afte doen dus dag!
Hart. gegr.

R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Huizinga bezocht de Buissche Heide van 9-12 juni.
2. J. Huizinga, ''Adspice ... '', n.a.v. Erich Wichmann tot r920. Ajbeeldingen en geschriften. Met een inleiding van Dr. W. Vogelsang (Amsterdam 1920), De Gids 84
(1920) II, 491-495 (V.W. VIII, 485-489).

[ 299]
Johan H11izinga (Leiden) aan Anna Veth-Dirks*
•
•
9JUnlI920
Waarde Mevrouw Veth,
Hartelijk dank ik U voor Uw brief. De levendige bijzonderheden, die U
van zooveel jaren geleden nog in het geheugen zijn, en die ik natuurlijk vergeten bad, roeren mij, en zijn mij als een verrijking van de herinnering aan
de twee, die mij zoo lief waren, en die mij nu beiden zijn voorgegaan naar
hun bestemming. Als ik die stem weer hoor, zooals Uw woorden die voor mij
opriepen, en daa1mee den geheelen toon van het oude geluk weer hoor klinken, dan kan ik mij nauwelijks voorstellen, hoe ik nu nog leven kan, dan is
mij het heele leven van nu als een dorre ballingschap. Maar ik weet, dat ik
aan zoo'n gevoel niet zou mogen toegeven, en ik kan dat gelukkig ook weerstaan.
Hoe graag zou ik Zondagavond blijven! 't zou mij niet alleen bijzonder
aangenaam wezen, maar ook juist geschikt uitkomen, om dan Maandag naar
de Akademievergadering in Amsterdam te gaan. Maar het kan niet: Zaterdag
komt mijn schoonmoeder hier enkele dagen, en daarom had ik reeds besloten
de Akademievergadering te laten schieten, en Zondagavond niet te laat weer
thuis te zijn.
Maar mag ik terstond een anderen dag voorstellen voor een ''gewoon'' bezoek? Zaterdag ro Juli heb ik een vergadering in Utrecht, en zou dan 's
avonds in Bussum kunnen komen. Dat kunnen we a.s. Zondag wel verderbespreken.
Ik sta op 't punt, om, na weken druk werk, twee dagen te gaan luieren op
de Buissche Hei, en 't schijnt zoo waar, dat ik mooi weer mee krijg.
Hartelijke groeten aan U drieen, en tot spoedig ziens,
Uw tg. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.

[ 300]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
r2 juni 1920
Beste vriend,
Wel bedankt voor de overdrukjes. Als ik een van je lezers was, die je minder goed kennen, zou ik misschien zeggen: ''die meneer geeft over dat Dürerboek ook niet meer dan hij kwijt wil zijn'' - Daar ik je echter, tot mijn vreugde, op dit punt vrij goed ken, kan ik mij ongeveer voorstellen, wat er bij het
schrijven van dat stukje 1 zooal in je omging. Het was inderdaad een buitengewoon moeilijk geval. Toen ik voor een maand ofwat dat pompeuse boek onder mijn neus kreeg, had ik twee gevoelens, die men familiaar ongeveer zoo
zou kunnen uitdrukken:
a J onge, jonge, dat kan er eigenlijk niet mee door!

297

ß Als

je toch zoo'n boek schrijft, doe je misschien maar beter het zoo te
schrijven -Het ongeluk/Het geluk wil, dat Veth en Muller blijkbaar geen vaag besef
hebben van alles wat er in de laatste jaren over Renaissance, Humanisme en
Reformatie gedacht, gedrukt en gedaasd is. ''Nicht durch Fachkenntnis getrübt'' - is hier het juiste woord, Maar indien ze dat alles gelezen hadden wanneer ze er achter gekomen waren, hoe moeilijk en gecompliceerd al die
problemen zijn ... ja, dan hadden ze waarschijnlijk hun boek niet de wereld in
gestuurd.
En dat zou toch jammer geweest zijn. ·
Wanneer men uit het heele ding ongeveer tweehonderd grove en naieve
malligheden schrapt, blijft er iets over wat toch eigenlijk wel aardig is - waar
ik ten minste wel iets aan heb. Wel een beetje pretentieus - misschien meer
lawaai dan de eierkoek waard is, maar toch ... Dat ik zoo mild ben, komt ten
eerste omdat ik je grap over het ''Bewijs van Lidmaatschap van de Renaissance-Societeit'' zoo volop genoten heb, maar ten tweede ligt er op mijn schrijftafel: Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, philosophisch-philologische und historische Klasse Jahrgang 1919 1. Abhandlung: Die Weltwiedergeburtsidee (sie!) in den neueren Zeiten I. Der Streit
um die Renaissance und die Entstehungsgeschichte der historischen Beziehungsbegriffe Renaissance und Mittelalter von Karl Borinski2 - Oefl
Zie je, dat is de keerzijde van de medaille, en hoewel dat boekje een veel
modester uiterlijk heeft, schreeuwt Borinski toch eigenlijk nog harder over
zijn struifdan Veth en Muller.
Als ik het wel beschouw zijn Veth en Muller - wat een heerlijke kombinatie voor een soliede kruideniersfirma te Gorkum of Zalt Bommel - zijn
Veth & Muller een paar vlijtige, bedaarde oude heeren, die eventjes aan
3
Schotel herinneren, en die uitstekende stof geleverd hebben voor ... een artikel of een nieuw boek van Huizinga - want dat op het Herfstgetij een Lente
moet volgen staat vast; of die Lente nu Renaissance heet of anders, doet er
minder toe.
Nu nog iets over ons Museum. Vindt je het zoo onmogelijk zoo iets als een
combinatie van museum en Tentoonstelling te maken? Mij dunkt de Prentenkabinetten hebben in de laatste tijden iets dergelijks geprobeerd. Ik stel
mij een gebouw voor, dat uit twee gedeeltes bestaat. Ten eerste een paar
groote en eenige kleine tentoonstellingszalen met bovenlicht en zijlicht, waar
schilderingen kunnen worden opgehangen - etsen, houtsneden, waar meu·
bels en vitrines tot hun recht kamen; misschien zelfs een eenigzins panopticumachtig zaaltje, dat men op verschillende manieren decoreeren kan. Ten
tweede, daaraan grenzend, een aantal depöts of magazijnen, smalle lange zalen - zooiets als de gaanderij die van de Uffizzi naar Pitti loopt - waar men
schilderijen in verdiepingen boven elkaar hangt, waar kunstvoorwerpen van
iedere soort zoo kunnen worden neergezet, dat ze zoo min mogelijk plaats
wegnemen, maar toch nog te zien zijn. Daarbij een bibliotheek, werkkamers
voor studenten, een collegezaaltje en wat dies meer zij. De eerste afdeeling is
voor het publiek, de tweede voor de ''Wetenschap'' - Negen tiende van de

suffe oude heeren die als opzieners in de tegenwoordige musea het publiek
met hun chronische verveling aansteken, wordt vervangen door handige
technische assistenten, die met kunstwerken kunnen omgaan. In plaats van
den almachtigen directeur verschijnt een Raad van Beheer.
Nu beginnen de tentoonstellingen. Het eerste verreljaar komt een of ander
groot schilder aan de beurt. In de groote zalen hangen wij de schilderijen, die
wij van hem hebben, in de kleine zijn teekeningen, zijn zwart-en-wit kunst,
reproducties van schilderijen die elders zijn, werk van leerlingen. Wij zouden hier al kunnen beginnen een zaaltje in te richten met meubels, kleeren en
voorwerpen uit zijn tijd - noodig is het niet, misschien doen wij zelfs beter
dit tot een volgende gelegenheid uit te stellen. Wij laten echter in dezen tijd
lezingen over hem houden en zijn werk verklaren.
Vervolgens iets anders. Laten wij zeggen: de Muziek uit de 16e en 17e
eeuw. Nu komen de schilderijen en prenten waarmee wij in Holland dit
hoofdstuk kunnen illustreeren, de instrumenten zelf, de oude partituren - alles wat er bij hoort. Daarbij concerten.
4
Ben je indertijd op de tentoonstelling van het Gouden Vlies geweest? - Er
was een beetje te veel, maar als idee was het niet kwaad.
De nieuwe hoofdstukken kamen van zelf. God zegen de greep: Michiel
Adriaansz. de Ruyter (scheepsbouw en vloot); de Graven van Holland; Lieven de Key of Jacob van Campen; de Hollandsche tuin; de boekdrukkerij;
Rembrandt's leerlingen; de Pruikentijd; Delftsch aardewerk; het Portret; invloed van de Oudheid op onze schilders; het landschap; de Allegorie; de
kleederdracht van Oldenbarneveld tot Jan de Wit; het vorstenhuis; Gildestukken en anatomische !essen; het Oude Testament ...
Heb je er tegen, dat iemand die van buiten kamt niet alles ziet wat wij aan
schatten bezitten? Hij kan een andere keer terugkomen - hij kan, mits hij be·
wijst op de hoogte te zijn, in de magazijnen rondgeleid worden. Lieve Hemel, een Rotterdammer of Berlijner, die in Amsterdam naar den Schouwburg gaat, verlangt toch ook niet alle stukken te zien, die daar op het repertoire staan en is te vrede met dat wat ze toevallig spelen. Enten slotte zijn onze
musea toch geen aanhangsels van de ''Vereeniging tot bevordering van het
vreemdelingen verkeer'', maar een middel om ons volk, onze stadgenooten te
verkwikken en op te voeden.
Weet je waarom het zoo moeilijk is in het beste ''Conversationslexicon'' te
lezen? Omdat ik wanneer ik iets over de Vedas wil weten, eerst terecht kom
bij de Vereenigde Staten, bij de Ventilatie, bij Venetie, bij Vogels, bij Vulkanen, bij Vogezen en Volksliederen, en omdat al die interessante V's mijn belangstelling in de Vedas lang voor ik aan het lezen kom, tot een minimum gereduceerd hebben. Nog eens: associaties, die mij opgedrongen worden zijn
gevaarlijk.
Ben museum is een kaartspel, het moet telkens opnieuw geschud, en gecoupeerd worden, dan wordt een nieuw spel gegeven met nieuwe troeven.
Maar niet toevallig. Wij moeten bewust uit deze materie alles halen wat er
aan schoonheid en wetenschap in zit, door ze telkens anders te groepeeren.
De aesthetische indruk van een schilderij wordt niet minder, wanneer wij

299

het telkens in een andere omgeving zien, telkens beleven dat het een nieuwe
beteekenis krijgt. Ook hier geldt: bocca bacciata non perde ventura, anzi rinuova come fa la luna. 5 Mij dunkt Holland is juist het land zoo iets te probeeren - wij hebben de kunstwerken - wij hebben de menschen, die de verschillende strekking die in een kunstwerk zitten kan begrijpen. Zouden zieh de
twee soorten van musea, het historische museum en het kunstmuseum niet
in het beweeglijke museum laten vereenigen?
Ik zou den nar van Frans Hals willen zien: een keer met andere schilderijen
van Hals, een keer in een omgeving van muziekinstrumenten, waar ik hoor
wat hij gespeeld kan hebben, een keer op een tentoonstelling die vertoont
hoe de schilders van de r5e tot de 2oe eeuw halve figuren op het doek gebracht hebben - misschien nog tien keer op een andere manier en ik geloof
dat ik hem telkens weer zou bewonderen, telkens beter begrijpen, telkens op
nieuw dat ekstatische gevoel zou hebben, waarvan je in je stukje gesproken
hebt.
Met hartelijke groeten
je A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

J. Huizinga, ''Dürer in de Nederlanden'', n.a.v. J. Veth, S. Muller Fzn., Albrecht
Dürers niederländische Reise (2 dln. Berlijn/Utrecht 1918), De Gids 84 (1920) II, 470484 (V.W. IV, 317-329).
2. Deze studie van Karl Borinski is door Huizinga gebruikt in zijn in oktober/november versehenen ''Renaissancestudien 1: het probleem'', De Gids 84 (1920) IV, 107133, 231-255 (V.W. IV, 231-275). Karl Borinski (1862-1922), literatuurhistoricus,
hoogleraar te München.
3. G.D.J. Schote! (1807-1892), auteur van talrijke populariserende geschiedwerken.
4. De tentoonstelling 'Het Gulden Vlies' te Brugge in de zomer van 1907; verg. Huizinga aan Jan Veth, 2 september 1907 en aan H. Th. Colenbrander, 22 september
1907.
5. 'een mond vergaat niet van het kussen, maar vernieuwt zieh als de maan', uit Verdi's J:lalsta~~I.

[ 301]
A.J. Barnouw1 (New York) aan Johan Huizinga*
29 juni 1920
Hooggeachte Professor.
Naar aanleiding van een aankondiging van uw ''Herfsttij der Middeleeuwen'', die ik voor The Review geschreven heb, is mij van verscheiden kanten,
onder meer in een schrijven van Professor Croll2 in Princeton, de vraag gesteld of er geen Engelsehe vertaling van bestand of in de maak was. Ben begaafde leerlinge van me is bezig uw eerste hoofdstuk te bewerken, om te zien
ofzij de taak eener vertaling zou aandurven in geval u toestemming gaftot de
uitgave van uw boek voor een Engelsch-lezend publiek. Mag ik haar zeggen
dat zij voort kan gaan, indien het eerste hoofdstuk haar den moed er toe
geeft? En war zouden, in dat geval, uw voorwaarden voor het vertaalrecht
zijn? De controle over de bewerking blijft, zoo u dat wenscht, geheel in uw
300

hand. Ieder hoofdstuk kan, in manuskript of proefdruk, u worden toegezonden ter keuring.
Hoogachtend
uw dw. A.J. Barnouw

*

Origineel: Leiden, UB.
1. A.J. Barnouw (1877-1968), anglist en neerlandicus, vanaf1918 in New York redacteur van The Weekly Review en sedert 1919 bekleder van het Koningin Wilhelminalectoraat aan Columbia University in New York, dat in 1921 werd omgezet in een
professoraat in de Nederlandse geschiedenis, taal en literatuur.
2. Morris W. Groll (1872-1947), hoogleraar Engelse letterkunde te Princeton.

[ 302]

Johan Huizinga (Leiden) aan A.J. Barnouw*
13 juli 1920

Zeer Geachte Heer Barnouw,
Toen ik indertijd van den uitgever de recensie van mijn boek in The Review ontving, had ik eenig vermoeden, dat deze van Uw hand zou zijn, en
het is mij zeer aangenaam, dit thans bevestigd te krijgen en U dankte kunnen zeggen voor Uw waardeerend artikel.
Niet minder geldt die dank de verdere belangstelling, door U aan dat werk
gewijd. Wat mij betreft, ik zou het hoogst aangenaam vinden, indien van het
boek een Engelsehe vertaling verscheen, en natuurlijk zeer bereid zijn, tot
het welslagen daarvan mee te werken. Gemakkelijk zal het vertalen niet zijn,
en ik moet hopen, dat Uw leerlinge er den moed toe vindt. Indien daartoe
kan bijdragen, dat ik genegen ben, geregeld over de vertaling te adviseeren,
wil ik gaarne, dat U haar daarvan de verzekering geeft.
Nu is er een punt, dat de zaak iets gecompliceerder maakt. Binnenkort
moet ik beginnen met de herziening voor den tweeden druk. Ik weet nog
niet, hoeveel ik wijzigen zal, en het is dus nog wel tijd, om later te overwegen~ in hoeverre daarmee bij de vertaling rekening dient te worden gehouden.
Wat de voorwaarden aangaat, waaronder ik het vertaalrecht zou afstaan,
dat kan ik moeilijk bepalen. Het is mij niet te doen, om er een groote winst
uit te slaan, maar een billijk profijt is mij toch niet onwelgevallig. Ik weet
volstrekt niet, wat ik in een geval als dit een Amerikaansehen uitgever zou
mogen vragen, ook in verband met het honorarium, waarop de vertaalster bij
den uitgever aanspraak zou hebben te maken. 1-Iet liefst zou ik U willen verzoeken, om in dezen mijn bemiddelaar te zijn, en indien het tot onderhandeling met een uitgever komt, namens mij een voorstel te doen, dat U billijk
voorkomt.
Wel zou er mij aan gelegen zijn, dat de vertaling verscheen bij een solieden
uitgever, die ook in staat is, het werk ''er in'' te krijgen, en liefst ook in Engeland het te verspreiden.
Zou het dus niet het beste zijn, wanneer U mij de vertaalproeve van het

eerste hoofdstuk, zoo de vertaalster zelf er moed in heeft, toezondt? Indien U inmiddels reeds andere stappen meent te kunnen doen, kan ik U daarvoor slechts
dankbaar zijn. Met belangstelling zie ik derhalve Uw nader bericht tegemoet.
Hoogachtend
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 303]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Middelburg)*
rg juli 1920 (poststempel)
B.H.
Je bent nog niet van mij af, o latinist. Schrijf mij eens hoe of in 't Latijn
is ''Bloeiende voor de 43ste maal''. Je mag 't verschikken zoo als je wilt als
dit maar de beteekenis blijft. Kan dan 43 in cijfers blijven zoo (43) ofXLIII.
't Is goed als jongens met vacantie eens een thema krijgen.
Hart. gegr.

R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 304]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Middelburg)*
23 juli 1920 (poststempel)
Beste Ran.
Je bent de beste, en die eerste vertaling lijkt mij prachtig juist door dat ''ieder jaar weer anders'' .1 Ik heb 't noodig voor een affiche van de Holl. Teeken
Mij maar 't zal nog te bezien staan of ik 't voor dit jaar kan maken, want ik
heb eigenlijk allerlei werk dat v66r moet gaan. Prettig dat jullie 't zoo gezellig hebben, en 't je troepje zoo'n goed doet. Zijn de Van Schendel's nog in
Domburg of zie je ze nooit? Als je van af 't duin naar zee tuurt en dan je
hoofd schudt over ons niet-bewonderen van Walcheren dan doe je fout want
dan zie je de zee, en die bewonderen wij ook. Maar draai je dan om en kijk na
't vlakke land, vlak van welvarendheid zonder boomen, al maar tarwe en
kool, vette koeien, vette paarden en magere calvinisten. 't Is de rekening courant van Holland, en 't eindigt met een dik saldo. Brabant is er een romantisch pandjeshuis bij vergeleken, en 't Gooi een soort universite nouvelle.
Maar Domburg is heerlijk, en Middelburg is charmant, en jij bent de beste.
Hart. gegr.
R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. 'Floruit per vices XLIII annos', tentoonstelling van de Hollandsche Teekenmaatschappij in Pulchri Studio, 's-Gravenhage, 4-30 september 1920.
302

[ 305]
Jakob Huizinga 1 aan zijn vader Johan Huizinga (Leiden)*
augustus 1920 (poststempel)2
Lieve Vader.
Wij zijn hier 3 goed en wel aangekomen en hebben van Rozendaal af heel
geschikt gezelschap gehad. Ik vind het een erg leuk huis, ik heb een klein kamertje aan de achterkant en Leonhard een groote ook achter. 't Gaat · met
4
oom en tante best, tante ziet er goed uit maar erg grijs. Was Hinzop niet
verschrikkelijk blij, ik verlang erg naar hem. Moeten we voor Retha nog een
kleinigheidje meenemen? Schrijf jullie me gauw eens een briefkaartje terug?
De groeten aan de heele familie van je
Jakob
P.S. Vanochtend zijn we in de auto naar de veiling in Geldermalsen om
manden vruchten te brengen. We hebben heerlijk geracet.
Nu dag!
Jakob
* Origineel: Familie Huizinga.
I. Jakob H. Huizinga (*1908), tweede zoon van Huizinga; vanaf1936 Londense correspondent van de NRC; auteur van o.a. biografieen van Rousseau en Paul Henri Spaak.
2. Het cijfer van de dag is onleesbaar.
3. Culemborg, bij Huizinga's zwager J.C. Schorer.
4. De hond.

[ 306]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
17 augustus 1920
B.H.
Gelijk hiermede zend ik je een afdruk van 't affiche,waar ik je spreuk in toepaste. Je krijgt meteen een nieuw thema, - je ziet ik buit je uit, ''L'enthousiasme virile'' hoe zoudt je dat in 't latijn vertalen. Daar is geen haast bij. Ik kom
net uit R'dam waar ik even moest zijn. Ik zit nog tot over mijn ooren in 't werk.
Hart. gegr.

R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 307]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
23 augustus 1920 (poststempel)

B.H.
Wij zitten bij een houtvuurtje, en dat is geen luxe als je niet beschimmelen
wilt, nu er van verdroogen geen sprake kan zijn. Als jij die thema niet kunt

maken, wie zal 't dan kunnen. Dan geef ik 't Latijn op, ... maar 't Grieksch
nog niet, is l'enthousiasme virile in 't Grieksch wel z66 kort te vertaten? Toe
doe dat dan, maar dan moet je mij de letters echt voor teekenen anders wordt
't niets. Ik vind letters in een rand altijd zoo mooi, in welke taal 't is, doet er
minder toe, in dit geval behoeft de meid 't niet te kunnen lezen. ''En jij kunt
't evenmin'' kunt je met recht zeggen, maar toch vraag ik er om. Je pessimistische aankondiging dat je eerst in Nov. hier kunt komen blief ik nog niet te
gelooven, wie zegt je dat wij in Nov. nog hier zijn. Je zult 't wel kunnen vervroegen als je wilt. Binde van deze maand komen de Veth's hier voor een
paar dagen, als ze 't maar een beetje goed treffen, 't is voor Jan Piet een heel
besluit zoo naar 't echte boerenland afte zakken, maar als er zon is en warmte zal 't hem nog wel mede vallen.
Hartelijke gr. van ons
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 308]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
I september 1920 (poststempel)
B.H.
Dank je wel voor je laatste tijding. Wij kunnen in dit geval geen eens zeggen het zou wel kunnen maar 't zal niet gaan, want 't kan heusch niet.
Wat een domkop ben ik met dat ''virile'', en om dan met een zoo fout gespeld woord anderen nog herrie te geven.
De Veth's zijn niet gekomen, eerst verschikt toen afgetelegrapheerd, ik
heb Jan dadelijk gezegd dat hij niet zou kamen. En een zuster van rnij die
ook zou kamen schrijft ook net af. 't Is van de zomer met allerlei gasten telkens zoo gegaan, nu zitten wij met patrijzen, een prachtig extra gesoigneerde
bloemenborder en een opgepoetst huis voor niets.
Hart. gegr.
t.t. R.
1
En Kees ridder geworden. Ik was blij er tenminste een paar kennissen onder
te hebben, dan voel je je roch daardoor al iets meer.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Cornelis van Vollenhoven was ter gelegenheid van koninginnedag benoemd tot
ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw.

304

[ 309]
Jakob Huizinga (Leiden) aan zijn vader Johan en zuster Elisabeth Huizinga
(Venetie)*
14 september 1920

Lieve Vader en Elsje!
Hier komt mijn eerste briefkaart. Hebben jullie een mooie reis gehad. 't
Zal wel. 't Is hier wel erg stil met z'n 4en aan tafel. Agnes 1 heeft vanochtend
mijn boterham afgepakt en over de plaats gesmeten daarom geefik haar morgen een boterham met mosterd en peper, heerlijk! Het is bij ons erg onsmakelijk in de klas. Gister een meisje, vandaag een jongen die overgeeft op de
bank. 't Bevalt me nog altijd op 't gym. Jullie de reis zeker ook wel. Hinzop
wou vanavond weer niet binnen komen en wordt geheel verkeerd behandeld.
lk zal maar veel schrijven.
Nu daaag een kus van jullie
Jakob

*

Origineel: Familie Huizinga.
r. Agnes de Sitter (*1908), dochter van Huizinga's vriend Willem de Sitter.

[ 310]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
I oktober 1920

Beste vriend met dit stukje loop ik nu al eenige maanden in mijn portefeuille en kom er
niet toe, er de captatio benevolentiae bij te schrijven, die het - helaas! - niet
missen kan. Het was mijn inauguratiespeech 1 - ik kon hem niet laten drukken, daar dit tegenwoordig te duur is; ik stuurde hem aan een tijdschrift,
maar daarvoor bleek hij te lang; toen ging ik aan het snoeien en haalde er negentienden van de citaten en mededeelingen uit, die V en VI tot een geheel
maakten; daarna walgde ik van het ding en verzocht een student de drukproeven voor mij door te zien. Eindelijk verscheen het! Wat mij, toen ik het
voorlas, vrij behoorlijk scheen, was nu een schunnig, onvolledig, slecht gekorrigeerd artikeltje geworden - een naar geraamte waaraan hier en daar nog
eenige lapjes vleesch hingen.
Wat voor zonderlinge beletsels loopen door mijn leven: ik schaamde mij
zoo, dat ik het jou kwalijk nam, dat ik het je moest sturen; ik schaamde mij
nog meer het eenvoudig in de prullenmand te gooien ... en in mijn kwaadaardigheid schreef ik heelemaal niet. Daar je, naar ik geloof, een zekere ''aequanimitas'' hebt, zul-je over deze ''psychologie'' glimlachen.
Basta - hier komt het lor.
Je kaart uit Venetie woelde heel wat herinneringen op - ik weet nog hoe je
in Florence een latijnsche briefkaart aan je kleine broertje schreeft met een
prentje van het bronzen zwijn - er zijn op die reis dagen, die ik nog van uur
tot uur kan reconstrueeren. Hoe gaat het eigenlijk Jean Philippe, 2 die de ita-

liaansche koetsiers hun ''girate'' plag te geven? When shall we three meet
again?
En hoe staat het met Spanje? 3
Ik schreefje nog niet, dat ik uit geldzorgen mijn ziel aan den duivel videlicet een duitschen uitgever verkocht heb, en voor den ''Insel-Verlag'' bezig
ben een aantal boeken in verschillende talen uit te geven of altans de verantwoordelijke redaktie op mij heb genomen - daarbij zijn ook de Memoiren
van de H. Teresa - wat is dat een verbazingwekkende dame! Ignatius en wat
na hem komt, is toch ook een merkwaardig stukje ''Renaissance'' - dit ''Libro de su Vida'' heeft mij in eens weer in de ''Gegenreformation'' gesmeten.
Wij weten veel te weinig - en wanneer wij beginnen een beetje kijk op de
dingen te krijgen ... wat hebben wij dan nog? Ik heb de hoop opgegeven de
verstrooide kraaltjes van mijn wetenschap ooit aan een draadje te rijgen - en
er is bovendien niemand, dien ik er plezier mee kan doen.
Hartelijke groeten
in oude vriendschap

A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Verg. Andre Jolles aan Huizinga, 29 december r9r9, n. I.
2. J.Ph. Vogel.
3. Verg. Andre }olles aan Huizinga, 20 oktober r9r9.

[ 3rr]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
rr oktober 1920
Beste Han.
Zoojuist haalde ik je brief uit Achtmaal, met de goede berichten over de
kinderen, en de opgewekte berichten over je reis en over 't zijn van Elsje in
Lausanne. Dat was alles heel prettig om te krijgen, zoo ook je briefkaarten
van de reis die wij beide kregen. Met J any gaat 't goed, hij kreeg een abces in
den endeldarm en 't zag er angstig uit eerst, maar 't verloop is goed maar de
plaats lastig voor 't heelen, dus hij zal nog niet zoo gauw uit 't ziekenhuis
weg mogen. 't Is wel hard voor hem, hij die juist zoo dol op 't najaar is, en
wat voor een najaar nu! Wij hebben nog niets geen plannen voor van den
winter, en zullen hier wel heel lang blijven, wij schieten hier al meer en meer
wortel, en gaan erg opzien tegen plannen die 't materieele leven weer z66
veel, zoo gruwelijk veel gecompliceerder zouden maken, zonder 't geestelijk
leven zoo buitengewoon te verrijken. Wij zoeken den uitweg en als je hier
komt dan wed ik dat wij den uitweg wel al zullen weten. Ik benijd je dat je
naar Londen gaat, 1 toen ik 't gisteren zoo in de krant zag staan, <lacht ik
even, - ik ga mij aanbieden als reisgezelschap - maar daar komt toch niet
van, ik blijf nu maar in mijn werksfeer broeien totdat ik met alles klaar ben,
en dat is zeker in Nov. nog lang niet. Ik vind 't wel prettig aan zoo'n uitgangetje te denken, maar als ik dan zoo vervreemd, en verwilderd thuis kom,

dan lig ik nog twee weken daarna met mijzelf over hoop - en 't is nu juist
''peis'' ('t moet anders geschreven worden) en vrede. Morgen ga ik voor een
dag naar R'dam, en verheug mij daar erg op, 't is feitelijk voor 'teerst in vele
maanden dat ik zoo eens een dag uitga niet om mijn werk, en ik verheug mij
nu zoo'n beetje te gaan lummelen en rondneuzen, en wat vrindjes opzoeken.
Jan Piet en Anna 2 waren hier twee <lagen ruim, 't weer was prachtig en wij
hadden 't erg gezellig samen, en zij genoten ook van 't geheel, geloof ik. Ik
las gisteren met groote bewondering van Schendel's vervolgstuk, 3 ik vind 't
veel mooier dan 't eerste deel, maar ik vind dit dan ook prachtig, broeiend en
zwaar en rijk van coloriet. En Scharten, - 't doet er wel erg zelfbehagelijk en
nuffig naast en gezocht, - maar ik vergeef hem veel voor 't ''caoutchouc
beursje van het paard''. 4 Ik ben blij dat ik je overdruk5 toegezonden zal krijgen, de Gids mogen wij niet houden dus 't is erg prettig de stukken die je
graag bij elkaar nog eens over wilt lezen in je bezit te houden. Ik heb 't gelezen, maar niet bestudeerd, en dat moet 't toch eigenlijk, en dat zal ik ook
doen. 't Lijkt mij niet alleen boeiend maar ook zeer sterk gefundeerd. Daar
zijn schilders die hun heele leven niets anders gezocht hebben, dan uit te
drukken hoe of door 't licht alles in elkaar overgaat en alles in elkaar overvloeit. Daar zijn ook schilders die hun heele leven probeeren de dingen los
van elkaar te zien, en ze liever boven elkaar zetten dan achter elkaar. Tot die
laatste soort behoor ik, en ik denk dat dit door mijn mentaliteit wordt bepaald, die tot analoge opvattingen drijft ook buiten de schilderkunst om.
Maar ik vind niettemin Delacroix een groot schilder en Corot aanbiddelijk,
ja maar ja maar ja maar ja maar, een perzische schotel dat gaat d66r mij heen.
't Is zoo prachtig in zijn gewilde tegenstellingen en 't accentueeren daarvan,
en 't uit elkaar bouwen van de dingen. Zoodra ik ze heb, zal ik je een paar
overdrukjes zenden van dingetjes die je geen tijd kosten om te lezen, wacht,
een kan ik er in sluiten en doe dat, de ander zal ik morgen zien te koopen en
dan ook insluiten (zoo dat er niet in is koop dan even zelf de N. A'dammer
van jl. Zaterdag) daar staat weer iets in onder schuilletter (niet vertellen!) 6
maar van een artikeltje in Wendingen kan ik je nog geen overdrukje zenden,
maar ik hoop spoedig, nu ben je vast duizelig, 7 slaap wel, hart. gegr. allen
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Huizinga hield in november 1920 een voordracht te Londen over het thema 'renaissance en realisme'.
2. Jan Piet en Anna Veth.
3. Arthur van Schendel, Der liefde bloesems, verscheen in afleveringen in De Gtäs, het
slot 84 (1920) IV, 185-222.
4. Carel Scharten, ''De bloedkoralen doekspeld'', De Gids 84 (1920) IV, 56-106. Het
citaat op p. 81: 'Bij welk ander beest is appetijtlijk, wat bij het paard het naieve opendoen is van zijn zwart caoutchouc beursje onder den staart, om door te laten zijn
goedronden aalmoes voor de musschen?'
5. J. Huizinga, ''Renaissancestudien I: het probleem'', De Gids 84 (1920) IV, 107-133,
231-255 (V.W. IV, 231-275).
6. ''Overpeinzingen van een bramenzoeker'' en ''Gelukkig leed'', door R.I.K.
7. De laatste woorden zijn in de vorm van een spiraal opgeschreven, zodat men het
blad moet draaien om ze te kunnen lezen.

[ 312]

Ludwig Bernhard1 (Bozen/Bolsano) aan Johan Huizinga*
21 oktober 1920
Sehr verehrter Herr College!
Mein Reisetemperament hat mich verleitet, von Anfang August bis jetzt
unterwegs zu sein, und da ich meinen Standort häufig gewechselt habe,
konnte ich mir Post nicht nachsenden lassen. Jedoch habe ich mir in dieser
Woche aus Berlin berichten lassen, was dort auf mich wartet und höre, dass
Sie so freundlich waren, mir Ihr Buch zu senden. Herzlichsten Dank!
Die Besprechung2 liegt längst fertig in meiner Reisetasche, und ich will
gleich nach meiner Rückkehr, d.h. in den ersten Tagen des November mit
Meinecke3 darüber sprechen, dass er es veröffentliche.
Sie werden inzwischen von Ihrer italienischen Reise zurück gekehrt sein.
Es ist doch ein wunderbares Land, und ich habe es jetzt in Venedig wieder
so recht genossen.
Nun aber bin ich hier bei meinen deutschen Freunden, die furchtbar
schwer darunter leiden, dass das reindeutsche Volk nördlich der Salurner
Enge jetzt von Italien annektiert ist. 4 Man muss den Kopf schütteln, wenn
man sieht, wie alle Lehren des Krieges vergebens waren und wie durch die
Vergewaltigung fremdstämmiger wieder den Grund gelegt wird zu neuem
Völkerzwist.
Doch ich will lieber nicht politisieren.
Hier ist jetzt die Obstzeit und wir schwelgen in Trauben und Feigen und
Calvillen. Heute gingen wir von Gries aus durch blühenden Orangen, die einen berauschenden Duft verbreiteten, jetzt Ende Oktober! Das will ich mit
meiner Mutter noch 8 Tage geniessen, und dann geht es heimwärts. Sie erhalten dann sogleich Nachricht von mir.
Mit den besten Grüssen und mit Empfehlungen an die Dame Ihres Hauses
Ihr ergebenster
Ludwig Bernhard

*

Origineel: Leiden, UB.
r. Ludwig Bernhard (1875-1935), hoogleraar staathuishoudkunde te Berlijn.
2. Ludwig Bernhard, n.a.v. J. Huizinga, Menschen menigte in Amerika, Historische
Zeitschrift 124 (1921) 513-515.
3. Friedrich Meinecke (1862-1954), Duits historicus, hoogleraar te Straatsburg, Freiburg i. B. en Berlijn 1914-1928; 1894-1935 redacteur van Historische Zeitschrift.
4. Bij de vrede van Saint-Germain-en Laye (1919) werd Tirol opgedeeld: uit Noorden Oost-Tirol werd het Oostenrijkse bondsland Tirol, Zuid-Tirol viel tot aan de
Brenner Pas toe aan Italie.

[ 313]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
25 oktober 1920
Beste vriend daar het misschien nog eenige weken duurt voor de nieuwe Dekamerone·
vertaling verschijnt en ik mijn afdrukjes krijg, stuur ik je voorloopig een
drukproef als antwoord op je Renaissance-Artikel. 1 Je kunt er uit zien dat ik
2
nog een haartje consequenter ben dan Thode, Neumann etc. etc. en dat ik
het ''probleem'' vereenvoudig, door tout simplement de Oudheid niet te la·
ten ophouden en Boccaccio tot een jonger tijdgenoot van Theokritos te ma·
ken. Je artikel bevalt mij goed en ik ben benieuwd naar het vervolg.
3
Misschien publiceer ik binnen kort ook een klein Renaissance-studietje.
Herinner je je de negende geschiedenis van den zesden dag van de Dekame·
rone? De Anekdote van Guido Cavalcanti en de florentijnse Heeren? Mij
dunkt dat we daar een aardig voorbeeld hebben van hetgeen de dichters van
den dolce stil nuovo bij het woord ''rinascimento'' dachten. Het woord zelf
komt in de geschiedenis niet voor - maar het begrip wel: Guido de ''leven·
de''; de anderen zijn ''dood'' - Lees het eens na - het verbaast mij, dat er nog
geen mensch gebruik van gemaakt heeft Spoedig meer
hartelijke groeten
je vriend A.J.

* Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
1.

J. Huizinga, ''Renaissancestudien 1: het probleem''.

2. Henry Thode (1857-1920) en Carl Neumann (1860-1934), Duitse kunsthistorici,

trachtten in tegenstelling tot Burckhardt de renaissance geheel uit middeleeuwse oorsprong te herleiden.
3. Andre }olles, ''De facetie van Guido Cavalcanti (Renaissance-spaanders)'', De
Gids 85 (1921) II, 225-248.

[ 314]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
27 oktober 1920 (poststempel)
B.H.
Moeilijk is 't om aan 't werk te gaan als 't weer zoo mooi is, en als de zon
weg is maakt de maan de wereld z66, dat je 't heelemaal gekkigheid vindt om
naar iets anders te kijken. Zoo als 't gisterenavond was zoo zag ik 't mijn le·
ven nog niet, 't leek of je op de maan zelf was. Jammer dat je nu niet eens
kunt overwippen. Jet is 2 <lagen in Berlijn geweest, wel intressant maar vermoeiend, en zij is helaas erg verkouden teruggekomen, dus geniet maar half
van al de pracht. Welbedankt voor je gezelligen brief, aardig dat je die stuk·
jes wel goed vondt. De rust en de concentratie liggen hier zoo voor 't grijpen
dat je vanzelf wel eens tot ander werk komt. Daar komt er binnenkort nog
een, ik zal je die ook zenden. Over onze verdere plannen schrijf ik je nog

niet, als ik je te veel schrijf dan bevredig ik alle nieuwsgierigheid in je, en
dan kom je heelemaal niet. Ze trokken hier vandaag er op uit voor drijfjachten, ik moet dan altijd denken aan dat gezegde, ik meen uit Galsworthy1 '' A
bright day, I want to kill something'' maar ... als ik straks een fazant op tafel
krijg, ja dan ...
Hart. gegr. door ons
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. John Galsworthy (1867-1933), Engels romanschrijver, Nobelprijs voor de letterkunde 1932.

[ 315

J

Andre }olles aan Johan Huizinga*
5 november 1920
Je artikel 1 heb ik zooeven ontvangen, zooeven uitgelezen. Voortreffelijk!
Maar ik ben er toch ietwat bedroefd over en ik aarzel of ik ''eppur' si muove''
of ''et tu Brute'' roepen zal. 2
- ''Wie in haar een volstrekte eenheid van geest zoekt, uit te drukken in een
enkele formule, zal haar nooit in al haar uitingen kunnen verstaan'' 3 - etc Je hebt volkomen gelijk - en toch zit ergens in mijn geest of mijn ziel een
gevoel dat heel precies weet wat ''Renaissance'' is en wat niet. Weten is misschien een verkeerd werkwoord, maar dat doet er niet toe. Ben ik een droomer van de soort, die je in je eerste stukje beschrijft? - Of ben ik een oude
jood, die maling heeft aan kunst, kunstenaars en kunstgeschiedenis, maar die
heel zeker ruikt, of een voorwerp ''echt'' en ''iets waard'' is? In ieder geval
geloof ik - credo! - dat wanneer je mij een gedieht, een gebouw, een schilderij, een stoel, een karakter, een daad eventjes laat kijken, ik al heel gauw zal
kunnen zeggen: dat is nu Renaissance, en dat andere heeft met de Renaissance niets te maken. En ten tweede geloof ik, dat dit oordeel evenmin subjectief is, als het oordeel van den ouden jood over echt of valsch.
Onze tijd is zoo, dat wij van alle dingen zeggen: ze zijn vol tegenstrijdigheden, ze zijn uiterst gekompliceerd, men kan er alleen een pluralistische behandeling op toepassen, men kan ze alleen maar irrationeel zien enz. enz. Ik
ga tot op zekere hoogte daarmee mee, maar aan den anderen kant lijkt het
mij toch heel dikwijls dat wij bezig zijn onze eigen ingewikkelde zieleproblemen in de geschiedenis te gieten - ''Het is een ijdel streven den ''Renaissance-mensch'' te willen beschrijven'' 4 Ja, voor ons! Voor Jacob Burckhardt was het geen ijdel streven. En wanneer ik hem ook op honderd fouten of onjuistheden betrap bij zijn beweringen, zoo heb ik toch het gevoel dat hij zieh in de hoofdzaak: Renaissance of
Geen-Renaissance nooit en nergens vergist. Door zijn heerlijke mengsel van
Instinkt, Kunst en wetenschap heeft hij de physionomie van een zeker historisch verschijnsel te pakken gekregen en dat verschijnsel Renaissance genoemd. Wie hem leest voelt en begrijpt dat hij gelijk heeft - of wanneer je
310

liever wilt: gaat met hem mee. Hij heeft zelf ingezien dat dit een gelukkige
gooi, iets als een kunstwerk was, waaraan men niet meer peuteren moet vandaar dat hij van latere uitgaven niets meer wou weten. Toen zijn andere
lieden gekomen zooals Thode en hebben gezegd: ''wat jij daar beschrijft zit
eigenlijk al in zoo en zooveel vroegere dingen''. Daarop zou Jacob Burckhardt hebben kunnen antwoorden: ''Dat kan wel zijn, ofhet kan ook niet zoo
zijn, misschien is er ook iets dergelijks bij de Chineezen of de Mexikanen te
vinden - maar dat kan mij alles niet zoo heel veel schelen. Ik heb geprobeerd
van iets een persoonlijke karakteristiek te geven, daarbij heb ik natuurlijk
overdreven, en heb ik dingen weggelaten, maar in het algemeen is mijn karakteristiek toch zoo uitgevallen dat van nu af aan iedereen dit ''iets'' her kennen zal. Wanneer jij mij nu vertelt, dat een aantal trekken al bij den vader,
den grootvader ofbij de oudtante van dat iets voorkomen, dan is dat wel heel
interessant maar het doet tot dat, wat ik gezegd en vastgelegd heb, niets af'.
- Ik neem het je in het minst niet kwalijk, wanneer je mij zegt dat dit alles
gedaas is. Het zijn dingen, die men niet schrijven kan; ik ten minste niet!
Men moet om elkaar te begrijpen, elkaars gezicht zien en elkaars stem hooren - ik heb oogenblikken, dat ik de uitvinding van de schrijfkunst met alles
wat er aan vast is, voor een van de grootste vergissingen van het genus humanum houd en het neolithicum van ganscher harte benijden kan.
Zoo staat het ook met mijn politieke geloofsbelijdenis waar naar je in je
laatste brief gevraagd hebt - daarover kan men wel praten maar niet schrijven. In ieder geval schijnen mij ''links'' en ''rechts'' niet de uiteinden van
een rechte lijn:
rechts
links
Wat wij zoo noemen ligt op een rare kurf - ik weet niet genoeg van de wiskunde om het ding te kunnen beschrijven - en soms komen links en rechts
heel dicht bij elkaar. Dat weet ik, dat ik zeer revolutionair en zeer konservatief ben, en dat ik het allerverste afsta van dingen die men liberaal en die
men demokratisch noemt... misschien ben ik een anarchistische aristokraat
met sociale neigingen en een voorliefde voor de guillotine en de afschaffing
van de doodstraf. Als ik mij niet vergis was Victor Hugo ook iets dergelijks.
Je hebt als goed historicus natuurlijk allang begrepen dat het laat in den
nacht is - ach, waarom zitten wij niet bij een whisky-soda!
Slaap wel
je vriend A.J.
Of ik dit epistel morgen vroeg op de post doe -

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. J. Huizinga, ''Renaissancestudien 1: het probleem''.
2. 'En toch beweegt zij!' (Galileo Galilei na zijn veroordeling), resp. 'Ook gij, Brutus?' (Caesar toen hij zag dat zijn beschermeling Brutus zieh onder zijn moordenaars
bevond).
3. Huizinga uit het in noot I genoemde artikel, V.W. IV, 274-275.
4. ldem, 275

311

[ 316 J
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga (Leiden)*
24 november 1920

Beste Han.
1
Hierbij 't laatste stukje, - ik beloofde 't je toe te zenden, maar je behoeft er
heusch niet op te reageeren. Er komt er nog een, maar als de N. Amst. 2 ophoudt, zal ik mijzelf ook wel droogleggen. De lust die mij tot schrijven van
deze soort dingen brengt, is niet anders dan de lust om al die stille dingen van
't omringende leven te eeren, die nu eenmaal - wie legt je je taak op? - buiten
mijn beeldende bemoeiingen liggen, en altijd zullen blijven liggen.
Maar ik bewijs mijzelf er althans mede, dat ik, als ik 't wilde, toch ook wel
een goed stilleven zou kunnen schilderen, of hoe iemand wandelt door een
laan, of zooals een hond slaapt, of een goed portret, of de glans op een meubel of de schemer in een tuin. 't Is dus niet anders dan een soort troost over 't
andere dat onbereikbaar is, en een soort veiligheidsklep.
Beschouw 't dus als niets anders dan dat.
Als je dit stukje leest, zult je echter zeggen dat de angel die daar in zit toch
met andere gevoelens te maken heeft.
Zeker dat is zoo, Coster en Havelaar geven mij soms de kriebel onder mijn
baren, die wrevel is door dit dingetje heen gevlochten, maar 't andere element zult je er toch hoop ik ook in terugvinden.
Jany is nog hier, heel gezellig, maar ik vind hem toch niet zoo erg goed, hij
is echter rostig aan 't werk.
Hartelijke groeten van ons drieen
t. t. R.

In Londen hadt je 't zeker prettig, dank voor de mooie Piero della Francesca.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. R.I.K., ''Een gesprek bij het houtvuur over Tolstoi, Dostojewsky en het harmonium", De Nieuwe Amsterdammer, 27 oktober 1920.
2. De Nieuwe Amsterdammer hield op te bestaan met ingang van januari 1921.

[317 J
Henriette en Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
29 november [1920]

Beste Han,
Ik wil je ontroerende brief graag meteen beantwoorden: voor iemand van
jou geslotenheid is het pijnlijk, als je op zulk een uiting niet spoedig
weerklank krijgt, en ook voor mij is het makkelijker te antwoorden, zoolang
de gevoelens en gedachten die je brief opgewekt heeft, nog vloeibaar zijn. Ik
ben erg blij dat je z66 hebt geschreven, want ik voelde in het laatste jaar wel
soms een verwijdering tusschen ons dreigen, doordat zoo vele dingen onuitgesproken bleven die het diepste raakten. Niet je overtuiging maar je geheel
zwijgen er over, prikkelde mij en verdroot mij, omdat ik er, te recht of ten
312

onrechte, een soort geringschatting in zag. Ik bedoel niet zoozeer gering·
schatting voor bepaalde <laden of personen of zelfs voor een geheele levensrichting, als voor de pogingen der menschen idealen te verwezenlijken in 't
algemeen, - en dat is misschien de eenige geesteshouding, waar mijn verdraagzaamheid ophoudt. - Je briefzet deze dingen wel in een ander licht; hij
is voor mij vol raadselen en ook vol tegenstrijdigheid, - maar je zegt, dat wij
opzien naar dezelfde sterren, en in het hoogste en diepste een zijn. En ik be·
grijp niet, dat je daar iets anders mee kunt bedoelen als dat ook in jou dat ge·
loof leeft, boven alle redeneering uit, aan een opwaartsche gang van de
menschheid, al weten wij niet waartoe, aan een kracht en een drang, die in
haar geplant is en die zij moet volgen. Dit is voor mij het geloof waar ik niet
buiten kan en het leven zou voor mij geen zin hebben, zoo het mij ontviel.
En als je dir meent, is alle verder verschil op her hoogste plan ook inderdaad
sekundair en of die inzinking die wij beleven 50 of 500 jaar zal duren van
zeer ondergeschikte beteekenis. Want de omhoog-leving zal toch altijd moeten komen door de krachten in den mensch, door de liefde die wil en inzicht
pas vruchtbaar maakt, en of die krachten nu den naam Communisme dragen
of een anderen, dat doet er al heel weinig toe. Maar soms denk ik weer dar ik
mij vergis en je hierin toch anders denkt, want hoe zou je anders kunnen
schrijven dat je gedachten en je droomen als scherven om je heen liggen?
Wat ik ook niet begrijp is wat je schrijft van het Communisme als ''de laat·
ste uitgroei van een tweeduizend jaar oude waan, die bestemd is de westelijke samenleving te vernietigen'' - bedoel je daarmee, war je laatst in een opstel schreef, het geloofvan het recht op geluk? Ofwat anders? En wat bedoel
je met die ''heelende krachten der maatschappij'', die het misschien nog zullen kunnen bedwingen? Ik zie geen enkele ''heelende'' kracht buiten het
communisme zelf, dat als een tooverzwaard de wonden, die het slaat, ook
kan heelen.
Onze wereldbeschouwing en levenshouding zal altijd wel voor een deel bepaald worden door onze aanleg, onze aard en onze lotgevallen en omstandigheden. lk ben mij van dat subjektieve element wat mij zelf aangaat, geheel
bewust, maar ik zie het ook in jou, ook ten opzichte van dingen, die je zelf
meent dat geheel objektief wetenschappelijk en beredeneerd zijn en op
konklusies uit feiten berusten. Zoo b.v. waar je spreekt over een tijdsduur
van vele eeuwen, die zou moeten verloopen eer de weder-opstanding beginnen kau. Je hebt enkel hoon voor ons, omdat wij gelooven aan een weder-op·
standing ''uit krachten, die wij zelf meenen te kunnen bepalen en langs lijnen die wij zelf getrokken hebben''. Wij kennen de krachten niet, zeg jij
daarentegen, die de wereld weer zullen oprichten - en we kunnen ze niet
kennen, omdat zij de toekomst zijn ... Maar zoo dit zoo is, waarom kunt jij
dan spreken van een zoo langdurig tijdperk van levens-inzinking en ontbin·
ding? Hoe weet jij dat er uit de toekomst niet een kracht zal voortkomen, die
de herrijzenis veel sneller teweegbrengt? Je weet dat inderdaad niet, en je inzicht of meening berust grootendeels op subjektieve faktoren van pessimisme, ofteleurstelling, ofhoe je het noemen wilt.
Ik wil hier ook nog even op antwoorden dat wat je voorstelt als het com·

313

munisme, in dit opzicht niet juist is. Niet ''uit krachten die wij zelf meenen
te kunnen bepalen'' verwachten wij de wederopstanding althans lang niet
zoo beslist als je dat voorstelt! De besten van ons beseffen wel degelijk hoe
onbepaalbaar de psychische krachten altijd zijn en houden daar rekening
mee; ik zou je daar verschillende voorbeelden van kunnen laten zien. En wat
die ''lijnen'' aangaat, niet wij hebben ze getrokken, maar de eeuwenlange
maatschappelijke ontwikkeling. Je zult toch wel niet ontkennen, dat die in
de richting gaat van algemeenen ekonomischen en socialen samenhang, organisatie en arbeidsdeeling? - Het verdere verloop kunt je je natuurlijk verschillend denken, maar de lijnen van verleden naar heden zijn er, als (betrekkelijk) objektieve werkelijkheid.
Ik schei hier nu maar over uit en wil nog even iets antwoorden over Gari1
baldi. Grappig dar een van jou leerlingen, je kunt wel raden wie, mij in denzelfden geest schreef over her dualisme van mijn boek. 2 Ik voor mij voel er
dat niet in en denk dat de opmerking samenhangt met de natuur en geesteshouding van den historikus die een dergelijke wijze van historische stof te
behandelen alleen kan uitstaan, als het in verzen gebeurd. Dan rangschikt
hij 't in een heel andere kategorie, waar voor hem veel meer ''mag'' ... Het
valt mij eigelijk nog al mee, want ik dacht dat je het ''soort'' zoo ongeoorloofd zou vinden, dar je het heelemaal niet zou lezen ... J ou opstellen over het
Renaissanceprobleem3 heb ik met heel veel belangstelling gelezen, voor een
deel omdat ik kort te voren Burckhardt nog eens herlezen had. Her lijkt mij
dar je in je konklusie groot gelijk hebt; als ik denk aan onze eigen tijd, zie ik
ook al die verschillende breuken door de landen, de menschen, de gebeurtenissen en de kultuur gaan, en ik zou je een fragment kunnen laten lezen uit ...
Trotzky over de mechanische vereenvoudiging van de geschiedenis, dat geheel in denzelfden geest is gedacht (en ik zal 't je lekker laten lezen als je
komt, dat hoort bij 't komen!). Maar wij zullen toch altijd etiketten noodig
hebben om serieen van zeer algemeene verschijnselen onder een verzamelnaam samen te vatten. En als zoodanig, denk ik, kunnen wij het begrip en
het woord Renaissance moeilijk missen.
Ik hoop, dat het plan van hier komen dat je voorstelt zal lukken, dat hangt
van Rik af, want ik ben 14 of15 December zeker weer hier. Ik zou ook graag
weer eens in Leiden komen en de kinderen zien; het is erg prettig dat het zijn
in een nieuwe omgeving zoo goed op Elsje werkt; ik hoop zoo, dat als zij nu
thuiskomt er wat in haar is gekomen, wat maakt dat je meer aan haar zult
hebben.
Ik schaam mij over dit eindelooze epistel! Veel hartelijks en tot gauw hoop
ik
Jet
Wat ik over het Communisme schreef, is uitsluitend voor mij zelf en niet voor
Rik hoor. Hij is heelemaal geen communist, maar een lieve oude Chinees.
B.H.
Ik schrijfhier niet veel meer bij, als ik dan een oude chinees ben, dan moet
ik aannemen dat ook zij om 1/2 12 slaap kregen.

Het hangt niet van mij af, zooals Jet schrijft maar van mijn tandarts, die
wij voor die week bespraken, en wiens deur wij plat zullen loopen die <lagen,
hij werkt maar vier <lagen in de week, dus ik weet niet ofhij Vrijdags al klaar
zal zijn, ik zal er alles op zetten, maar weet 't niet. Is 't absoluut onmogelijk
dat je van Zaterdag af komt en dan Zondags en Maandags blijft. Bedenk je
eens of dat zou kunnen, maar laten wij 't in ieder geval aanhouden dat je
komt, want je bent te lang niet hier geweest. Ik vind 't aardig, of beter gezegd prettig dat je schik in die stukjes hebt, als ik een meisje was zou ik zeggen ik vind 't ''een dol werkje'', als ik oud ben ga ik niets anders doen, ik
vind er ook zoo prettig van dat je zoo weinig noodig hebt, zoo weinig plaats
en zoo weinig materiaal, en terwijl een teekening in een portefeuille mij altijd een beetje 't gevoel geeft dat 't ding is dat geen doel heeft, vind ik een geschreven stukje alle gezelligheden hebben van een trommeltje met koekjes,
dat weg gezet is maar dat je toch weet te staan.
En nu goeden nacht en hartelijk gegroet
t.t. R.
J any is nog hier tot Zondag nog, hij logeerde hier een maand, neem daar een
voorbeeld aan!

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Jan Romein.
2. Henriette Roland Holst-van der Schalk, De held en de schare (Ben verbeelding van
Garibaldi ende Italiaansche vrijheidsbeweging) (Amsterdam z.j. [1920]).
3. J. Huizinga, ''Renaissancestudien I: het probleem''.

[ 318]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
30 november 1920
Ik bombardeer je met drukproeven.
Wij hebben tegenwoordig moeilijkheden met de exportatie van boeken.
Mijn fraaie Boccaccioexemplaartje, dat ik je als plaatsvervanger van de proef
gestuurd had, kwam terug. Jammer - Jan, die boekbinder wordt, had het ingebonden.
Op dit boekje 1 zul je misschien veel aan te merken hebben. De teekeningen zijn weliswaar archaeologisch onberispelijk, maar desalniettemin suf.
Que faire? Zoo zijn de Duitschers. Terwijl ik het korrigeerde, <lacht ik er
voortdurend over, hoe genoeglijk het zijn zou met jouw te zamen zoo'n
boekje over Philippe de Commines te schrijven. Mij dunkt je zoudt die krabbels wel beter kunnen maken, en wij zien van Commines toch wel iets meer
dan ''het bewuste stukje van zijn pink'' - Van den zomer moet ik in Lamprecht's Instituut ''Uebungen über die burgundische Kultur'' houden en wil
daarbij van het ''Herfsttij'' uitgaan. (A propos, zou de uitgever ons voor dit
doel nog een of twee exemplaren afstaan? - wij kunnen door de valuta geen
Hollandsche boeken koopen.)
Om den zelfden tijd, dat je in Londen je voordracht hieldt, sprak ik hier

over - sit venia verbo - Germanentum und Humanismus. Ik was net zoo blij
dat jij in Engeland zat, als jij dat ik bij de Moffen moest blijven. Dat zijn netelige zaken. lk heb altijd een katterig gevoel, wanneer ik in negentig minuten geprobeerd heb al die onsamenhangende dingen onder een hoedje te
brengen. Wij zijn het op dat punt volkomen eens.
Ook op het punt van de Nieuwe Gids en de letterkunde. Wat is al dat
''Kunst'' gedoe hopeloos steriel.
Maar niet op het punt van de mooie en leelijke wereld. Ik heb een geweldige misschien ook een beestachtige belangstelling voor alles wat er gebeurt en het
lukt mij niet het in aesthetische of ethische kategorieen, in mooi ofleelijk, goed
of kwaad te verdeelen. Het maakt mij heel moe, dikwijls levensmoe, maar het
houdt mij voortdurend ingespannen bezig. Ik heb er niets tegen morgen te sterven - maar ik ben Onzen Lieven Heeren Onze Lieve Vrouw heel dankbaar, dat
ik vandaag leef. Je zult intusschen zeggen, dat ik tegenover het leed dat jij te dragen hebt, toch maar een soort van levensdilettant ben - en misschien is dat waar.
Heel hartelijke groeten
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Andre Jolles, Polykrates, mit Zeichnungen von dr. Fritz Krischen (Kulturbilder 1,
red. Ludwig Pallat, Berlijn 1921).

[ 319]
Johan Huizinga (Leiden) aan A.J. Barnouw*
19 december 1920
Zeer Geachte Heer Barnouw,
Het is alweer een heele tijd geleden, dat ik via collega KalfP Uw aansporing tot geduld kreeg. Inmiddels ben ik half November in Londen geweest,
2
en werd daar door dr. Geyl en door den heer C. Thieme3 aangesproken over
een plan, om mijn boeken Mensch & M. in Amerika en Herfsttij der ME
beide in een Engelsehe vertaling te doen verschijnen. Ik antwoordde, dat ik
ten opzichte van Herfsttij der ME niet vrij meer was, in afwachting van Uw
beslissend bericht.
Maar dit noopt mij, Ute vragen, hoe het er mee staat. Want zien Dutton & Cy
er van af, dan is het gewenscht, dat ik dat aan de heeren te Lenden kan melden.
Heeft het exemplaar van den 2en druk van mijn Amerika-boekje U be·
reikt, dat ik U liet toezenden?
Ik ben nu druk aan het herzien van Herfsttij der ME., verander er hoofdzake·
lijk in, om gedrongen passages te verduidelijken. De herziene tekst is, zoodra ik
er drukproeven van heb, natuurlijk gaarne te Uwer beschikking, eventueel met
de copy, zoodat de vertaalster de veranderingen terstond kan opmerken.
Gaarne eenig nieuws van U verwachtend, en met mijn beste wenschen
voor 1921,
Met vr. groet,
de Uwe J. Huizinga
316

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Gerrit Kalff sr.
2. Pieter C.A. Geyl (1887-1966), histaricus, vanaf1913 carrespandent van de NRC te
Landen, 1919-1935 haagleraar in de Nederlandse geschiedenis aldaar, vanaf 1936
haagleraar in de algemene en vaderlandse geschiedenis te Utrecht.
3. C. Thieme was verbanden aan de Nederlandse ambassade.

[ 320]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
17 januari 1921
Ik wou je maar even vertellen, dat de boekjes aangekomen zijn. Wel bedankt. Het kleine uitgaafje van Elkerlijc kende ik niet. 1 Het ziet er wel aardig uit. Jammer dat de spelling veranderd ( = bedorven) is. Is het niet een
zonderlinge paradox, dat ik, die geen enkele taal behoorlijk schrijven kan,
sedert twee jaar in spellingproblemen ploeter? Heb je wel eens iets naders
over Sievers2 en zijn Methoden gehoord? Toen ik hier kwam en philologische Colleges moest geven, ben ik eerst een beetje bij hem op de schoolbank gaan zitten - ik leerde iets heel anders dan ik verwacht had, maar iets,
wat mij buitengewoon interessant leek en ik vond een deurtje waardoor ook
ik in de tuin van de philologie kon binnenkomen; of misschien is het meer
een venstertje waardoor ik nu en dan een kijkje neem. Verleden week heb
ik een speech gehouden over de spelling in het begin van de 16e eeuw
(hoofdzakelijk Luther en Anna Bijns - ze hebben zieh in hun graven omgedraaid, zoo dikwijls heb ik ze met elkaar vergeleken!). Had ik toen de twee
uitgaven van Elkerlijc gehad, dan zou ik daar nog menig aardig voorbeeld
uit genomen hebben. Wanneer de ''Maatschappij'' niet zoo grimmig tegen
mij geweest was, zou ik daarover allang eens een artikeltje in het ''Tijdschrift'' geschreven hebben, want de heele spellingskwestie ziet er totaal
anders uit wanneer men de Vries-Kollewijn eens uit het oogpunt van de
''melodische Orthographie'' bekijkt. Ik zou er graag eens met je over praten ...
Daar hebben wij het alweer! Dat was met Boccaccio-Chaucer etc. ook het
geval. Ik wist heel goed, dat ik op dat oogenblik niet precies schreef, wat ik
eigenlijk wou schrijven, en ik ben in het minst niet verbaasd, dat je uit mijn
vage beweringen maar ten deele wijs geworden bent - maar het gebeurt mij
maar al te vaak, dat ik, wanneer ik probeer zoo iets nauwkeurig te formuleeren, aan het peinzen raak en dat mijn brief dan liggen blijft. Ik heb geen
mensch met wien ik over dit soort van dingen kan praten en dientengevolge
leid ik aan hersenverstopping. Op mijn schrijftafel ligt een mislukte vergelijking tusschen muzikale variaties op een thema en strophische gedichten uit
de 15e en 16e eeuw, waarmee ik bewijzen wou, dat je op pag 505 van het
Herfstgetij ongelijk hebt met wat je ''de eeuwige teleurstelling die ons de
dichters van de 15e eeuw bereiden'' noemt. 3
Wil je nog een bewijs? lees dan de twee blaadjes, die onder dit velletje lagen, toen ik het zoo even omdraaide - ze hooren bij een artikeltje, dat ik over
317

de Guido Cavalcanti-anekdote wou schrijven, maar waarin ik ook alweer ben
blijven steken.
Dit alles maakt mij ietwat melankoliek.
Nog eens: wel bedankt
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Verg. de volgende passage uit een briefvan Andre Jolles (Leipzig) aan Huizinga
van 4 januari 1921: 'Een vriendelijk verzoek: kun je mij spoedig de editie van Elkerlijk van K.H. de Raaf(Den Spieghel der Salicheyt van Elkerlijc) toesturen? Ik wou in
de nieuwe serie het Engelsehe en het Hollandsche in een deeltje samen geven en ik
kan het exemplaar van de bibliotheek niet op de drukkerij sturen.'
2. Eduard Sievers (1850-1932), Duits germanist, o.a. hoogleraar te Leipzig; hij ont·
wikkelde op basis van de klankstructuur van gesproken taal, poezie en proza een
'Schallanalyse', die hij bij zijn filologische onderzoekingen toepaste. Huizinga bezocht in 1895-1896 te Leipzig enkele malen zijn colleges.
3. J. Huizinga, V.W. III, 369.

[ 321]

Andre Jolles aan Johan Huizinga*
26 januari 1921
Wel bedankt voor je stukje 1 - beste vriend - de uitgever zal er zieh over
verheugen. Het is juist wat wij hebben moeten. Ik zag met genoegen, dat wij
het over Dostojewski ook eens zijn. 2 Een geweldige, donkere Mastodon, een
somber gewelf vol met foltertuig ... maar zoo ver, zoo ver van wat jij en ik
''les belles lettres'' noemen. In het Fransch vertaald kan ik hem nog net eventjes lezen - in het Duitsch krijg ik er onverdraaglijke hoofdpijn van. Hoe
komt de wereld er toe in dit moeras te willen baden ...
[•.. ]3
Hartelijke groeten
je A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, n.a.v. ''Pandora-reeks'' en ''Bibliotheca Mundi'' (Insel Verlag Leip·
zig), De Gids 85 (1921) I, 317 (V.W. VIII, 502).
'
2. Sprekend over 'de hobby's van onzen tijd', refereert Huizinga in zijn stuk aan
Dostojevski.
3, Literaire uitweiding met o.a. citaat van een gedieht van de Portugese dichter Luiz
Vaz de Camöes (1524/25-1580).

318

[ 322]
Johan Huizinga (Leiden) aan A.J. Barnouw*
2 februari 1921

Zeer Geachte Heer Barnouw,
Vriendelijk dank voor Uw brief van 14 januari en voor de moeite, die U
zieh voor de vertaling van mijn werk geeft. Heel vlot gaat dat dus nog niet,
maar dat is ook geen wonder.
[ ... ]l
In den briefvan Dodd2 heet het boek Decline ofthe Middle Ages. Ik vrees,
dat dit niet de titel zal kunnen zijn. Het wekt veel te ruime verwachtingen, te
meer daar het onvermijdelijk aan Gibbon3 doet denken. 't Is een lastig ding,
die titel; ik peins nog eens op een beter vertaling ervan.
De beide brieven voeg ik hier weer bij, omdat het beter is, dat U die bijeen
hebt.
Zeer hoop ik, dat Uw gezondheid weer geheel hersteld moge zijn, en het U
in alle opzichten op Uw voorpost der Nederlandsche beschaving naar
wensch moge gaan.
Met vr. groet,
Gaarne de Uwe
J. Huizinga

[•.. ]4

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Details over de voorgenomen vertaling.
2. Uitgeverij Dodd, Mead & Co.
3. Edward Gibbon (1727-1794), History of the decline and fall of the Roman Empire
(1776).
4. Zie n. 1.

[ 323]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
6 februari 1921

Waardste,
Achterna bekroop mij de vrees, of ik niet met het vermelden van Rik's ge. ringe bewondering voor het Berlage-plan, een indiscretie had begaan, en of
hij, ervan sprekende, er niet bij had gezegd: 't blijft onder ons. Als je hem
dus ziet, spreek er dan niet over. lntusschen heb ik hem toch wel om het artikel gevraagd. 1
Verder besprak ik met C. 2 dat het gewenscht was, aan het plan van het
Dantenummer3 niet te veel ruchtbaarheid te geven, opdat niet onmiddellijk
er ook een op touw zetten. 4
Onze Eeuw ende
Begrijp je, waarom die klepel op het vignet van De Stern zooveel op een
verdroogde hondekeutel moet lijken? Ik niet.

Hartelijke groeten, ook aan je gezin,
t.t. H.
* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
I. Er is in De Gids geen artikel van R.N. Roland Holst over Berlage versehenen.
2. Colenbrander.
3. Het septembernummer van De Gids was een themanummer gewijd aan Dante
(t1321), met bijdragen van Henriette Roland Holst, Kare! van de Woestijne, een vertaling van H.W.J.M. Keuls, Ph.H. Wicksteed, J.J. Salverda de Grave, Gideon Busken Huet, Frans Erens, J.P. Kuenen, J. Huizinga (2x), Carel Scharten, Andre Jolles,
W.G.C. Byvanck en E.F. Kossmann.
4. Tekening: Beiaard.

[ 324]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
1
7 februari 1921
Beste Han.
Je briefhaalde ik daarnet in Achtmaal. Ik beantwoord den briefmaar dadelijk, omdat ik toch al <lagen plan had je te schrijven, en ook omdat mijn
hoofd niet naar eenig werk staat. Wij zijn erg verdrietig daar Rotje stervend
is. Hij was tot Donderdag best, en daarna snel achteruitgaande, ik zag hem
terwijl hij een sprang deedt en toen gaf hij een gilletje, maar veel indruk
maakte dat niet op mij toen, maar Vrijdag was hij al slecht en sleepte met de
achterpooten. Wij hebben drie dagen en drie nachten met hem opgetobt, en
vanmorgen was het erg droevig om te zien zijn steunen en gillen, van die
zachte gillen alsof ze uit een stuk stukje speelgoed kwamen. Nu ligt hij al
uren met open oogen zonder iets te bewegen. Maar wij vleien ons niet dat 't
iets anders kan zijn dan het einde. Wij zijn er erg verdrietig over, en 't is zoo
naar dat vertrekken te zien, en er zoo hulpeloos tegenover te staan. Hij ligt
op een korenwan, als in een schelp, daarin was hij 't gemakkelijkst te transporteeren en te helpen, en daarop ligt hij nu ook, geloven wij, goed.
Het geval Berlage2 heeft mij zeer bezig gehouden, je weet wij zijn 't gaan
zien na ons vertrek uit Leiden. Je schrijft ''ik weet dat je 't niet onverdeeld
bewandert'' dat is te zacht gezegd ik vind er niets aan te bewonderen. 't Is
een samenraapsel van allerlei motieven, een soort historische architectuur,
maaar dan alleen de historie van zijn eigen leven, stukjes Beurs gepast aan
stukjes jachtpaleis Kröller, Beethoven tempel ''trouvailles!!'' gepast aan fa3
brieks en woningbouw, lonkjes naar de Wright-imitatoren latest fashion, in
een woord een vallen en opstaan tusschen een industrieel rationalisme, en
een volkomen holle pathos (de koepels). Trouwens 't ding veroordeelt zichzelf reeds direct door dien vijver die nota bene gegraven moet worden (waarom??) die 8000 m 2 groot is en die de plaats wegneemt voor de concert·
zaal die er aanhangt als een dameshaarspeld die er bijna uitvalt.
Ik ga dit alles niet schrijven, als den Haag 't lust, laten ze 't dan eten,
zooals R'dam 't stadhuis eet. In zeker opzicht is mijn geweten veilig doordat
ik 't primo Berlage mondeling en schriftelijk heb gezegd, zij het dan ook in

320

zachteren vorm. En dan ga ik veilig uit doordat ik in mijn artikel voorko·
mend in 't Berlage boek, 4 zoo scherp als 't maar kon, gezegd heb, dat hij toen
hij de Beurs bouwde door de omstandigheden getild is boven zijn gaven en
boven zijn inzicht. Ik heb medelijden met hem, bepaald erg medelijden,
want ik vrees dat hij op zijn ouden dag droevige ervaringen zal hebben. Hij
is tot een groot man uitgekreten, en heeft niet de zelfkennis gehad, noch het
doorzicht in waarachtige grootheid, om de malligheid van zoo'n overdreven
erkenning in te zien, en zieh terug te houden. Daar is in ieder land een troep
lui, die zelf hongerig naar roem zieh aan de roem van anderen beroemd pra·
ten, en dat zijn actieve heeren en zullen dit wel ten alle tijde geweest zijn, en
5
zij vinden altijd hun organen. Zoo b.v. een sinjeur Otto van Tusschenbroek
die in de N.Rott.Ct. de kolommen open ziet staan voor hem, waar hij de
eene keer de exotische kunst der negers ophemelt en de week daarna de bom·
barie Mestrovic, 6 dan een Slothouwer7 die in het blad van de afdeeling Kun·
sten en Wetenschappen van den Haag een inleiding tot 't ''grootsche bouwwerk'' schrijft waar de stroop van afdruipt. Ik heb Berlage geschreven dat ik
't moreel en intellectueel onverdedigbaar zou vinden als hij het plaatsen van
zoo'n artikel goedgekeurd had. Dat zijn de roem-horzels zij zijn er bij tientallen, als je ze niet van je afslaat zuigen ze je uit. En Berlage heeft ze nooit van
zieh afgeslagen, integendeel. Dat gaat een tijdje, maar ik ben zeker dat een
jongere generatie zieh nu opmaakt om de zaak weer een beetje rechter te zet·
ten. En 't zijn de andere strebers die daar mede beginnen. Zoo b.v. v. Doesburg die in drie volgartikelen Berlage's boeken uit elkaar gerafeld en weggeworpen heeft. 8 Als van Doesburg zelf iets van de wijsheid en iets van de
zachtheid had van den kunstenaar, zou hij zieh geschaamd hebben zieh op
een zoo waardelooze prooi te gooien. Maar 't begint, en 't zal van alle kanten
beginnen, daar ben ik van overtuigd, en juist daarom heb ik allerminst lust
die partij te kiezen, en mede te gaan huilen met die wolven. Het geval Berlage intresseert mij niet bouwkundig, zelfs zoo weinig dat ik 't te onintressant
vind om 't plan echt te gaan bestudeeren, zooals dat noodig zou zijn om er
over te schrijven, maar 't geval Berlage intresseert mij hevig in zooverre, als
er een heel stuk moreele verwording door bloot kamt te liggen.
Wat geeft 't ofje werkelijk gaven hebt zooals Berlage, als je niet het inzicht en
de kracht hebt allereerst te weten wat je zelfwaard bent, Nietzsche zou zeggen,
''een slavennatuur die zijn waarde pas weet als hij hoort hoeveel er voor hem
geboden wordt''. En de pest zijn de overbieders en de roemmakers, die niet
Berlage alleen, maar vele anderen ook bederven. Met Toorop 9 gaat 't dezelfde
kant op, volkomen ongei:nspireerde dingen van Toorop worden in kolommenlange artikelen opgehemeld, maar Toorop heeft iets boven Berlage voor dat is
een soort diepzinnig oostersch onderbewustzijn, die diep-in zijn ijdelheid be·
snoeit, en hem meer of min geestelijke waarden doet erkennen, die hem de
geestelijke waardeloosheid van dat geschetter en gejubel doet doorzien. Berlage
is ondiepzinniger en eet al die flauwekul voor zoete koek op.
De pest is ook de politiek. Berlage is geheel geworden de architect van de
S.D.A.P., dat is te zeggen van een politieke partij die alle groote idealen ver·
loren heeft en zieh kip-lekker voelt dat zij zooveel in de melkte brokken heb32I

ben. Voor hen is 't geworden een zaak, een groote zaak die er alleen door hen
d66r kan komen. Van architectuur begrijpen ze niets, en deden er ook nooit
•
moe1te voor.
Als die voorstemmers straks een examen zou worden afgenomen, zou 't
blijken dat zij zieh geen idee kunnen vormen over 't plan, zij zullen straks,
!et maar op over de vijver zwetsen, zooals een burgerkantoorjongen over 't
blousje van zijn meissie dat er zoo lief in uitziet, en waar hij zoo graag mede
uit wandelen gaat.
De pest is ook de journalistiek, die voor een onmogelijke taak staat, 't publiek moet inlichten, en de besten weten in hun hart heel goed dat zij tallooze malen v66rlichten, zonder eenig dieper inzicht.
Als ik over 't geval Berlage schreef zou ik daar over schrijven, over al die
zijden aan 't geval, niet over die paar honderd fabrieksramen die uitloopen
op koepels leeg van heiligen. Maar dan zoudt je verder moeten gaan, - wie
schreef er over 't geval Mengelberg, dat is te zeggen wie schreef er over z66
dat 't duidelijk is dat er nog iets anders is op de wereld dat waarde heeft,
noem 't reserve noem 't decentie, noem 't gewone moreele betamelijkheid. Ik
heb laatst Beethoven's IX symfonie gehoord, de meest altruistische muziek
die geschreven is in de laatste eeuwen. Toen 't uit was, was bij 't publiek de
heele zin van 't kunstwerk vergeten, Beethoven en de executanten incluis,
voor hen slechts bestond Mengelberg die met zijn Carpentierglimlach 10 en
zijn snollenkrulletjes, als een zwijn uit den trog van de roem stond te slurpen, tot genot van 't publiek. Mijn hart draaide er physiek gesproken van
om. Mijn vreugde is 't dat Carpentier hem in roem overtreft, straks ook in
Amerika, o by far!
Ga zoo maar door, in 't groot ook in 't klein. Zeven maanden geleden gaat
11
Verkade naar Engeland, daar moest van alles gedaan worden om dat weggaan pathetisch te maken, na acht maanden komt hij terug, - ieder ander zou
zeggen, zoo stil mogelijk als je blieft, - geen sprake van, de mise en scene is
al aan den gang. De publieke moraliteit wordt er niet door gekwetst, die is
eerloos als een slet en laat zieh alles welgevallen. Maar de comites zijn er
weer, de comites zijn er altijd trouwens, voor ieder die 50, 60, of 70 wordt.
In zoo'n maatschappij is geen mooie architectuur te maken, de architectuur
die, (niet volgens sinjeur Slothouwer) maar waarlijk grootsch was, was 't
door de sterke moreele factoren die in de maatschappij, hoe die ook was verder, aanwezig waren. Wij verdienen niets beter dan wij krijgen.
Je ziet, dat 't geen luiheid is waarom ik geen artikel schrijf er over, dit is
bijna even lang als een artikel.
Als je morgen zoo'n artikel schreef, dan is 't bedonderde er van dat 't ook
nog succes zou hebben, ende v. Tusschenbroek's ende Slothouwers ende
andere pronkhazen, dadelijk zouden zeggen, prachtig prachtig, hebben wij 't
niet altijd gezegd!
't Is nu avond, met Rotje gaat 't slecht en 't is droevig. Als ik hem morgen
weer springlevend, en 't miserabel stukje roem dat ik heb, morsdood vond,
dän zou ik een opgelucht gevoel hebben.
Ik schreefwel over 't geval Berlage, maar zoo versluierd en omsponnen dat
322

geen mensch 't er uit lezen kan, verwerkt in een klein verhaaltje dat vermoe·
12
delijk in het eerste nr. van de Nieuwe Kroniek komt de volgende week.
Vergeef den langen brief.
Hartelijk gegroet

R.
Jet zal je later antwoorden, zegt voorloopig alleen dat de wijze waarop je 't
haar vroeg haar zeer getoucheerd heeft, dat zij die allerliefst vindt.
6 uur 's morgens. Ik heb den heelen nacht bij Rotje gewaakt, tot 4 uur heb
ik bij hem gezeten dat ik dacht dat hij stierf en ellendig was, nu ligt hij rustig, maar ik kan eerder denken dat 't 't zachte einde is van een crisis, want hij
is geheel verlamd.
Dinsdagmiddag 3 uur. Nog steeds is dat goede vrindje van mij nog niet
over die moeilijke grens heen.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Abusievelijk gedateerd: januari. De hond Rotje overleed op 8 februari.
2. Berlages ontwerp voor het Haags Gemeentemuseum.
3. Frank Lloyd Wright (1867-1959), Amerikaans architect; voorvechter van het functionalisme in de bouwkunst.
4. Dr. H.P. Berlage en z&'n werk (1916) (Rotterdam 1916), met daarin de bijdrage van
R.N. Roland Holst ''De bouwmeester Berlage in zijn verhouding tot de architectura·
le beeldhouw· en schilderkunst'', 67-76.
5. Otto van Tussenbroek (1882-1957), schilder; 1918-1923 directeur van het kunstnij·
verheidsmuseum te Haarlem.
6. Ivan Mestrovic (1883-1962), Joegoslavisch beeldhouwer, emigreerde in 1947 naar
de Verenigde Staten.
7. D.F. Slothouwer (1884-1946), architect; sedert 1926 hoogleraar bouwkunde te
Delft.
8. Theo van Doesburg (1883-1931), schilder, architect, publicist; ''De taak der nieuwe
architectuur'', n.a.v. Dr. H.P. Berlage, Schoonheid en samenleving (Rotterdam 1920),
Bouwkundig Weekblad 41 (1920) nr. 50, 278-280; nr. 51, 281-285; 42 (1921), nr. 1, 8-10.
9. Jan Th. Toorop (1858-1928), schilder en graficus.
10. Georges Carpentier (1894-1975), Frans bokser met de bijnaam 'Orchid man', we·
reldkampioen middengewicht 1920, werd in 1921 in de strijd om de wereldtitel in alle
gewichtsklassen door Jack Dempsey verslagen.
II. Eduard Verkade (1878-1961), toneelspeler; nam op I juni 1920 officieel afscheid in
de Stadsschouwburg te Amsterdam, vertrok naar Londen om daar een nieuwe carriere te beginnen, maar accepteerde per september 1921 een aanstelling als vaste speler
in de Koninklijke Schouwburg te Den Haag.
12. Niet teruggevonden; het eerste nummer van De Nieuwe Kroniek verscheen 12
maart 1921.

[ 325]
H.D. Tjeenk Willink (Haarlem) aan Johan Huizinga*
11 februari 1921
Amice!
[... ]!
.
Ik ben het volkomen met u eens dat de uitgever in geen enkel opzicht een
belemmering voor het verschijnen van de vertaling mag zijn, en waar gij zelf

door persoonlijke relaties misschien met veel moeite er in slaagt, een Engelsehe uitgave tot stand te brengen, maak ik niet de minste aanspraak op eenige uitkeering. Integendeel, ik verheug er mij in, dat de schijver, die door ons
beperkt taalgebied, zelden of nooit materieel voldoende schadeloos gesteld
wordt voor alle studie en tijd, die hij aan zijn werk besteed heeft, ook n.og op
andere wijze moreele en materieele voordeelen van zijn arbeid genieten kan.
Met hartelijken groet,
t.t. H.D. Tjeenk Willink

*

Origineel: Leiden, UB.
r. Details over een herdruk van Herfsttij.

[ 326]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
15 februari 1921 (poststempel)
Beste Han.
Staal 1 zal 't vrees ik niet doen, 2 want hij beloofde 't al voor de Nieuwe Kroniek te doen en voor W endingen, maar of hij 't voor 't laatste zal doen lijkt
mij onzeker. Ik heb mij suf gedacht wie je 't zou kunnen vragen, maar ik
weet niemand. Maar vraag 't Staal eens misschien weet hij iemand (J.F.
Staal, Weteringschans 83, A'dam). M. de Klerk3 de ongetwijfeld geniaalste
architect die wij hebben zou 't zeker uitstekend kunnen, maar hij kan noch
wil schrijven ... maar 't is een vriend van Staal.
4
Dat je 't vignet niet weer laat afdrukken begrijp ik volkomen en 't is veel
beter zoo.
5
Weet je dat Jan Piet een erge galsteenkoliek heeft gehad in Groningen bij
6
Prof. Mol zijnde. Hij schrijft dat hij moet verwachten dat 't zieh zal herhalen en dat 't dan geopereerd moet worden. Beroerd voor hem.
Rotje is den middag na de nacht dat ik je schreef gestorven. Ik schaam mij
over mijn weekhartigheid want wij zijn er beide erg verdrietig over, en ik
vind mijn atelier gruwelijk eenzaam, hij was altijd om en met mij, en mij z66
dierbaar.
Wij gaan Zondag voor een week naar stad, ik tenminste, Jet logeert bij
mijn zwager Matthijsen dien tijd.
Heerlijk is 't !engen der dagen. Korn je nu in Maart heusch weer eens???
Hartelijk gegroet
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J.F. Staal (1879-1940), architect van de Amsterdamse School.
2. Een artikel schrijven in De Gids over het ontwerp van Berlage voor het Haags Gemeentemuseum.
3. Michel de Klerk (1884-1923), architect van de Amsterdamse School.
4. Het rouwvignet van R.N. Roland Holst voor Herfsttij der middeleeuwen ter nagedachtenis van Huizinga's vrouw.
5. Jan Piet Veth.
6. J.W. Moll.
'

[ 327]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
7 maart 1921
Je hebt groot gelijk - beste vriend - ik moet weer eens naar Holland. Maar
ik ben ietwat huiverig - ik heb tegenover mijn oude vrienden een gevoel dat
te gelijk naar rancune en naar verlegenheid zweemt. Laten wij echter den
''Herfst'' maar vasthouden: ik kom dus als je er niets tegen hebt in September een paar dagen bij je logeeren en hoop bij die gelegenheid mijn Duitsch
accent kwijt te raken.
Hierbij een lezing die ik een paar maal gehouden heb, en die ontstaan is
uit eenige zinnetjes, die jij eens in een speech voor de Maatschappij van
Letterkunde gezegd hebt. ''Bijdrage tot het probleem van de polygenese, oftewel Benfey-Bedier'' 1 zou men het kunnen noemen. Of ik het ding zal publiceeren weet ik nog niet - eigenlijk bevalt het mij nog niet; het is topzwaar, het begin is te lang en het slot waarop het aankomt te kort. Ik zou
wel lust hebben het in het Hollandsch om te werken, maar als ik het begin
te vertalen, blijf ik natuurlijk weer steken. Weet jij niet iemand die het vertalen kan en die bereid is mij die vertaling als brouillon te sturen? Dan zou
ik het een en ander kunnen verbeteren, de voorbeelden uit de Nederlandsche litteratuur beter tot hun recht laten komen en er een paar aanmerkingen bij geven. Maar zoo'n vertaling is geen heel prettig werk. Denk er eens
over.
Dante? Over den dolce stil nuovo heb ik wel iets te zeggen - ik moest in
mijn Boccaccio-inleiding korter en oppervlakkiger zijn dan mij lief was ...
Ook schijnt het, dat tegen de stellingen, op pag. 340 ssq. 2 van het Herfstgetij
verkondigd, wel het een en ander is in te brengen - je hebt daar, zeer terecht,
nominalisme en realisme buiten de afgetrokkenheid der spiegelende wijsbegeerte om, als levende denkwijze behandeld, maar je bent daarbij een beetje
te veel in het ''middeleeuwsche symbolisme'' - haast had ik geschreven in
het vaarwater van Huysmans 3 ge).<omen. Voor de juiste verhouding van die
twee zijn misschien nergens fraaiere voorbeelden te vinden dan bij Guinicelli, Cavalcanti etc ... Maar ofhet een artikeltje wordt? In ieder geval zal ik het
probeeren.
Ik ben benieuwd naar je stuk over Spengler. 4 Zoek je misschien een motto?
Je n'aime dans l'histoire que les anecdotes, et, parmi les anecdotes, je prefere celles oii j'imagine trouver une peinture vraie des moeurs et des caracte5
res aune epoque donnee - Prosper Merimee Hartelijke groeten
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Theodor Benfey (1809-1881), Duits sanskritist en taalgeleerde; Joseph Bedier
(1864-1938), Frans literatuuronderzoeker, gespecialiseerd in middeleeuwse letterkunde. Het bedoelde probleem: of sprookjesmotieven tot een oorsprong te her leiden zijn,
of in verschillende culturen onafhankelijk van elkaar optreden.
2. J. Huizinga, V.W. III, 248 vv.

3. J oris-Karl Huysmans (1848-1907), Frans schrijver; het 'middeleeuwse symbolisme' was in zijn werk een steeds grotere rol gaan speien.
4. J. Huizinga, ''Twee worstelaars met den enge!'', n.a.v. Oswald Spengler, Der Untergang des Abendlandes, H.G. Wells, The outline of history, De Gids 85 (1921) II, 454487 (m.n. over Spengler); II, 80-109 (m.n. over Wells) (V.W. IV, 441-496).
5. Prosper Merimee (1803-1870), Frans schrijver, archeoloog, historicus. Het citaat
uit het voorwoord van Merimee's Chronique du regne de Charles IX (1829).

[ 328]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
II maart 1921
Beste vriend Voor vijfentwintig jaar waagde een jeugdige onverlaat in een lezing te
Groningen te beweren: 1 ''het was het lot van de Renaissance, dat haar wieg
in een doodkist stond'' - Hij dacht toen aan Nicole Pisano en de sarkophaag
op het Campe Santo - sprekende van Guido Cavalcanti zou hij van daag iets
dergelijks kunnen zeggen. Maar ook hier hebben woorden een andere beteekenis gekregen.
Die lezing was het begin van onze vriendschap. Jubilea pleegt men met
een feestgave te vieren en als zoodanig bied ik je in alle bescheidenheid mijn
stukje aan. 2 Vijfentwintig jarige vriendschap, vijfentwintig jarige occupatie
met het probleem van de Renaissance. Schijnt je het resultaat in dezen vorm
wat dun? Tant pis. Ben schelm, die meer geeft dan hij heeft!
je A.J.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Jolles, daartoe door Huizinga in 1896 uitgenodigd, hield zijn lezing te Groningen
op r februari 1897.
2. Andre }olles, ''De facetie van Guido Cavalcanti (Renaissance-spaanders)''.

[ 329]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
11 maart 1921 (poststempel)
Beste Han.
Nu niet zooveel slingers om de arm, ''ik zal zien - het zoo in te richten als het gaat''. Tot Donderdag of Vrijdag na Paschen! Afgesproken. 1 Welbedankt voor 't adres.
Neen ik zou 't niet durven aanraden. Als de Red. van de Gids Blauw2
vraagt, dan moet 't er in, - de risico van dit advies durf ik niet op mij te nemen. Ik weet niemand. 't Spijt mij zelf erg, te meer daar ik tegelijk met jou
briefje, er een van Staal krijg, mij mededeelend, dat Wendingen de museum
plannen zonder tekst zal publiceeren, 3 m.a.w. na eindeloos geklets, schijnt
geen hunner de lef te hebben en zieh bekwaam te gevoelen, dat onnoozele
plan te lijf te gaan. Dat zijn allemaal vaklui! 't Is treurig.

Berlage verdient wel dat hem de ooren worden gewasschen. Ik heb van
mijn jeugd af nooit iets voor Zimmerman4 gevoeld, niet als kameraad, noch
later als machtspersoon. Verstandig is hij, en toch zonder wijsheid. En als
hij zieh met kunst bemoeide was 't er altijd naast. Maar dat Berlage zieh in
die Hofpleinkwestie5 zoo laat gebruiken, maakt dat ik bijna sympathie krijg
voor Zimmerman. Zij die Berlage voor een groot man houden kunnen nu
toch zien dat hij 't niet is. Zoo iets doe je niet als je niet eenige dimensies
kent. 't Is bijna een blamage voor de kunstenaars in 't algemeen. Ik ga Zater·
dag naar Rotterdam en zal dan nog eens precies alle details er over nagaan,
- - - - - - - - - misschien????? dat ik daarover je dan wel een stuk·
je van een halve pagina stuur.
Hoe vindt je 't stuk van Jany? 6 Ik lasen herlas 't. Ik vind de beginverbeelding prachtig, het tweede deel daarvan is mij te sage-achtig. Maar hemel wat
sta ik ver afvan deze conceptie van 't kunstenaarschap, dit rigoureuse deelen
van 't leven in een hooger en een lager, alsof de arbeid die twee uitersten niet
juist overbrugt. Ik denk dan aan de prachtige gestemdheid van de schoone
ambachten, die aan millioenen levens vervulling hebben gebracht. 't Is wel
de glorificatie van de buiten en bovenmaatschappelijke kunst, en de kunste·
naar als priester zonder verantwoordelijkheidsgevoel en meegevoel, en dat
omhuld met een neomystieke glans. Ik vind 't vol mooie dingen, maar 't is
mij te literair en te cerebraal.
Hartelijk gegroet

R.
Als de museumplannen doorgaan, is dat voor een deel ook de schuld van
Zimmermanna een onrecht, slaat de weegschaal naar 't andere uiterste over.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Huizinga bezocht, vanafToorenvliet, de Buissche Heide van 31 maart tot 2 april.
2. C.J. Blaauw (1885-1947), architect van de Amsterdamse School. Er heeft geen bijdrage van hem in De Gids gestaan, wel van een Rotterdams architect: P. Verhagen
Lzn., ''Dr. Berlage's plan voor het Hofplein te Rotterdam", De Gids 86 (1922) 1, 277-

284.
3. Wendingen 3 (1920), nr. 11-12, was geheel gewijd aan Berlages ontwerp voor het
Gemeentemuseum in Den Haag.
4. A.R. Zimmerman (1869-1939), burgemeester van Rotterdam (1906-1922).
5. Na vele bouwplannen voor de herinrichting van het Hofplein te Rotterdam werd
het ontwerp van Berlage aanvaard omdat in zijn plan de verkeerstechnische en bouw·
kundige kwesties het best opgelost leken: H.P. Berlage, Ontwerp van het Hofplein te
Rotterdam (Rotterdam 1922).
6. A. Roland Holst, ''Over den dichter Leopold'', De Gids 85 (1921) I, 414-450.

[ 330]
Johan Huizinga (Leiden) aan A.J. Barnouw*
13 maart r92r

Zeer Geachte Heer Barnouw,
Hiernevens zend ik U de schoone proef (voor afdrukken gereed) van de 4
eerste vellen van mijn tweeden druk. Ik heb voor het gemak van Miss

Schlauch alle plaatsen, die veranderd zijn, aangestreept.
De heer Teixeira de Mattos 1 is voor de zaak eenigermate gei'.nteresseerd,
gelijk ik van den heer Geyl vernam.
Wat den titel betreft; zou men niet kunnen werken met den term ''on the
wane''? hetzij: ''The Medieval spirit on the wane'' of ''Middle Ages on the
wane'' of zoo iets? 2 Misschien kan het niet, maar geef mij er bij gelegenheid
eens Uw gevoelen over. Tenminste als er iets van de zaak komt! Ik wacht nu
dus met zekere spanning af, wat deze maand brengt.
Inmiddels steeds erkentelijk voor Uw belangstelling en moeiten,
Gaarne de Uwe,
J. Huizinga
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Alexander Teixeira de Mattos (1865-1921), sedert 1874 woonachtig in Engeland,
vertaalde o.a. uit het Nederlands in het Engels; schreef een rapport over Herfsttij der
middeleeuwen dat in de nalatenschap van A.J. Barnouw (NLMD) bewaard is gebleven.
2. Deze Amerikaanse uitgave is niet doorgegaan (verg. A.J. Barnouw aan Huizinga,
13 juni 1921); een Engelse vertaling verscheen uiteindelijk in 1924 in Londen bij Arnold onder de titel The waning of the middle ages. A study in the forms of life, thought
and art in France and the Netherlands in the X!Vth and XVth centuries (verg. Edward
Arnold aan Huizinga, 12 april 1923).

[ 331]
Johan Huizinga (Leiden) aan Mea Mees-Verwey 1*
13 maart 1921
Waarde Mea,
Ik vond het bijzonder aardig, dat je mij den verzenbundel2 met het vriendelijk opschrift ten geschenke geeft. 't Heeft moeite gekost, de vrije oogenblikken te vinden, om er eens rustig in te lezen, want ik heb het tegenwoordig geweldig druk voor mijn doen. Mijn oordeel over je dichtwerk kan ik
niet beter meedeelen dan door je te zeggen, welke gedichten erin ik het best
vind. Het zijn: p. 24 Zondagmorgen, p. 9 Zang, p. 19 Spreuk, p. 41 Stervende Zwaan en p. 22 De andere Zoon. Daaruit merk je al, naar welke qualiteiten mijn appreciatie uitgaat. Behalve in De Andere Zoon, waarin ik het motief zelf vooral bewonder, is het de losse, heldere liedvorm, die mij het meest
bekoort. Ik geef er veel meer om dan om den gedachteninhoud van de zwaardere gedichten. En ik geloof, al klinkt het misschien eigenwijs, dat mijn
voorkeur aan zekere objectieve norm beantwoordt. Ik bedoel dit: in de gedichten die zwaarder van dracht zijn, en die ik minder bewonder, zit je vast
aan een strooming: noem haar 80 of 90 of wat je wilt, in ieder geval ze zijn
''modern''. Maar de simpele versjes, die ik het mooist vind, hadden geschreven kunnen zijn door Brederoo, door Camphuyzen, door Poot, door De Genestet, door Beets (die beiden het dichtmetier veel beter verstonden dan de
meesten tegenwoordig toegeven, metier hier niet in smalenden zin!), om kort
te gaan, ze zijn tijdloos. Ze konden ook in het duitsch zijn geschreven,

door ik weet niet wie al. En als il, je dan zeg, dat ik ze in het werk van al de
genoemden waardig geplaatst zou achten, geef ik je daarmee een lof, die van
het standpunt 1880 misschien meer een hoon zou hebben geleken, maar die,
dunkt mij, in 1921 zuiver klinkt.
Het verheugt mij, dat je de dissertatie 3 nog niet geheel aan kant hebt gezet.
Te allen tijde vindt je mij tot verder advies en overleg bereid. Korn echter
niet in de Paaschvacantie (24 Maart - 3 Apr.) dan denk ik met de kinderen
naar Middelburg te gaan. Allen zijn hier wel, en van Elsje, die sedert September in Lausanne is, krijg ik de beste berichten.
Met vriendelijken groet, ook aan je man,
Steeds gaarne de Uwe,
J.Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Verwey Archief. De briefis door Albert Verwey aan zijn
dochter doorgestuurd.
r. Mea Verwey (1892-1978), dichteres, dochter van Albert Verwey, gehuwd met de
uitgever C.A. Mees 1918-1936 ende graficus Dirk Nijland 1947-1955.
2. Mea Mees-Verwey, Golfslag (Santpoort 1921).
3. Op 9 juli 1928 promoveerde Mea Mees-Verwey bij Albert Verwey op De betekenis
van Johannes van Vloten. Ben bibliografie met inleiding (Santpoort 1928).

[ 332]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein (Kopenhagen)*
23 maart 1921
Waarde heer Romein,
1
Het speet ook mij, Uw beider afscheidsbezoek te hebben gemist. Uw indrukken van Denemarken interesseeren mij; ik ken de Skandinavische landen in het geheel niet, en voel het als een gemis, dat ik door lezen en reizen
zou willen aanvullen, als ik er de tijd voor had. Iets kinderlijks, ja dat wil ik
wel gelooven; en heeft het kind niet soms iets oudachtigs? Hoe zijn toch die
noordervolken zoo ontzaglijk ver af geraakt van hun vikingtijd? Want mij
dunkt, daar hebben ze toch in het geheel niets meer van. Of zouden die sagaheeren after all ook al Knutjes Hamsun2 in den dop geweest zijn? Voor meer
over Uw dissertatieplan vindt ge mij steeds toegankelijk.
Met vr. groet aan U beiden,
Gaarne de Uwe,
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
I. Jan Romein en zijn vrouw Annie Romein-Verschoor (1895-1978) waren naar Kopenhagen vertrokken.
2. Knut Hamsun (1859-1952), Noors schrijver, Nobelprijswinnaar 1920.

[ 333]
Johan Huizinga (Middelburg) aan H.D. Tjeenk Willink*
2 april 1921
Amice,
Een oplaag van 3000 exemplaren zal natuurlijk beteekenen, dat er in afzienbaren tijd, waarschijnlijker nooit, een derde uitgave noodig zal zijn. Dit
is mij in een opzicht aangenaam, want het lokt mij niet aan, het boek later
nog eens weer te herzien. Ook de prijsverlaging zou ik toejuichen. Blijft dus
slechts de vraag, of de verhouding van oplage en honorarium, hersteld op
f 1500, een aannemelijke is. Die vraag kunt ge beter beoordeelen dan ik; ik
veronderstel dus, dat ge die reeds voor U zelf bevestigend hebt beantwoord,
en verklaar mij dus accoord met Uw voorstel. 1
Ook met het denkbeeld, thans een linnen band te kiezen, kan ik mij geheel
vereenigen. De andere was een noodband; er zal nu wel weer keus van goede
linnens zijn, en ik zal dus gaarne tijdig eens stalen ontvangen en een ontwerpteekening. Maar niet in den geest van het indertijd afgekeurde model,
niet waar?
a.s. Maandag ga ik weer naar Leiden.
Met vr. groet,
t.t. J. Huizinga

*

Xeroxkopie: Leiden, UB.
1. In een briefvan 31 maart 1921 aan Huizinga stelde Tjeenk Willink voor de oplage
op 3000 exemplaren te brengen en het honorarium op f 1500.

[ 334]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
II april 1921 (poststempel)
B.H.
Doe mij (en jezelf) eens het plezier de N. Kroniek van eergisteren te lezen,
speciaal om Vermeulen's stuk over Diepenbrock. 1 Ik vind zoo iets buiten gewoon, dat heele eerste stuk is voor mij als een verbeelding van den modernen
musicus onovertrefbaar, zoo klaar, en de sfeer zoo treffend juist geYdentificieerd, zoo eenvoudig en toch zoo diep. 't Is waarlijk geen persoonlijk penchant waaruit deze bewondering voortkomt, 't is zeer bewijsbaar juist andersom.
Gisteren waren wij op de Moeren, met oom v.d. H. 2 is het gelukkig veel
beter. Wij zijn van Woensdag tot Maandag uit.
Hartelijk gegr.
t. t. R.

*
1.

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
Matthijs Vermeulen, ''Uitvaart van Diepenbrock'', De Nieuwe Kroniek, 9 april

1921.
2.

Van der Hoeven.

330

[ 335]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
•

1me11921
Beste vriend dat was een lange pauze 1 - maar deze rostige Zondagavond schijnt buitengewoon geschikt om de correspondentie weer eens te beginnen. Ik zit alleen,
wat mij 's avonds niet dikwijls gebeurt. Wat ik aan familie heb, is verstrooid
''op alle vier de winden'': twee in Altona, twee aan het dwalen in Saxen, twee
in München - en Jan in de kamer hiernaast vast in slaap. Tilli was een week
of drie bij ons en is weer naar huis.
Met het Dante-stukje2 ben ik ''doende'' - maar ofhet klaarkomt? Ik kan er
maar heel langzaam aan werken, want ik heb dit semester veel te doen.
Wacht dus liever met het plaatsen van de ''Facetie enz'' tot je het nieuwe
hebt.
3
Nu de vitterijen, zooals je het noemt. Wat heb je tegen Bebel? Tenzij je
het hem kwalijk neemt, dat een naneef van hem socialistisch lid van den
rijksdag geweest is. 4 Ik vind hem een van de aardigste Duitsche humanisten,
een allerguitigst mengsel van naiveteit en schoolmeesterij; zijn Boerenlatijn
hoort tot de genoeglijkste lektuur van de heele periode. En waarom ik hem
naast Erasmus durf zetten? W el, zijn vermaak in spreekwoorden en grappen
herinnert, dunkt mij, vaak genoeg aan den grooten Rotterdammer - en misschien even dikwijls aan den ''Cure de Meudon'' 5 Lees hem nog eens over, je
zult zien, dat hij daar op zijn plaats is.
6
De Dam te Amsterdam? Ocharme ... wapene, Martijn ... urbs antiqua
ruit. 7 Maak dan van den Amsterdammer een Oud-Amsterdammer, want die
kenden den Dam. 8
Den brief aan Pirkheimer heb ik uit het hoofd geciteerd en puntjes gezet,
waar mij mijn geheugen in den steek liet - je hebt gelijk, vertaal hem in het
Hollandsch. Hutten dook even naast Guido Cavalcanti op 9• Misschien zijn
zulke vergelijkingen ietwat dilettant.
Die Hosenrolle? 10 ik zou bijna lust hebben het ding een beetje te verdedigen. Het schijnt mij, dat het noch de Nederlandsche litteratuur, noch de Nederlandsche Litteratuurgeschiedenis - zie Kalff en Prinsen 11 - goed bekamen is dat zij ''weinig om litteratuurcategorien malen''. Maar ä quoi bon? Ik
stuurde het stukje omdat ik op je vriendelijke uitnoodiging aan de Gids mee
te werken niet gedurig ''neen'' wou zeggen; ik had in die dagen niet heel veel
fiducie, dat de Facetie zou lukken. Ben paar weken later kwam ik er toch
mee klaar en had het gevoel, dat de ''Hosenrolle'' daarmee overbodig werd.
Op dat punt zijn wij het dus eens en je kunt het mij gerust terug sturen.
En nu het Hollandsche plan. Ik ben weer een beetje aan het wankelen geraakt. Zwitserland was mooi ende reis heeft mij opgeknapt. Maar toch ... er
zijn aan een reis naar het buitenland voor iemand als ik nu geworden ben heel
veel bezwaren verbanden. Ik voel mij ietwat menschenschuw en er zijn veel
dingen, die mij pijn doen. Ook vrees ik, dat het vreemde gevoel van heimwee,
wat ik soms heb, na een bezoek aan Holland nog schrijnender zou zijn.

331

Wat bedoel je met je laatste zinnetje: ''wij denken hier over de Vlaamsche
zaak heel wat anders dan wij in 1918 deden'' - Vertel mij daar eens iets van.
Ik ben niet heel zeker of ik er iets op nahoud, dat men een ''geweten'' zou
kunnen noemen, maar als dit wel het geval is, dan is dit geweten in dit geval
''goed''. Ik ben naar Gent gegaan omdat ik overtuigd was dat ik daar iets
voor de ''Nederlandsche zaak'' - vergeef de gemeenplaats - zou kunnen
doen, ja, ik geloof haast, dat wat ik daar gedaan heb, iets van dien aard was.
In ieder geval schijnt het mij dat mijn onbruikbare geest daar nog beter te gebruiken was dan elders. Misschien is ook dit een vergissing.
Aanstaanden Woensdag begin ik met mijn Seminarie over het ''Herfsttij''
ende Bourgondische Kultuur.
Heel hartelijke groeten
van je vriend A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

1. Aan deze briefgaat een prentbriefkaart van Andre Jolles uit Ascona aan Huizinga
in Leiden vooraf, met poststempel 8 april 1921: 'Hartelijke groeten - Binnenkort zit
ik weer in Leipzig en kan je briefbeantwoorden - Wonderlijk weer eens in half-italiaansche omgeving te zijn. Ik heb er zeer van genoten - t.t. A.J.' (Origineel: 's-Gravenhage, NLMD).
2. Andre Jolles, "Het amorvisioen in de Vita Nuova'', De Gids 85 (1921) III, 427-448.
3. Heinrich Bebe! (1472-1518), Duits humanist; schrijver van Facetiae, kluchtige vertellingen in humanistenlatijn.
4. August Bebe! (1840-1913), Duits politicus; in 1869 mede-oprichter van de sociaalden1ocratische arbeiderspartij en van 1871 tot 1913 lid van de Rijksdag.
5. Fran~ois Rabelais (1494?-1553).
6. ''Wapene Martijn'', gedieht van Jacob van Maerlant (omstreeks 1230-omstreeks
1300).
7. Vergilius, Aeneis 2, 363; tevens het motto van Vondels Gysbrecht van Aemstel.
8. Verg. Andre Jolles, ''De facetie van Guido Cavalcanti (Renaissance spaanders)'':
'Nu wist echter de tijdgenoot van den Decamerone, die het plein [San Giovanni te
Florence] evengoed kende kende als een Amsterdammer den Dam, dat er daar in 1350
geen sarkophagen te vinden waren[ ... ].'
9. Verwijzingen naar het in de vorige noot genoemde artikel van Andre Jolles.
10. Manuscript van Andre J olles. 'Hosenrolle': travestierol.
11. Gerrit Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde (7 dln. Groningen 19061912); Jacob Prinsen Lzn, Handboek tot de Nederlandsche letterkundige geschiedenis ('sGravenhage 1916).

[ 336]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
•
29 me11921
Beste Han.
Jet is Woensdag gegaan, ik heb bericht uit Berlijn, tot daar was alles goed
gegaan, maar of zij nu direct d66r kan staat te bezien, 't kan echter zijn dat
zij vandaag al via Stettin naar Reval reist per boot. 1 Spreek er vooral met niemand over, want tot zij veilig uit Duitschland weg is is 't dringend noodig
dat 't onbekend blijft, anders zou zij in allerlei verdrietelijkheden kunnen kamen.

332

Als ik niet in angst was dat haar krachten niet tegen de vermoeienissen opgewassen zullen zijn, zou ik er niet zoo gedrukt onder zijn, maar die angst is
niet van mij af te nemen, want ik ken te goed de grenzen van haar kracht.
Ik ben hier z66 veel van de eenzaamheid gaan houden dat 't alleen zijn mij
niet afschrikt, en 't huishouden zal ook wel goed loopen al vervelen mij sommige huishoudelijke plichten, (thee zetten, boterhammen snijden etc.) maar
daaraan wen je wel. Voor mijn werk kan 't goed zijn die absolute zelfbeslotenheid, ik was erg uit mijn werk gegooid door die onrust van Jet's plannen,
wij zaten al 3 maanden in de onzekerheid ofzij wel ofniet zou gaan, en tegen
die onrust kon ik niet op.
Ik heb veel werk dat afmoet, dus hoe eerder ik er in kom hoe beter.
Hierbij nog een stukje waarop je niet behoeft te reageeren.
Ik vraag je niet om nu nog hier te komen, voor Cathrien is 't alles nog
vreemd dus zij moet maar eens eerst wennen met mij alleen, en bovendien jij
hebt 't druk, maar als je uit Parijs terugkomt dan graag! Wanneer ga jullie
ook weer?
Hart. gr. aan allen speciaal aan Elsje
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. In ''Het boek van de Buissche Heide'' schreefRichard Roland Holst: 'Op 24 mei
vertrok Jet naar Rusland, den 23sten Juli was zij weer in Holland terug.'

[ 337]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
•
31me11921
Waarde Heer Romein,
Om maar met de hoofdzaak te begin11en: het baantje is begeven, niet alleen
in gedachte, maar ook inderdaad. 1 Er waren 53 sollicitanten, schrijft De
Meester mij, dien ik naar aanleiding van Uw brief raadpleegde. Doch hij
voegt er aan toe: het zou niets voor hem geweest zijn; het is een sergeants~
plaats. Daarmee kunt ge U dus troosten.
Ik begrijp volkomen, dat de kwestie van een werkkring voor U actueel begint te worden. Wist ik iets bruikbaars voor U, dan zou ik U er gaarne mee
helpen. Maar op dit oogenblik weet ik niets.
Juist den dag, dar ik Uw briefkreeg, verscheen 's avonds de heer Suys,2 in
gezelschap van den wonderlijken Last, 3 die weer in het perihelium is (niet
dat ik mijzelf met de zon, maar hem met een komeet vergelijk!) Suys heeft
een stuursch gezicht, maar kan er allerbeminnelijkst mee glimlachen. Dat is
eigenlijk de eenige indruk, dien ik tot nu toe van hem heb mogen ontvangen.
Ik acht het geen voordeel, als iemand al in zijn eerste jaren zoo door allerlei
levens- of maatschappelijke vragen wordt meegesleept. Onder een reeks academische zaligsprekingen zou kunnen staan: Zalig die laat beginnen te denken, want zij zullen examen gedaan hebben, eer hun hersens gaan werken.
Ik begin in het genoegelijk zie-z66-stadium te komen, als de colleges slui333

ten, en er vrij wat werk is afgedaan, tegen dat de zomer begint. Onder dat
werk is in de eerste plaats een uitvoerige kritiek van Spengler's Untergang
des Abendlandes, die morgen in de Gids verschijnt, gevolgd door een van
Wells Outline ofHistory de volgende maand. 4 Ge verbaast U misschien, dat
ik aan het laatste zooveel moeite heb gegeven, maar ik vind het, ofschoon als
geschiedschrijving mislukt, toch een merkwaardige prestatie.
Tegen half Juni ga ik met mijn dochter een week naar Parijs. Ik heb daar
een voordracht te houden voor een uiterst deftig fransch historisch gezel·
schap. 5 Geen onaardig besluit van het academiejaar.
Nu moet ik gaan roeien. 6 Mens sana etc. nietwaar? Ik zal te allen tijde
gaarne van U hooren. Houd toch in het oog, om te eeniger tijd een soliede,
echt-wetenschappelijke publicatie afte leveren, op welk gebied ook. Niet dar
Mehring7 geen ernstigen arbeid waard zou zijn, maar tenslotte is een verta·
ling met inleiding als visitekaartje niet genoeg. En dat zult ge toch noodig
hebben.
Hartelijke groeten, ook aan Uw vrouw!
Gaarne Uw J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
r. Vermoedelijk een betrekking bij de NRC.
2. Jef Suys (1897-1956), historicus, filosoof en politicoloog; student van Huizinga en
een van de beste vrienden van Jan Romein.
3. Jef Last (1898-r972), dichter en prozai:st; hij studeerde Chinese letteren aan de
Leidse universiteit.
4. J. Huizinga, "Twee worstelaars met den enge!''.
5. Huizinga sprak op r6 juni 1921 voor de algemene vergadering van de Societe d'histoire diplomatique over ''La valeur politique et militaire des idees de chevalerie ä la fin
du moyen age'' (V.W. III, 519-529).
6. Met enige collega-hoogleraren maakte Huizinga deel uit van een roeiclubje, 'de
proffen-vier'.
7. Franz Mehring, Karl Marx. Geschiedenis van z&'11 leven. Geautoriseerde vertaling van
Jan Romein. Met een portret, een inleiding en een verklarend register (Rotterdam r921).

[338]
Andre }olles aan Johan Huizinga*
I juni 1921
Beste vriend Hierbij een stukje dat misschien voor het Dante-nummer te gebruiken is.
Of iemand in Holland in dit soort van onderzoekingen belang stelt en vermaak schept? Ik heb mijn kontakt met Hollandsche lezers verloren - en het
verwijt ''te Duitsch'' heeft een weerhaak achtergelaten. Ook daarom zou het
niet kwaad zijn weer eens naar Holland te komen - ik was blij, dat je mij
toch nog eens animeerde.
Ik ontdek op den duur in het Herfsttij meer ''sterkten'' dan zwakheden het is genoeglijk aan den eenen kant Huizinga aan den anderen kant Laborde1 systematisch door de jongens te laten bewerken: ''es kommt viel dabei
heraus'', zeggen wij hier. Stuur mij de vellen.

334

Spoedig meer - veel plezier in Parijs
je vriend A.J.
Geef Bebel zijn doopnaam.
Ik zou het buitengewoon betreuren als dagelijksche postbeslommeringen
onze correspondentie beperkten, zij beteekent voor mij een stukje leven.
Je zult, vrees ik, veel te korrigeeren hebben, ik was gewoonlijk moe wanneer ik eraan schreef... geldzorgen ... basta; ik ga slapen.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Leon de Laborde (1807-1869), Frans politicus en kunsthistoricus, auteur van o.a.
Les ducs de Bourgogne, etudes sur !es lettres, !es arts et l'industrie pendant le XVe siecle
(Parijs 1849-1851).

[ 339]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
7 juni 1921 (poststempel)
Beste Ran.
Gisteren las ik het artikel van je uit. 1 De hoofdindruk is, naast de bewondering voor je zoo mooi en helder proza, dat er onpeilbaar diepe afgronden
van onwetendheid in mij zijn, en dat mijn opvoeding a refaire zou zijn, afgescheiden nog of 't op iets goeds zou uitloopen. Ik zit echt hier tegenover in
mijn wetenschappelijk naaktje, zooals ik je dit schrijf in mijn lichamelijk
naakje, daar ik mijn heele correspondentie in 't luchtbad afdoe.
Een ding trof mij, 't lijkt mij een faux chef d'oeuvre dat boek van
Spengler, dat is iets dat in Duitschland veel voorkomt en vooral v66r 1914
enorm toenam, in architectuur en in alle kunsten. Overmaat van wil en energie, en volkomen te kort aan innerlijke stilte, een overschatting van krachten
en mogelijkheden, een soort imperialisme van den geest.
't Komt hier ook voor, de Zacharia van Van Konijnenburg waaraan de
menschen zieh vergapen, en de Pelgrim van Toorop, die twee jagen elkaar
op en wenschen beide 't Haagsche publiek tot prooi. De Oostersche kunst
wordt wel tegen hoogen prijs gekocht, maar beleden wordt zij niet.
Ik ben hier gerustgesteld en gerust teruggekomen, en verzink nu in mijn
2
werk. Op mijn thuisreis stapte ik bij Top Naeff af, om haar voor haar boekje
te bedanken. Zij sprak zoo innig lief over Jet, en zoo charmant over jou, en
dat alles zoo eenvoudig, dat ik geen kwaad aan haar kan zien.
Hart. gr. en prettige reis
t.t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. J. Huizinga, ''Twee worstelaars met den enge!''.
2. Top Naeff (1878-1953), schrijfster; Charlotte von Stein, een episode (Amsterdam
1921).
.

335

[ 34°]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan en Annie Romein (Kopenhagen)*
9 juni 1921

Hartelijke gelukwensehen met de geboorte van Uwen zoon, 1 en vriendelijke groeten!
]. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, IISG.
1.

Jan Erik Romein, geboren op

2

juni.

[ 341]
A.J. Barnouw (New York) aan Johan Huizinga*
13 juni 1921

Hooggeaehte Heer Huizinga:
Ik kan me begrijpen dat na dit lange wachten de kans op een Engelsehe
uitgave van uw Herfsttij der Middeleeuwen u hopeloos toeschijnt, en de ingesloten correspondentie, die voor zieh zelf spreekt, geeft u tot mijn spijt gelijk. Het is vreemd dat een boek door Teixeira in zijn rapport als een meesterwerk geprezen geen voordeel aan zijn Engelsehen of Amerikaansehen uitgever zou kunnen opleveren. Ik geef de hoop echter nog niet op. We zijn bezig een Netherlands-America Foundation te vormen onder het voorzitterschap van den Heer Edward W. Bok, den uitgever in Philadelphia. 1 Deze
gaat begin Juli naar Holland en zal waarschijnlijk wel contact met u zoeken
in uw hoedanigheid van Voorzitter der Commissie voor I.S. 2 Ik hoop hem
voor zijn vertrek nog te spreken en zijn belangstelling te winnen voor de Engelsehe uitgave. Maar laat dit voornemen U niet beletten met een uitgever in
Engeland ofHolland (Nijhoffb.v.?) in zee te steken als de kans zieh daartoe
aanbiedt. [... )3
Met vriendelike groeten,
Gaarne de uwe,
A.J. Barnouw

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Edward W. Bok (1863-1930), Amerikaans uitgever, schrijver, filantroop en pleitbezorger van de vrede.
2. Internationale Studieaangelegenheden.
3. Overwegingen over een Engelse uitgave van Herfsttij der middeleeuwen; uitweiding over de Commissie voor Internationale Studieaangelegenheden.

[ 342]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
17 juni 1921 (poststempel)
Beste Han
Doordat Jan Piet niet kon, is de collegedag verzet op een week later, alles is
daardoor een week moeten opschuiven, ik ga dus Zaterdag 25 Juni hier vandaan en blijf eenige dagen in stad, waar ik van allerlei heb, en daarna gaan J any
en ik naar Domburg (als 't plan doorgaat). Toorop beloofden wij dat, wij zouden er dan van I tot b.v. 4 July zijn. Ik schrijf je dit alles even met 't oog op jou
plannen om hier te komen. Ik hoop en denk dat je nu wel even goed in de week
kunt komen, want 't is nu toch vacantie, en zou dat ook veel prettiger vinden.
Zou ik nog wat van je hooren uit Parijs, in ieder geval schrijf je wel even
eens als je weer thuis bent, jullie hebt prachtig weer getroffen, en zult wel
erg genoten hebben. Ik heb er dikwijls aan gedacht dat jullie daar zoo gezellig op stap waren.
Van Jet kreeg ik een brief uit Reval, maar die brief was van 10 dagen geleden, zij had een stormachtige overtocht 1 gehad, maar was niet zeeziek geweest en had 't goed. Na dien briefheb ik niets meer gehoord en kan voorloopig niets meer hooren vrees ik.
Jany logeert hier, hij is erg gezellig en zoo rustig, alleen, ik vind al die huishoudelijke zorgen stom vervelend, en hij is gewend dat alles voor hem gedaan wordt, ... en vergat zijn lakei mede te brengen. Dus ben ik lakei, oom,
gastvrouw, kameraad etc etc etc.
Hartelijk gegroet
t.t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. In het origineel staat: overtoch.

•

[ 343]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
19 juni 1921
Beste vriend eerst de zaken. Het zal, dunkt mij, het beste zijn, dat je mij van de artikeltjes een vuile proef stuurt; ik kan dan verbeteren en veranderen wat ik wil.
Vooral aan het Amorvisioen 1 zal nog al wat te korrigeeren zijn. Daar ik het in
ieder geval af wou hebben, ben ik over een aantal gaten en zwakke plekken
heen gewipt; in de proef zou ik er graag nog het een en ander aan willen
doen. (Misschien is het ook niet zoo erg, en ziet de duivel er in mijn herinnering zwarter uit dan hij is.) In ieder geval sn1ur ik je dan de proefterug en ik
laat het geheel aan je over, wat je er nog aan veranderen wilt.
Vervolgens: betaalt de Gids? en hoeveel? Zou je zoo vriendelijk willen
wezen dit geld aan de firma J olles & Co. Kerkstraat - als het zoover is te laten toesturen. Daar ik zeer op de kleintjes moet passen hangt mijn

337

verdere medewerking eenigzins hiermee samen.

,,

Over mijn benoeming tot Lid van de Maatschappij was ik zeer verblijd! Het
was eenigzins kinderachtig, maar ik had mij verleden jaar over het geval geergerd. Niet dat ik zoo'n hartstochtelijke liefde voor de Maatschappij had - maar
de imaginaire muur tusschen Holland en mij werd telkens grooter - en heb ik
het gevoel dat er een steentje weggenomen is. Bedankt. Mijn Septembersehe
reis kamt mij nu opeens veel waarschijnlijker voor - a propos heb je dat wonderlijke chef d'oeuvre van Hermes2 wel eens gelezen of ken je het alleen van
naam; het moet voor een Hollander een buiten gewoon gekke lektuur zijn.
Dank zij mijn nog altijd onverzadelijke boekenhonger, heb ik mij ook eens op
de Fransche en Duitsche epigonen van Richardson geworpen - dat was een
zotte tijd; na twee maanden had ik een smaak in mijn mond alsofik een zak met
zesenzestig pond ulevellen achter elkaar had leeg gegeten. Om mij een beetje te
restaureeren las ik den Marquis de Sade van wien ik toevallig een boek in mijn
handen kreeg, en toen ... ontdekte ik, dat het extreem van den ''empfindsamen''
roman heel dicht bij het extreem van den erotischen roman staat - mijn ulevellensmaak raakte ik niet kwijt, al was er een vitriool smaakje bij gekomen.
Je artikel over Spengler heb ik met genoegen gelezen; je hebt er de zieleschommelingen, die wij bij het lezen doormaken goed in weergegeven - ook
het gevoel van zeeziekte dat die schommelingen veroorzaken. Mij iriteert
het, dat het heele dikke ding zoo slecht geschreven is. Ik weet, dat dit onrechtvaardig, ouderwetsch en nieuwegidserig is - maar desalniettemin. Hij
is ten slotte toch maar een Duitsche ''Oberlehrer'' - Voor een paar weken
was hij hier. Op bezoek. Maar men had natuurlijk toch de noodige Professoren uitgenoodigd. Daar zat hij en deed erg zijn best om te toonen, dat hij al
de boeken, die de hooggeleerden citeerden, ook gelezen had - het werd een
raar geschoolmeester. Ik zat in een hoekje en dacht bij mij zelfwat een aardige Franschman, wanneer hij op Spenglers plaats gezeten had, wel zou gezegd hebben. Ik heb een heerlijk diepe, kwäjongensachtige bewondering
voor Victor Hugo's Legende des Siecles en ik reciteerde stilletjes:
Taus les siecles, le front ceint de tours ou d'epis
,
Etaient la, mornes sphinx sur l'enigme accroupis;
Chaque assise avait l'air vaguement animee;
Cela montait dans l'ombre; on eut dit une armee
Petrifiee avec le chef qui la conduit
Au moment qu'elle osait escalader la Nuit ...
•• •

Je voyais la ce Rien que nous appelons Taut;
Les rois, les dieux, la gloire et la loi, les passages
Des generations a vau-l'eau dans les äges;
Et devant mon regard se prolongeaient sans fin
Les fleaux, les douleurs, l'ignorance, la faim,
La superstition, la science, l'histoire
Comme a perte de vue une fac;ade noire.
enz - enz -

26.vr.21
De brief is blijven liggen - Nu zijn ondertusschen de drukproeven van de
''Facetie'' bij mij aangekomen. Er lag een streng biljetje bij, dat er niet heel
veel meer aan veranderd of bijgevoegd mag worden - of dat dit anders op
kosten van den auteur zal geschieden! Daar ik een deel van mijn leven in
schermutselingen met drukkers enz doorbreng, weet ik, dat men deze zaken
niet alte zeer au serieux moet nemen - maar je kunt mij misschien even van
de prijzen en de heerschende zeden op de hoogte brengen Aan het Dante-artikel moet in ieder geval nog het een en ander vergroot en
verbeterd worden. Indien dus Van Kampen op zijn stuk staat en - zeer ten
onrechte - aan zijn medewerkers de gelegenheid ontneemt ook in de eerste
proeven nog behoorlijk te werken, stuur me dan liever het manuscript terug;
dan kan ik in de kopij doen, wat ik anders - en beter! - in de vuile proefzou
gedaan hebben.
- Lieve Hemeltje, dit begint op een briefte lijken, zooals ik ze dagelijks ...
Ik kom er meer en meer achter dat schrij'ven, drukken en alles wat er bij
hoort kultuurhistorisch cul-de-sacs zijn, immense vergissingen van den menschelijken geest, dat heeft dat malle konservatisme van de oude Aegyptenaars op zijn geweten, Josef Balsamo3 is een veel nuttiger lid van de maatschappij geweest dan Gutenberg.
Hartelijke groeten
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Andre J olles, ''Het amorvisioen in de Vita nuova''.
2. Johann Timotheus Hermes (1738-1821), Duits schrijver; hij introduceerde de Engelse familie- en sociale roman in Duitsland; zijn hoofdwerk is de vijfdelige roman
Sophiens Reise von Memel nach Sachsen (1769-1773).
3. Giuseppe Balsamo ofwel Alessandro Cagliostro (1743-1795), Italiaans avonturier
en alchimist; hij stierf als ketter in de gevangenis.

[ 344]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
28juni1921
Waardste,
Syctghen, 1 in het Alhambra zwemmend als in een vreemde bijt, heeft mij
herinnerd aan een alleraangenaamsten morgen; is het een jaar geleden, of
zoowaar alweer twee?
Ik ben met woede aan het vertalen gegaan, en heb een hoofdstuk af. Elsje
was haar vermoeienis spoedig weer te boven; 't schijnt dat zulke indrukken
als een eerste bezoek aan Parijs geeft, op een achttienjarig gemoed toch veel
sterker werken, als je eerst merkt.
De pantheon-kiek2 heeft zij nog niet ontwikkeld.
Hartelijke groeten aan U allen!
t.t. H.
339

Huizinga en Jan Veth aan de voet van het Pantheon, Parijs r92r.

'

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. Jan Veth, ''Sijctghen, beschouwing van een schilderij van Aelbert Cuyp'', Elsevier's gei1lustreerd maandschrift 31 (1921) dl. 61, 381-384. Twee van de reproducties van
het schilderij van de eend Sijctghen staan afgebeeld na de foto's van het Alhambra,
behorend bij een voorafgaand artikel over Grenada.
2. De foto van Veth en Huizinga tussen de zuilen van het Pantheon te Parijs diende
ter verluchting van het menu van het Gids-diner van juli 1921.

[ 345 l
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
6 juli 1921 (poststempel)
Beste Ran.
Mijn keel werd toegeknepen door dat verdrietige bericht, wat een zorgen
voor je en ook voor Juffr. Smit die zoo dol op Retha is.
Toe zult je mij vooral al is 't maar met een woord geregeld op de hoogte
houden. 't Is nu zoo naar geen telefoon te hebben, want dan wist ik nu nog
wat de docter er van dacht.
Ik heb groote bewondering er voor dat je een zoo precieus (in de beste be·
teekenis) geschreven boek als de Herfsttij der M. zelfin 't Fransch kunt vertalen. Maar wat een taak. 't Lijkt mij een ''reuzenwerk''.
Je goeden wil om Wells te releveeren lukt je niet, 1 want je haalt eerst zulke
verbijsterende dingen van hem aan, dat hij voor mij althans al verdronken is
voor dat je hem aan wal brengt. Maar 't is een intressant stuk dat is zeker, ik zal Well's boek echter wel nooit lezen, eerder Spengler al was 't alleen
maar om de suggestieve titel van zijn boek.
Van Jet nog een derde brief, gisteren ontvangen. Geheel onder ons gezegd
en gebleven, ik krijg den indruk dat zij gedecepieerd is, maar durf't niet met
zekerheid zeggen.
Hoor ik gauw van je alsjeblieft. Blijven de jongens thuis of zendt je die
weg. Elsje blijft zeker. Voor haar 't beste.
Hart. gegr.
t.t. R.

*
1.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
J. Huizinga, ''Twee worstelaars met den enge!''.

[ 346]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
18 juli 1921
Waardste,
Hier is de film, maar ik heb vergeefs op rijmpjes zitten peinzen; ik kan er
geen enkel verzinnen. Elsje wil de film graag terug hebben.
We hebben ziekte thuis. Woensdag 7 kreeg Retha opeens diphtheritis, die
vrij hevig inzette maar tamelijk gauw beter werd. Zij heeft veel last van de

341

seruminspuiting gehad, maar is nu een heel stuk op weg naar beterschap,
zoodat ik Zondag wel hoop te komen. Vrees voor besmetting behoeft er niet
te bestaan.
Ik vertel je dan ook het verdere, nog zeer onzekere, verloop van het vertaalplan van mijn boek.
Laat Polle 1 mij toch niet expres schrijven; zij zal genoeg te doen hebben,
en ik zie haar immers Zondag toch.
Ik kreeg het Museumrapport, 2 maar zag het nog nauwelijks in.
Hartelijke groeten aan al je huisgenooten, ook van Elsje.
t.t. H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. Jan Veths derde dochter Gerda (1894-1966), advocate.

Rapport der Rijkscommissie van advies inzake reorganisatie van het museumwezen
hier te la11de ('s-Gravenhage 1921); verg. Huizinga aan Jan Veth, 23 december 1919.
2.

[ 347 l
Johan Huizinga (Leiden) aan C.S. Adama van Scheltema1*
21 juli 1921
Zeer Geachte Heer,
Ontvang mijn dank voor de toezending van Uw lijvig artikel, dat ik met
belangstelling las, en dat ongetwijfeld geschikt is, Uwen lezers veel omtrent
de Italiaansche renaissance te leeren. 2
[... ]3
Zoo dikwijls ik iets over de Renaissance lees, denk ik weer: wat begrijp ik
toch eigenlijk weinig van dien tijd, laat staan dat ik de verschijnselen zou
kunnen 'verklaren'.
Tenslotte nog dit: als U uit Burckhardt begrepen hebt, dat deze aan de Renaissance 'geen vlekje kan zien', wat hebt U hem dan slecht gelezen, en wat
begrijpt U dan zijn figuur slecht. En wat mijn bewondering voor B. betreft,
ja, die is groot, maar ik heb in het stuk, dat U herhaaldelijk citeert, 4 duidelijk
gezegd, dat ik zijn opvatting van de Renaissance geenszins deel.
Hoogachtend
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Carel Steven Adama van Scheltema (1877-1924), dichteren schrijver.
2. Onder de titel ''De sociale positie van den kunstenaar'' publiceerde Adama van
Scheltema in 1919-1922 in 13 afleveringen een serie artikelen in de Socialistische Gids,
die in boekvorm werden herdrukt onder de titel Kunstenaar en samenleving. De plaats
van den kunstenaar in zijn volk en zijn tijil van 500 voor Christus tot op onze dagen (Rotterdam 1922). Een deel van het boek behandelt ''De Renaissance in Italie''.
3. Puntsgewijze correcties en aanmerkingen van Huizinga op het artikel van Adama
van Scheltema.
4. J. Huizinga, "Renaissancestudien I: het probleem''.

342

[ 348]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
26 juli 1921
Waardste,
Zie nu eens, of dit geen mooi stuk1 is! Ik heb getracht, de fout van 'Dürer
in de Nederlanden', 2 waarover ik levendig berouw heb, te vermijden. Zooals
je zult zien, heb ik, op de punten, die je ter harte gaan, ook waar ik tegen de
theorie opponeer, mij bereid verklaard, ze in de praktijk gewonnen te geven.
Heb ik mij ergens in iets feitelijks vergist, dan hoor ik gaarne je berisping.
Colenbrander heeft dit stuk gelezen. Hij wil er een zelfstandig stukje naast
en ten deele tegen zetten. Tegen in hoofdzaak wat betreft het Ethnografisch
museum, o.a. om den indruk weg te nemen, dat de sterk Leidsche redactie
3 Verder over het Kunstmuseum. 4 Hij brengt dat stuk
q.q. voor Leiden pleit.
Zaterdag mee.
Mocht je die bijeenkomst overbodig achten, dan hoor ik het wel. Maar ik
kom natuurlijk graag naar Amsterdam, als er nog te praten valt. Wil je bij
mijn stuk kantteekeningen drukken, of er een stuk naast zetten? Drie artikels
uit de redactie tegen elkaar zou wel pikant zijn. Je brengt mijn artikel in ieder geval Zaterdag wel weer mee?
Met Retha blijft het goed vooruitgaan.
Hartelijke groeten,
t.t. H.

* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
l.

J. Huizinga, ''Het rapport der Museumcommissie'', De Gids 85 (1921) IV, 97-107

(V.W. II, 569-578). Hier is sprake van de kopij voor dit artikel.
2. J. Huizinga, ''Dürer in de Nederlanden'', n.a.v. J. Veth, S. Muller Fzn., Albrecht
Dürers niederländische Reise (2 dln. Berlijn/Utrecht 1918), De Gids 84 (1920) II, 470484 (V. W. IV, 317-329).
3. De Rijkscommissie voor het Museumwezen had geadviseerd voor overbrenging
van het Rijks Ethnologisch Museum van Leiden naar 's·Gravenhage; in Leiden zou
een studiecollectie kunnen blijven. Dit voorstel vond geen doorgang.
4. Het voorstel van de Rijkscommissie voor het Museumwezen tot oprichting van
een 'Algemeen Kunstmuseum' te Amsterdam, waarin bijeengebracht zou worden
'het beste, dat wij reeds op verschillend kunstgebied bezitten'. Ook dit voorstel is niet
uitgevoerd.

[ 349 l
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
26 juli 1921
Beste vriend
- ik heb niet heel veel meer kunnen veranderen, ik ben te moe. Het moet
dan maar zoo blijven; misschien is het niet eens zoo kwaad ... Hartelijk dank
voor de vertalingen, zij zijn uitstekend. Ik mis de gaaf van vertalen, zoodra
ik, wat ik in de eene taal lees, in een andere taal poog om te zetten, komt een
groezelige verwarring in mijn hersens - misschien ligt dat daaraan, dat ik

343

wel een aantal talen begrijp, maar dat ik eigenlijk geen enkele taal ken. Ik
ben niet voor philoloog in de wieg gelegd en mijn colleges over Nederlandsche en Middelnederlandsche Grammatica zijn een rare ratjetoe.
[ ... ]l
Spoedig meer - in sentimenteele romannetjes staat: de pen (in casu: het
potlood) ontviel aan zijn moede vingeren.
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Vermelding zorneradres van Jolles plus een drietal zinnen bij een rneegestuurd
'voordrukje'.

[ 350]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
1 augustus 1921
Beste Han
Hartelijk dank voor je briefje; ja ik hoorde al in Berlijn dat jullie die schrik
met Retha gehad hebben, maar gelukkig lag er ook al een brief van Rik met
meer geruststellende berichten. Gisteren spraken wij Cees 1 op de Moeren,
en die vertelde ons ook dat alles goed bleef gaan en zij zoover men kon nagaan geen enkel slecht gevolg van de ziekte had. W anneer denken jullie naar
Torenvliedt te gaan? - Natuurlijk vinden wij 't erg prettig, als jullie (een
stuk ofwat kinderen kan ik best bergen, als je komt wanneer er geen andere
loges zijn) nog eens komen. Maak maar eens een plan dat jou schikt dan kun·
nen we schrijven of het ons ook uitkomt. Maar laat het dan eerst regenen!
Veel en lang. Het is hier nu naar - leelijk, grijs, dor en een vliegen- en wespenplaag. (Daar vliegt net zoo'n gedierte op mijn neus; uit schrik ontschiet
mijn pen me en maakt deze inktmop).
Ja, Dante ... 2 Ik zelfkan het ook nog altijd niet geheel laten schieten, maar
ik vrees. Mijn kop zit vol andere dingen, daar ik de russische indrukken in
artikelen aan het omzetten ben. En de eerste, politieke, reeks, wil ik achter
elkaar afmaken terwijl ik er nog schik in heben het zie als een dramatisch beweeg. Raak ik er uit, dan voel ik, wordt het als ik het weer opneem ''een kous
aanbreien''. - En hoe Dante te rijmen - of zelfs rijmloos te vereenigen - met
artikelen over het Communistische kongres? - Toch wil ik nog een poging
doen, zoodra ik, aan 't end dezer week die eerste serie af heb. Zou je zoo lief
willen zijn mij het Purgatorio te sturen? Ik vertelde je hoe het met mijn boe·
ken zat.
Ik keek je eerste stuk over Spengler al door, het leek mij verbazend interessant en ik verheug er mij op het aandachtig te lezen. Rik was er ook sterk
door geboeid, maar uit je tweede stuk kreeg hij den indruk dat Wells wel
zeer oppervlakkig is. Dank voor wat je zegt over mijn boekje, 3 ja de personen
blijven schimmen en daar zal ik wel niet meer uitkomen. Ik heb het laatste
jaar nogal bestudeerd het ontstaan van het drama in verschillende tijdperken, en ben tot de konklusie gekomen dat er een zeer lange tijd van voorbe-

344

reiding en groei der verschillende elementen noodig is, eer 't kan ontstaan.
Wat een troost, voor een persoonlijk te-kort aan dramatische vorm-kracht!
Ik maak 't goed, was niet zoo erg moe, behalve van de rocht van Berlijn
naar hier, die was moordend door verveling in kleine treintjes, boemelen. In
Rusland heb ik wel mij soms doodop gevoeld, maar dan waren er weer uren
en <lagen dat je niets deed, niets kon doen, en ook niet veel indrukken kreeg.
En dat bleek per slot toch een soort vakantie. Rusland heeft, (of is) de ruimte, en de Russen hebben de tijd ...
Veel hartelijke groeten, ook van Rik, voor jou ende kinderen
Jet
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Cornelis van Vollenhoven.
2. Henriette Roland Holst schreefvoor het Dante-nummer van De Gids 85 (1921) III,
327-328 het gedieht ''Amor inspirator''.
3. Henriette Roland Holst-van der Schalk, Het offer (Rotterdam 1921), geschreven
1918-1921. Plaats der handeling: Sovjet-Rusland; tijd: de eerste winter der revolutie.

[ 351]

Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
3 augustus 1921 (poststempel)
Beste Han.
Al eerder had ik je willen schrijven, maar kwam er niet toe, ik was een
beetje niet-wel en ook niet erg futtig, bovendien ik erken 't, drukt mij dit
weer enorm, die langzame moord van alles, en dat, alles met een blijmoedig
snoet van den moordenaar de zon, die dorre hitte en dat al maar leelijker en
onpoetischer worden van alles, ik vind 't allernaarst. Als je 's avonds wandelt
begrijp je ineens wat Indie moet zijn, en waarom 't niet mooi kan zijn, 't is
alles even dor en tenslotte kleur en klankloos, en zelfs iets van het humeur
van den oud-gast voel ik in mij groeien.
Jet is goed, het reisje heeft haar eerder goed gedaan, ik denk doordat zij
niet zoo dag aan dag over de boeken heeft gezeten, zij was iets magerder geworden, maar zag er heusch goed uit, nu al iets minder. Zij had mij wel geschreven over ''de illusies minder''. Ik heb die mededeeling in die weken te
veel opgefokt met mijn hoop', zoodat ik, 't is dwaas, gehoopt had haar in
overtuiging anders terug te krijgen dan zij ging. Dat is allerminst zoo, ondanks de desillusies ... desondanks.
Zij zit nu een dubbele reeks artikelen te schrijven, en werkt daar den ganschen <lag aan. 1 Ik vind dit zoo jammer, dat eeuwige ''getuigen'', en alle elementen van dwingen die daar in zitten, 't forceert een beeld van de realiteit,
een realiteit waarvan de geest, naar 't mij voorkomt het best benadert zou
kunnen worden door er over te zwijgen, en 't zwijgzaam te realiseeren ... en
dan misschien ... ja veel later. Als ik denk aan al die honderde menschen die
daar van heinde en ver zijn gekomen, en ik denk dan aan die heele reeks congressen en die lawines van woorden, waarvan de allerdomste nog eens 3 of
vier maal vertaald werden, dan word ik van de grauwste mistroostigheid, en
345

ik neig ertoe dat soort quand-meme massaal optimisme dat zieh op duizende
wijzen uit, als een van de afschuwelijkste ziekten te zien waarmede god de
moderne menschheid geeselt. Misschien zit hij en zijn vrinden in een fourire over ons, al die krauten al die tijdschriften al die partijen en meeningen,
al dat dwingen, drijven, beweren, haasten, ook de springvloeden van rethoriek en de al maar verschietende en wankelbare overtuigingen.
Ik had een paar aardige speelsche <lagen in Domburg die mij heel veel
goed gedaan hebben, waardoor dat weet ik zoo niet, de menschen daar waren
lief dat is waar, maar ik geloof dat 't vooral komt omdat je op zulke <lagen
geen anti-congressen houdt in jezelfhetgeen even erg is als echte congressen,
en waarop speeches ook tien maal herhaald worden, en waar ook kranten gedrukt worden etc. geheel als in de werkelijkheid. Je speelt op zulke <lagen
met zon en pruimen en vriendelijkheden en maanlicht en zeewater, en tuimelt getroost in bed. Dus Vrijdag ga je met Retha, heerlijk dat alles goed verliep. Misschien (???) kom ik einde Augs. nog eens een paar <lagen naar Domburg, maar zeg 't maar niet want 't is geheel onzeker.
Hart. gegr.

R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Henriette Roland Holst, Uit Sowjet-Rusland. Beelden en beschouwingen (Rotterdam
z.j. [1921]).

[ 352]
Gabriel Hanotaux 1 (Le Prieure d'Orchaise, Loir-et-Cher) aan Johan Huizinga*
6 augustus 1921
Monsieur,
Excusez-moi d'avoir tarde ä vous repondre; mais j'etais parti ä la campagne pour me donner ä un travail tres absorbant.
Je viens de lire votre nouveau chapitre. 11 y a certainement un grand progres, si vous me permettez cette expression, mais il y a encore certains allegements ä rechercher. Vous verrez quelques indications que je me suis permis
d'inscrire sur votre texte. Il me semble qu'un correcteur tant soit peu accoutume ä notre langue, ferait cela sans aucune difficulte, car c'est le genie
meme de la langue fran~aise et vous vous donneriez moins de mal. Quand ce
travail serait ainsi raccourci, car c'est ce qui importe surtout au point de vue
du libraire-imprimeur, je le verrai dans l'ensemble et je le porterai ä la maison Plon; mais il ne faut lui mettre sous les yeux que du definitif. Car la crise
du livre sevit en ce moment plus que jamais.
Je suis toujours ä votre disposition. J'espere voir M. van Eyzinga ä Geneve
en septembre.
Bien sincerement ä vous
G. Hanotaux
Je retourne le manuscrit par le courrier.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

Gabriel Hanotaux (1853-1944), Frans historicus en diplomaat; vertegenwoordiger
bij de Volkenbond, waar hij Van Eysinga onmoette die poogde hem voor een Franse
uitgave van Herfsttij der middeleeuwen te interesseren.

I.

[ 353]
Andre Jolles (Ascona) aan Johan Huizinga*
8 augustus 1921
Beste vriend Gelukkig, dat Retha weer beter is; ik heb van dat dochtertje, dat ik nooit
gezien heb, een scherp omlijnde voorstelling - lijkt 1 zij op Mary? Die inspuitingen zijn nare dingen; Jan kreeg er een soort verlamming van en kon pas
na maanden zijn been weer bewegen - zoodat ik mij afvroeg of de remedie
niet erger was dan de kwaal.
Bedankt voor de overvellen etc van de Facetie. Het was een grappig gevoel
weer eens naast mijn ouden schoolkameraad Willem Kühler 2 - bijgenaamd
Pim - te zitten. Overigens een voortreffelijk artikel; daar ik van den winter
''Uebungen'' over den jongen Erasmus en de Broeders des Gemeenen Levens geef, kon ik de doopersche beweging als aanvulling best gebruiken.
Mijn ''Uebungen'' over de Bourgondische Kultuur waren vruchtbaar ... ten
minste voor mij. Bovendien vond ik een snuggeren knaap, 3 die bij mij wil
promoveeren met een proefschrift over het ''Pleidooi van Maitre Jean Petit'' - of iets dergelijks.
''Stukjes schrijven'' - ja, het is een miserabel werk, ä qui le dis tu? En toch
was er in dat stukje over den Italiaanschen historicus met zijn romantischen
naam4 - is hij een neefje van Rinaldo Rinaldini ofvan Aballino den grooten
bandiet? - een opmerking, die mij bezonder trof. De zoog. contrareformatie
begint bij Damianus of daaromtrent - dat is volstrekt geen paradox. De con•
trareformatie heeft met de reformatie maar betrekkelijk weinig uit te staan,
oflaten wij liever zeggen: het woord ''contra'' is onjuist, de bewegingen loopen parallel, zij hebben dezelfde oorzaken, maar een ander ethnographisch
karakter. Ik wil geen rassentheorien verkondigen, 5 dat zij verre! maar ik geloof, dat wij in dit heele geval het ethnographische wat al te zeer verwaarloozen.
Dat brengt mij op je artikel over Wells. 6 Je hebt mij natuurlijk in den beginne gepakt. Toen heb ik het boek zelf gelezen en ik kreeg een ietwat ontevreden gevoel. Is het niet een beetje gemakkelijk als eenling machtspolitiek
te haten, wanneer je volk het toppunt van machtspolitiek heeft bereikt? ''die
groote zachtheid, dat oneindig vertrouwen, die vaste hoop, die de geschiedenis hem leert'', 7 zijn zij niet vrij goedkoop, wanneer je natie er in geslaagd is
zoo even zijn grootsten concurrent voorgoed neer te beuken? Is er in dat
boekje niet veel van wat mijn vader een ''conscientiestopper'' plag te noemen, al te veel wat stof levert voor de antipathiekste uiting van den Engelsehen geest: het ''cant''? Op je vraag aan het einde van dat lange citaat:
''Vindt gij het een stukje uit een preek etc?'' 8 - zou ik willen antwoorden:

347

''Wis en zeker, maar uit een preek van een dominee bij wien ik niet graag ter
kerke ga." Indien dit al geen huichelarij is, geeft het toch den huichelaar een
al te mooie gelegenheid met een geroerd gemoed naar huis te gaan en daar
verder al her kwaad te doen, dat hij van plan was: Een ''worstelaar met den
Engel''? Malligheid - ik zie een man in een easy-chair, die na den oorlog een
prikkelende after-dinner rookt.
Wij Hollanders - ik hoor ook tot die kategorie - laten ons al heel gauw
door het gemakkelijke en geestige verleiden ... charmeeren. Dat gevoel van
dankbaarheid, dat Spengler je eigenlijk niet aangaat, voel ik ook - maar het
is niet onze beste kant. Je spreekt van eenvoud en klaarheid. Maar zoeken
wij die dan? Of zoeken wij het aangename, het smaakvolle, ik had haast gezegd het artistieke? (Jongen, jongen, die lindebloesem en die leeuwerik!)9
Oppervlakkigheid, gebrek aan ernst? Neen, dat zijn niet de eigenschappen
van den Hollander - maar er is iets in den Hollandschen geest, dat voor het
diepe, het moeilijke, het tegenstrijdige uit den weg gaat, iets dat tot een zedelijk dilettantisme leidt, en dat maakt, dat veel van wat wij schrijven tot op zekere hoogte sans consequence blijft. Misschien overdrijf ik - misschien
spreek ik die woorden meer tot mij zelf dan tot jou ... nog eens en nog eens ik
had ook een stukje in den trant kunnen schrijven: en toch voel ik hoe onrechtvaardig de vergelijking tusschen Spengler en W ells is, onrechtvaardig
in denzelfden zin waarin Voltaire zoo vaak onrechtvaardig is; ik zou van een
injustice de !'Esprit willen spreken. Duidt het mij niet ten kwade, maar wanneer in Spengler's boek de tragiek van den Duitschen geest ligt, voel ik in je
artikel iets van de tragiek van den Hollandschen geest Ben ik een Mof... ?
Het zou heel wat prettiger zijn over al die dingen eens te praten. Daarom - je schreeft indertijd, dat er, wanneer de reiskosten moeilijkheden
maakten, misschien een mouw aan zou te passen zijn. Mag ik die mouw
eens zien? Ik ben overtuigd, dat er geen aap uit komt ... en ik ben bereid er
mij11 handen uit te steken. Zonder gekheid, wanneer je een middeltje hebt,
een lezing of zoo iets, zou ik graag komen - van de Gidsartikeltjes betaal ik
mijn Zwitsersche reis. Ik vrees echter, dat de Hollanders van mijn lezingen
niet veel zullen willen weten. Vertel mij eens hoe het daarmee staat. Tot
einde Augustus blijf ik hier, dan heb ik een dag of veertien in Duitschland
te doen en dan zou ik - laten wij zeggen na 20 September - kunnen komen.
Daar ik het adres van Torenvliet niet precies weet, stuur ik dit epistel naar
Leiden in de hoop dat de post het opstuurt.
Met hartelijke groeten
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. In het origineel staat: lijk.
2. W.J. Kühler (1874-1946), doopsgezind predikant, hoogleraar kerkgeschiedenis te
Amsterdam. Het betreft hier zijn: ''Het anabaptisme in Nederland'', De Gids 85
(1921) III, 249-278.
3. Wolfgang Seiferth.

4. J. Huizinga, n.a.v. E. Rodocanachi, La reforme en Italie (2 dln. Parijs 1920-1921),
De Gids 85 (1921) III, 324-326.
5. Verg. J. Huizinga, ''Twee worstelaars met den engel'' (V.W. IV, 479): 'De rassen·
theorie is een der plagen van de hedendaagsche geschiedschrijving.'
6. Op een brie1:kaart uit Leipzig met poststempel 9 juli 1921 aan Huizinga in Leiden
had Jolles o.m. geschreven: 'Je artikel over Wells heb ik met zeer tegenstrijdige ge·
voelens gelezen - het is zonder twijfel een goed stuk, maar ... daarover later.'
7. Verg. J. Huizinga, V.W. IV, 496: 'Doch wat de geschiedenis hem [=Wells] leert,
is een groote zachtheid, een oneindig vertrouwen en een vaste hoop.'
8. lbidem, 495.
9. lbidem, 47r: 'Dit is alsof iemand meende, een landschap in zijn wezen inniger te
begrijpen, naarmate hij, buiten het bereik van den geur der lindebloesems en het zingen van den leeuwerik, uit zijn vliegtuig de lijntjes van wegen en slooten zieh tot een
kaartpatroon zag scharen.'

[ 354]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
8 augustus 1921
Beste Han,
Hierbij toch nog een versje voor het Dante-nummer. Ik hoop dat je er iets
in ziet; ik kan je alleen verzekeren, dat het niet buiten alle inspiratie om is
ontstaan en het opschrijven mij zeer gelukkig maakte. Nu wou ik je, op voorbeeld van Rik, even raadplegen over den titel; ik wilde zoo iets als ''Amor Inspirator'', kan dat? Maar Amor heeft voor ons een andere bij-klank; het Italiaansche Amore zou hier misschien beter zijn? Maar ''Amore Inspiratore''
heeft zoo'n vervelende rijm-klank! Ik stuur dit nog naar Leiden; je laatste
briefJe heb ik niet meer, maar ik geloof dat je schreef, er de eerste dagen van
de week nog te zijn.
Rik is naar R'dam en Breda om fransch en belgisch visum te halen, als hij
het laatste 66k krijgt (het eerste is zeker) gaat hij Woensdag voor een dag of
acht met Ina naar Parijs en omstreken. Ik hoop erg dat 't lukt, hij heeft een
vakantietje erg noodig, nooit zag ik hem zoo lusteloos, als in de laatste maan·
den.
Veel hartelijke groeten voor allen
Jet
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 355]
Johan Huizinga (Leiden) aan H.Th. Colenbrander en echtgenote (Urach,
Württemberg)*
[9 augustus 1921] 1
Besten,
Vooreerst dank voor briefkaart, ik hoop dat de Marktbrunnen je weer bekoeld heeft en tot vasten toestand teruggebracht. Morgen ga ik eindelijk met

349

R. en E. 2 naar Toorenvliedt, na 't nog een paar keer uitgesteld te hebben. R.
is heel goed.
Nu een paar gidsnieuwtjes. Sneller3 is m.i. niet aannemelijk, maar wacht
nog je oordeel. Over Gillouin maak ik tenslotte toch een artikel, na mij voldoende in Seilliere te hebben begeven. 4 Van Veth het museumstuk nog niet
terug. Een vers van Jet Holst! Gisteren noodkreet van Meester aan K. 5 en
mij: Dantenr. wordt maar I54 blz. - Een oogenblik heb ik nog getracht, onder pseudonym 10 blz. bladvulling te schrijven, maar zag er geen kans toe.
Dus moet de aflevering dan maar iets kleiner zijn.
C. 6 voelt wel voor het Bok-plan; 7 intusschen heeft deze merkwaardige man
mijn brief verloren, zoodat ik het hem nog eens heb moeten uitleggen.
Maar ... gisteren een bericht van Hanotaux: fransche bewerking zal doorgaan, dus zeer twijfelachtig ofik voorjaar '22 tijd zal hebben. Nu genoeg van
die papieren geluiden; verzinkt opnieuw in schaduw van lommer en bergen.

H.
* Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief.
1. Geschreven daags voor zijn vertrek (10 augustus) naar Toorenvliet.
2. Retha en Elsje.
3. Z.W. Sneller (1882-1950), economisch historicus, hoogleraar economische geschiedenis aan de Nederlandsche Handels-Hoogeschool te Rotterdam 1922-1948; in de
Leidse faculteit der rechtsgeleerdheid werd hij in 1939 bijzonder hoogleraar in de
economische geschiedenis.
4. J. Huizinga, ''Ernest Seilliere'', n.a.v. R. Gillouin, Une nouvelle philosophie de

l'histoire moderne et franfaise. Les bases historiques et critiques d'une education nationale
(Parijs 1921), De Gids 85 (1921) IV, 151-159 (V.W. IV, 370-377). Ernest Seilliere (18661955), Frans socioloog en filosoof. Rene Gillouin (1881-1971), Frans filosoof, journalist en politicus.
5. Kuenen.
6. Cornelis van Vollenhoven.
7. Verg. A.J. Barnouw aan Huizinga, 13 juni 1921.

[ 356]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
12 augustus [r921]
Beste Han,
Zoo pas heb ik het slot van je studie over Spengler en Wells gelezen, en je
brief overgelezen, en de proef van het Dante-vers gekorrigeerd. Ik ben dus
wel met je bezig, en in de goede stemming om je te schrijven. Voor je lieve
brief dank ik je heel hartelijk. Ja het is waar dat ik zonder onze vriendschap
er waarschijnlijk niet toe gekomen zou zijn, dat vers te maken, zonder de stimuleerende werking van de hartelijke genegenheid en belangstelling voor
mijn werk, die je mij bewijst. Die doet mij vaak veel goed, te meer daar ik,
door mijn eigenaardige positie, vooral in den laatsten tijd zelfs bij wie mij 't
naaste staan soms een soort wantrouwen tegen mijn werk voel ...
Het grappige is, dat dit Dante-vers haast onmiddelijk gevolgd werd door
een broertje; tenminste voor mij zijn het een soort tweelingen, al komen zij
sch11'nbaar uit een verschillende sfeer. Ik vond 't echt fijn, om na zooveel

350

proeven en geworstel op dramatisch gebied sedert eenige jaren al, mij weer eens
zoo vrij in de lyrische ontboezeming of reiniging te laten gaan. Want ik ben toch
maar ''een lyricus met een kleine dramatische ader of facet'' - geloof je niet. Nu, daar je dus ook zoo'n beetje als ''autor intellectualis'' aan dit broertje <lebet
bent, stuur ik er je, ter herinnering van dit geheele geval, een copie van. Mijn
voornemen is het v66rin te zetten in een klein boekje met indrukken uit Rusland.1 Juist vandaag begon ik daaraan heel prettig te werken, d.w.z. het vele materiaal, schetsen, aanloopen, tot een geheel te verwerken. Het wordt geen politiek boekje maar een aesthetisch, geen Natur maar Geschichte, zou Spengler
zeggen, en jij (beter dunkt me) geen beschouwing naar de categorie der oorzakelijkheid, maar naar ''tragische fataliteit''. - Dit werkje geeft mij troost bij veel ellendigs wat ik op 't oogenblik doorleef: ik moet mij keeren tegen mijn oude
vrienden Gorter en Pannekoek, en zal, waarschijnlijk, de Nieuwe Tijd moeten
loslaten wegens een gewetensconflict waarvoor ik geen andere oplossing zie ...
Je studie over de Worstelaars met den Engel heb ik met heel veel belangstelling gelezen. Misschien dat iemand nog eens een bloemlezing samenstelt
uit de beste en meest treffende bespiegelingen in het boek van Spengler. Het
in zijn geheel te lezen, daartoe voel ik na je artikel minder lust dan er v66r.
Wat het tweede stuk, over Wells, aangaat: ik vond er zoo typisch je zelfin terug en het dubbele in je wezen, zooals je hem aldoor als vakman kapittelde
en afbrak, en dan ineens aan 't end, vergaf en bijna streelde, omdat hij stem
gaf aan dat boven- en buiten alle wetenschap staande geloof in de menschheid, dat niets dan een vorm van het smachten der liefde is in de ziel ...
Het stuk van Dre2 vond ik vernuftig en geleerd; dat van de Sitter heel interessant, 3 en ook dat over de Wederdoopers, oude vrienden van mij, las ik met
genoegen. 4 Ik ben benieuwd wie je vindt dat gelijk heeft in deze kontroverse.
Rik schrijft nog niet opgetogen over het op reis zijn, 't was wat rommelig,
doordat Montmorency toch niet dät bleek en ze daarom maar naar Parijs
gingen. Zijn eerste briefje is al zoekgeraakt; naar Moscou raakte er geen een
zoek! Fransche slordigheid, zou Spengler zeggen.
Ik hoop toch erg dat je deze maand nog met Els je kunt kamen ... Zeg haar dat
ik wonderen hoorde over ... mooie schoentjes met fransche hakjes en tulle geborduurde voiletjes. Laat zij die v66ral meebrengen, ''pour epater les vaches''.
Dag veel hartelijks van
Jet
't Heeft hier gisteren nacht een paar uur geregend, 't is wel wat minder beroerd om te zien er na. Hoe is 't in Zeeland, ook erg droog?
''Wij zullen u niet zien'' 5
Voor J.H.
Wij zullen u niet zien, lichtende Vrede,
wij zullen niet voelen uw weligheid
van onze lippen naar ons hart gegleden
en niet wikklen onze leden
de weeke plooie' uwer broederlijkheid.

351

Wij zullen niet wone' in het voorportaal
dier eenheid glorieus waarnaar wij staren
met stom ontzag; niet de donkere scharen
eendrachtig tot de worstling op zien varen,
wij zullen hen niet in hun roem zien staan.
De groote Denker met den feilen blik,
hij heeft het lot van dit geslacht voorteekend
hij heeft ons wanklen voorgerekend
het droeve, het armzalige beschik.
Wij zijn het geslacht dat moet vergaan
opdat een grooter oprijze uit onze graven;
wij zijn het geslacht dat zieh moet laven
aan zijn gebrokenheid en smartelijke waan;
wij zijn het geslacht welks gansche have
is als 't flauwe schimsel van d'eerste maan.
Reeds heeft onze besten het lot bereikt;
Zij vielen in de ongewisse uren
en d'andre groote levenden verduren
de kwellingen die donkre machten sturen:
verschiet dat nabij schijnt, en weder wijkt.
Voor hen uit rees een stralend licht ...
zij vlogen; zij voelden zieh als bevleugeld,
hun wil schoot vooruit onbeteugeld .. .
nu hullen zij in zwijgen hun gezicht .. .
Nu klemmen zij de lippe' opeen
die zoo heerlijke lach bloeiend omspeelde;
zij zijn als boomen die een dor seizoen vergeelde
en diep in hen, als in het dicht struweel de
bron weent, mischt het verborgen zielsgeween ...
Wij zullen u niet zien, lichtende Vrede,
wij zullen niet worde' in uw glans gewijd;
d'extase van den laatsten aarde-strijd
zal niet zette' in gloed onze leden
en vulle' ons hart boordevol zaligheid.
Wij zijn de bouwers van den tempel niet,
wij zijn enkel de sjouwers van de steenen;
wij zullen niet doen rijze' en zieh vereenen
zijn stoute pijlers; wij krielen door eenen,
in 't slijk, in verwarring en haar verdriet.

352

Wie dit niet kan drage' en standvastig blijven,
hij verlate ons en keere niet weer,
hij ga nog heden en late ons onze eer,
hij neme met zieh zijn geluksbegeer,
en late ons, verscheurde ziele' en lijven.
Wij zullen in het grauw gewaad
van onze kleine en schaarsche deugden schrijden;
wij zullen ons in de schaduw verblijden
van onze schamelheid, wetend: ons vale lijden,
bereidt den weg tot hün heerlijke daad.

11/8-21.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Henriette Roland Holst, Uit Sowjet-Rusland. Beelden en beschouwingen.
2. Andre Jolles, ''De facetie van Guido Cavalcanti (Renaissance-spaanders)''.
3. W. de Sitter, ''De bouw van het sterrenstelsel. Kapteyn's beteekenis voor de moderne astronomie'', De Gids 85 (1921) III, 128-144.
4. W.J. Kühler, ''Het anabaptisme in Nederland''. De auteur reageerde hiermee op
Ds. K. Vos, ''Revolutionnaire hervorming'', De Gids 84 (1920) IV, 433-450, die naar
mening van Kühler ten onrechte wilde aantonen 'dat het Anabaptisme in Nederland
een bijna uitsluitend oproerige beweging is geweest.'
5. Dit gedieht werd zonder de opdracht aan J. Huizinga door Henriette Roland
Holst-van der Schalk in enigszins gewijzigde vorm opgenomen in haar dichtbundel
Tusschen twee werelden (Rotterdam 1923); tevens afgedrukt in haar Uit Sowjet-Rusland. Beelden en beschouwingen (zie n. I), 134-136.

[ 357]

Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
18 augustus [1921]
Beste Han,
Alweer een erge prettige brief, waar ik je voor moet bedanken. Het spijt
mij, dat ik hem niet aan Rik kan laten lezen, maar ... dat zinnetje over ''een
slappe draai'' zou hem erg onaangenaam aandoen, je weet niet hoe gevoelig
hij in die dingen is! Het was ook eigenlijk geen slappe draai, maar meer een
gevoel van verongelijkt te zijn, waar hij niet uit kon komen. Hij heeft verschillende beroerde ervaringen opgedaan in den laatsten tijd, o.a. met Vermeulen. Dat was 't ergste, want Rik had zoo touchant naifV.'s betuigingen
van genegenheid en achting (ik zou bijna zeggen zijn liefdes-verklaringen)
ernstig opgenomen en nu heeft Vermeulen zoo echt groftegen hem gedaan zoo duidelijk hem enkel als melkkoe beschouwd. - En dan was er de droogte
en de leelijkheid van de atmosfeer, dat maakte hem ook wanhoopig. Nu 't
reisje zal denk ik de ''bewustzijns-inhoud'' wel wat vernieuwd hebben. Als 't
nu hier nog maar veel en lang wou regenen, want 't is weer bijna zoo droog
als voorheen. - Ik wacht Rik Zaterdag terug, en Elsje en jij zijn Maandag
heel welkom. Hoe komen jullie? Op fietsen? Of karretje naar Zundert stu-

353

ren? Neen Seilliere ken ik heelemaal niet. - Ik lees Brinkley over Japansche
1
kultuur (heel interessant) en Chambers, over middeneeuwsch tooneel, 2
dito.
Hartelijke groeten en tot gauw.
Jet.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Frank Brinkley schreef o.a. The art of Japan (2 dln. Boston 1901) en Japan and
China (Lenden/Edinburgh 1903).
2. Edmund Kerchever Chambers, The mediaeval stage (Oxford 1903).

[ 358 J
Andre Jolles (Milaan) aan Johan Huizinga (Leiden)*
20 augustus 1921 (poststempel)
Herinner je je nog hoe mooi de klok van Sant Ambrogio klonk toen wij
voor tweeentwintig jaar in dit Atrium standen? Ik ben in Italie en beleef
wonderlijke dingen Hartelijke groeten.
je vriend A.J.
* Origineel: 's Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart, Milano - Chiesa di S. Ambra•

g10.

[ 359]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Jan Veth*
•
25 augustus 1921
Waardste,
Het is toch jammer, dat we indertijd het mondgesprek over het museumstuk niet gehouden hebben. Want ik ben sedertdien, in afwachting van je
kantteekeningen, toch met vernieuwde hevigheid gaan twijfelen, of ik wel
een benoeming in den museumraad 1 zou moeten aannemen. Ik zou dat doen,
om er als je bondgenoot mee te werken aan een gezonde en praktische oplossing der kwesties. Dat was het in de eerste plaats, wat er mij in aantrok, en
het feit, dat jij mij hadt voorgesteld, maakte mij het meest geneigd, het eventueel aan te nemen. Maar langzamerhand ben ik mij gaan afvragen, of ik
toch wel genoeg in dezen je bondgenoot ben, en of ik, afgescheiden van die
vraag, in de geheele zaak genoeg belang stel. De gretigheid (zou De Meester
zeggen) waarmee ik de stukken van Muller2 en Hoynck van Papendrecht3
heb overgeslagen, heeft mijzelf doen zien, dat de kwesties mij toch vrij koud
laten.
Zooals je weet, heb ik in het stuk voor de Gids mijn principieele bezwaren
wel geuit, maar ze in de praktijk niet zwaar doen wegen. Maar zijn tenslotte
onze principieele verschillen wel zoo gering, dat we in den raad praktisch
van harte zouden samenwerken? De scheiding kunst en historie blijf ik ver354

keerd en onuitvoerbaar achten, en ik ben bang, dat dit gevoelen telkens zou
leiden tot geschil, waar ik harmonie zou wenschen.
Ik ben daarom van plan, om aan Duparc 4 te schrijven, dat ik na lezing van
het rapport en rijpe overweging terugkom op mijn bereidverklaring, in den
museumraad zitting te nemen. Ik wil dit echter niet doen, eer ik je ervan in
kennis heb gesteld, en je antwoord op dezen briefheb afgewacht.
Retha was tijdig genoeg weer beter, om nog 10 Augustus met Elsje en mij
hierheen te gaan; zij is nu bijna weer geheel de oude, alleen nog wat mager.
Maandag 29 gaan wij naar Leiden terug, en begint het werk weer.
Ik heb Andre verzocht, zijn bezoek van September uit te stellen tot het
voorjaar; ik zal het voorloopig te druk hebben.
De kwestie van de fransche bewerking van mijn boek is nog altijd onbe·
slist; ik weet niet, of ik het zal doen of niet. Maar het verhaal daarvan is te
lang om te schrijven.
Je zult nu zeker in de laatste en hevige drukte voor het begin van de reis
zijn. 5 En dan, hoop ik voor je, een lange en grondige rustl
Hartelijke groeten, ook aan je vrouw, en aan Polle.
t.t. H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. De reorganisatievoorstellen van de Rijkscommissie voor het Museumwezen (verg.
Huizinga aan Jan Veth, 23 december 1919, n. 2) bevatten ook het advies 'een college
in het leven te roepen, welks leden, geheel op de hoogte van aard en strekking dezer
voorstellen, bij uitstek bevoegd zullen zijn, om de Regeering bij de reorganisatie van
het museumwezen ter zijde te staan.' Dit college moest de Museumraad worden
waarvan hier sprake is; deze Museumraad kwam echter niet tot stand, verg. Huizinga
aan M.I. Duparc, 23 maart 1922.
·
2. S. Muller Fzn, die lid was van de Rijkscommissie voor het Museumwezen.
3. A. Hoynck van Papendrecht (1864-1933), sedert 1910 directeur van het Museum
van Oudheden te Rotterdam.
4. M.I. Duparc (1870-1925), hoofd afdelingen Kunsten en Wetenschappen van het
ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen 1918-1925; tevens voorzitter
van de Rijkscommissie voor het Museumwezen 1919-1921.
5. Veth maakte in de w.inter van 1921-1922 een reis van ruim een half jaar naar Nederlands-Indie.

[ 360]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
[begin september 1921] 1
Beste Han.
Het rapport stuur ik je hierbij terug, met mijn stukje, 2 - dat wel langer is
uitgevallen dan ik dacht.
Hoe zachtzinnig je ook gestemd bent voor mijn andere schrijverijtjes, zoo
ben ik wel bang dat je hier veel critischer tegenover zal staan.
Ik zou dit willen zeggen, je kunt 't aanbieden aan de redactie als jij 't goed
vindt. Vindt je 't niet goed, beschouw 't dan als alleen aan jou ter lezing gezonden, en stuur 't mij dan terug.

355

Mocht je 't goed vinden en doorzenden aan de verdere redactie, dan hoop
ik dat 't in 't zelfde nr. komt waar de andere stukken over 't rapport ook in
staan. Dar zou veel aardiger zijn, dat zou ik tenminste veel aardiger vinden.
En laat mij in dat geval maar gauw proef zenden, want ik heb vast revisie
noodig zoo niet tweemaal.
Welbedankt voor je briefen je invitatie voor 't Gidsdiner. Jet kan vast niet
want die moet die dagen in Amsterdam zijn, en ik had feitelijk al een ander
plan gemaakt dat ik liever niet zou opgeven.
Ik kom veel liever eens gauw rustig bij jou ende kinderen eten, veel liever.
En daar komt bij dat ik de Meester liever juist nu niet ontmoet. Ik zal je eerlijk zeggen waarom, want jij weet wel dat ik heusch geen succeshonger heb,
of niet kan tegen kritiek. De zaak zit zoo. In 14 dagen tijd versehenen drie
dingen, een opstel in 't fransch, waarin op waarlijk aardige manier mede
over mijn werk geschreven wordt, de N.Rott. memoreert 't met 2 regels,
daarna een opstel in een Weensch groot tijdschrift alleen over mijn graphisch werk, met vele reproducties. De N.Rott.Ct. vermeldt 't met laten wij
zeggen 5 regels. Toen verschijnt er een opstel in ''Op de Hoogte'' van een
teekenonderwijzer aan de Normaalschool, die allerlei zurigheid schrijft over
werk van mij, de N.Rott.Ct. neemt er een kolom vol van over, 3 met de mededeeling dat zij hopen dat 't als brochure verschijnen zal.
Wel goddorie als de M. dan zelfniet durft te zeggen, wat hij vindt, laat hij
dan zwijgen, maar dit is een echte leelijke manier. Zoo zit 't, en je moogt mij
desnoods klein vinden erom.
Hartelijk gegr. allen
t.t. R.
Cees was gisteren heel gezellig bij ons ten eten met J o van der Hoeven. Hij
zag er best uit. Corrigeer gemiste spelfouten, ik vergis mij vaak.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Na 2 september, verg. n. 3.
2. R.N. Roland Holst, ''Aesthetisch intellectualisme'', De Gids 85 (1921) IV, rr4-r24.
3. NRC, 2 september 1921, bespreking van een nummer van Op de Hoogte.

1.

[ 361]
Jan Veth (Bussum) aan Johan Huizinga*
2 september 1921
Waardste,
Hierbij eindelijk je artikel over het Museumrapport terug, met mijn Aanteekeningen. Mijn voorstel is nu, dat jouw artikel in October eerst verschijnt, daaropvolgend het er bij aansluitende stuk van Colenbrander, waarvan hij mij de hoofdstrekking mededeelde, en ten slotte mijn Aanteekeningen.1 Het lijkt me bizonder aardig, dat drie Gidsredacteuren aldus in vriendschappelijke controverse hun gevoelen over deze belangrijke zaak den lezers
aanbieden.
Wat je lidmaatschap van den Museumraad betreft, ik zou je willen voor-

stellen dat als proef voor een jaar aan te nemen. De benoeming zal, geloof ik, pas
in het voorjaar komen. Juist dat je bedenkingen tegen een streng doorvoeren
van het schema hebt, maakt je aanwezigheid in dien Raad van groote waarde.
Ik ben ook geen dik-en-dunner, maar we hebben in deze zaak vooral behoefte
aan menschen die niet als ambtenaar in de Museumverwaltung zitten. En je
kritiek zal de besluiten niet anders dan ten goede kunnen komen. Strijk de hand
dus nog eens over het hart en doe mij het genoegen met mij in dien Raad zitting
te nemen, al ware het maar om mij vriendschappelijk te kunnen bestrijden.
Men vraagt jou juist in de wetenschap dat je in je oordeel geheel vrij staat.
Met een hartelijk gevoeld tot weerziens,
always yours
Jan Veth

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, ''Het rapport der Museumcommissie'', gevolgd door: Jan Veth,
''Aanteekeningen bij Huizinga's artikel over het Rapport der Museumcommissie'',
De Gids 85 (1921) IV, 108-113. Er heeft geen bijdrage van Colenbrander in De Gids
over de museumkwestie gestaan.

[ 362]
W.J.M. van Eysinga (Geneve) aan Johan Huizinga*
5 september 1921
Amice,
Reeds bij het binnenkomen der Assemblee 1 liep ik Hanotaux tegen het lijf
en begon hij dadelijk over U. Het poolshoogte nemen was niet moeilijk,
want hij was zeer positief in zijn overtuiging, dat de vertaling moet doorgaan
en herhaalde zijn groote bewondering voor Uwe denkbeelden. ''Laat prof.
H. trachten er 200 bladzijden af te krijgen; dan wordt het boek apprecieerbaar voor een groot fransch publiek, dat ik het zoo gaarne onder de oogen
bracht. Uw fransch vond hij heel goed. 2 Blijft het boek een zuivere vertaling
van het Nederlandsche, dan vrees ik, dat het slechts door 200 interesseerba·
ren wordt gelezen, waarvan er een misschien kans ziet het mooiste eruit te
halen en onder zijn vlag te divergeeren in Frankrijk. Dat zou mij v~or H.
spijten.'' Ik herhaalde nog eens, hoe Gij zijn bemoeiingen op prijs steldet en
dat Gij bezig waart hem een hoofdstuk in nieuweren vorm voor te leggen.
Hij hoopte zeer, dat Gij zijne opmerkingen niet te precies hadt gevonden,
maar hij had gemeend U zijne zienswijzen zoo scherp mogelijk te moeten
mededeelen. Natuurlijk herhaalde hij nog eens Voltaires gezegde! Mijn in·
druk is dus zeer positief, dat hij niets liever wenscht dat Uw boek ver·
franscht te zien tot 200 bl. minder omvang.
Met hartelijke groeten
t: t: V. Eysinga.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Van de Volkenbond.
2. Deze regel toegevoegd aan het slot van de brief.

357

[ 363]
Jan Veth (voor Southampton, aan boord S.S. J.P. Coen) aan Johan Huizinga*
5 september 1921
Waardste,
Nu ik je nog makkelijker bereiken kan, moet ik je nog even zeggen, hoe allemachies aardig ik het gevonden heb, dat jelui, bij mijn vertrek, aan boord
versehenen bent. Niet licht zal ik vergeten, hoe ik je daar plotseling tusschen
de vele op dek staande passagiers zag verschijnen, met de witte rozen in je
hand en de broeders im Gänsemarsch achter je aan. Zeg hun toch nog eens,
hoe dankbaar ik hun ben voor die ongemeene hartelijkheid. De rozen, die in
mijn hut even kwijnden, staan nu nog fleurig in een vaas in den salon bij den
trap, waar ik ieder oogenblik langs loop.
Wat onze afspraak aangaande mijn Aanteekeningen bij je artikel betreft, ik
zie best in, dat je gelijk hebt, dat er uitdrukkingen in voorkomen, die wat gematigd mogen worden. Maar doe me het plezier, en voer dit castigeeren of
castreeren uit in overleg met Charbonnier, 1 die dan wel weer zal willen tegenhouden, wat jij allicht te veel zou schrappen.
We liggen hier van gistermiddag tot Dinsdagmiddag voor Southampton,
om lading in te nemen, en dat is lang zoo prettig niet als varen. Maar het
weer is heerlijk en ik heb goeden moed op de golfvan Biscaje. Gisteren hebben we Southampton eens opgenomen. En ik maakte voor de zooveelste
maal bij mezelf de opmerking, dat een cardinaal verschil tusschen het militaristische Duitschland en het militaristische Rome, toch wel hierin gelegen is,
dat, overal waar de Duitschers geweest zijn, men verwoesting vindt, en overal waar de Romeinen waren sparen van opbouwende beschaving.
2
Het publiek op de boot lijkt me, met enkele uitzonderingen, wat Nurks
zou noemen: niet veel zaaks. Maar we kunnen ons zelf wel bezighouden A reviderci J.V.
Mijn vrouw verzoekt ook vele groeten.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Colenbrander.
2. Figuur uit Hildebrands Camera obscura.

[ 364]
Mathilde Jolles-Mönckeberg (Altona/Hamburg) aan Johan Huizinga*
15 september 1921
Lieber Huizinga,
es ist sehr lange her, seitdem ich Ihnen zuletzt schrieb, aber ich habe trotzdem immer von Zeit zu Zeit von Ihnen gehört, bald von van der Waals, bald
von Andre und es hat mich immer intressiert, von Ihnen zu hören. Es freut
mich so, dass die alte Freundschaft zwischen Ihnen und Andre allen Anfechtungen des Krieges etc. Stand gehalten und dass Andre jetzt wieder durch

Ihre Anregung holländische essays publiziert. Wie schlecht es uns momentan in Deutschland geht, werden Sie wol aus Andre's Briefen ersehen haben
und wäre es nicht so, würde ich heute auch nicht mich dazu entschliessen
können, Sie um einen grossen Gefallen zu bitten. So wie ich Sie kenne von
früher, glaube ich, dass ich mich ruhig vertrauensvoll an Sie wenden kann
und dass Sie mich nicht misverstehen werden. Ich bin momentan in Geldsorgen und sehe keinen andern Weg, als mir Geld zu leihen, bis es mir
geglückt ist, durch eigenen Verdienst mir weiter zu helfen. Als Andre und
ich uns vor 3 Jahren trennten, stellte er mich und die 5 Kinder so sicher wie
nur möglich und nach Ansicht unserer beider Anwälte war ftlr meine und
der Kinder Zukunft aufs Beste gesorgt. Andre hat in dieser Beziehung überhaupt so uneigennützig und selbstlos gehandelt wie nur denkbar, das möchte ich immer wieder betonen. Wer konnte aber die jetzige entsetzliche Teuerung voraussehen? Was damals ausreichte ftlr eine Familie von Mutter und
5 Kindern, 3 Dienstboten, Haus und Garten genügt jetzt nicht mal mehr für
mich und die zwei Kleinen und meine alte Marie, die ich seit 19 Jahren bei
mir habe. Ich wohne in einer winzigen Etage und habe mich ganz von meinen 3 Grassen trennen müssen, ftlr die Andre, ohne im Mindesten dazu verpflichtet zu sein, vollständig sorgt und kämpfe doch vergebens mit einer Unmöglichkeit, denn man kann einfach nicht mehr so leben wie man es gewohnt war und das langsame sinken ist wol sehr schwer. Andre schuftet sich
derartig ab fur seine 7 Kinder, ftlr mich und seine Frau, dass ich es nicht
übers Herz bringe, ihm immer wieder und wieder mit meinen Sorgen zu
kommen, das werden Sie gewiss begreifen. Nun hab' ich mich entschlossen,
von meinen 4 Zimmern Poch das Grösste an einen Alleinstehenden Herrn
zu vermieten und es ist möglich, dass ich den neuen Lektor für englische
Sprache 1 als Pensionär bekomme. Es wäre ein grosses Glück für mich, denn
man verlangt jetzt fur volle Pension M. 50 pro Tag und bei grösster eigener
Einschränkung muss dabei doch etwas Verdienst herauskommen. Ferner
will ich· sehen bei einem Anwalt als Sekretärin Beschäftigung zu finden da
ich stenografieren kann und englisch französisch und italienisch recht gut
spreche und schreibe. Es wäre mir das Traurigste, was ich mir ausmalen
kann, schliesslich meine beiden Kleinen auch noch fortgeben zu müssen, sie
haben es so wie so, im Verhältnis zu den Andern so unendlich viel weniger
schön und tun mir oft so leid. Ich brauche nun aber, um das Zimmer für einen Fremden herzurichten Verschiedenes und wollte Dich fragen, mir,
wenn es Dir möglich ist, 200 Gulden zu leihen? Ich habe noch nie Jemanden
um Geld gefragt und es wird mir sehr schwer. Warum ich mich nicht an
meine Familie wende, will ich Dir sagen. (Plötzlich bin ich, wie ich sehe,
wieder in das freundschaftliche Du verfallen, es kam mir selbstverständlich
in die Feder). Erstens habe ich schon die ganzen letzten Jahre von meinem
väterlichen Erbteil gelebt und kann es nicht weiter tun, da das Kapital dadurch zu angegriffen wird und sich die Zinsen meiner Mutter zu sehr verringern und zweitens stehe ich mit meinen Geschwistern seit meiner Scheidung so schlecht, dass ich sie nicht um einen Gefallen bitten möchte. Sie haben es mir tödlich übelgenommen, dass ich noch weiter in bester Freund-

359

schaft zt1; Andre halte und fast allen Verkehr mit mir aufgegeben oder ich
mit ihnen, denn Du wirst verstehen, dass ich ruhig den Weg gehe, den ich
für richtig halte, wenn es auch schwer ist und nun erst recht nicht nach ihrer
Meinung frage. Die Sicherheit kann ich Dir geben, dass ich Dir bestimmt
die Summe später werde zurückerstatten können, denn ich habe nach dein
Tode meiner Mutter zum mindesten noch 50-70.000 M zu erben. Sonst
würde ich Dich ja auch nie darum bitten. Jetzt wird mir erst klar, wie unzureichend und albern die Mädchen früher erzogen wurden: ich habe nie etwas Praktisches gelernt, hatte bisher keine Ahnung von Geldsachen und
steh dem jetzigen Leben eigentlich vollkommen wehrlos und unfähig gegenüber. Das ist ein schreckliches Gefühl und ich freu mich, wie ganz anders,
unsere Töchter schon jetzt sich selbständig zu machen suchen, um
möglichst bald auf eigenen Füssen zu stehen.
Wenn Dir mein Anliegen garzu sonderbar vorkommt, musst Du bedenken, wie wenig mich mein Leben auf solche Note vorbereitete. Vielleicht
ftllst Du auch ein grosses Vertrauen zu Deiner Freundschaft heraus, was mir
diesen Schritt wesentlicht erleichtert. Falls Du je von einem Ausländer
hörst, der nach Hamburg möchte und Wohnung sucht, denk' bitte an mich,
so viele helfen sich auf diese Weise jetzt. Und wenn ich Dir je helfen kann,
indem ich Arbeiten von Dir ins Deutsche übersetze, 2 was ich ja so viel ftlr
Andre getan, dann glaub' mir, machst Du mir eine ganz grosse Freude und
nimmst mir das drückende Gefühl, in Deiner Schuld zu sein.
Herzliche Grüsse an die Kinder und Dich von Deiner
Tilli J olles Mönckeberg

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Emil Wolff (1879-1952), lector, later hoogleraar Engels aan de universiteit van
Hamburg; Mathilde Jolles-Mönckeberg trad in 1925 met hem in het huwelijk.
2. Mathilde Jolles-Mönckeberg zou een vertaling van Herfsttij der middeleeuwen maken: Herbst des Mittelalters. Studien über Lebens- und Geistesformen des I4,. und IJ.
Jahrhunderts in Frankreich und den Niederlanden (München 1924).

[ 365]
Mathilde Jolles-Mönckeberg (Altona/Hamburg) aan Johan Huizinga (Leiden)*
22 september 1921
Lieber Huizinga,
ich habe Ihren Brief erhalten und alles ist in bester Ordnung. Als ich Ihre
Schrift sah, hätte ich ihn am liebsten garnicht geöffnet, so schrecklich ist mir
im Grunde mein Anliegen. Aber ich sage mir immer wieder, das ist falsche
Scham und wenn man den Dingen mutig ins Gesicht sieht, scheinen sie mit
der Zeit leichter zu überwinden. Zu mir steckt eben noch das törichte Vorurteil von früher, dass Armut eine Schande, die man am liebsten vor allen verbirgt. Am selben Tage wie Ihr Brief kam die bestimmte Nachricht, dass der
englische Lektor am 15. Okt. zu mir zieht und damit ist wirklich eine unge-

heuere Last von mir genommen und ich hoffe nun, eine Möglichkeit des
Auskommens vor mir zu sehen. Gott sei Dank bin ich ja eine echte Gummiballnatur und kann mich sofort wieder freuen und hoffen, sobald mir das
Leben wieder etwas wohl will. Wir haben ausserdem am 17. Sept. die grosse
Freude erlebt, dass Jeltje ihr Abitur mit ''gut'' bestanden hat, was mit kaum
18. Jahren doch eine nette Leistung, besonders da sie noch manches nebenher betrieben und verschiedene kleinen Dichtungen von ihr jetzt bei Diedrichs in Jena erscheinen werden. 1 Was Andre ihr jetzt möglich macht,
weiss ich noch nicht. Er ist ein einfach rührender Vater, der sich ganz fti.r
seine 3 Grossen aufopfert und eigentlich nur ihr Vorwärtskommen im Auge
hat. Warum empört es mich so, wenn er hier in meiner Umgebung nach wie
vor aufs Härteste abgeurteilt wird. Ich erwarte ihn und Jella in den nächsten
Tagen bei mir. Ich brauch' Sie wol kaum ernst zu bitten, ihm nichts von
meiner Bitte zu sagen; ich weiss, es wäre ihm entsetzlich.

[.•. ]2
Schnell soll der Brieffort. Danken kann ich Ihnen nicht mit Worten, aber
in mir lebt eine sehr warme und grosse Dankbarkeit für Ihre Freundschaft.
Viele Grüsse an Ihr ganzes Haus von Ihrer
T. Jolles Mönckeberg

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Bibliografisch onvindbaar; niet versehenen of onder pseudoniem.
2. Passage over een Duitse kokkin die bij Huizinga in dienst zou kunnen komen.

[ 366]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
26 september 1921 (poststempel)
Beste Han.
Drukke correspondentie. Mijn briefvan gisteren kreeg je zeker, en ik zal je
1
niet nog eens bedanken voor de te nemen revisie moeite van 't artikeltje.
Dank je wel voor de toezending van je artikel. 2 Ze zullen heusch denk~n dat
ons beider stukken 't gevolg zijn van een gesprek samen, want 't is of er nog
in beide de weerschijn licht van de grappen die wij gemaakt hebben, jou
''wassullemenouwesdoen'' 3 komt van 't zelfde fornuis als waarop sommige
grapjes van mij te kook stonden.
En toch is 't niet zoo, jij schreef 't v66r wij elkaar spraken, en ik was al een
eind begonnen v66r ik iets van 't museumrapport gelezen had, anders dan in
uittreksel.
Ik las 4 't met veel vreugde, niet alleen om de meeningen die ik geheel bijval, maar ook om die aardige wijze waarop ernst en ironie er in vervlochten
••
ZlJn.
't Lijkt mij dat de beide stukken elkaar aanvullen, maar 't lijkt mij ook dat
men zal denken dat wij samen naar Parijs zijn geweest, van waar wij beide
onze voorbeelden halen.

Liever dan dat de menschen 't denken moesten wij 't eens in werkelijkheid
doen.
Voor die stele van Hammurabi 5 heb ik langen bewonderend gestaan, en 't
ergerde mij dat ik er niets van wist. Je moet mij daar vast van vertellen wat je
er van weet. Ik probeerde nog zoo'n meer uitgebreide catalogus te krijgen,
maar die worden momenteel niet herdrukt en zijn uitverkocht. Ik stond er
dus voor als een niet ongevoelige koe, - en niemand wist gelukkig dat ik prof
heet ergens in de kunstgeschiedenis! Ik zag dat Duitschland zieh ook al aan 't
rapport gelegen laat liggen, daar schreef een mijnheer dat er kapellen voor
de mooiste schilderijen gebouwd moesten worden waar zij aanbeden konden
worden. De kathedralen zouden dus gevoegelijk voor ammunitie bergplaatsen kunnen gebruikt worden, je knielt aan de buitenkant. Ende Russische
boeren liggen in de musea geknield voor de iconen die daar heen gebracht
zijn. 't Spijt mij dat ik dit laatste niet nog in 't artikel heb opgenomen. Is 't
niet tragisch. De architect de Klerk is hier en teekent een portret van Jet, 't
wordt heel goed. Hij zelf is alleraardigst.
DagHan
Hart. gegr. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. R.N. Roland Holst, ''Aesthetisch intellectualisme''. Verg. Richard Roland Holst
aan Huizinga, 25 september r92r: 'Ik heb verschillende opmerkingen die je maakte
naar je aanwijzing verbeterd, maar ik geef je carte blanche om als je nog wat tegen
· kamt 't naar je inzicht te veranderen.'
2. J. Huizinga, ''Het rapport der museumcommissie''.
3. '''Wassullemenouwesdoen''·publiek', term uit Huizinga's artikel (V.W. II, 575).
4. Een inktvlek op het papier, waarnaast Roland Holst heeft geschreven: 'Dit heeft
de wind gedaan die al mijn papieren opwoei.'
5. Genoemd in Huizinga's artikel, V.W. II, 571.

[367]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
1 oktober 1921
Beste vriend,
1
hierbij een stukje van een eenigzins andere soort dan de voorafgaande. Indien je het gebruiken kunt, komt er nog een vervolg op. Deel mij dit als je
wilt even mede. 2
Het Dante nummer was goed. Zelfs Salverda de Grave3 was met de commentaar4 op pag. 489 nog wel te verdragen. De eenige mijnheer, dien ik volstrekt niet kan uitstaan is Carel Scharten. 5 Buitengewoon genoegen deed mij
het stukje van Kuenen. 6 Voor de hypothese die Busken Huet jr. bespreekt7 en die altijd weer op nieuw spookt - voel ik niet heel veel. Het is wonderlijk
genoeg, maar ik zoek nog naar sporen van direkten invloed van de Roman de
la Rose op Boccaccio en ik kan ze niet vinden - ik geloof niet dat hij ze kende. Wanneer Dante ze gekend had ... zou Boccaccio ze ook gekend hebben.
Een raar bewijs, maar voor mij is het er een. Aardig, dat mijn Genter vriend

E.F. Kossmann8 daar opdook - van dien zonderlingen Mofhoud ik veel.
Bij ans gaat het goed. Jeltje heeft, na eenigen tijd door de wereld te hebben
gedwaald, haar eindexamen Gymnasium gedaan. Ik was als haar magister
niet weinig ijdel dat zij het beste examen in Latijn deed. Zij wil nu op de
''technische Hochschule'' en ingenieur worden - intusschen schrijft zij blijspelen en vindt er - wat mij verbazingwekkend voorkomt - een uitgever
voor. Daarbij is zij een groot, dwaas kind. Nu is Koosje aan de beurt - zij
moet er het volgend jaar aan gelooven en wij ploeteren Livius, maar God
hoort mij brommen.
.
Hartelijke groeten
van je vriend A.J.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

,
1. Het eerste van een aantal artikelen van Andre }olles over Emile Zola, dat in De
Gids zou verschijnen.
2. Huizinga's commentaar op de inzending van }olles is gedateerd 5 oktober 1921:
'Dit stuk zendt }olles mij, met de mededeeling, dat er, als het aangenomen wordt,
nog een vervolg zal komen. Overigens kan dit als een afgesloten artikel gelezen wor·
den. Ik voor mij vind het een zeer goed stuk, van een soort, dat wij wel gebruiken
kunnen. Het is niet conventioneel, niet aanstellerig, eenvoudig gedacht en duidelijk
geschreven. Zou er dus zeer v6or zijn.'
3. J.J. Salverda de Grave, ''Over het verband tussen 'Vita Nuova' en 'Divina Com·
media''', De Gids 85 (1921) III, 368-381.
4. J. Huizinga, n.a.v. J.J. Salverda de Grave, Dante (Amsterdam 1921), De Gids 85
(1921) III, 489-490 (V.W. IV, 143-144).
5. Carel Scharten, ''Dante en Petrarca tot Maria'', De Gids 85 (1921) III, 424-426.
6. J.P. Kuenen, ''De hemelsferen bij Dante'', De Gids 85 (1921) III, 397-418.
7. G. Busken Huet, ''De 'Roman de la Rose' en Dante'', De Gids 85 (1921) III, 382390. Busken Huet stelde de vraag of de Roman de la rase 'niet een zekeren invloed
heeft gehad op de conceptie en de uitwerking van de Commedia' en beantwoordde
haar bevestigend (388).
8. E.F. Kossmann (1861-1945), lector Duits te Leiden 1907-1916, hoogleraar te Gent
1916-1918, gymnasiumleraar te 's-Gravenhage: ''Twee puntdichten op Dante uit de
zeventiende eeuw'', De Gids 85 (1921) III, 473-483.

[ 368]
Jan Veth aan Johan Huizinga*
13 oktober 1921
Waardste,
Je broer en schoonzus 1 hadden ons bloemen ter verwelkoming gestuurd,
wat heel aardig was, en van avond hebben wij hen een bezoek gebracht. Het
huis maakte een smakelijken indruk, maar men komt bij een bezoek in Indie
niet veel verder dan de voorgalerij. De kinderen waren al naar bed. Het Romeinsche vaasje viel erg in den smaak en je broer bezag en betastte het op
een wijze, die ik van jou ken. Het briefje en de andere pakjes zullen pas ingezien zijn, nadat wij vertrokken waren. Zijn doofheid viel me niet tegen. Als
men naast hem gaat zitten, verstaat hij alles heel goed, maar over de tafel
heen kan hij een gesprek, tusschen anderen gevoerd, niet volgen. Zijn vrouw

leek een zeer zorgzame en toegewijde echtgenoote. Door zijn Indische jaren
en zijn tegenspoeden lijkt je broer wel tien jaar ouder dan jij, maar zijn geest
is zeer wakker en men merkt dadelijk dat hij, wat hier in Indie nog zeldzamer
is dan thuis, veel eigen leven heeft. Ik hoop hem gauw nogeens te bezoeken.
Hij wekte zeer mijn belangstelling en ook mijn meegevoel, want ik derik dat
hij over het algemeen toch zorgen heeft.
Wij zijn hier morgen een week, en het lijkt al veel langer, want ik heb al
verbazend veel gezien en zoo veel nieuwe indrukken gekregen. Wanneer
men zoo gemakkelijk leeft, als wij het hier bij Kik2 doen, lijkt alles bekoorlijk
en het tropische trekt ons voorshands bizonder aan. Last van de warmte
schijnt men pas later te krijgen.
14 Oktober. Vanochtend ben ik in het Museum van het Bataviaasch Ge·
nootschap geweest. Ik bepaalde mij tot de zalen met de Hindoe·monumenten, en ik ben zeer onder den indruk. Ronduit verklaard, zeggen een aantal
van die beelden meer dan de Grieksche of althans de Romeinsche plastiek
het doet. Er zijn overheerlijke dingen bij en ik denk er nog menigkeer mijn
hart aan te gaan ophalen. Ik heb jou wel benijd, die in die Indische dingen
thuis bent, en er daardoor zooveel gemakkelijker voor staat je met deze kunst
gemeenzaam te maken. Maar ook zonder dat ik iets van Boeddhisme weet,
spraken mij een aantal dezer beelden sterk aan. Er zijn beelden bij uit de
Boro-Boedoer die me een heel hoog denkbeeld geven van dien tempelbouw,
dien ik natuurlijk zien ga.
Ook je taalbedrevenheid benijd ik. Want het kost mij de grootste moeite,
een mondjevol omgang-Maleisch te leeren, en toch vrees ik, dat er zonder
dien zieh bij een reis door Java erge moeilijkheden zullen voordoen. Enfin,
ik ben den heelen dag bezig, ook met teekenen, want de inlanders trekken
mij allemachies aan, en ik zou graag wat van hen maken. Maar het is moeilijk en men moet eerst weer in die nieuwe vormen en die dromerige expressie inkomen. Maar zij zijn stellig mooier, ook in hun houdingen, dan de
meeste Europeanen. En wat een beschaving hebben ze eigenlijk. Als ik denk
aan dat geschreeuw en gefluit van al die Hollanders op het schip en dan die
gepastheid van bewegingen en gedragingen van den eenvoudigen Maieier ... !
Met hartelijke groeten van mijn vrouw
always yours J.V.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Jakob en Mimi Huizinga; Huizinga's broer was van 1916 tot 1931 werkzaam als bibliothecaris bij de GGD te Batavia.
2. Veth's oudste dochter, mw. S. Delprat·Veth (1889-1969).

[ 369]

J ohan Huizinga (Leiden) aan Gabriel Hanotaux*
16 oktober 1921
Monsieur,
Je me suis beaucoup rejoui de recevoir vos compliments par mon ami Van
Eysinga. Quant ala traduction de mon livre, elle marche. M. Cler, le pasteur
fran~ais, vient de se charger de la revision, plutöt du remaniement, de mon
texte. 11 est tres severe pour ma pauvre traduction, qu'il prefere ecrire taute
a neuf, a fin d'etre plus libre. 11 ne me permet guere de metaphores tant soit
peu hardies. Mais il faut bien etre content et sacrifier un peu de ma vanite
d'auteur, car l'amelioration, en tant que style fran~ais est manifeste. Je n'ose
pas vous importuner encore pour votre avis en vous envoyant un specimen
du texte remanie a moins que vous ne le desiriez.
En meme temps je donne toutes les heures que me permettent mes occupations a continuer de traduire tout en allegeant et abregeant constamment.
L'ouvrage perdra 200 pages au moins, et sans doute y gagnera. J'espere que
tout sera pret avant ma1 1922.
Agreez, Monsieur, l'expression de ma haute consideration et de mon de,
. '
vouement tres s1ncere.
J. Huizinga
A

*

•

Origineel: Le Mans, M. Gerald Hanotaux.

[ 370]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga (Leiden)*
7 oktober 1921 (poststempel)

B.H.
1
lk heb meteen aan je verzoek voldaan, en 't overdrukje aan de afd. K. &
W .2 gezonden. Als drukwerk dat kon toch?
Hoe vindt je al die plagiaat ontdekkingen, eerst Stendhal toen Dante, ik
houd mijn hart vast dat ik morgen zal hooren dat de heele herfsttij der M.E.
3
afgeschreven is van een rode eeuwsch handschrift. En Cees de heele dag aan
de roeisport doende, ce n'est que le premier pas qui coü.te, ik zie hem nog als
't zoo door gaat in de ''ring'' als boxer.
Als Elsje uitgegroend is, toe vraag haar dan nog eens om nog een afdrukje
van ieder der twee mooie foto's die zij maakte. lk schreef haar al waarom ik
4
ze graag wilde hebben, maar ze heeft 't zoo druk gehad. De B.H. is Elyseesch, en nu de maan er nog bij komt wordt 't nog mooier.
Hart. gegr.
t.t. R.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1.

2.

R.N. Roland Holst, '' Aesthetisch intellectualisme''.
Kunsten en Wetenschappen.

3. Cornelis van Vollenhoven.
4. Buissche Heide.

[ 371]
Paul Lehmann 1 (München) aan Johan Huizinga (Leiden)*
26 oktober 1921
Sehr verehrter Herr Kollege,
Ihre Akademieabhandlung über die Entwicklung des Namens 'Mittelalter'2 habe ich heute erhalten und mit grossem Interesse gelesen. Seien Sie
bestens bedankt! Seit dem Erscheinen meiner Untersuchung3 habe ich noch
einige Belege für die Bezeichnung in Werken des 16. Jahrhunderts, das
Zeugnis des Bischofs Johannes Andrea ist aber bisher das älteste geblieben.
Ob nun wirklich ein Zusammenhang zwischen dem 'temps moien' und der
'tempestas media' besteht, ist mir nach der ersten Lektüre noch etwas zweifelhaft. Jedenfalls aber ist Ihr Hinweis wertvoll und anregend. Vielleicht gelingt es doch noch einmal die Geschichte von Namen und Begriff 'Mittelalter' klarer zu stellen, als ich es 1914 konnte.
Ihre Sendung hat mich noch aus einem anderen Grunde erfreut: ich war
kürzlich mehrere Wochen Gast bei dem - meines Wissens auch Ihnen - be4
kannten Maler Mr. R.S. Bakels im Haag und habe da mit grosser Spannung
Ihr vortreffliches Werk über den Herbst des Mittelalters gelesen, bedaure
jetzt allerdings lebhaft, daß ich Sie nicht in Leiden aufgesucht habe. Da Ihr
Werk für einen Deutschen während unserer Valutanöte zu teuer ist, wird es
vielleicht nicht genügend beachtet werden. Es wäre sehr nützlich, wenn eine
deutsche Ausgabe erscheinen könnte.
Ich werde mir erlauben Ihnen demnächst einen Aufsatz zu schicken.
In vorzüglicher Hochachtung
Ihr ergebener
Paul Lehmann

*

Origineel: Leiden, UB.
I. Paul Lehmann (1884-1964), Duits filoloog en medievist; werkte aan het project
Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz; sedert 1917 lid van
de Bayerische Akademie der Wissenschaften.
2. J. Huizinga, ''Ben schakel in de ontwikkeling van de term Middeleeuwen?'', Mededeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Afdeeling Letterkunde, deel
53, serie A, no. 5, 135-145, Amsterdam 1921 (Y.W. IV, 433-440).
3. Paul Lehmann, ''Vom Mittelalter und von der lateinischen Philologie des Mittelalters'', Quellen und Untersuchungen zur lateinischen Philologie des Mittelalters, 5
(1914), I.
4. Reinier Sybrand Bakels (1873-1956), aanvankelijk jurist, leerling van de Haarlemse
School voor Kunstnijverheid.

[ 372]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga (Leiden)*
november 1921

s

B. H.
Jij die onder degeen bent die geloof ik het meest van onze vrinden van de
B.H. geniet, zult 't wel naar vinden te hooren dat in een uur tijd de heele
B.H. jammerlijk en voor altijd geschonden is. Heele bosschen en van de allermooiste liggen om of zijn afgebroken, en honderden van de allermooiste
oudste boomen zijn ontworteld. Rond 't huis liggen er tientallen van de
prachtigsten, 't is een ravage een slagveld. 't Was ontzettend om te zien. Ik
stond op 't weitje achter de Hoeve, je wist niet of 't waar was wat je zag, die
oude reuzen die zoo maar omgingen en neer sloegen, 't is niet te beschrijven
zoo naar. Jet was uit, zij zal ontsteld zijn als zij dit morgen ziet. Op de Moeren was 't minder erg gelooven wij. Bruyns schat dat er hier 1500 ä 2000
groote boomen om zijn. De beuk de groote, hield 't tot nu, maar 't stormt
nog steeds. De eik die Elsje nog fotografeerde viel rakelings langs 't hoofd
van Bruyns. 't Is ellendig.
Hart. gegr.

R.
*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 373]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
8 november r92r (poststempel)

B. H.
Op mijn knie schrijf ik bij een houtvuur op mijn atelier, - hout dat kan er
nu op overschieten helaas.
Nu de sneeuw nog, vannacht hoorde ik vijfkeer weer dat ellendig gekraak,
dat ik na den storm nooit meer vergeten zal, toen gingen er nog reuzentakken uit de nog groene eiken tusschen de Hoeve en 't atelier, 't was nog niet
erg genoeg.
Ik heb nu alle bosschen gezien 't is een ravage, en juist van 't prachtigste
hout, ik weet wel dat de Buissche Heide door de sfeer die er is blijft wat zij
is, maar 't is roch of iemand die je lief hebt voor de rest van haar leven verminkt is.
Ik ben blij dat wij weggaan. 't Zal maanden duren voor de boel weer opgeruimd is, en 't lijkt mij onhoudbaar maanden lang dat gekap te hooren en dat
wegsleepen te zien. Voor een ding spijt 't mij, ik was er dan wellicht toe gekomen eens een ding van houthakkers te maken, maar van houthakkers die
ik zou vercieren met alle teekenen van de haat die ik voor die storm voel.
Geen Mauve 1 houthakkers dus.
Ik moet Donderdag weg, Jet Vrijdag, de tram rijdt niet, de weg naar de
Moeren is absoluut versperd door de boomen, en is in geen week vrij te ma-

ken. Nu met de sneeuw staat 't te bezien of er via den achterweg naar Roo·
zendaal te rijden is. En ik moet in den Haag spreken Donderdagavond, als
derde en laatste in een cyclus, in den Haagschen kunstkring. De hemel weet
hoe wij weg komen!
Jet komt niet meer terug, zij moet naar Groningen en naar Amsterdam, ik
ga gauw weer terug, oppakken en alles regelen, wij hopen 17 Nov. in Bloemendaal te zijn. Vanmorgen kwam je Herfsttij der Middeleeuwen, 2 dank je
daar wel voor heel hartelijk. Ik neem 't mede naar Bloemendaal, ga 't vast
overlezen, en vind 't erg prettig 't over te lezen in den vorm die nu weer met
liefde door je is bijgewerkt en vervormd.
Ik vind 't leven rommelig, rul en bedolven onder on·vrede en overwoekerd
door haast, ik heb 't gevoel dat als een engel mij kwam halen ik zou zeggen,
Tiens c'est une idee, maar wellicht vallen de Elyseesche velden ook niet
mee, bovendien zak ik misschien nog voor die klas, en waar kom je dan.
Weet je wat, ik zal mijn belasting eens gaan betalen.
Hartelijk gegroet

R.
*

•

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Anton Mauve (1838-1888), kunstschilder, behorend tot de Haagse zowel als de Larense school.
2. De tweede druk.

[374]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
14 november 1921
Beste vriend
- je zoudt mij een grooten dienst kunnen doen: op de bibliotheek hier ont·
breken Moll's Kerkgeschiedenis v. Nederland voor de Hervorming en Ac·
quoi's Het Klooster van Windesheim en zijn invloed1 - voor mijn ''Semi·
nar'' over den jongen Erasmus heb ik ze beiden noodig, die goede oude heeren; koopen is bij de tegenwoordige valuta onmogelijk, en er is haast bij;
weet je niet iemand of iets dat ze mij voor een semester leenen kan?
Bedankt voor je artikeltjes. Wat is Rik een vroolijke, jongensachtige na2
tuur gebleven; zijn stukje is kostelijk. Veth wilde mastaba in een lijstje zetten en ophangen; Holst zou er het liefst een offer aan het Ka van den Egyp·
tenaar in brengen. Ik vrees, dat het alle twee niet lukken zal. Wat de questie
zelfbetreft blijfik bij mijn meening: houd de zaak beweeglijk! Ben museum
is en blijft een kaartspel, dat men telkens moet schudden, anders wordt het
vervelend. Juist dat middending, waarvoor jij angst hebt, lokt mij het
meest - wanneer je een directeur wilt hebben voor dat ''kunsthistorische''
museum, ben ik je man - mits ik er iedere maand iets anders van mag maken, mits ik er telkens een nieuwe kant van de kultuur mee kan laten kijken,
mits het een tentoonstelling in den goeden zin van het woord wordt - De
grrroote Kunst - ik neem er mijn hoed voor af en ik durf er maar zelden

dicht bij komen; de Historie - ik ben er wat al te lichtzinnig en niet exakt genoeg voor. Maar war daar tusschen ligt! Al dat vloeiende, vlietende - dat
overal aan raakt, dat ons altijd weer nieuwe uitkijkjes geeft, die Proteus waarmee wij voortdurend worstelen. Ja, nu ik oud word, voel ik meer en meer, dat
ik een ''middenman'' ben - de Genestet 3 zou zeggen: ''wat heb je eran!'' ,4 een
middelmatigheid die er zicl1 niet voor schaamt de aurea mediocritas te verdedigen ... een humanist! Want dit Middenmuseum is zeer, zeer humanistisch kan het ten minste zijn - Neen, daar zeilt de Argo tusschen door ... tusschen
de Scylla van de Kunst ende Charybdis van de Wetenschap.
Hartelijke groeten
in haast
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. W. Moll, Kerkgeschiedenis van Nederland voor de Hervorming (2 dln. Utrecht 18641871), J.G.R. Acquoy, Het klooster te Windesheim en zijn invloed (3 dln. Utrecht 18751880).
2. R.N. Roland Holst, ''Aesthetisch intellectualisme''.
3. P.A. de Genestet (1829-1861), dichteren schrijver.
4. 'Zoo'n middelman,/ Wat heb je er an?/ Zoo'n sukkelaar,/ Zoo'n modderaar!', uit
P.A. de Genestet, ''De man van 't ware midden'', Leekedichtjes (1859).

[ 375]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
14 november 1921
Beste Han.
Jet is al weg, eo ik ben aan 't pakken, Donderdag hopen wij in Bloemendaal
te zijn (ten huize van de Heer E.E. Stoel, Bloemendaalscheweg 167, Bloemendaal). Op 't oogenblik is mijn zwager hier die de ''ramp'' kwam zien, 't is erger
nog dan wij eerst dachten, over de 3000 boomen liggen om. Ik wilde je nog
wat vragen, dat, zoo jij 't niet weet hetgeen ik zeer betwijfel, allicht wel direct
door je buurman kan beantwoord worden. Bestaat er een geillustreerd boek
over het verband tusschen natuuruitbeelding en heroglyphen, dus over het
ontstaan der heroglyphen? Ik ben nl. een les aan 't prepareeren over schrift,
mise en pages (z66 gewichtig) en dan van teeken tot patroon (ook weer zoo gewichtig). Ik zal ook zelf de vlaggenseinen (armbeweging) zooals die bij de marine, in gebruik zijn tot graphisch beeld herleiden, als je dat met een penseel
doet krijg je mooie teekenen. Was jij nu maar mijn buurman dan wist ik dat je
direct nog allerlei aardige ''hints'' zoudt kunnen geven. Maar als je 't schriftelijk wilt doen dan graag. Misschien zit er in spijkerschrift wel iets dat ik gebruiken kan. De letter, de vercierde letter der getijboeken tot de muurschilderkunst, dat is ook een continuiteit. Ik zie in die stof een prachtig onderwerp
maar ik ben zoo dom, niet achterlijk maar zoo ongeleerd. Toe laat je gedachte
er eens over gaan, en draag eens uit je volle schuren aan.
Hart. gegr.
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 376]
Richard en Henriette Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga (Lei·
den)*
17 november r92r (poststempel)
Beste Han.
't Was erg gezellig door die mooie bloemen van je opgewacht te worden,
en wij danken je voor die lieve attentie zeer.
't Is nu nog vreemd, maar 't zal wel wennen, de Heer Stoel is allergoeiigst
en heeft iets innemends, - lijkt iets op mij maar nog dikker. Maar ook net
zoo'n goedzak die over zieh heen laat loopen, zonder grommen. Daar hangen een beetje veel schilderijen, 1 die ik nog maar niet onderzocht heb, ik zie
zachtkleurige rozen en romantische boschgezichten, maar daar zijn stoelen
om bij 't vuur te zitten die zijn onvolprezen.
Ja kom eens gauw dat zal gezellig zijn, 't is zoo vlak bij.
Jet schrijft hier nog wat bij.
Hart. gegr. allen.

R.
Ja de bloeiende planten en bloemen van de vrienden, en de ontzettend luie
stoelen bij den haard zijn voorloopig datgene, wat ons in dit nieuwe pseudotehuis het beste bevalt. Wat wordt je gauw eigen met zoo'n luie stoel, vindt
je niet? Hij komt ons ook wel toe, want we hebben, elk op onze eigen manier, de laatste week ontzettend gesjouwd.
Ik denk dat je niet veel zult herkennen van het oude Bloemendaal! Maar
misschien ook nieuwe dingen te apprecieeren vinden, zooals de nieuwe zeeweg. Korn maar eens gauw kijken; we voelen ons nu nog wat neergewaaid,
maar als we uitgepakt hebben en werken zal dat wel wegslijten.
Veel liefs aan de kinderen en voor jou
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. In het origineel staat: schilderen.

[ 377]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
25 november 1921
Moll 1 is aangekomen - wel bedankt; ik hoop dat ik hem van het voorjaar zelf
kan terug brengen; hij staat op mijn schrijftafel naast een oude editie van
Moriae encomium, id est stulticiae laudatio, ludicra declamatione tractata
per Des. Erasmum (Proben - MDLI); zoover ik het uiterlijk van boeken kan
beoordeelen, schijnt het hem hier te bevallen 370

2

Tevens bedankt voor je akademisch overdrukje.
- Met je opmerking over Voltaire heb je gelijk, maar niettegenstaande zijn
bewondering heeft de siecle de Louis XIV toch misschien geen grooter vijand gehad dan juist Voltaire - ik bedoel in de praktijk. In werkelijkheid zijn
Voltaire's drama's het middel geweest om Racine in de doos te stoppen ... de
zaak is natuurlijk veel gecompliceerder dan ik op die paar bladzijden kon
zeggen - trouwens, men moet historische grapjes niet te veel uitspinnen.
Om je examina in oude geschiedenis 3 zou ik je kunnen benijden - is de
oude Holwerda met het kalamink oog dood? - wie doet er tegenwoordig in
Holland aan dat vak? Apropos heb je Eduard Meyer ''Ursprung und Anfange des Christentums'' Bd. I. 4 gelezen? Mij heeft het zeer gepakt en ik was
buitengewoon blij, dat de oude heer dit onderwerp gevonden bad - wat een
onderscheid met Renan! 5 Ik had in de laatste jaren dikwijls het gevoel dat
Meyer en zijn school veel te veel tijd en vernuft verspillen aan zaken, die ons
eigenlijk niet zoo heel veel aangaan - wat komt het er op aan of Amenophis
XXXVI van Reuss ältere Linie op zijn zeventiende of op zijn achttiende jaar
met Isabella van Mesopotamie-Rudolfstadt getrouwd is? Hier heb ik voor
het eerst weer het gevoel dat het methodische sop de kool waard is.
Als aanvulling op ons laatste gesprek over de aurea mediocritas stuur ik je
een oud afdrukje van een artikeltje, 6 dat ik in Gent schreef en dat mij dezer
dagen toevallig weer in de band kwam. Het had een zekeren invloed op mijn
leven, want door dit stukje kwamen de heeren in Leipzig op het idee mij het
leerstoeltje aan te bieden, waarop ik tegenwoordig zit. Of dat een geluk was,
waag ik niet te beslissen ... in ieder geval dwong het mij aan litteratuurgeschiedenis te doen, wat een prettig vak is. Er staan een heeleboel dingen in
die men cum grano salis moet nemen, maar je kunt er in ieder geval uit zien,
waarom ik voor een kunsthistorisch museum zonder ''kunst'' niet zoo heel
bang ben.
Hartelijk gegroet
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Zie Andre Jolles aan Huizinga, 14 november 1921, n. 1.
2. J. Huizinga, ''Een schakel in de ontwikkeling van de term Middeleeuwen?'', Mededeelingen van de Kon. Akademie v. Wetenschappen, afd. Lett., deel 53 : 5, serie A
(Amsterdam 1922), 135-145 (V.W. IV, 433-440).
3. Nahet overlijden van H. van Gelder (1860-1921), hoogleraar oude geschiedenis en
archeologie te Leiden, nam Huizinga enkele malen de tentamens oude geschiedenis
waar.
4. Eduard Meyer, Ursprung und Anfänge des Christentums (3 dln. Stuttgart 19211923).
5. Ernest Renan (1823-1892), Frans orientalist, godsdiensthistoricus en schrijver.
6. Waarschijnlijk: Andre Jolles, ''Von der niederdeutschen Wahlverwandtschaft'',
Die Tat 10 (1918) 924-931.

371

[ 378]
Johan Huizinga aan Drei Masken Verlag (München)*
18 december 1921
Sehr geehrte Herren,
Es freut mich lebhaft, dass Sie sich zur Herausgabe einer deutschen U e·
bersetzung meines ''Herfsttij d ME'' entschlossen haben.
Die Person, welcher ich die Arbeit des Uebersetzens gerne anvertraut
sähe, ist Frau M. J olles-Mönckeberg, (Othmarschen b. Altona, Rosenha·
1
genstr. 4 ,) geschiedene Frau des Universitätsprofessors Dr. Andre Jolles in
Leipzig. Frau J. ist durch ihre jahrelange Heirat mit einem geborenen Holländer der holl. Sprache durchaus kundig, und auch sonst sprachlich, literarisch und kulturhistorisch sehr bewandert. Ich schreibe ihr, um sie auf eine
Anfrage Ihrerseits vorzubereiten; Sie werden wohl Frau J. das Exemplar des
Werkes zusenden? Es wäre mir angenehm, wenn die finanziellen Bedingun·
gen für Frau J. möglichst vorteilhaft ausfielen.
Ich beabsichtige, falls Frau J. sich der Arbeit unterzieht, sie zu bitten, mir
die uebersetzten Partien allmählich zuzuschicken, um mich von der Richtigkeit ihrer U ebersetzung zu überzeugen, und wahrscheinlich auch kleine
Verbesserungen meiner eigenen Darstellung anzubringen.
Dies bringt mich zu Ihrer Frage, ob ich bereit wäre, in stärkeren Massen
deutsche Verhältnisse zu berücksichtigen. Das wird mir leider nicht möglich
sein, denn es würde ein ganz neues Quellenstudium erheischen, zu dem mir
die Zeit absolut fehlt. Ausserdem würde ich es doch prinzipiell entraten, erstens weil eine solche Erweiterung den doch schon starken Umfang des
Werkes noch mehr anschwellen liesse, und zweitens weil darunter der über·
haupt schon etwas lockere Zusammenhang des Ganzen beträchtlich leiden
würde.
Was die andere Frage betrifft, ob es sich nicht empfehlen würde, die deutsche Ausgabe mit Illustrationen zu versehen, das hat allerdings etwas anzie·
hendes. Ausser Miniaturen kommen einige Porträts und bei den Kapiteln
über die Kunst sonstige Kunstwerke in Betracht. Ich könnte schon einige
Angaben über die zu wählenden Gegenstände machen, aber die weitere Arbeit des Sammlens des Materials bleibe besser einem tüchtigen Kunsthistoriker überlassen. Es käme vor allem darauf an, Illustrationen zu wählen die
nicht allzubekannt sind.
Falls es zur Illustration, welche natürlich technisch tadellos sein müsste,
kommt, behalte ich mir vor, Ihnen eine nähere Verabredung vorzuschlagen
über die Bedingungen unter welchen die Cliches später eventuell für weitere
holländische Ausgaben und Uebersetzungen in andere Sprachen zur Verrtlgung stehen würden.
Ueber sämtliche Punkten die Ausgabe betreffende, bin ich jederzeit gerne
bereit, Ihnen meine Ansichten mitzuteilen, so wie ich Ihre Erörterungen
gerne entgegensehe.
In vorzügl. Hochachtung,

J.H.
372

* Minuut: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 379]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
31 december 1921
Beste Han.
Wat verschrikkelijk aardig van je, ik ben blij met 't boek, maar nog blijer
met de hartelijkheid waarmede 't hier in huis valt, onverwacht. Dank je wel
hoor, 't is een allerliefste oudejaarsgroet.
Ik wandelde met Ina S. 1 't oudejaar uit, wij hadden in geen tijden gewandeld, maar liepen vandaag van Heemstede over Bennebroek, Vogelenzang,
Aerdenhout, Elswoud, kraantje Lek naar hier, en zij en haar vriendin Jopie
de Stoppelaar2 blijven vanavond hier. 't Was een prachtwandeling, en een
groot stuk er van kende ik niet.
Jany die gisteren zou komen, kwam nieten wij hoorden niets van hem. Allergekst toch. Zou je oudenjaar vieren? Ik denk wel niet, de kinderen behalve
Elsje zijn er nog wat te jong voor, en zoo alleen zou 't je toch te machtig zijn.
Wij hopen van harte dat je een goed jaar zult hebben, met veel warmte en
zonnigheid die je toekomt, ... en dat wij je veel zullen zien.
Hartelijke gegroet ook de kinderen en welbedankt
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Ina Santhagens.
2. Johanna de Stoppelaar (1889-1982), journaliste bij het Algemeen Hande/sb!ad, huisgenote van Ina Santhagens.

[ 380]
Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
'
'r januari 1922
Beste Ran,
Nog even een woord van dank voor de moeite die je deed voor een boek
over Japansche geschiedenis; jammer dat het een vergeefsche jacht was; ik
zal nog terug moeten naar de Buissche hei om te halen wat ik daar heb. - Rik
is verrukt over ''To Let'' 1 en beweerde daar straks dat Galsworthy ''grooter''
is dan Zola; dit wekte mijn verontwaardiging op en ik anrwoordde dat G. per
slot roch een soorr Balzac in borstplaatspecie is. Maar Rik is dol op borst·
plaat.
Dat van die schutting is aardig; we zitren allemaal nog vol bijgeloof.
Tegen jou papier kan her mijne, 66k een geschenk niet op, ofschoon ik het
ook erg gekleed vind. Her jouwe is nog beter voor hexameters dan voor alexandrijnen. We luidden het oude jaar uit mer fransche liedjes en muziek. Ina
was hier en ik heb mijn vleugel terug en ben er verrukr over.
373

Zeg wat is den Dionysos µ111voµi,vo~ 2(uitdrukking van Homerus).
Veel hartelijks van ons beide
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. John Galsworthy, To Let (Landen/New York 1921).
2. 'De razende Dionysos'.

[ 381]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga (Leiden)*
8 januari 1922
Beste Ran.
Dat was spijtig, Jany vertelde 't je zeker al, dat die Toorop vergadering die
ik zoo netjes had willen combineeren met een eetpartijtje bij jou, tenslotte
net werd uitgeschreven op den <lag dat jij Gidsvergadering had, en dus weg
was. Ik heb Galsworthy uit, en dank je nog eens bijzonder voor dit gracieus
cadeau. Ik las je briefkaart aan Jet, niet wat zij aan jou schreef. Als zij Galsworthy ''borstplaat'' noemde ben ik 't glad met haar oneens, en geheel eens
met wat jij schrijft. De kunst van weglaten, juist daar gaat 't om bij een
kunstwerk, hoe minder er staat hoe mooier 't is, maar dat moet dan ook zijn
als 't midden punt van een cirkel, van waaruit alle stralen gaan die je weet
dat er zijn, en die je niet ziet. Zola ik heb hem geheel gelezen vroeger, en enkele overgelezen later, maar ik denk dat ik hem nooit meer over zal lezen,
mijn maag kan er niet meer tegen, alles wat hij in zijn kelder opgestapeld
heeft zet hij je voor, hij is wel royaal maar wat een slechte menu's, van samenstelling, en wat een dikke romantische sauzen.
Ik vind 't zoo beminnelijk van Galsworthy dat hij menschen zooals er 12 in
een dozijn gaan, zoo allerliefst bekijkt, zonder minachting of spot, en zelfs
heelemaal niet jaagt achter bijzondere types die extra dit of extra dat zijn. Je
zoudt zoo bijna ook over bloemen of over dieren kunnen schrijven, geboeid,
verdiept, maar zonder een spatje vooropgezetten wil of voorkeur, het leven
gezien in zijn ''pageant'' vorm. Hij is mij soms te veel genre, genre in de
plaatjesbeteekenis, ik vind 't jammer dat er nog compositie in zit, en zou 't
mooier vinden als 't arabeskachtiger was, want de structuur van de compositie is zoo zonder geometrische dwingende kracht, dat 't een beetje smaakvol
schikken wordt, 't kan z66, maar 't zou ook zoo kunnen. Maar 't is een fijn
heer, vrij van alle overdrevenheid, - hij heeft 't misschien een beetje te gemakkelijk gehad, maar o wat is 't lief om alle dingen zoo en passant te zien,
wandelend, voorbijgaand met een zacht hart en een helder oog, maar doolend, dat vooral.
Was 't Gidsdiner aardig? Als je weer hier komt heb ik wat moois te zien,
1
een masker van Mendes da Costa, een soort interpretatie in maskervorm
van zijn facie.
Hartelijk gegroet
t.t. Rik.

374

*
I.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
J. Mendes da Costa.

[ 382]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
•
•
15 1anuar1 1922
Beste vriend daar liggen twee brieven ... ik heb een kwaad geweten; maar er kwam in de
laatste maanden zooveel kijken ... ik moest om geld te verdienen pädagogische artikelen schrijven - je hebt met dat vak niet veel op ... in ieder geval
kost het mij vrij veel inspanning. Toen kwam de Kerstvacantie en de reis
naar de Harz (Tilli kwam met Thijs en J eltje verpleegde ondertusschen
Ruth in Altona) en nauwelijks waren wij weer thuis of daar kwam de influenza. Ik zelfkwam er met koorts en keelpijn af - maar vier kinderen liggen nogNu de zaken. Tilli had mij van de vertaling van het Herfsttij verteld. Ik
houd het voor een moeilijke taak - of zij het kan weet ik niet, maar zij heeft
er lust in. Zij moet er echter een beetje tijd voor hebben - ik denk ongeveer
een jaar - en ... zij moet er behoorlijk voor betaald worden. Daar zit de
knoop. Het Dreimaskenverlag - ik heb met dat rare zaakje niet veel op! heeft haar een belachelijke kleine som aangeboden, wat nog onfatsoenlijker
is, daar jij van jouw kant geen honorarium verlangd hebt. Mij dunkt dat wij
het volgende kunnen doen: ik laat het werk hier door een uitgever en een historicus taxeeren; Tilli verlangt die som van het Dreimaskenverlag; jij stelt
als conditie dat de heeren daarop ingaan, en trekt anders je toestemming in Ik vrees namelijk dat de knapen met de maskers een eigen kandidaat hebben - een malle Vlaam, die al eens meer voor hen gedaan heeft en die natuurlijk bereid is, het voor een prikje te verknoeien.
Zoodra ik weer op straat kan stuur ik je het resultaat van de taxatie en je
schrijft mij even of je het daarmee eens bent.
Dat ik zelf graag een oogje op de vertaling houd, spreekt van zelf.
Wat de plaatjes betreft ... och lieve Hemeltje, wat is het jammer dat ik niet
een beetje dichter in je buurt woon! Het zou werkelijk een plezierige verrassing geweest zijn, wanneer ik voor de verandering weer eens oude geschiede1
nis en archaeologie in Leiden had kunnen doceeren. Nu - Byvanck jr heeft
mijn zegen, wat ik van hem ken is slapjes, maar niet slecht. Ter zake: ik heb
er in den tijd toen het Herfsttij 2 nog als foetus in de Gids 3 stond al eens over
gedacht of men het niet kon illustreeren - maar het schijnt mij vrij lastig.
Men zou daar lang en breed over moeten praten. De gewone methode met
een paar portretten, een paar miniaturen en wat dies meer zij, schijnt m1j
hier veel te schunnig. Bovendien gaat het boek over geestesbewegingen en
heb je - iet of wat opzettelijk - de persoonlijke characteristiek sterk verwaarloosd, men zou dit natuurlijk ook in de prentjes kunnen doen, maar ... nog
eens: men zou ieder hoofdstuk moeten bespreken. Het boek eenvoudig aan_

375

een kunsthistoricus geven en zeggen: zoek er uit den tijd de illustraties bij,
houd ik voor verkeerd.
Misschien kunnen wij er nog eens over praten.
De laatste week van Februari en de eerste week van Maart ben ik vrij - hoe
staat het dan met jou?
Zola4 is ook nog niet klaar - tusschenbeiden schijnt mij een rustig plekje,
waar ik college geven en daarbij een paar essays schrijven kon zooiets als het
Paradijs. Altijd als ik aan her werk ben, komt er plotseling iets tusschen deze maand was her weer een artikel over her Zentral-Institut für Erziehung
und Unterricht, en een artikel over den Münchener Hofmaler Hans Muelich - ze moeten allebei 25. I. klaar zijn, zijn allebei niets waard, en moeten
allebei helpen om china's appelen voor zieke kinderen te koopen.
Vergeef dit gelamenteer.
Spoedig schrijf ik over het kontrakt met de drie maskers - zij bedoelen wel
het komische, her tragische en het ijzeren je vriend A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. A.W. Byvanck (1884-1970), kunsthistoricus en archeoloog; na verbanden te zijn
geweest aan de KB te 's-Gravenhage, werd hij in 1922 benoemd tot hoogleraar in de
oude geschiedenis en de archeologie aan de Leidse universiteit. Hij was een zoon van
de filoloog W.G.C. Byvanck.
2. In het origineel staat: Herfstij.
3. J. Huizinga, "De kunst der Van Eyck's in het leven van hun tijd'', De Gids 80
(1916) II, 440-462; III, 52-82 (V.W. III, 436-482).
4. Andre Jolles, "Emile Zola'', De Gids 86 (1922) I, 227-247; II, 59-83; III, 45-67.
[ 383]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
23 januari 1922 (poststempel)
Beste vriend de jood schrijft werkelijk ''deservoir'' 1 - wat hij er mee meent schijnt mij
vrij duidelijk, wij zullen het dus maar op zijn verantwoording laten staan. Ik
wil graag voor de Maatschappij spreken: over Rederijkers - desnoods ook
voor studenten: over het Mausoleum in Brou. De autoriteiten taxeeren het
vertaalwerk van het Herfsttij op 18000 M. (NB. Kippenberg 2 van het Inselverlagen Dr. Schönebaum3 Assistent aan her Kultuurhistorische Instituut te
Leipzig.) Ik heb aan Tilli in dien zin geschreven. Het blijft dus bij einde Februari, driemaal onder de tafel kloppen, dat er niets tusschen komt. Jammer
dat Elske er niet is - ik wou eigenlijk Jeltje meebrengen, die dan zoolang bij
Tante Hubertha in den Haag logeeren kan. Zij is vijfentachtig en wou graag
nog eens iets van mijn kinderen zien. Heel hartelijke groeten - o ja, ik wou
graag vijfentwintig overvellen hebben en vergat ze te bestellen. Tot ziens,
mijn hand is lam van het artikeltjes schrijven
t.t. A.J.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
376

Jolles begon zijn verhandeling over Zola met een uitvoerig citaat van 'de heer Max
Jacob, een bekeerde Israeliet', (joodse) Franse schrijver (1876-1944) die in 1914 tot het
katholiek geloof overging. In de boekuitgave van het artikel is het citaat weergegeven
als:' ... faire servir Ja poesie a tous !es deservoirs pour affirmer qu'on est poete meme
en dehors du livre ä faire.' (Andre Jolles, Bezieling en vorm, Haarlem 1923, 192).
2. Anton Kippenberg (1874-1950), Duits uitgever, sedert 1905 hoofd van Insel Verlag.
3. Herbert Schönebaum (*1888), Duits historicus en pedagoog, leerling van Karl
Lamprecht.
I.

[ 384]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
I februari 1922 (poststempel)
B.H.
Dank je wel voor de spoedige toezending van A's artikel, 1 dat ik mij verheug te lezen. Als hij komt, zullen wij 't erg gezellig vinden als je hem eens
medebrengt, al vindt hij ons dan niet in ons eigen huis, hij vindt de oude
hartelijkheid toch terug.
Van je schoonmoeder is erg naar, als zoo iets zieh herhaalt en herhaalt, dan
wordt 't wel droevig martelen.
Wij krijgen zonderlinge gewoonten voor plattelanders, want wij gaan vrij
veel naar comedies, eergisteren zagen wij Tartuffe en gaan morgen Le malade imaginaire zien, ook zag ik de Geele Mantel. 2 Wij genoten van Tartuffe
erg, war een kostelijken geest, en wat een echt spel vergeleken bij comedies
van nu.
Hartelijk gegr. van ons
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Mogelijk: Andre Jolles, ''Emile Zola'' I, De Gids 86 (1922) 1, 227-247.
2. The yellow jacket, Amerikaanse toneelromance uit 1912 van C. Hazelton (18681921) en J. Harry Benrimo (1875-1942).

[ 385]
Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
9 februari 1922
Beste Han,
Veel dank voor de titels van de japansche geschiedenissen; ofschoon je het
er niet bij vermeldt, neem ik aan dat ze in de bibliotheek te vinden zijn. De
Michelets stuur ik je dezer <lagen terug ook daar voor dank; per slot heb ik
toch nog een deel in A'dam moeten halen. Nu heb ik weer een ander verzoek
aan je: bezit je misschien een fransch of engelsch, of duits-russische diktionaire, die je mij een poosje zou kunnen leenen? Ik heb hier alleen russischduits bij me, en nu ik weer een bevlieging gekregen heb van les nemen en
opstellen maken, kom ik daar niet meer toe.
Over Maandag zal Rik je zelf nog schrijven; hij is de laatste dagen juist in

377

een ''kritische periode'' met zijn werk, zoodat hij op dit oogenblik niet de
rust heeft een afspraak te maken. Morgen of Zaterdag kan dat weer anders
zijn. Met het huis zijn wij in zoover opgeschoten, dat we besloten hebben
het oude huis ''Overbosch'' te koopen zoo wij zekerheid hebben dat de huur·
ders niet eindeloos verlenging krijgen. Voor het plan bij Caprera 1 voelt Rik
per slot toch niets, omdat het in handen van een bouwkommissie is die naar
hij vreest, het mooie terrein vol leelijke huisjes of villa's zal zetten.
Ik kwam al in geen weken tot wandelen, door opeenhooping van werk en
''werkjes'', maar Rik maakte Zondag met Sam de Klerk2 een mooie wande·
ling; het is leuk dat je hier in de duinen de ''sleesport'' in miniatuur kunt
•
z1en.
De tijd van Elsje schiet al weer op, zij zal terug zijn eer je 't weet. Hoe gaat
het met de vertaling; je bent nu al zeker een heel eind; en is de zaak met Kurt
W olff3 in orde? Dat is toch een rare! Aan Augusta de Wit4 zei hij onlangs ·
''dolgraag'' werk van mij te willen uitgeven. Hij heeft vertalingen van Opstandelingen en More 5 ruim een jaar in huis gehad, en steeds het teekenen
van het kontrakt uitgesteld.
Hartelijke groeten ook van Rik,
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Landgoed in Bloemendaal.
2. Michel (Sam) de Klerk; maar mogelijk ook Sam. de Clerq, architect, aanvankelijk
associe van J. Gratama, later werkzaam op het bureau van De Bazel.
3. Kurt Wolff (1887-1963), Duits uitgever, leider van Kurt Wolff Verlag, Hyperion
Verlagen Verlag der Weissen Bücher; sedert 1919 gevestigd te München. Mogelijk
verliep via Kurt Wolff het contact met Drei Masken Verlag, oorspronkelijk een toneeluitgeverij.
4. Augusta de Wit (1864-1939), schrijfster van meest in Nederlands-Indie spelende
romans.
5. Henriette Roland Holst, De opstandelingen. Ben lyrisch treurspel in drie bedri,jven
(Amsterdam [1910]) en Thomas More. Ben treurspel in verzen (Rotterdam 1912).

[ 386]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
ro februari 1922 (poststempel)
Beste Han.
Toe schrijf eens precies wat je plannen zijn voor Maandag, en of je toch
van plan bent de theatertent. 1 te gaan zien. De zaak is dat ik erg ongedeci·
deerd ben, ik zit dag en uur aan mijn glasramen (aan de cartons), en ik wip er
alleen uit, als ik b.v. er net een van de 12 afheb, maar niet als ik er middenin
zit. Nu heb ik wel plan om Maandag naar stad te gaan, als 't even kan, want
Jany leest 's avonds verzen op een van die tot ondersteuning van Rusland
gearrangeerde avonden.
Als je nu b.v. kon zeggen dat je vast 's middags op de theatertent. zoudt te
vinden zijn, dan zou ik een dubbele trekpleister hebben om dien dag naar
stad te gaan.

Schaatsen heb ik nog niet gereden, ook al om de werk-rede, 't is eigenlijk
wel gek, maar als je eenmaal in zoo iets zit laat 't je niet los. Ik kreeg vanmorgen een briefvan Jan Piet, 2 zij zijn al weer op de terugreis. Hij schrijft mij
dat hij mij nog in den Gids beantwoorden zal. Ik krijg den indruk dat hij verlangt naar zijn werk, en wel genoot, maar 't nu welletjes vindt. Hoor ik dus
eens gauw hoe of jij jezelf je Maandag denkt, en wat er voor ons zou zijn uit
te braaien.
Hartelijk gegroet
Rik
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. De Internationale theatertentoonstelling, gehouden door de vereniging 'Kunst
aan het Volk' in het Stedelijk Museum te Amsterdam januari-februari 1922. Het tijdschrift Wendingen wijdde hieraan een dubbelnummer (1921, nr. 9/10): 'Het doel dezer
tentoonstelling was, het geven van een overzicht van het Moderne Theater naar de
opvatting en in de uitvoering der leidende acteurs, architecten, schilders en decora·
tieve kunstenaars.'
2. Jan Piet Veth.

[ 387]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
13 februari 1922
Beste vriend je brieven van 1 & 2 II. zijn door de spoorwegstaking eerst gisteren in
Leipzig aangekomen - aan je verzoek zo spoedig te beantwoorden kan ik tot
mijn spijt niet meer voldoen - de ''Locomotiveftlhrer'' zijn er voor aansprakelijk ... misschien ook de tijd waarin wij leven ... tant pis!
1
De correspondentie met de broeders van het kale masker stuur ik aan Tilli
met raadgevingen hoe verder te handelen.
Mijn speech in Leiden? Liever 3. III! 2 Het is toch de vraag of ik veel voor
r. III kan komen - ik heb nog heel veel te doen, waar ik mij moeilijk aan onttrekken kan ... als ik maar eerst in den trein zit - oef... het hijgend hert der
3
jacht ontkomen, snakt niet meerder naar 't genot ... enz. enz ... Het mauso·
leum in Brou, mijnheer, is geen archaeologie - ten minste niet in de beteekenis van klassische oudheidkunde. Integendeel, daar ligt een zeer moderne
dame met haar man begraven, als ik het wel bedenk, lijkt zij een klein beetje
op Artemisia - maar toch maar een heel klein beetj e. Ze heette Margreet en
haar gemaal Philibert,4 in de wandeling Bertje ofBertus. Brou in Savoyen in
de buurt van Bourg·en·Bresse. Jammer dat wij er niet even heen kunnen.
Het blijkt weer, dat jullie daar in Leiden geen behoorlijken kunsthistoricus
hebt - anders had hij die lezing al lang gehouden. Het is om zoo te zeggen de
laatste illustratie bij het Herfsttij - Philibert et Marguerite! Ik verheug er
mij buitengemeen over, dat Brou geen gemeenplaats voor je is - je zult er
van opkijken. Maar laten wij dan een anderen titel kiezen: ''Uitloopers van
de Bourgondische Kunst'' - of ''Hoe Bourgondie Habsburg werd'' - of ''Go·
thiek, Renaissance en Barok in een notendop'' - of ''Hoe de Rederijkers er in
379

de architektuur uitzien'' - of ''De waarde van her motief in het begin van de
l6e eeuw'' - of ''Hoe de dichter Jean Lemaire voor de dochter van Maria
V.B. een pronkbed spreidde'' - of ''Waar A.J. graag eens met J.H. over wou
praten'' of enz. Je kunt kiezen Gisteren stuurde ik je Zola II. er komt nog een Zola III. Wanneer? - Ik
ben maar heel weinig heer van mijn eigen tijd. Maar het komt - ik peuter
graag aan die Hollandsche artikelen. Als ik ooit eens ergens een rustig hoekje
krijg, waar ik een beetje college geven kan over wat ik wil en tijd overhoud
om essays te schrijven ... dan ... pia vota ... dat komt nooit.
je vriend A.J.
P.S. Lees Zola nog eens goed over - er zijn, geloofik veel Germanismen in.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Drei Masken Verlag.
2. Andre Jolles sprak op 3 maart 1922 voor de Litteraire Faculteit der Leidsche Studenten
over ''Uitloopers van de bourgondische kunst (overgang van gothiek tot renaissance)".
3. Psalm 42:2.
.
4. Margaretha van Oostenrijk (1480-1530), de eerste van de drie landvoogdessen van
de Nederlanden, gehuwd in 1501 met Emmanuel Philibert II van Savoye (1480-1503).

[ 388]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
17 februari 1922 (poststempel)
Beste vriend
vervelende brieven? ... ja, dat is nu eenmaal zoomet uitgevers ... ik dicteer
er minstens vier per dag en wel eens honderd in de week. Hoe de zaak eigenlijk zit, begrijp ik ook niet. Misverstand? Ik ben niet heel zeker, dat Tilli geschreven heeft, dat jij het werk getaxeerd hebt - hoewel aan den anderen
kant de heeren dir ook wel niet heelemaal uit hun duim zullen zuigen. Vermoedelijk heeft zij iets positiever dan noodig was geschreven, r) dat haar
eisch door jou ondersteund werden 2) dar her werk op r8.ooo M. getaxeerd
was, en zijn die twee copulatiefbedoelde zinnetjes in Altona ofin München
door elkaar gekomen. Dat schijnt mij de waarschijnlijkste oplossing. - Intusschen, wij hebben met menschen te doen die niet te goeder naam en faam bekend staan. ''Die Billigkeit ist ftlr den Anfang das Entscheidende'' is een bewering die wij hier ''irreführend'' zouden noemen. Het boek zal in den boekhandel minstens 100 M - waarschijnlijk veel meer - moeten kosten (zonder
illustraties!) - bij dien prijs speien de 6000 M die ze willen afpingelen geen
groote rol. Ik ben overtuigd, dat zij daardoor het boek niet goedkooper maken. Maar zulke ''Kalkulationen'' boezemen je waarschijnlijk niet al te veel
belang in. Ik zal Tilli aanraden, daar zij veel lust in de vertaling heeft, nog
wat water in haar wijn te doen. Dat zal het beste zijn.
Genoeg voor vandaag. Ik schrijfuit bijgeloofhier geen ''tot ziens'' onder.
je vriend A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 389]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
22 februari 1922
Beste vriend
- zoo even zond ik je een telegram; ik was bijgeloovig en wou je niet schrijven voor ik mijn pas had, daar ik altijd nog bang ben, dat er iets tusschen zou
kunnen komen.
- Wij reizen dus als alles verder goed gaat Zaterdag morgen hier uit Leipzig
en zijn Zaterdag avond tegen een uur of half elf in Leiden, de nauwkeurige
tijd konden ze mij hier niet zeggen - als ik kan deel ik hem je nog mee. Als je
er niets tegen hebt, breng ik Jeltje mee, zij reist dan Zondag of Maandag naar
den Haag; daar zij geen Hollandsch spreekt wil ik haar liever 's avonds laat
niet alleen meer naar den Haag laten reizen. Ik hoop dat ik je hier mee niet al
te veel moeite maak - maar je was zelfzoo vriendelijk het aan te bieden.
- Lantarenplaatjes breng ik niet mee; ik houd niet van dat speelgoed voor
volwassenen - wel andere platen! zij kunnen op de een of andere manier opgehangen worden.
- En nu, o, pot met niet minder fraai schrift, die den ketel verwijt, dat hij
geen haakjes aan zijn u's maakt als hij w bedoelt - ik heb een ultramikroskoop laten komen en daarmee het haakje op je briefkaart gevonden. Het
eenige, wat ik niet begrijp is hoe het Mausoleum in Brou, het Mausoleum in
Brow zou kunnen zijn. Weliswaar verstaan Amerikanen de kunst van opslokken ... maar toch ... Laten wij dus in onze korrespondentie voor alle ze2
kerheid de digamma, die bij Homerus en Mendes da Costa fiasco gemaakt
heeft weer invoeren: Ephraim P. Bro}'.
Ik verheug mij als een schooljongen
Je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. De letter u zou bij Jolles als een w gelezen kunnen worden; Huizinga had die vergissing kennelijk gemaakt.
2. Maurits Benjamin Mendes da Costa (1851-1938), classicus, huisleraar in de klassieke letteren, sedert 1891 conservator bij de UB te Amsterdam.

[ 3901
Johan Huizinga aan Drei Masken Verlag*
[begin maart 1922)
Sehr geehrte Herren,
Es ist mir unbegreiflich, warum die Übersetzung meines Buches noch keinen Fortgang genommen hat, nachdem Frau Jolles von dem Betrag, wie es
von 2 deutschen Sachverständigen taxiert wurde, sogar noch ein Drittel hat
fallen lassen, während Sie schon durch meinen Verzicht auf ein Autorenhonorar in besonders günstiger Lage waren.
Ich möchte die Bedingungen, unter welchen ich Ihnen das Recht einer

deutschen Ausgabe überlassen habe, noch einmal nachdrücklich wiederho·
len. Erstens will ich die Wahl des Übersetzers mitbestimmen. Zweitens
wünsche ich nur eine Publikation, welche unter meiner Aufsicht und Mit·
wirkung zu Stande kommt. Leider veranlasst mich die Verzögerung der Sa·
ehe, an dem Ernst oder an der richtigen Kalkulation Ihres Plans einigen
Zweifel zu hegen.
Somit sehe ich mich genötigt, Ihnen jetzt mitzuteilen, dass ich, wenn ich
bis zum 20 März keine Sicherheit habe, dass der Kontrakt zwischen Ihnen
und Frau Jolles, zur Zufriedenheit der letzteren, gezeichnet worden ist, es
dafür halten werde, dass Sie nicht geneigt sind, meine Bedingungen zu er·
füllen.
In diesem Falle werde ich also, von genanntem Datum ab, wieder frei über
das Übersetzungsrecht verfügen.
In vorzüglicher Hochachtung
J.H.

*

Minuut: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 39I}
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
ro maart 1922
Beste Vrienden,
Van harte welkom weer in het land terug! Ik ben zeer verlangend, U te
zien en van de reiste hooren, waarvan de briefuit Soerabaja van begin Ja·
nuari mij het laatst vertelde. Hartelijk dank voor die brief.
Ik heb hier 10 <lagen Andre met Jeltje gehad, met heel veel genoegen; hij
heeft de eigenschappen, waarmee hij vroeger froisseerde, wel grootendeels
verloren.
In de maand Maart zal er, vrees ik, van een uitstap naar Bussum wel niet
meer kamen; ik heb het al deze maanden verbazend druk gehad, en dat zal
nog tot omstreeks Mei aanhouden.
Vanmorgen heb ik de fransche bewerking van mijn boek afgekregen. Er is
nog wel heel wat aan te doen, maar alles is nu toch overgezet.
Hier in huis alles wel; maar niet aldus in Middelburg, waar het mijn
schoonmoeder sedert eenige maanden niet goed gaat. Ik ga er morgen weer
eens heen.
Met vriendelijke groeten,
Steeds Uw,
J.H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.

[ 392]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
15 maart 1922
Beste vriend alweer een week, dat wij afscheid namen; - mijn ''interieur'' (ik weet geen
ander woord) is nog niet op streek; mijn ziel is als de coiffure van een dame
die blootshoofds in den wind geloopen heeft en ik zoek kam, borstel en een
spiegeltje. Dit dubbelleven is zeer verwonderlijk. Soms heb ik, nu ik weer
hier ben, het gevoel van een Maskerade. Oscar Wilde of een jeugdig
Franschman zou een novelle kunnen schrijven over een man die zijn leven
lang een masker droeg, en die zieh, wanneer hij dit masker afzette, voelde
alsof hij een mombakkes voor had. Toen ik in Leiden was, had ik sterk het
besef toch heel iemand anders te zijn dan de meneer die in Leipzig Nederlandsche taal en letteren doceert - ook dan de knaap, die voor een jaar ofwat
in de loopgraven zat. Nu ik weer hier ben, schijnt mij de man, die in Holland logeerde een benijdenswaardig familielid van mij te zijn - laten wij zeggen een neef.
In ieder geval heb ik het buitengewoon genoten, je huis, je vrienden, het
Rapenburg... alles mooie herinneringen, waarover een Pieter de Hooghstemming ligt, ''een effen glans'', zouden wij in de aera van het adjectief gezegd hebben. Hier is het leven barstig en brokkelig.
De zaken!
Dus de geschiedenis met de driemaskermannen moeten wij op zijn beloop
laten - hierbij de brief terug - de andere brief is nog bij Tilli) ik zal haar
schrijven, dat ze hem terugstuurt; zij zal toch nog al eens met je te correspondeeren hebben. De korrektie van Zola II stuurde ik aan van Kampen - ik
schreef er een Naschriftje bij en verzocht de revisie aan jou te zenden - ik
hoop, dat je er niet te veel moeite van hebt. De sprookjes heb ik besteld ... en
er in de laatste dagen veel aan gedacht. A propos, in een eigenzinnig en vrij
onbeduidend boekje over spreekwoorden (Der deutsche Volksmund im
Lichte der Sage von H. Lessmann 1922) wordt Roland - nl. de steenen figuur - weer eens tot een God (Bal-der-Forseti) gemaakt. Niet heelemaal onaardig schijnt mij echter de verklaring: Roland als part. praes. (vgl. Heliand); (eng. rule < ofr. reule), de ''regelende'' op de markt, later gecontamineerd met een historischen en door pelgrimages beroemd geworden ''paladijn'' Ruotland - niet te verwarren met Roeltje Kak-int-stoeltje uit het kinderrijm ...
Jeltje heeft berouw over haar zwijgen - iets van haar Hollandsche afkomst
is toch wakker geworden, zij schrijft binnenkort.
En nu nog eens: heel hartelijk bedankt! - ''die perzik smaakt naar meer'',
1
zegt J eroen v. Alphen, al heb ik haar niet gekregen ''omdat ik vlijtig leer'' .
Groet al je huisgenooten vriendelijk van ons
je vriend A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

r. Hieronymus van Alphen (r746-1803), dichter, criticus en kunsttheoreticus; het citaat uit het gedieht ''De perzik'' in zijn Proeve van kleine gedichten voor kinderen
(1778).

[ 393]
Johan Huizinga (Leiden) aan M.I. Duparc*
23 maart 1922
Hooggeachte Heer,
Maandag 27 a.s. te II 3/4 zal ik zorgen, aan het Departement te zijn. Ik behoef U niet te zeggen, dat Uw brief mij stof tot ernstig nadenken geeft. De
plannen met den Museumraad hebben zieh dus eenigermate gewijzigd. 1 Ik
stel er prijs op, Uw vertrouwelijke mededeeling met een dergelijke mijnerzijds te beantwoorden. Wat mij bezighoudt, is namelijk dit. Sedert ik het artikel in de Gids van October2 schreef, zijn mijn gedachten over het museumvraagstuk niet stil blijven staan. Niet zonder invloed van het m.i. voortreffelijke stuk van Roland Holst3 ben ik van de conclusies van het Museumrap·
port verder verwijderd geraakt. Het principieele bezwaar tegen de ondernon1en scheiding van kunst en historie, dat ik toen nog alleen theoretisch liet
gelden, is mij zwaarder gaan wegen dan het toen deed. Het vereenigen van
een keurcollectie van alle kunsten in een centrum lacht mij minder en minder toe. Het argument, dat ik in het artikel bezigde voor het intact laten van
het complex der Leidsche musea, voel ik steeds sterker, niet zoozeer uit de
beweegredenen van mijn collega's in het bekende adres, als uit een algemeen
schoonheidsoogpunt.
Zal ik in die omstandigheden de gewenschte voorzitter der Commissie
zijn? Ik weet het niet. Wil men het met mij wagen, dan zal ik het mijn plicht
rekenen, er mijn krachten aan te wijden. Maar dan zal het zijn: een op nieuw
onder de oogen zien van de beginselen en de conclusies van het rapport. Als
ik het U, geheel in vertrouwen, eens heel kort mag zeggen: ik acht in sommige opzichten de opvatting van het rapport niet die der toekomst maar die van
gisteren. En ik geloof, dat er, als mijn meening veld won, veel roekelooze
ontwrichting nog kan worden voorkomen, waarvan men later berouw zou
hebben.
Met de meeste hoogachting,
Uw dw. J. Huizinga
P.S. Dat ik het op den hoogsten prijs stel, door Uw vertrouwen in mijn geschiktheid met een aanbeveling tot het voorzitterschap te worden vereerd,
behoef ik nauwelijks meer uitdrukkelijk te verzekeren.

*

Origineel: Eersel, mw. P.W. Duparc-Maas.
r. De 'Rijkscommissie van advies inzake reorganisatie van het museumwezen hier te
lande' had in haar rapport van 1921 een Museumraad bepleit met vergaande bevoegdheden van toezicht en zelfs van gezagsuitoefening. Er kwam echter slechts een commissie met een zuiver adviserende taak: de 'Rijkscommissie van advies inzake de musea'. Huizinga was gevraagd hiervan voorzitter te worden.
2. J. Huizinga, ''Het rapport der Museumcommissie''.
3. R.N. Roland Holst, ''Aesthetisch intellectualisme''.

[ 394]
Johan Huizinga (Leiden) aan M.I. Duparc*
25 maart 1922
Hooggeachte Heer,
Een enkel woord nog, eer wij elkaar Maandag bij den Minister 1 ontmoe·
ten.
Beschouwt U mijn bereidverklaring nog niet als onvoorwaardelijke toe·
zegging; ik moet nog vrij blijven.
Voorts dit: het is niet mijn bedoeling, casu quo weer het geheele rapport in
resumptie te nemen; ik acht alleen de conclusies niet bindend. Het schijnt
mij nutteloos, het Museumvraagstuk weer theoretisch en in zijn geheel te
behandelen; laat de Commissie concrete vragen behandelen.
Alleen daarvoor gevoel ik belangstelling. U moet toch nog eens ter <lege
overwegen, of ik als voorzitter bruikbaar ben. Want ik zeg U vooruit: ik lees
geen rapporten die langer zijn dan een bladzijde. Ik zal ook de notulen niet
lezen; ik heb er den tijd niet toe, en zulke lectuur maakt mij wanhopig. Ik
heb alles wat de Oudheidk. bond er laatst over gezegd heeft, volstrekt ongelezen gelaten; het verslag van de kamerzittingen van 10 en 13 (?) Maart heb
ik, nahet ontvangen van Uw brief, even doorgevlogen. En in dit verzet tegen het papier wensch ik te volharden. ·
Mocht U op grond hiervan Uw advies aan den Minister nog willen veranderen, dan zal ik de laatste zijn, om U dit euvel te duiden.
Hoogachtend
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Eersel, mw. P.W. Duparc·Maas.
1. J.Th. de Visser (1857-1932), minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen
1918-1925.

[ 395]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
28 maart 1922
Waardste,
Je weet al, dat ik, na de verandering van het Museumraad-plan, tot voorzitter der Commissie ben bestemd. Mijn eerste reactie op die mededeeling
was een zware zucht. Tegelijk echter voelde ik het als een last, die ik niet zou
mogen weigeren, als men mij wilde. Mijn eigenlijke vrees berustte hierop,
dat ik mij bewust was, sedert September nog veel verder van de conclusies
van het Museumrapport te zijn vervreemd, dan toen ik mijn artikel erover
schreef, zoodat ik nog meer dan ik vroeger had gedacht, op principieele punten, tegenover de meest bekwame en meest sympathieke leden in spe: jou en
Degener, zou komen te staan. En dat nu als voorzitter!
Gisteren met Duparc bij den Minister zei ik dezen natuurlijk niet meer

dan zeer algemeene dingen betreffende mijn standpunt, neerkomende op de
mededeeling, dat hij mij in Museumzaken zeer conservatief zou vinden. Dit
bleek z. E. juist welkom te zijn, wat ik ook eigenlijk wel had kunnen vermoeden. Maar ook Duparc, die met mij opwandelde, en wien ik op alle manieren gewaarschuwd had: bedenk toch goed, of ik de geschikte man ben,
was daar niet bang voor geworden.
Ik vroeg den Minister enkele <lagen bedenktijd, en vroeg aan Duparc:
zou er iets tegen zijn, als ik er met Veth eerst nog eens over sprak? Veth weet het al, zei hij mij toen, en keurt het goed. Nu, toen heb ik besloten, het onderhoud dat ik je had willen vragen, ofschoon ik deze week
heel moeilijk uit kan breken, maar uit te stellen, en het bij een briefje te
laten.
Tenzij je me hierop seint of p.o. terugschrijft: doe het niet, of spreek eerst
nog met mij, - schrijf ik Donderdag aan den Minister, dat ik bereid ben.
Zie, ik ben nog altijd van meening, dat wij, als het op uitvoering aankomt,
heel wel zullen kunnen opschieten. En een beetje vechten in de commissie
schrikt mij ook niet af, alleen ben ik niet van plan, het heele museumdebat
nog eens aan de hand van de retroacta te resumeeren. Maar ik wou, dat je
toch wist, hoe ik er tegenover sta, eer het beslist is.
- Het zal nu wel 8 April worden, eer wij elkaar zien. Ik heb het nog nooit
zoo druk gehad als den afgeloopen winter, en het zal nog eenigen tijd voortduren.
Vanmorgen kreeg ik een briefvan mijn broer, gelukkig nu eens weer gunstig omtrent de gezondheden, waarin hij zei, dat hij het toch zoo op prijs had
gesteld, dat je hun in de afscheidsdrukte en tijdens de ziekte van je vrouw,
nog een heele vooravond gegeven hadt.
Zij is nu toch, hoop ik, weer geheel hersteld?
Ik verlang zeer naar eens een rustigen dag in Bussum, en wees er zeker
van, dat ik geen gelegenheid ertoe laat voorbijgaan!
t.t. J.H.
* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.

[ 396]
Jan Veth (Bussum) aan Johan Huizinga*
28 maart 1922
Waardste,
Ik ben erg blij, dat je het voorzitterschap van den Museumraad aanneemt.
Het zal een heel goeden indruk maken, dat jij, die geheel buiten het Commissie-rapport staat, het presidium zult aanvaarden. Dat neemt de vrees
voor drijverij, die bij zekere lieden schijnt te bestaan, vanzelf weg. En buiten
de ingrijpende reorganisatie-wenschen om, is een centrale commissie, die
bindt en regelt, toch ten zeerste gewenscht.
Bovendien, zooals je zegt, als het op uitvoering aankomt, zal er niet zooveel verschil bij ons bestaan.

Ik wou, dat ik eens naar Leiden kon komen maar ben voorshands erg bezet. Deze ook maar in haast
Yours J.V.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
[ 397]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.S. Allen
2 april r922

*

1

Dear mr. Allen,
Your letter from 's Hertogenbosch satisfied a really felt want to hear more
from you, after our most pleasant intercourse of only a few days had come to
the sudden end these things will take. I hope Groenhuis proved as satisfactory as Oranjehötel (that was the name) might have been.
How sad for you to learn that the young priest 2 in whom you took such interest was no more.
The reading of Dr. Mandeville's will 3 proved most easy; I made a neat
copy which I shall send to the address you gave me, as soon as my curiosity
concerning the way in which the document came to England will be satisfied
4
by the informations I expect from the Rotterdam Archives.
Now as to the birds you saw at Vught, 1 am afraid the landlady must not
have quite understood you, because ''Reigers'' means herons and nothing
else. Your description ''like nothing on earth'' suggests fantastic shapes to
me. 5

•

I

I

1

A!t:.i vol a.

Colurws

rJ..rJ...

ßu.scccluc.el'!sis

•

.'.l.VI ~

All~ni

Leonhard thinks they may have been ''Aalscholvers'' i.e. Cormorants and asserts they nest in the tops of the trees.

lt is perhaps somewhat indiscreet to request you to have a look at the two
remaining sheets which complete our little book, 6 and still more indiscreet to
enclose them without awaiting your affirmative answer. Still l feel so sure
that you will not deny me your friendly help, that l do so even without hesitation. lt seems to me, some of the subjects they teach at Amsterdam look
particularly dangerous.
l need hardly say that my letter, though addressed to you, is meant also for
Mrs. Allen. We all join in expressing our best greetings and wishes for the
rest of your journey. The day Elisabeth and l will be able to come and see
you at Oxford, will be a happy day for us.
Yours sincerely,
J. Huizinga

*

Origineel: Oxford, Bodleian Library.
I. Percy Stafford Allen (1869-1933), Engels historicus; doceerde te Lahore 1897-1901,
sedert 1908 verbanden aan Merton College, Oxford. Zijn levenswerk was de uitgave
van de briefwisseling van Erasmus (II dln. Oxford 1906-1947); zijn vrouw Helen
Mary Allen (t 1951) werkte met hem samen en voltooide de uitgave na zijn dood, toen
zes delen versehenen waren.
2. A.A.J. Karthon, verbanden aan de bibliotheek van het Provinciaal Genootschap
in Noord-Brabant, had daar een codex ontdekt met brieven, oraties en gedichten van
de jonge Erasmus.
3. Allen had aan Huizinga een 'rotogram' gegeven of gezonden van het testament
van Michael de Mandeville. Deze Michael de Mandeville was de vader van Bernard
de Mandeville (1679-1733), die na zijn promotie in 1691 te Leiden tot doctor in de medicijnen naar Londen was gegaan en bekendheid kreeg door de publicatie van zijn satirische Fable of the bees.
4. Huizinga had de Rotterdamse gemeente-archivaris E. Wiersum om opheldering
gevraagd.
5. Altivola rara avis: zeldzame hoogvliegende vogel; Colurus ironicus Buscoducensis
Alleni: de ironische staartafsnijder van 's-Hertogenbosch. Colurus, jaargetijsnede, in
de sterrenkunde de benaming van de meridiaan die bij de zonnewende de staart van
de Kleine Beer lijkt af te snijden.
6. Onduidelijk welk boekje bedoeld is.

[ 398]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.S. Allen*
5 april 1922

Dear Mr. Allen,
l hope you will find at the same time with this a letter from the Secretary
of our University. lf you have opened my letter first please lay it aside till
you have read the other. May the news 1 please you and Mrs. Allen as much
as it does me and several others here. l only wonder why none ofus thought
before of associating your name to our U niversity.
You will conceive l have to put aside a feeling of envy at my colleague
Blok who as the elder and as representing the history ofErasmus' own country, is to confer the degree upon you.
Now we are anxious to know whether you are able to postpone your return
to England in order to be personally ''promoted'' as we call it. That simple

ceremony could take place on Tuesday next, so that if you can only delay
your departure till Tuesday night (unless you intend already to stay longer),
all will be weil. 2
lf you do me the pleasure to return to your ''headquarters'', you will be
very welcome; Miss Smits asks me to prepare you on such defects ofhospitality as may result from the absence of our German cook, who is going home
for her holidays.
I shall be very glad to hear as soon as you can decide, whether we may expect you at Leiden again after all!
Yours sincerely,
J. Huizinga
* Origineel: Oxford, Bodleian Library.
I. De toekenning van een eredoctoraat door de Leidse universiteit.
2. P.S. Allen heeft inderdaad persoonlijk de doctorsbul in ontvangst genomen op
dinsdag II april 1922, waarbij P.J. Blok hem in het Nederlands toesprak.

[ 399]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.S. Allen*
7 april 1922
Dear Mr. Allen,
I am very glad you can manage to come back here and stay with us. On
Monday I shall have to be at Amsterdam and return by the train arriving at
Leiden 9.59 p.m. - But of course Miss Smits and my children will be here to
give you the most heartfelt welcome. Prof. Snouck's 1 invitation to dinner on
Tuesday in which I am happy to be comprised too, relieves the general of all
care about rations suitable to the day's solemnity. I shall try to persuade
Hinzop not to bark at you at the return we look forward to with the greatest
pleasure.
Yours sincerely
J. Huizinga

*

Origineel: Oxford, Bodleian Library.
1. Christiaan Snouck Hurgronje (1857-1936) arabist en orientalist, hoogleraar Arabisch te Leiden 1906-1927.

[ 400]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
rr april 1922
Beste Ran.
Dat ik niet eens schreef kwam ook door geen andere rede dan dat ik voor
niets letterlijk tijd heb, dan voor mijn werk, dat mij zeer boeit maar mij toch
ook wel eens beklemt doordat 't mij zoo absoluut in beslag neemt.
Als ik je lijstje zie dan merk ik wel dat 't beter is tot na den 2rsten te wachten om een afspraak te maken, dat is ook niet te laat, want voor begin Mei

zullen wij wel niet terug gaan, en 't is dan zelfs twijfelachtig of ik direct
mede ga of nog voor een tijdje terug kom, want al mijn werk zal dan nog niet
klaar zijn. Maar dat is alles onzeker.
''Overbosch'' is gekocht nu, op 't passeeren der acte na, maar 't staat toch
vast. 't Spijt mij dat ik nog veel bezwaren zie, maar natuurlijk ook wel goede
kanten, ik pieker er echter maar niet over, want in 't eerste verschiet zie ik
toch de Buissche Heide.
Hebt je nog iets van Dre gehoord?
't Trofmij dat jij die Marsman 1 ook zoo naar vond, ik maakte Jany, die ik
in Rotterdam ontmoette, de Gids afhandig en las 't in den trein, en 't maakte
mij ook echt kribbig, want een aanmatigende oneenvoudigheid. Dus na den
21sten maken wij een afspraak. Dat is gezellig.
Hartelijk gegroet
t.t. Rik

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Doorgestuurd vanuit Leiden: p/a den Heer v.
Andringa de Kempenaer, Haren, Groningen.
1. H. Marsman, ''Verzen'' (''Bloesem'', ''Nacht aan zee'', ''De blauwe tocht''), De
Gids 86 (1922) II, 211-215. Hendrik Marsman (1899-1940), dichter en prozaschrijver;
bezocht Duitsland 1921-1922 en raakte onder de invloed van het expressionisme.

[ 401]
Henri~tte Roland Holst (Utrecht, Emmakliniek) aan Johan Huizinga (Leiden)*
18 mei 1922
Beste Han,
Ik dank je heel hartelijk voor je brief; er is eigelijk niemand die mij zoo
diep-indringend over mijn werk schrijft als jij, en er is ronduit gezegd ook
niemand van wie een artistieke appreciatie mij zooveel pleizier doet. Ik
bloosde in mijn eentje een beetje om de lof, die je mijn werk gaf; gelukkig
ben ik net bezig het Purgatorio te herlezen en den volgenden morgen las ik:
''O vana gloria dell' umana posse,
Com' poco verde in sulle luna diva,
se non e giunta dall' etati grosse! '' 1
•• •

''None il mondan romore altro ehe un fabo
Di vento, ehe or vien quinci et or vien quindi,
E muta nome, perche muta lato .. .'' 2
Wat is dat toch altijd een prachtig, sterk gedeelte, vindt je niet.
Ik was zoo blij dat ik jou Dante meegenomen had in de vakantie toen ik
per slot van zake hier terecht kwam en de eerste <lagen geheel moest liggen.
Henk van der Hoeven is een allergenoegelijkste dokter en ik knap verbazend
gauw op; ik was oververmoeid en begon ook wat last te krijgen van mijn
hart. Waarschijnlijk mag ik Maandag naar de Buissche hei, op voorwaarde
nog veertien <lagen volstrekt niet te werken, wat ik thuis altijd moeilijk

390

vind. Maar ik ben toch blij, dat Rik dan maar twee dagen alleen zal zijn, hij
komt morgen hier en gaat dan Zaterdag. Zijn ramen zijn klaar en hij nam nu
ook een paar dagen vakantie, sprak Veth en zocht de oude Larensche kennissen op.
't Trof mij een beetje dat je heelemaal niet naar zijn werk vroeg toen ik
laatst bij je was; zeg eens eerlijk of dat toeval was, of dat je voor dit soort
werk van hem minder voelt? Ik geloof dat hij met deze twee laatste ramen
een prachtig, sterk en edel stuk werk geleverd heeft.
Wat mijn ''Feestelijk spel'' 3 aangaat - ja, het is wel echt uit inspiratie ont·
staan, en toen zeer geduldig doorwerkt en her-doorwerkt, telkens weer opgenomen, jaren achtereen, om telkens mij te verzuiveren ofte verrijken. - 266
werk ik 't liefst, en je begrijpt dus welk een kwelling de journalistiek voor
•• •
m11 18.
Wat je zegt van het socialisme - ja daar sta ik z66 vreemd tegenover, als jij
tegenover mijn geloof. Dat iemand het ideologisch fel bestrijdt kan ik uitstekend begrijpen, en ook zelfs, het houdt voor onverwezenlijkbaar. Maar dat
het vergeten zou worden en verloren gaan als ideaal, het is mij volkomen onbegrijpelijk dat je dat aan kunt nemen. Zie je dan ergens iets van een ander
ideaal opgloren? En je denkt toch niet, dat de menschheid het zonder ideaal
kan stellen? ...
Als je hier nog eens op antwoord, schrijf dan ook hoe het diner met de
Seillieres en Einstein4 afliep; hoe deze tafelronde bleek saam te stemmen en
of de Chateaubriand aux champignons een succes was!
Veel hartelijke groeten voor allen
Jet
Ken je Stevenson's Studies of Men and Books?5 Er staan aardige dingen over
Villon, Charles d'Orleans, en W. Whitman en Thoreau in.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Dante, La divina commedia, Purgatorio, canto XI, r. 91-93.
2. Idem, r. 100-102.
3. Henriette Roland Holst-van der Schalk, De kinderen. Eenfeestelijk spei {Rotterdam

1922).
4. Albert Einstein (1879-1955), Duits fysicus; in 1920 aanvaardde hij een buitengewoon hoogleraarschap aan de Leidse universiteit.
5. Robert Louis Stevenson (1850-1894), Schots essayist, dichter en proza'ist; Familiar

studies of men and books (1882).

[ 402]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
•
22me11922
Beste Han.
Je briefzend ik straks aan Jet door, die nog te Utrecht is. Ik was Vrijdag bij
haar, zij ziet er veel beter al uit, en van der Hoeven acht 't absoluut niets anders dan vermoeidheid. En daar ik toch twee dagen nog weg moet deze week,
leek 't ons alle drie beter als zij tot Zaterdag nog bleef, en wij dan samen te391

rug kwamen. Ik kwam hier Zaterdagmorgen aan, en. ik voel mij erg gelukkig
weer hier te zijn. De eerste nacht sliep ik er bijna niet van, maar 't was heerlijk
naar de stilte en naar de nachtegalen te luisteren. De honden waren allerliefst,
na 180 dagen waren zij ofzij mij iedere minuut verwacht hadden, fonteinen van
vreugde. En daar is een kleintje dat Rotje's plaats gaat innemen. De bosschen
zijn nu opgeruimd, aan de wortelstronken herken je de ravage, twee bosschen
zijn finaal weg, maar verder valt 't mede; er zijn open plekken gekomen waar 't
gesloten was, maar de sfeer van de B.H. is ongerept gebleven. Alleen een paar
heel oude vrienden mis ik erg, vooral de drie groote sparren naast de Hoeve, ik
mis hun geruisch. Ik las je brief aan Jet met groote instemming, ik ben zoo blij
dat je haar die dingen zoo zegt, jij bent onder de weinigen wier meening niet
waardeloos 1 aan haar voorbij gaat, en toch en toch ik vraag mij afwat gebeurt er
in Jet, dit houdt mij sterk bezig. Maar daar over spreken wij. Mijn plannen zijn
dank zij Duparc nog niet vast te stellen, hij schreef een vergadering uit op Don·
derdag, en vergat dat 't hemelvaartdag is, 't is daardoor nog onzeker of 't door·
gaat. Vrijdag moet ik in Haarlem zijn. Ik zit met nog een afspraak die niet vast
is, maar ik denk dat ik ofDonderdag ofVrijdag bij je vraag te mogen komen slapen - (nieteten vrees ik) maar ik sein je wel zoodra ik 't weet.
Hartelijk gegroet ook de kinderen,
t.t. R.

*
I.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Doorgehaald: gedachteloos

[ 403]
Johan Huizinga (Leiden) aan A. Roland Holst (Bergen)*
•

23 me11922

Beste Holst,
Dezer dagen liet Colenbrander mij het resultaat zien van de rondzending
van Marsman's essay. 1 Hoewel ik reeds bij ondervinding wist, hoe ruim je
op afwijkende meeningen pleegt te reageeren, was ik toch gerustgesteld, te
bemerken, dat mijn streng oordeel2 over de waarde van het stuk je niet had
ontstemd. Het is waar, wat je zegt: als wij zoo streng oordeelen, als onze
overtuiging ons eigenlijk ingeeft, zou de Gids spoedig deerlijk vermageren.
Ik denk zoo dikwijls: kan ik eigenlijk met fatsoen in de redactie blijven, terwijl ik soms meer dan de helft van een aflevering zou moeten afkeuren? Ik
voel ook niets voor Jaarsma 3 en dergelijke. Met mijn geweten heb ik er dit op
gevonden: de litteratuur, die mij niet wordt toegezonden, gaat mij niet aan,
en artikelen over de verdediging of de strafwet ook niet. Maar als ik mee
moet oordeelen, dan wordt mijn eisch ook te hooger, naarmate de schrijver
meer pretendeert. En deze M. mikt zeer hoog.
Werden er toch eens in Nederland een dozijn werkelijk voldragen talenten
geboren, waarbij De Gids als baker ware ingeroepen!
Nu, mijn hart is verlieht, tot ziens,
t.t. J.H.
392

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
1. Het betreft hier, zoals uit een briefvan Marsman van 12 april 1922 uit het Gidsarchief blijkt, een van een aantal 'besprekingen [... ] voor de Bibliografie' een boeken·
rubriek in De Gids.
'
2. Huizinga's oordeel is gedateerd 24 april 1922 en bevindt zieh in het Gidsarchief:
'1. De inhou.d. Ik vind dezen uiterst mage~. [... ] 2. De vorm. Dezen vind ik nog slechter dan den 1nhoud. Is dat een essay? Het 1s droog, weerbarstig, haast schoolmeesterachtig. Hoe onbekwaam is al dat werken met haakjes. Hij beheerscht taal noch stijl,
hoe ook opgevat. [... ] 0 Spengler, dien ik verguisd heb, leen mij Uw hooghartigen
glimlach over deze onmachtl Conclusie: ik ben 49 jaar, dus een oude heer, en van
harte bereid, in zaken van litteratuur de plaats te ruimen voor een jonger geslacht,
maar de vrijheid om siecht te noemen wat ik siecht vind, wil ik mij gaarne voorbe·
houden. Onvoorwaardelijk tegen, met den raad aan M., om 10 jaar te zwijgen.'
3. Doede Thieszes Jaarsma (1878-1959), romancier en letterkundige.

[ 404]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga*
25 mei 1922
Beste vriend
- de potlooden hebben scherpe punten en de vulpennehouder is als een
hoorn van overvloed ... Dank zij je vriendelijke hulp bracht ik het geld voor
mijn lezing en van Zola II mee naar Duitschland; Jeltje had van tantes en
nichten het een en ander gekregen; mijn vrouw had ondertusschen in Zwitserland francs verdiend - voor dit kapitaal kochten wij te zamen lires en reis·
den naar Italie. Soms in boemeltreinen maar veel te voet bezochten wij Vero·
na, Padua, Treviso, Venetie, Chioggia, Ravenna, Rovigo, Bologna - dwaal·
den een dag of wat in de Apennijnen - toen naar Prato, Pistoja, Lucca,
Pisa - Florence als eind van de reis. Wij hadden nog een paar menschen bij
ons o.a. een specialiteit voor italiaansche dialecten - de man die de Danteuitgaaf voor de Libri librorum gemaakt heeft 1 - wij schooierden vroolijk
door de kleinste herbergen, kookten ons keteltje in de bergen en op de
markt, maakten veel opziens, maar werden goed behandeld en zagen veel
moois. De rol van den Heer *** had ik op mij genomen. Eigenlijk had ik
over dien tocht het een en ander willen schrijven - iets als een uitgewerkt
dagboek: weer Renaissancespaanders, lichtzinnige wetenschap ... maar toen
ik thuis kwam was Z.M. Zola III aan de regeering gekomen - er lag een ma·
ning van Colenbrander op mijn tafel!
(Helaas, geen brief van Huizinga - Koosje had hem naar Bologna poste
restante gestuurd, daar had ik hem misgeloopen - ik stuurde een briefkaart vergeefs ... hij moet daar nu zooals op het oude ganzebord ''wachten tot hij
verlost wordt'' - misschien kom ik als tachtigjarige nog eens naar Bologna en
verheug er mij op hem dan te vinden.) Ik ging dus aan het werk - maar
moest de overgang van het Zuiden naar het ruwe Noorden met een verkoudheid bekoopen. Hoestend schreef ik mijn artikel - wanneer God mij bij die
gelegenheid niet hoorde brommen, moet hij buitengewoon hardhoorig ge2
worden zijn. Ten slotte moest Zola voor E.Th.A. Hoffmann plaats maken 393

en had ik mij de moeite kunnen sparen. Ik heb toen gepoogd Colenbrander
te envoiiteeren en zijn naam op het omslag van de Gids herhaaldelijk met
een roestige speld doorpriemd - wanneer hij in die dagen het spit in den rug
heeft gekregen, heeft hij dat aan mij te danken.
Ondertusschen zit ik weer in colleges, examina en wat dies meer zij. Wat
nu? De sprookjes zijn ook gekomen; de Rederijkers ... ? of de Italiaansche
reis, die zooals de psycho-analytici en hun vervloekt jargon plegen te zeggen
nog niet ''abreagiert'' is? Geef mij eens een raad. Ik vrees, dat het laatste
stukje over Zola niet heelemaal naar je zin zal zijn. Zou je het eens even willen doorzien - misschien kan ik er nog het een en ander aan verbeteren, of er
een ander slot aan schrijven, in dat geval zou ik het manuscript graag nog
eens terug hebben. Ik heb een gevoel van onzekerheid Naar je experimenten met de zes Trakenerhengsten3 ben ik benieuwd misschien gaat het makkelijker dan je denkt. Veth is in commissies niet onredelijk, en je zult voornamelijk met hem te doen hebben; Holwerda is naar al·
les wat ik van hem gehoord heb, veel te geniepig om veel durfte hebben, Vo·
gelsang is een nonvaleur - Degener ken ik niet. Jammer dat Rik Holst er niet
bij is. Dat Hanotaux moeilijkheden zal maken, kan ik nog niet gelooven, mij
dunkt het boek4 is juist iets voor Frankrijk - maar groote heeren plegen hun
collega's te laten antichambreeren en bovendien, ik weet uit ervaring, dat de
Franschen zeer onder gebrek aan papier lijden, het zou dus kunnen zijn, dat
de uitgever hem ook laat wachten. De Fransche boeken van de ''Insel'' gaan
tegenwoordig buitengewoon goed - zoo goed, dat ik juist weer tien nieuwe
Pandora-deeltjes onder handen heb. Zelfs mijn Musset waarop ik maar wei·
nig fiducie had, wordt gekocht - tant mieux.
Het proefschrift over Jean Petit 5 is bijna klaar - de knaap heeft zijn best
gedaan; tot mijn spijt kan hij het niet laten drukken - te duur! maar ik zal er
je, als het zoo ver is een getypt exemplaar van sturen. Op het oogenblik lees
ik met mijn seminarie de Laus stultitiae en wij zijn opgetoogen. Jongen, jongen, wat is dat frisch en jong en hoe Hollandsch - het is en blijft het neusje
van de humanistische zalm; het is een genot het woord voor woord te verta·
len.
Hemelvaartsdag is voorbij - goeden nacht. Hartelijke groeten aan allen vooral aan Retha
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Heinrich Wengler.
2. Andre Jolles, ''E.T.A. Hoffmann t 25.VI.1822'', NRC 24 juni 1922, herdrukt in
Bezieling en vorm (Haarlem 1923) 156-163.
3. De Museumcommissie.
4. Herfstt11· der middeleeuwen.
5. Wolfgang Seiferth, Der Tyrannenmord von r407(diss. Leipzig 1922).

394

[ 405]
E.W. Bok (Philadelphia) aan Johan Huizinga*
26 mei 1922
My dear Professor Huizinga:
Owing to a distinct revival of interest in this country in The Netherlands
and its people, Messrs. Charles Scribner's Sons are planning, next autumn,
to begin a readable biographical series to be called ''Great Hollanders'', and
have asked me to edit it. The books are intended for popular reading, with
the chief purpose of familiarizing the people of the United States with the
great Hollanders who have left their impress upon the history of the world.
The five subjects chosen for the first five books are William the Silent, Spinoza, Rembrandt, Erasmus and Grotius. 1
2
The series will open with William the Silent, by Frederic Harrison, the
English author, and the publishers and myselfare exceedingly desirous that
the fourth volume in the series will deal with Erasmus, to be written by you.
We know of your interest in and familiarity with the life and works of this
great Hollander, and feel that no hand could write such a book as we have in
mind better than yours.
lt is the intention to make the series about the size of the Foreign Statesmen Series ofthe Macmillans: 3 that is, about two hundred and fifty pages to
each volume, with two hundred and fifty words to each page: in other words,
a volume of approximately sixty-two thousand words. We choose this small
size, considering the greatness ofthe subject, because we are looking toward
a series ofbooks which will be so attractive in size and length as to invite rather than repel wide and easy reading.
The book will sell for a dollar and a half, and the publishers ask me to offer
you a royalty of ten percent on each book, the same as offered and accepted
by Mr. Harrison.
4
lt would not be necessary to have the book ready until January first, 1923,
and it would be in time ifwe had your manuscript by March first, 1923.
May l hope, both on behalf ofthe publishers and the editor, that we may
secure your cooperation to enter into this worth-while series, considering the
purpose in view and the comparatively small task involved? We shall look
forward to hearing from you with pleasant anticipations that your answer
may be favorable.
Believe me,
Very sincerely yours,
Edward W. Bok

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Van de serie kwamen slechts twee delen tot stand: Huizinga's Erasmus werd gevolgd door A.J. Barnouw, Vondel (New York/Londen 1925).
2. Frederic Harrison (1831-1923), Engels politicus, criticus en historicus, had in 1897
al een biografie van Oranje gepubliceerd: William the Silent (Londen).
3. In deze reeks was het boek van Harrison versehenen.
4. Bedoeld zal zijn: 1924.

395

[ 406]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.S. en H.M. Allen (Oxford)*
•

•

IO JUnl 1922

Dear Dr. and Mrs. Allen,
Please do not think the long silence l kept since you were here means that
l did not often think of you. From the first after receiving your kind letters
of 16 april l intended to write, only l had nothing in particular to communi·
cate, my days went by with their ordinary work and pleasures and troubles,
and so l postponed writing, till your joint card with the Vogel's reminded
me l ought not to let obliterate the friendly relations, so happily begun, by a
protracted silence.
I am glad to tell you we are all well, ifl except a slight indisposition ofRetha who is lying in bed with a cough; it is of no importance and she is as merry as usual, and does not in the least think her confinement a nuisance; her
happy nature always allows her to enjoy sincerely the little amusements of
such an innocent illness, not to speak of the pleasure of not going to school.
As to me, l feel myself in that mood of temporarily slackened energy
which often follows with me a period of strenuous work. Not that l do nothing at all; there are a great many of little tasks to be completed now that
the term is over. And in a near future there arises the question of a new large
subject of study tobe entered upon. Now here is a thing l want especially to
speak about to you.
lt has come into my mind whether l should like and whether l should dare
to undertake the labour ofwriting a Life ofErasmus. l am quite aware ofthe
enormous difficulties of such a work, and there is much in it apt to discourage me at once. On the other hand it is the time and the stuff I feel most at
home in, and l think there would be use for a new work of such a kind seen
from a broad aspect of cultural development.
l should however immediate drop the thought, ifl knew that you yourself
(forgive me my confusing the plural and the singular in this letter) intend to
crown your life-work with a biography.
At all events l have not to decide at once whether l shall devote the next 5
or 10 years to such a large enterprise. Just the day after l had spoken of my
idea for the first time to a friend, l received a letter from America asking me
to contribute a little book on Erasmus for a series ''Great Hollanders'' plan·
ned by Scribner's. l am going to accept that; it will be just the preliminary
exercise I want before deciding whether my forces would allow me something larger. There is only one serious difficulty. l understand they expect
me to write the book in English, and l doubt very much whether l shall be
able, even with the most severe supervision and correction, to produce a text
that would satisfy myself and my readers.
One of the greatest attractions the whole matter has for me lies in the fact
that it would be sure to bring me into closer contact with you and your work.
lt is raining here since the night: a soft and refreshing rain, quite a delight
after the terrible menace of a renewed drought.

•

Miss Smits asks me to thank you (here is the singular again) for the letter
she received this morning. I am sorry to tell you, as a matter of confidence,
she is going to leave me. Her health does no longer allow her to continue the
rather heavy work (psychically heavy I mean) she is doing here. lt will not be
easy to find a fit person for taking her place. After all I have dismissed the
thottght of asking Elizabeth to take it; it would be a burden that would spoil
her youth.
All ofus send our most hearty greetings,
Yours very sincerely,
J. Huizinga

*

Origineel: Oxford, Bodleian Library.

[407]
Gabriel Hanotaux (Parijs) aan Johan Huizinga*
•

•

12 JUnl 1922

Cher Monsieur,
Voici l'epoque des vacances qui s'approche. Peut-etre pourrai-je m'arracher pendant quelques jours au surmenage qui ne me laisse pas une minute
pour l'agrement de ma vie. Et c'est parce que je considere la lecture de votre
ouvrage comme la chose la plus agreable que je puisse faire que je la reserve
pour mes courtes vacances.
Je vous prie donc de me laisser encore quelques semaines avant de vous
renvoyer le manuscrit apres l'avoir lu. Peut-etre aurai-je aussi le temps de
faire la courte preface. De fa~on que je pourrai aborder un editeur avec toutes les armes dans la main.
Malheureusement, les affaires ne s'arrangent pas ici. Nous avions l'espoir
qu'un arrangement pour l'emprunt international nous soulagerait un peu.
Mais nous voyons bien qu'il faudra achever nos reparations nous memes.
Tomber de LudendorfF en Shylock, 2 ce n'est pas de chance.
Mais la France tiendra et paiera.
Bien sincerement votre
G. Hanotaux

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Erich Ludendorff (1865-1937), Duitse generaal tijdens de eerste wereldoorlog.
2. De joodse geldschieter in Shakespeares The merchant of Venice.

[ 408]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
14 juni 1922
Een pak van mijn hart - beste vriend - ik had naar je briefuitgekeken als een
jong meisje naar een minnebrief, zoodat mijn jongste dochter, Barbara, er al
mee kwam aangeloopen in de gang, toen ik eergisteren thuiskwam. Ik zat na-

397

melijk met de drukproeven in mijn maag - ik vond het betoog niet vloeiend
en niet doorzichtig - er is iets opaque's in wat mij hindert. Wanneer jij er ondertusschen uit wijs geworden bent, is het misschien niet zoo erg. Ik heb altijd nog moedelooze buien. De afstand tusschen hetgeen ik in mijn jeugd
had willen schrijven en wat ik - laten wij maar zeggen - op middelbaren leeftijd schrijf, is vrij groot en al ben ik er achter gekomen, dat hetgeen ik toen
wilde ook niet zoo heel veel beteekende, die oude plannen zitten mijn nieuw
werk toch nog altijd in den weg. Minstens een avond in de veertien <lagen
breng ik er mee door te denken: jongen, je moest het toch eigenlijk maar liever laten! Dat zijn avonden waarop ik je, wanneer ik dichter bij je woonde,
waarschijnlijk zou komen afhalen om een kleintje koffie in den Turk 1 te gaan
drinken; ik zou dan vermoedelijk vijfminuten lang sikkeneuren en zoodra ik
ontdekte, dat het je verveelde, uit een ander vaatje tappen ... wat ik nu ook
doe.
Erasmus! Er is werkelijk iets tusschen ons, wat men napaA.ÄTJA.Ot ßtot zou
kunnen noemen - ik dacht er dezer <lagen voortdurend over de Italiaansche
reis en de Rederijkers te laten liggen en een stukje over Ironie en Satire te
schrijven naar aanleiding van den Lof der Zotheid en dan schoot het mij telkens te binnen: wat zou Ran een aardige dingen over Erasmus kunnen zeggen. En dan komt nu Edward Bok. Bok, bok, sta vast! riepen wij vroeger bij
Haasje-over (Daar zit een fraai mythologisch monster in!)2 Natuurlijk moet
je het doen. Mits ... Eduardus Caper3 voor een Engelsehen vertaler zorgt het komt mij wel eens voor, dat je iets te veel tijd en kracht in vertalingen
zoudt kunnen gaan steken. Je phenomenaal linguistiek talent is misschien
eventjes een gevaar - ne nos inducas in tentationem. 4 De korte termijn
schijnt mij geen bezwaar - je hebt genoeg stofvoor 250 bladzijden en terwijl
je ze vult, zie je de gaten, die je voor het groote boek - ± 500 bladzijden zoudt moeten stoppen. Ik hoop, dat je den Aix 5 geschreven hebt wanneer
mijn brief aankomt.
Dat juffrouw Smits heen gaat schijnt mij meer lastig voor het oogenblik
dan jammer in het algemeen. Zij was bij al haar voortreffelijke eigenschappen misschien een nuance te oud en te ouderwetsch voor de jeugdige gisting
die in je twee jongens zit en zal dit zelfwel gevoeld hebben. Misschien heeft
Retha ook een frisscher element noodig. Daar schijnt mij ook de moeilijkheid met Elsje te liggen: het is niet alleen de zorg voor de huishouding, maar
ook vooral de zorg voor Retha. Ik geloof dat een kindje, dat haar moeder weinig gekend heeft in den goeden zin een beetje verwend moet worden; geeste·
lijk doe jij dat - maar er moet ook iemand zijn, die het lichamelijk doet, en in
dat opzicht, was juffrouw S. geloof ik nog lang zoo kwaad niet. Of een oudere zuster, die het druk heeft, daartoe de juiste persoon is, weet ik niet - oudere zusters zijn, zoover ik het zien kan, strenge opvoedsters en Retha zou,
dunkt mij, juist een milde vroolijke paedagogische methode noodig hebben.
Maar ik ken Els je te weinig - of liever heelemaal niet ... ik denk alleen met
heel veel warmte aan je jongste dochtertje, die mij met verbaasde handjes
over mijn stoppelkop streek en mijn rookkringetjes bewonderde en ik zou
wenschen, dat zij het heel, heel goed had.

Halfbeschaafde tusschenwezens zijn verfoeielijk - ik geloof dat een vreemde dame - mits haar vreemdheid geen vijandigheid uitlokt - een zekere aangename terughouding aan de huiselijke stemming geven kan.
Er hangt intusschen veel van af, hoe Elsje er over denkt - het spijt mij altijd nog zeer, dat ik haar, niet kon leeren kennen en ik hoop dit in te halen.
Je briefnaar Bologna gafmij een gevoel, zooals men het bij het lezen van
populaire boekjes over Einstein krijgt, je weet wel, die spoortrein, waarin
men gelooft met een snelheid van x KM vooruit te komen, maar als men het
wel beschouwt y KM achteruit gaat - de tijd die voorbij was, kwam terug en
ik wist een oogenblik niet waar ik naartoe leefde; ik was in eens weer in een
Italiaansche lente, die achter mij lag.
6
Nu nog een verzoek. Ik stuur je even een briefkaart van Becker, de
schrijver van het boek over Jean Lemaire, met een titel van een boekje met
brieven van Jean Lemaire, dat wij niet kennen. Zou je dit misschien voor
7
de Gids kunnen laten komen, dan zal ik over mijn vriend Jan de Meiere
een paar bladzijden schrijven en het daarmee verdienen. Bij de tegenwoordige valuta is er minder dan ooit sprake van zooiets naar Duitschland te laten kamen. Of is het al te oud om er nu nog een beoordeelinkje over te
schrijven?
Dante8 laat ik je sturen. Schrijfmij even, wanneer je het ontvangen hebt de Insel is wel eens lui - of spaarzaam. Maar ik zal porren totdat je het krijgt,
want ik heb nog exemplaren te goed.
Ik stuur je de proef van Zola III - misschien heb je meer of andere drukfouten gezien dan ik - dan gaat de korrectie in een moeite.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. 'De Vergulde Turk', het vooral door hoogleraren en studenten bezochte cafe-restaurant in de Leidse Breestraat.
2. Zie het 'wissenschaftliche Fragment' bij J olles' brief aan Huizinga van 26 juli
1922.
3. 'Caper' is Latijn voor 'Bok'.
4. 'Leid ons niet in bekoring'.
5. Grieks voor 'Bok'.
6. Philipp August Becker, Jean Lemaire, der erste humanistische Dichter Frankreichs
(Straatsburg 1893).
7. Jan de Meijere: Jean Le Maire, over wie Andre Jolles overigens niet in De Gids
schreef.
8. Een Dante-uitgave van Insel Verlag.

[ 409]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein (Amsterdam)*
14 juni 1922
Amice
Het artikel dat ge bedoelt, is van R. Passow, heet Kapitalismus en staat in
1
Jahrbücher für Nationalökonomie und Statistik, 107, 1916, p. 433-495.
Bij mij thuis gaat het goed. Ik krijg het hoe langer hoe drukker met allerlei
dingen, maar zorg, mijn rustig tempo van werken niet te verliezen.
·
399

Met vr. groeten aan U beiden,
Gaarne de Uwe,
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
1. Verg. Richard Passow, ''Kapitalismus''. Eine begrifflich-terminologische Studie
ena 21927).

a

[ 410]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
20 juni [1922]
Beste Han,
Ik dank je wel voor de moeite, aan mijn J apanners besteed. Goed dat ik ze
maar niet op de bonnefooi liet komen! Ik zal maar weer mijn toevlucht nemen tot Brinkley's ''China and Japan'' - daar staat heel wat geschiedenis in.
Ik vind het erg jammer voor je dat het nu zoo loopt met Juffrouw S. 1 Je
hadt er zoo vast op gerekend dat je, wanneer zij het opgaf, geen vreemde
meer in huis zou behoeven te nemen, en het is zeker wel een teleurstelling
voor je, dat dat nu toch moet geheuren. Natuurlijk heb je gelijk, dat je de
vrije en zorgenlooze jaren, waarop een meisje als Elsje recht heeft, haar niet
wilt afnemen, maar het blijft vervelend voor je. Als ik even een spoor vind
dat mij geschikt voorkomt, zal ik dat zeker nagaan. Wij hebben nu eenige <lagen gehad, waarin 't er uitzag of er regen zou kunnen komen, en soms vielen
er eenige druppels, en eens een fijn bijna onzichtbaar motregentje, dat niets
en niemand nat maakte. Maar vandaag lijkt het weer vaster en droger dan
ooit, voorloopig is alle kans vervlogen. Er is gemaaid en 't gemaaide gras
doet zijn best om te geuren zooals dat betaamt, maar 't lukt maar half.
Rik is naar Amsterdam, Bloemendaal en den Haag en komt Donderdag
met Ina terug. Als mevr. Sasse niet hier logeerde, zou ik mij overgeven aan
werkorgieen maar nu houden de plichten der gastvrijheid mij in toom.
Weet je al iets positief over de Eifel? Ik zal mijn broer toch nog vragen
over de Vogezen.
Veel hartelijke groeten ook aan de kinderen.
Jet
Katrien gaat trouwen met Bruijns; hij heeft gauw gezorgd dat hij haar kreeg
toen hij bang werd dat ze mee zou gaan naar Bloemendaal!

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1.

Smits.

[ 411]
E.W. Bok (Philadelphia) aan Johan Huizinga*
•

•

22JUllll922
My dear Professor Huizinga:
I am very much pleased with your letter, and I think that the obstacles you
see are merely difficulties and very easy to overcome.
If it is easier for you to do so, why not write directly in Dutch, and then
have the book translated, under your personal supervision, by some one in
The Netherlands competent to do it? You can offer such a translator an equi·
valent of one hundred and fifty dollars. Or you can write in the Dutch, and I
will have a translation made here, subject to your approval. Or you can write
in English, and I am sure Doctor Barnouw will be glad to go over the book
for you and make any corrections that seem necessary.
Does not either of these methods remove any possible obstacle to your
saying to me that we can definitely look to you for the book?
Doctor Barnouw sailed for The Netherlands about two weeks ago, and I
understand he is to be in Leiden. So no doubt you have seen him ere this,
and he has personally answered the question about your book on America. I
know nothing about it.
lt pleases me very much to have this cooperation on your part in the propo·
sed series, and I hope you may be able to say to me that you will definitely
undertake it, so that we may count on the book from you.
With every pleasant recollection of my short visit with you last summer,
believe me,
Very sincerely yours,
Edward W. Bok

* Origineel: Leiden, UB.
[ 412]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*

25juni1922
Beste vriend
- het is je eigen schuld, wanneer ik je met mijn Hollandsche stukjes lastig
val; waarom heb je mij verleid weer Hollandsch te schrijven? Ik verg veel
van je tijd - maar ik heb soms het gevoel van iemand die voor het eerst op
schaatsen staat - wanneer ik over Fransche boeken schrijfis het niet zoo erg,
maar nu ik over Goethe aan het schrijven ben en er telkens Duitsche citaten
tusschen komen, weet ik soms heelemaal niet meer wat Germanisme is en
wat niet. Daarom - ä l'aide! Dit is het tweede deel van een stukje over Zelter
en Goethe (I en II zijn al samen gedrukt) 1 - wil je het eens even doorkijken?
Op pag. 5 heb ik een paar vraagteekens gezet - ik had het gevoel, dat ''een
blik krijgen op'' enz enz erg Duitsch was, maar er schoot mij niets anders te
binnen. Ik ben voor iedere verbetering dankbaar, want ik zou de twee talen

graag zuiver schrijven - maar mijn stijlgevoel laat mij bij mijn eigen schrij2
verij in den steek: ä'A,'A,rov ia'tpo<; au'to<; e'A,Kscrt ßpurov.
Nu nog een vraag - Het jonge meisje, een vriendin van Jeltje dat mij indertijd dwong overhaast naar Duitschland te reizen, omdat ik haar moest examineeren, bracht mij dezer dagen een afschrift van haar proefschrift - zij
worden hier tegenwoordig niet meer gedrukt, tant mieux! - Daar het hier
om een Erasmus probleem gaat - al is het een heel kleintje, zou het misschien wel aardig zijn dit stukje aan Allen, die zieh met dezelfde vraag bezig
gehouden heeft, te sturen. Vindt je dat dit gaat? En zou je het willen doen?
Er zit iets zestiend' eeuwsch in, dat schrifturen van Leipzig over Holland
naar Oxford gaan. Bovendien was dat je over A. schreeft, zoo aantrekkelijk ...
dat ik er lust in kreeg deze humanistische onderneming op touw te zetten.
Tot mijn spijt moet ik er bijvoegen, dat ik de meening van Allen en van de
jongedame, nl dat de Juliusdialoog van Erasmus is, niet deel - maar dat hindert niet.
Wanneer ik je met al die aanvragen en verzoekschriften verveel - zeg het
dan.
Tilli schreef mij, dat zij twee hoofdstukken klaar had.
Hartelijke groeten,
Je vriend A.J.
26.VI.22
3

Zooeven komt de posten brengt het stukje over de Libri librorum - wel bedankt, uitstekend!
Stuur de proefjes als je wilt aan de Rotterdamsche Courant. Zooeven krijg
ik ook mijn artikel over E.T.A. Hoffmann. Helaas geen afdrukjes - anders
zou ik je er een sturen. Krenterige wereld.
A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Andre Jolles, ''Zelter en Goethe'', n.a.v. Der Briefwechsel zwischen Goethe und Zelter (Leipzig, Insel Verlag); de artikelen versehenen in augustus in de NRC; herdrukt
in Andre Jolles, Bezieling en vorm (Haarlem 1923) 116-131.
2. 'Een arts voor anderen, zelfberstend van wanden', Euripides Fragmenta 1086.
3. J. Huizinga, n.a.v. Libri librorum (Insel Verlag, Leipzig 1921-1922), De Gids 86
(1922) III, 159-160 (V.W. VIII, 519-520).

[ 413]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
3 juli 1922

B.H.
Is er kans dat ik een overdrukje krijg van je stukje in de Gids over Prof.
K. 1 Ik las er een stukje van dat in 't Handelsblad overgenomen was, en ik
vond dat erg mool., eenvoudig en innig. Wanneer gaan jullie op reis, en hoe
is 't met de examens van de jongens afgeloopen?
Jet ging vanmorgen naar Berlijn voor een congres, tegen het advies van
haar medicus in, maar hoe zeer ik hem gelijkgeef, zoo vrees ik toch dat blij402

ven, waar zij z66 graag wilde gaan, haar nog meer kwaad gedaan zou hebben. Zij blijft een week weg. En dan moet ik net weer weg (ofschoon maar
kort,) voor mijn werk. Tot einde Augustus zal ik nog wel in 't gareel loopen.
Heerlijk was de regen hier, maar de kou nu bevalt mij weer niets, dus nu
sta ik weer aan de kant van de boeren die klagen over hun hooi. Ik ben zoo
toegespits op mijn werk geweest, van Nov. af dat ik voor de rest volkomen
stomp ben. Schrijf dus eens, dat zou gezellig zijn.
Hart. gegr.
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, ''J.C. Kapteyn'', De Gids 86 (1922) III, 130-133 (V.W. VI, 336-338).
J.C. Kapteyn (1851-18 juni 1922), astronoom, hoogleraar te Groningen in de sterrenkunde en theoretische mechanica 1877-1921.

[ 414]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Middelburg)*
19 juli 1922 (poststempel)
Beste Han.
Zooeven krijg ik je briefje. 1 't Was te verwachten, 't was zelfs te hopen, en
als de strijd maar niet te erg is geweest, dan zullen jullie er vrede bij moeten
hebben. Ik hoop dat jullie reisplan door deze droevige gebeurtenis niet zal
vervallen, want dat zou voor de kinderen natuurlijk een heel groote deceptie
••

ZIJn.
Trouwens deze gebeurtenis, al zal zij door de toestand waarin je schoonmoeder was niet z66 droevig zijn, woelt toch natuurlijk zooveel in je om, en
verscherpt de herinneringen aan 't velen dat je toch al ontberen moet, en
verloor.
Jet is nog niet terug, en ik moet Dinsdag op reis, maar ik krijg opgewekte
brieven van haar.
Zij houdt nu eenmaal van die internationale sfeer.
Hartelijk gegroet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Huizinga's schoonmoeder, mw. E. Schorer-Plaat, was op 7 juli 1922 overleden.

[ 415]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Manderscheid, Eifel)*
26 juli 1922
Beste vriend
- dat is wat nieuws je een brief aan een Duitsch adres te sturen - jammer
dat je niet wat langer blijft, dan zou ik je komen opzoeken. Tusschen 8 en 18.

Augustus wil ik namelijk ook nog een beetje met Jan wandelen en wij zouden dat even goed in de Eifel als elders hebben kunnen doen. Het schijnt
echter, dat je al vroeger weer terug wilt - in dat geval zullen wij waarschijnlijk den Main eens aankijken in de buurt van Würzburg Hartelijk dank voor Jan de Meiere en zijn brief - nahet vluchtig te hebben
ingekeken stuurde ik het boekje met een lieftallig kattebelletje aan Ph.A. ·
Becker. Hij moet het mij later nog eens leenen, dan zal ik zien of ik een stuk·
je over dien snuiter kan schrijven. Jammer dat in het Dantejaar niemand
over Dante en de Bourgondiers geschreven heeft, daar is, geloof ik, nog veel
te doen: Christine de Pisan, Jean Lemaire etc. etc. De kwestie Erasmus-Dan·
te schijnt mij toch ook nog niet opgelost - ik geloof dat hij er veel meer van
gelezen heeft dan hij tegenover anderen wil weten - een vermakelijk onder·
werp: de humanistische affectatie.
Over je Friesch epigram kun je gerust zijn. Ik was toch eens aan het zoe·
ken gegaan en heb ook een paar kenners gevraagd, maar niemand kon mij
1
iets bepaalds noemen. De toon herinnert aan Rückert - maar ook bij hem
hebben wij niets gevonden. Het in ieder opzicht onschuldige gedichtje is het
dus ook op dit punt. Ik ben benieuwd naar je artikel; 2 die Fryske sonnetten·
makers ken ik niet. Van den grooten Pieter Jelles 3 heb ik vroeger het een en
ander gelezen - het amuseerde mij, dat de man van het Internationalisme eigenlijk zoo'n voortreffelijk particularist was. Ken je de geschiedenis van den
ook zeer internationalen socialist die hem in Friesland opzocht? Het doch·
tertje deed open - ''Meisje, is je vader thuis?'' En daarop een verontwaardigd
antwoord: ''ik ha nin vader, ik haw'n heit!'' Se non e vero ...
Wat een goed stukje over Kapteyn! 4 - Maar wat een wonderlijke paradox
in ditzelfde stukje te schrijven ''wij Nederlanders hebben helaas een deerlijk
gebrek aan biografisch talent'' - au contraire, beste vriend - die kant van je
5
zit hier en daar al in het Groningsche professorenboek en ... ik verheug mij
op Erasmus.
- Eigenlijk had ik je allang willen schrijven - maar ik zit op het einde van
het semester altijd in allerlei beslommeringen en de universiteit waaraan ik
mij anders niet al te veel laat gelegen liggen komt dan gewoonlijk met een
aantal vervelende karweitjes. Daartusschen ploeter ik aan mijn stukjes over
Shelley. 6 Colenbrander schreef mij dat je 5 Augustus of daaromtrent nog
niet terug bent - ik zal je dus het manuscript niet sturen, maar je verzoeken
de proef weer eens door te kijken. Waar ben je in Augustus - toch nog in
Middelburg? ofwat gebeurt nu met ''Torenvliet''? Voor kinderen is het jam·
mer een Grootmoeder te verliezen - zij hoort in een kinderleven.
Kun je den terugweg uit Duitschland niet over Leipzig nemen? - je vindt weer
een heel ander huishouden, maar je zoudt er meer dan ooit welkom zijn - J eltje,
Jacoba, Jan, Barbara en Jolle zouden je met vreugde begroeten, en je kinderen
niet minder, hoewel het moeilijk zou zijn die te bergen. De weg is wat lang - en
Leipzig is een oppidum bestialissimum - maar toch denk er eens over. Dat je in
Duitschland bent en ik je niet kan zien, geeft mij een gevoel van de ''Koningskinderen'' - Over Bokken en Hazen later7 -wij hebben je fresco nog te goed!
je vriend A.J.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

1. Friedrich Rückert (1788-1866), Duits dichter.
2. J. Huizinga, ''Jong-Friesche lyriek'', n.a.v. De Nije Moarn. In karlezing ut it wirk
fen jongfryske skriuwers, gearstald en ynlaet fen D. Kalma (Dokkum 1922), De Gids
86 (1922) III, 206-221 (V.W. VIII, 503-518).
3. Pieter J elles Troelstra (1860-1930), socialistisch leider en Fries dichter.
' '
4. J. H u1z1nga, ''J .C. K apteyn '' .
5. J. Huizinga, Geschiedenis der universiteit gedurende de derde eeuw van haar bestaan
r814-1914- Academia Groningana MDCXIV-MCMXIV.
,
6. Andre J olles, ''Shelley's pad naar de dichtkunst'', De Gids 86 (1922) III, 457-480;
herdrukt in Bezieling en vorm (Haarlem 1923), 164-189.
7. Tussen de bewaard gebleven brieven van Jolles aan Huizinga bevindt zieh een pa·
pier met het opschrift 'wissenschaftliches Fragment':
Kurz nach der dreizehnten Eiszeit, also ca. vierzehn Jahrtausende vordem die Katten bei ihrer Einwanderung das sogenannte ''Kattenkwaad'' hatten eingeführt, muss
zwischen Appingadam und IJzendijke ein Volk gelebt haben, das in zwei ''clans'' ein·
geteilt war, die sich nach ihren Totemtieren die ''Hazen'' und die ''Bokken'' nannten.
1
Zwischen beiden l1errschte ununterbrochene Feindschaft. >
Beide clans hatten ihre Kultheiligtümer. Die der "Hazen'' lagen bei ''Haasdrecht'' und
''Hazerswoude''; die der ''Bokken'' bei Boskoop (aus Bokskoop) und bei Zalt-Bommel
(aus Bokmel). Hier wurden jährlich die grossen Mysterien gefeiert, die bei den "Hazen''
in dem sogenannten ''Haasje over'', bei den ''Bokken'' in dem nicht weniger bekannten
''Bokspringen'' gipfelten. Glücklicherweise sind wir durch spärliche Ueberreste etwas
über die dort geübten Riten orientiert. So steht es fest, dass Maskentänze statt fanden
(vgl. die überlieferten Ausdrücke: ''de bokkenpruik ophebben'' und ''een bokkekop toonen'' .)2>Auch die Namen der Priester lassen sich noch ermitteln; die der ''Hazen'' nannten
sich nach einem eigentümlichen Kultgewand: ''dominee Hazebroek", die der "Bokken''
einfach ''dominee Bok''. Die Gesänge lassen sich ebenfalls noch teilweise reconstruieren.
So erschallte bei den ''Hazen'' der orgiastische Ruf"Haas-je maar niet''; während bei den
Bokken nicht wie Professor Huizinga irrtümlicherweise angiebt:
Bok, bok sta vast
Hoeveel vingers zijn er op den rug?
sondern:
Bok, bok sta vast
Hoeveel horens staan er op je bast?
gesungen wurde. Vielleicht stammt auch der Hymnus: ''Bokkie-be'' aus jener Zeit.
Selbstverständlich war es strengstens verboten das Fleisch der eigenen Totemtiere zu
geniessen; geschah dieses doch, so gab das Unglück - daher der Ausdrück ''Haasvreten'' - Dagegen war es löblich das Totemtier der Feinde zu erlegen. Seitens der "Hazen'' nannte man das: ''Een bok schieten''.
In historischen Zeiten haben sich jedoch die beiden clans gemischt; man behauptet, dass die einen dabei aussahen: ''als een bok die knoflook eet'', während die andern ''in het gefopte haasje'' waren. 3> Jedenfalls spürt man in dem heutigen Volkscharakter der Bewohner jener Gegend noch deutlich die Mischung. Aus der Zeit stammt
auch die Verschmelzung der beiden Totemtiere zu dem Ungeheuer: Hazenbok ('tPCI.·
yo)..,uyroc;). Später - sehr viel später würde dieses von dem jetzt mit Recht so beliebten Ungeheuer ßou)..,uyroc; ( =ossenhaas) ersetzt. Den unermüdlichen Versuchen einer Künstlerin gelang es die beiden mythischen Tiere in ihrer wirklichen Gestalt
wieder zu geben.
1 Sowohl die Hazen wie die Bokken sind autochthon, sie bilden zweifelsohne nur ein
>
einziges Volk - die Behauptung dass die Bokken aus der Bokkewina eingewandert
sind, trifft nicht zu.
2) Nach einer ansprechenden Hypothese wurde bei dem üblichen Gelage auch der
''Bok·aal'' benutzt.
3) Hierdurch erklärt sich ebenfalls die Kontamination der beiden Kultspiele "Bok,
bok etc'' und ''Haasje over'', durch die Prof. Jolles irregeführt wurde.

[ 416]
Henriette en Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
7 augustus [1922]

Beste Han,
1
Het is erg aardig van je om mij te schrijven over dat boek van Noel Peri;
ik ken het en heb er veel aan gehad; ik geloof wel dat ik het meeste nu ken,
wat er in fransch, engels of duitsch over het japansche theater is geschreven,
en ook de No's die in een dier drie talen vertaald zijn. Ik beschouw het
hoofdstuk daarover dan ook maar als wat den inhoud aangaat, gereed.
Het is prettig dat jullie echt genoten hebben in den Eiffel; ja die duitsche
middelgebergten zijn erg mooi. Ik zou dol graag weer eens in het Schwarzwald zijn, maar heb nog steeds geen vrije toegang in Duitschland, al kreeg ik
onlangs wel een visum voor een bepaalden tijd in Berlijn.
Wij zullen 't heel prettig vinden, als je nog eens van uit Torenvliedt bij
ons komt. En als je wilt moogt je alle kinderen meebrengen. Dat wil zeggen,
als je komt na 28 Aug., tot dan heb ik aldoor loges en zou hoogstens jou alleen kunnen bergen. Ornstreeks 6 Sept. hopen Rik en ik een dag of acht
vakantie te nemen ergens in de Ardennen, rnaar je komt toch zeker daarvoor? In elk geval zien wij je dus nog hier.
We hadden het de laatste weken erg rostig en hebben hard doorgewerkt;
2
Rik is bijna klaar met het werk voor het Haarlemsch Postkantoor; een heele
opgaaf zoo achter elkaar; hij heeft dan wel wat vakantie verdiend!
Intusschen zijn de loges gearriveerd; het karretje werd toch weer aangehouden, maar ze durven toch niets meer te doen!
Veel hartelijke groeten ook van Rik, en gezellige dagen in Bergen.
Jet
B.H.
Dank je wel voor 't overdrukje, 3 ik las geloofik nooit iets van die frieschen,
't lijkt mij onaanvechtbaar wat je er over schrijft, en 't intresseerde mij zeer.
Jet zegt meer dan zij zou kunnen volvoeren, want Jany (en misschien zijn
broer) logeeren hier vanaf ± 26 Augs; dus hoe aardig 't ook zou zijn, van de
jongens dan ook logeeren zou vrees ik niet veel kunnen komen. Maar je
schrijft toch wel vooruit wanneer of 't zoo wat zou zijn en dan kunnen wij altijd nog zien. Aan de hartelijke welkom-heid, daaraan mankeert niets.
Groet ze allen.
Hart. gegr.
R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Doorgestuurd naar Bergen aan Zee, p/a
jhr.mr. K.J. Schorer, 'De Dolfijn'.
r. Noel Peri, Cinq No. Drames lyriques japonais (Parijs 1921).
2. Roland Holst maakte in totaal 28 ramen in het trappenhuis van het postkantoor te
Haarlem.
3. J. Huizinga, ''Jong-Friesche lyriek''.

[ 417]
Andre }olles aan Johan Huizinga*
7 augustus 1922
Beste vriend
- hier komt weer een artikel. 1 Indien je geen lust hebt het te lezen, stuur
het dan zoo aan van Kampen en kijk later de proef eens door; dat was eigenlijk met Colenbrander afgesproken. Waarom ik het je dan stuur? Dat is omdat ik aan innerlijke onzekerheidstoestanden lijd en het mij een veiliger gevoel is het aan jou te sturen dan aan den drukker. Ik heb aldoor het gevoel,
dat wat ik schrijf iets anders is dan wat ik schrijven wou - of liever, dat ik
den vorm en den stijl, die ik zoek niet te pakken kan krijgen. Daar komt bij,
dat ik moe ben - en niet den moed en de vlijt heb zoolang aan mijn stukken
te werken tot zij zijn zooals ik ze zou willen hebben. Ik word op mijn ouden
dag altoos onzelfstandiger - jelie moet mij op een goeden dag toch maar naar
Holland halen; ik vrees dat ik op den duur ietwat kwallig word. Basta.
Bovendien heb ik voor het stukje geen titel kunnen vinden - maar die kan
men ook nog op de proef zetten. Ik weet niet om welke malle reden ik er te2
gen opzie het woord romantiek (zie je wel, ik kan het niet eens schrijven) te
noemen en er liever om heen draai als een poes om de heete brei - ik zou het
dus ook in den titel willen vermijden. Maar wat dan? Onze vriend Seilliere is
een gelukkig man, hij gooit met klinkende woorden, die zoo hard en zoo
goed zijn als rijksdaalders - ik kom uit het land waar men met vage, vieze papiervodjes betaalt.
Alweer basta! Ik wou, dat ik tijd had om tien dagen lang op een ouden toren te gaan zitten en Montaigne te lezen. Morgen ga ik met Jan wandelen dat is ook niet kwaad. Je hebt gelijk wij moeten gezamenlijk met onze jon•
gens er eens op u1t.
Je stukjes had ik al gelezen - van Kampen stuurt tegenwoordig de Gids die
vroeger de groote bibliotheek kreeg aan mijn ''Institut'' - de almachtige bibliothecaris bromt ... maar ik laat hem brommen en verheug mij. Die jongFriezen zijn inderdaad verwonderlijke lieden - maar de heele zaak heeft toch
iets gekunstelds. Vooral wanneer men het met Gezelle vergelijkt komt er een
zonderling luchtje aan - het Vlaamsch is toch anders. Bij je oordeel sluit ik
mij volkomen aan.
De parlementskwestie4 is buitengewoon boeiend - vooral voor iemand, die
gedwongen of gedoemd is van tijd tot tijd met een scheel oogje naar den
''Reichstag'' - of hoe dat ding heet - te kijken. Ik zou er een avond met je
over willen praten.
Zeg Jan Veth eens - maar niet in mijn naam, want dan wordt hij kwaad 5
dat al zijn schuchtere etymologieen in de Oxford Dictionary staan; wat hij
beweert is juist, maar wanneer men nagaat waar en wanneer die woorden in
Engeland opduiken, vindt men dat het de tijd tusschen 1595 en 1620 is - dus
even voor Van Dijk, maar na Leicester; het is dus veel waarschijnlijker, dat
zij tijdens Elizabeth over het Kanaal gekomen zijn dan in den vroegen tijd
waar hij op doelt. Ik heb er vroeger ook eens over gedacht een speech te hou-

den over de bruggen van Holland naar Engeland van Erasmus tot Willem
III. De tijdgenooten van Shakespeare zitten vol met Hollandsche herinne•

ringen.
Hartelijke groeten
je vriend A.J.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Andre Jolles, ''Shelley's pad naar de dichtkunst''.
2. J olles verschreef zieh eerst: romatiek.
3. J. Huizinga, ''Jong-Friesche lyriek''
4. J. Huizinga, ''Het ontstaan van het Engelsehe parlement'', n.a.v. A.F. Pollard,
The evolution of parliament (Londen 1920), De Gids 86 (1922) III, 249-264, 424-441
(V.W. IV, 151-179).
5. J. Veth, ''Nederlandsche schilders vroeg in Engeland'', De Gids 86 (1922) III, 313316.

1.

[ 418]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
27 augustus 1922
Beste vriend
- ik had je al voor eenige <lagen willen schrijven, maar ik was lui van de
week. Jan en ik hadden behoorlijk gewandeld - wij waren doorgeloopen met
die rare halsstarrigheid, die je krijgt als je lichamelijk iets doet dat eigenlijk
een beetje boven je krachten gaat en zoo hadden wij in die tien dagen meer
dan 250 KM afgelegd. Ik was nu wel opgefrischt - maar toch ook zeer moe.
Toen ben ik een week lang oude boekjes gaan lezen, heb in sprookjes en brieven gebladerd en Godswater over Godsakker laten loopen. Nu kom ik weer
op mijn verhaal.
Hartelijk dank voor je hulp bij Shelley 1 en voor je kritiek. Ik zal er dus
maar niet baloorig om zijn, wanneer mijn stukken een beetje sufuitvallen misschien kunnen wij in Holland dit soort exact werk toch wel gebruiken.
Zoo'n stukje als dat van Janie, 2 met zijn fraai naiefinstinct, vind ik alleraardigst en ten slotte zeer nuttig - met al mijn ''belezenheid'' heb ik niet zoo
heel veel meer te zeggen dan hij ... maar over artikels zooals Schmidt Dege3 en Knuttel ''E. Th.A. Hoffmann'' 4 erger ik mij
ner ''De eeuw van Flaubert''
een weinig - men weet niet of men er visch of vleesch aan heeft: altijd nog
een zeker nieuwegidserig subjectivisme, en daarbij een schijn van objectieve
studie. Het alleronplezierigste op dat gebied is de heer J. Prinsen J.Lzn maar die schrijft gelukkig niet in de ''Gids'' - hij had laatst een stukje in de
Rotterdamsche Courant over de Vita nuova, 5 dat mij bijna zeeziek maakte.
Ik zal dt1s in Godsnaam maar verder ploeteren en probeeren op den duur een
iets minder pruikerigen vorm te vinden. Ik begin nu aan de Sprookjes en ik
vrees dat het hartebloed kosten zal.
Tilli's vertaling heb ik hier en daar ingekeken - zij is zoo ver ik gezien heb
niet kwaad, maar er zal toch hier en daar nog wel het een en ander aan te
doen zijn. Om te beginnen '''s Levens felheid''.

Hier stock ich schon! Wer hilft mir weiter fort.
Tilli zegt Grellheit - dat is te visueel - jij hebt Heftigkeit voorgeslagen, ik
geloof niet dat dat gaat. De moeilijkheid zit hem daarin, dat Leven en Leben
niet heelemaal hetzelfde beteekenen. Het ndl. leven is veel meer een ''Tätig·
keitswort'' in den zin waarin jij het gebruikt; het hd. Leben veel meer een
''KontinuitätsbegrifP' (- vergeef dit abracadabra); hd. heftig en Heftigkeit
zijn nu niet heelemaal met iets wat continuiteit heeft te vereenigen - vat je?
Het zijn nuances - maar nuances die mij altijd weer bij vertalingen een griezelig gevoel geven. Maar ik zal mijn best doen - en ik verheug mij, dat ik een
mogelijkheid heb van mijn kant iets te doen, wat tegen het lezen van manuskripten en het revideeren van drukproeven op weegt.
Hartelijke groeten aan de kinderen
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Andre Jolles, ''Shelley's pad naar de dichtkunst''.
2. A. Roland Holst, ''Shelley: een afscheid'', De Gids 86 (1922) III, 134-140.
3. F. Schmidt-Degener, ''De eeuw van Flaubert'', De Gids 86 (1922) I, 73-93.
4. J.A.N. Knuttel, ''E.Th.A. Hoffmann, t 25 juni 1822'', De Gids 86 (1922) II, 451482.
5. J. Prinsen J.Lz., n.a.v. Dante Alighieri, Das neue Leben (Berlijn, Euphorion Verlag), NRC 12 augustus 1922.

[ 419]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
28 augustus 1922 (poststempel)
B.H.
Dat is nu geen aardig bericht, dat je feitelijk er aan twijfelt ofje v66r einde
October nog kunt kamen, kom kom, als je 't er op zet zal dat toch wel gaan,
en nu ik door mijn werk ben, had ik mij er op verheugd nog eens ouderwetsch met je te wandelen. Toe houdt 't als een vaste afspraak in je hoofd
dan kom je er vast toe, en anders niet.
Op 't oogenblik zijn Juffr. van Kaathoven 1 uit Leiden hier, en Jany. Jany
blijft nog een week, wat des te prettiger is daar ik Donderdag voor een paar
dagen uit moet, en ik Jet dan goed bezorgd weet. Berlage komt ook nog eventjes hier, en denkelijk gaan wij Woensdag over een week weg. Jammer dat
jullie net teruggaan nu 't weer mooi wordt. Was je nog in Domburg, 't is er
nu leeg aan kennissen vergeleken bij verleden jaar. Ik zal je een briefkaart
zenden, maar jij komt, als 't kan met Elsje nog eens echt in 't mooie najaar
hier.
Hart. gegr.
t.t. R.
2
Aardig en prettig dat 't lijstje mooi is geworden. Groet B.B. als je haar ziet
wel. Met de commissie voor den 7 Dec. 3 gaat 't niet geheel naar wensch,
Querido, Einstein, en Lloyd George bedankten, maar ik vind nog wel een
paar Bur. beroemdheden.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. A.S.A. van Kaathoven (*1864), muzieklerares, D.A.E. van Kaathoven (*1865),
HBS-lerares.
2. Waarschijnlijk Bertha (Lina Anna) Bake (1880-1957), kunstenares.
3. Gefingeerde commissie ter viering van Huizinga's vijftigste verjaardag.

[420]

.

Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
29 augustus 1922 (poststempel)
Beste Han,
Nog even iets, thans niet over de samenstelling der internationale feestcommissie - maar wel over 't feest van den 7den Dec. a.s.
Behoor jij tot de menschen die voor een ex libris voelen, zoo ja, bedenk
dan eens een spreuk, liefst kort, dan zou ik 't erg prettig vinden er een voor
je te maken.
Maar zeg vooral eerlijk of je 't wenscht. Nu zou ik er tijd voor krijgen,
maar straks als wij ons gaan inrichten in Bloemendaal, dan vermoedelijk
niet. Dat hoor ik dus wel eens.
Wat een prachtige dagen, 't is prettig dat Jany 't zoo treft. Hij is als altijd
rustig en gezellig en een erg prettige loge.
Hartelijk gegroet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 421]

Johan Huizinga (Leiden) aan L. Brummel 1*
13 september 1922
Waarde Heer Brummel,
Vergis ik mij niet, dan hebt ge gezegd, bij voorkeur een onderwerp uit de
nieuwe geschiedenis te willen behandelen. En aangezien het dan algemeene
geschiedenis moet zijn, zitten wij natuurlijk met de moeilijkheid, dat het een
onderwerp moet zijn, waarvan de bronnen hier bereikbaar zijn. Daarmee
vervalt het bewerken van een bepaalden persoon of gebeurtenis, wat de zekerste en over 't geheel ook meest loonende onderwerpen oplevert.
Blijft over, de geschiedenis van een verschijnsel of een idee te behandelen.
Ik heb gedacht over de volgende onderwerpen.
1. De voorbereiding der imperialistische gedachte in Engeland.
2. De beoordeeling der Fransche Revolutie in de Nederlandsche litteratuur
tot 1795, 1815 of een ander tijdstip.
3. De ontwikkeling van de idee Revolutie, eenerzijds bij de bewonderaars,
anderzijds bij de tegenstanders, de lijn S. Martin - de Maistre - Stahl Groen van Prinsterer.
410

4. Een of ander stuk Parlementaire gesehiedenis, in den trant van het onderwerp, dat De Bruin2 bewerkt. De keus is dan natuurlijk heel ruim. Maar hier
zal zieh het eerst weer de behoefte aan ongepublieeerd eerste hands-materiaal doen gevoelen.
Zie dit lijstje eens aan, en kom er eens over praten, na zelfnog eens te hebben nagedaeht.
In de volgende week zou ik, behoudens nadere verhindering, thuis zijn op
Dinsdagavond, Woensdagavond, Vrijdagavond en Zaterdagavond, en desgewenseht kan ook een middaguur worden afgesproken.
Met vr. groet,
Uw dw. J. Huizinga

* Origineel: 's-Gravenhage, KB.
r. L. Brummel (1897-1976), promoveerde cum laude bij Huizinga op 25 november
1925: Frans Hemsterhuis. Ben philosofenleven (Haarlem 1925); sedert 1927 werkzaam
bij de KB, directeur aldaar 1937-1962.
2. Willem de Bruin (*1896) promoveerde op 30 oktober 1924 bij Huizinga op Onderzoekingen naar het economisch element in de buitenlandsche politiek der Juli-monarchie
van r830-r840 (Amsterdam 1924); nadien werkzaam in het middelbaar onderwijs.

[ 422]

Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
13 september 1922
Beste vriend
- wat een allerfraaist voorbeeld van een zeker soort van conservatisme is
dat Engelsehe Parlement alweer 1 - ik bedoel die soort die de leus heeft:
''gooi nooit oude schoenen weg, ook al heb je zeven paar nieuwe''. De oude
Egyptenaren hadden ten slotte een half dozijn zielen omdat zij het vertikten wanneer er nieuwe voorstellingen kwamen, de oude overboord (van
hun Nijlbarkjes!) te gooien. Kwam er een Amenophis IV dan had je het gedonder in de ruiten. En wat waren die Grieken voor mutatieve lui. Socrates kon veel verdragen, maar als iemand hem kwam vertellen, dat het kind,
dat op de vraag: ''wat wil je liever, een appel of een peer?'' antwoordt: ''allebei!'' het eigenlijk bij het rechte eind heeft - dan werd hij geweldig nijdig. Geen Griek uit den goeden tijd heeft zieh kunnen voorstellen, dat men
voor iets wat ''ueberholt'' is, nog iets kan voelen. Of Paulus gelijk gehad
heeft, toen hij het jonge Christendom, het oude Testament mee op reis
gaf? Of Mareion die het in de prullenmand wou gooien? Alle Britten zijn
syncretisten - Shakespeare in de eerste plaats en zij hebben het er waaraehtig ver mee gebracht. Je ziet met wat voor een genoegen ik je artikel gelezen heb.
Mr. Nyhofl? 2 Ja, dat is een ''sale type'' - het gaat mij net als jou; ik krijg er
een beroerden smaak in mijn mond van. W at drommel meent hij met geestkracht? ik zie nergens geest en nog minder kracht. De studentenuitdrukking
''fluim'' sehoot mij te binnen bij het lezen. Maar waar halen wij een kloek en
verstandig kriticus vandaan? De Franschen hebben er altijd weer een bij de
411

hand - meestal zelfs twee of drie, zelfs als zij knorrig of lichtzinnig of een
beetje bijziende zijn blijven ze altijd nog goed: Sainte·Beuve, Brunetiere, Le·
maitre - tegenwoordig weer Thibaudet 3 - Trouwens, ik denk het mij heusch
geen plezierig werkje over nieuwere Nederlandsche letterkunde te schrijven.
Wat doet Jany eigenlijk wanneer hij niet dicht? Wanneer men een geest als
de zijne een beetje zou kunnen disciplineeren, zou er veel van te maken zijn.
Het is ook wel schuld van Gerrit Kalff. Hoe dicht heeft Oxford altijd bij de
Engelsehe litteratuur gestaan en hoe ver staat Leiden van de Nederlandsche!
Vergeef die ietwat onsamenhangende ontboezemingen - je hebt gelijk, er
heeft zieh weer een boel opgestapeld en ik zou er wat voor over hebben weer
eens te kunnen praten.
Koosje doet haar eindexamen, wat hier veertien dagen duurt: een wisse!
op je zenuwen. Wanneer zij er mee klaar is - naar ik hoop Zaterdag - gaan
wij samen naar Tilli. Tegen dien tijd heb ik het M.S. doorgewerkt en zal met
Tilli het een en ander bepraten. 11{ heb hier en daar van je vergunning gebruik gemaakt en een paar dingen iets vereenvoudigd, die mij in het Duitsch
te precieus leken. Het is of vertalingen een voorliefde voor kothurnen hebben.
Met mijn eerste sprookjesartikel 4 kom ik van de maand nog klaar - het ziet
er heel anders uit dan ik gedacht had. Toen je over Erasmus schreeft, speet
het mij halfen half, dat ik mijn artikel over de ironie in de L.S. 5 niet toch
maar eerst gemaakt had - misschien later: er loopt nu eenmaal veel in onze
hoofden evenwijdig.
Hartelijke groeten aan groote en kleine kinderen
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. J. Huizinga, ''Het ontstaan van het Engelsehe parlement''.
2. M. Nijhoff, ''De geestkracht der kunst. Met enkele beschouwingen over heden·
daagsche literatuur'', De Gids 86 (1922) III, 500-523.
3. Albert Thibaudet (1874-1936), Frans literair criticus.
4. Andre Jolles, "Het sprookje'', De Gids 86 (1922) IV, 216-243; de eerste van vier bijdragen onder deze titel.
5. Laus Stultitiae.

[ 423]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
19 september 1922
Beste Ran.
Met je briefje waren wij zeer blij, want dat je zoo optimistisch gestemd
bent over je nieuwe huisgenoote, 1 dat is heerlijk. En als jij er zoo over
schrijft zal er wel vol op rede voor zijn. Wij verheugen ons over deze tijding
zeer.
Wij hebben in Parijs erg genoten, en enorm veel gezien, dingen die ik in
lang niet zag, zag ik met nieuwe oogen, de Sainte Chapelle bijvoorbeeld was

4r2

mij een openbaring na 12 jaren, en Cluny als museum ook, was mij een groot
genot.
't Is of je dwaalt door 't huis van je gastheer vindt je niet, tot zelfs 't licht
daar mist al 't museumachtige, de quantiteit mag eens te kort schieten, maar
de qualiteit van 't licht vergoedt zoo enorm veel.
Jet hield zieh best, 't was ook net zooals je schrijft, heerlijk er weer eens samen op uit te zijn, zonder werkpreoccupaties.

[..• ]2
De keuze tusschen de twee spreuken was voor mij niet moeilijk, voor de
een voel il, zeer veel - niet zooals wij willen, maar zooals wij kunnen - voor
de andere voel ik niets. Tenzij dat ik die spreuk verkeerd begrijp. Hoe royaler je de tijd verliest, hoe dichter je bij de eeuwigheid bent - zoo denk ik er
eerder over, al handel ik er, dom genoeg, niet altijd naar.
Ik ga mij op de eerste rostig bezinnen, en zal je de tekst nog eens sturen,
als 't zoover is.
Hartelijk gegroet
t.t. R.

*
I.

2.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Helena A.P. Krayenhoffvan de Leur (*1879), regelde het huishouden.
Informatie over het hotel in Parijs.

[ 424]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
6 oktober 1922
Beste vriend
- Koosje is inderdaad door haar ''Abitur'' en heeft alweer een goed examen
gedaan. Net als Jeltje was zij van alle mededingers de beste in Latijn. Daar ik ·
zeer goed weet, dat ik geen enkele taal werkelijk beheersch (- is dat een Germanisme? -) ende oude talen het allerminst, heb ik, wanneer mijn leerlingen
zoo iets klaar spelen, een gevoel, dat ik alleen als Reinaard-de-Vos-stemming
kan omschrijven en verkneukel mij, dat ik de gymnasiale wetenschap weer
een loer gedraaid heb. Behalve Cicero, voor wien ik een perverse liefde koester, kan ik geen enkelen Latijnschen schrijver zonder fouten vertalen en
mijn onderwijs bestaat voor de helft daarin, dat ik de kinderen laat voelen,
wat die oude knapen, naar mijn opvatting, wilden zeggen; voor de andere
helft, dat ik hen het zonderlinge patois leer, waaraan schoolmeesters gelooven goede vertalingen te kunnen herkennen - niet zonder innerlijk gegrinnik. Ik heb aan dat alles veel gedacht toen ik het voortreffelijk opstel van Sijmons in de Gids las. 1 Wat een fraaie eruditie, wat een gezonde methode ... en
wat een gebrek aan wereldwijsheid, ofwilt ge liever wat een naiefidealisme.
Noem het scepsis of resignatie - maar er zijn oogenblikken, dat ik denk: al
die organisaties en reorganisaties zijn maar malligheid, alles hangt van het
individu van den leeraar af. Intusschen - de staat denkt er anders over.
Je artikel over de Rijksuniversiteiten2 las ik met genoegen: ik zie je graag

in een ietwat strijdlustige houding en bovendien hoorde ik er een groote liefde voor de ''alma mater'' in. Die heb ik ook - het is een raar oud wijfje, dat
wij op den rug dragen, maar het zou wel eens kunnen zijn, dat her, wanneer
wij aan den anderen kant van het water kwamen, toch bleek een godin te
zijn. Weet je wat ik graag zou doen? - Samenmet jou een reis naar Amerika,
om de zaak eens in loco te bekijken.
Nu wat anders. Ik heb een buitengewoon gevaarlijk artikel aan Colenbrander gestuurd. 3 Eenigszins in verband met wat ik zoo straks over vertalingen
schreef en tot straf voor mijn impotentie, heb ik dit keer alle citaten vertaald.
Er kwam bij, dat het meestal citaten uit het Napolitaansch waren, een van de
raarste taaltjes, die ik ken, respective niet ken - maar dat voor de meeste lezers in ieder geval volmaakt onverstaanbaar is. Noten perhorresceer ik. Maar
daardoor staat, wat ik met die citaten wil bewijzen, op losse schroeven. Natuurlijk heb ik de ''authentieke stukken'' hier liggen. Ik zal je zoo spoedig
mogelijk een proef zenden in de hoop, dat je vindt, dat het zoo gaat. Schijnt
de methode je echter war al te lichtzinnig, dan zou de Gids - ocharme - in
deze of de volgende aflevering al dat gedoe moeten afdrukken. Colenbrander
schreefik hierover niets, daar hij het, dunkt mij, minder goed kan beoordeelen.
Je manuscript, ofliever Tilli's, bleefweer een oogenblik liggen, daar ik ander werk had - van middag begin ik er weer aan. Je hebt zeker ondertusschen hoofdstuk III gekregen?
Erasmus - neen, ik kan zijn zwakke kanten niet zien, al geef ik toe dat hij
1519 een groote fout beging door het hazenpad te kiezen. Ik heb eens ergens
gezegd: Allegorieliebende Epochen haben sich eine Frauenfigur konstruiert
mit Helm und Lictorenbündel, diese streitbare Jungfrau mit weniger oder
mehr Geschmack auf Denkmäler angebracht und sie ''Neerlandia'' oder
''Nederlandsche maagd'' getauft. In Wirklichkeit steht die Statue der Neerlandia auf dem Gemüsemarkt zu Rotterdam, trägt Gelehrtentalar und Doctorshut, hält andächtig lesend ein Buch in den Händen und heisst Desiderius Erasmus.
Hartelijke groeten
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. B. Sijmons, ''Het gelijk recht van de getuigschriften der schalen voor voorbereidend hooger onderwijs'', De Gids 86 (1922) IV, 58-90.
2. J. Huizinga, "Het bestuur der rijksuniversiteiten'', De Gids 86 (1922) IV, 45-57
(V.W. VIII, 16-22).
3. Andre Jolles, "Het sprookje'' (1), De Gids 86 (1922) IV, 216-243.

[ 425]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
II oktober 1922 (poststempel)
Beste Han.
Ik zie dat Galsworthy 23 Oct. leest voor de Ver. Holland Engeland. Zou
dat niet iets voor ons zijn, ik zou 't erg gezellig vinden daar samen heen te
gaan, en dan bij je te logeeren als dat kan. Maar hoe kom je aan kaarten, tegen entree zal dat wel niet zijn. Weet jij hoe dat zit.
Wij maken 't goed, en genieten van de mooie dagen, en van de laatste rust,
want straks begin Nov. gaan wij naar Bloemendaal, en wacht ons de verhuispret (?) en bovendien zit ik nog in alle bezorgingen van een gezamenlijke expositie in Amsterdam met Berlage en Van Konijnenburg, ook in de eerste
<lagen van Nov.
Hoor ik eens wat.
Veel hart. gr. van ons
t.t. Rik

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 426]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
14 oktober 1922 (poststempel)
Beste Han.
Van morgen tot Donderdagavond ga ik weg, Maandag Academie, verder
twee <lagen met veel nageloop, - Bloemendaal, waar ze nu druk bezig zijn,
1
en allerlei te bespreken is; en dan de voorbereiding van een tentoonstelling,
waarover ik je naar ik meen niet schreef, met Berlage en Van Konijnenburg
in Arti te A'dam.
Dat verhuizing en die tentoonstelling tegelijk vallen is niet prettig, maar
daar is niets aan te doen, maar 't geeft veel herrie, dat begrijp je.
Ik durf dus ons plan er bij, niet aan, hoe bijzonder gezellig ik 't ook zou
vinden, maar om als ik Donderdag laat pas thuiskom er Dinsdag weer op uit
te trekken, met alles wat hier nog te regelen en te pakken valt, dat is mij toch
wel wat veel. Ik vind 't echt heel jammer, het plan was gezellig en ik had
Galsworthy erg graag gehoord.
Die herfstdagen die wij beleven zijn heerlijk, maar ik zou er nog meer van
genieten als ik niet al die herrie v66r mij zag, en niet een kop vol had van een
soort organisatorische rommelkraam.
Ik zit in Spengler, ik vrees dat veel mij ontgaan zal, maar daar waar ik hem
goed volgen kan vind ik hem groot, en ongelooflijk raak en veelzijdig. Het
boeit mij zeer, het windt mij bij tijde op, - en dan als ik 't dichtsla denk ik ineens aan Lao Tse's uitspraak.
''Those who are wise have no wide range of learning, those who range
most widely are not wise''.

Hartelijk gegroet allen
t. t. R.

Wij verheugen ons er erg over dat 't zoo prettig is met Juffr. K. v.d. L.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Tentoonstelling van de drie genoemde kunstenaars in Arti et Amicitiae, waar Roland Holst gebrandschilderde glasmozaYeken en tekeningen van de ramen voor het
Haarlemse postkantoor exposeerde.

[ 427]
Jan Romein aan Johan Huizinga*
14 oktober 1922
Waarde Professor Huizinga,
Mijn oorspronkelijke bedoeling was geweest U het bijgaande aan de vooravond van het Literis-festijn 1 (waarvan U allicht gehoord zult hebben) te
overhandigen. Maar de gedachte: f 3.50 te moeten betalen voor een gedenkboek en, een hoofdelijke omslag, nog f 4- voor een souper in den onvermijdelijken ''Vergulden Kemal'' - waarvan ik bovendien uit ervaring weet, dat
het slecht zal zijn - hebben mij ervan terug gehouden de plechtigheid met
mijn aanwezigheid op te luisteren.
Ik stuur het daarom maar schriftelijk. Het is de schets van de twee eerste
hoofdstukken van wat ik mij als dissertatie gedacht had. Maar eerst een stukje voorgeschiedenis om U over uw vermoedelijke verbazing en misschien
ook ergernis heen te helpen. Ergernis omdat U mij, vrees ik, langzamerhand
zult gaan houden voor een hardnekkige handelsreiziger van het Duitsche
type, zoo meesterlijk in een van Hamp's 2 boeken gekarakteriseerd.
3
De kwestie is n.l. deze. Met het werk over Saltykow wilde het niet vlotten. Het zou een infandum dolorem zijn dat alles weer te verhalen en U zult
het mij schenken. Mijn slotconclusie was in elk geval deze, dat ik nooit een
boek zou krijgen, welks waarde ook maar half evenredig zou zijn aan de inspanning, welke het mij zou kosten het te maken. I. om de honderd en een
intieme moeilijkheden van Saltykow's door de mazen der censuur slippende
taal, 2. omdat de heele sfeer mij ook na maanden ploeteren te vreemd bleef
om er me met voldoende gezag over te kunnen uiten.
Door mijn oude belangstelling in de nieuwste geschiedenis getrokken buiten welk kader trouwens noch mijn Saltykow studie noch het eerste door
U gewraakte dissertatie-plan viel - ben ik op de gedachte gekomen de bestudeering der nieuwste geschiedenis (die ik van de periode 1860/70 reken te beginnen) op een solide basis te zetten, d.w.z. eerst voor mij zelf. Maar al spoedig bleek mij dat vrijwel alle systematisch voorwerk ontbrak. Terwijl de methode tot bestudeering van de middeleeuwen (zooals Uzelf hier in Holland
beter weet dan wie ook) tot in de fijnste finesses is uitgewerkt, heb ik niet een
boek kunnen vinden, dat ook maar een poging deed iets dergelijks voor de
nieuwste geschiedenis te doen.
Zoodra ik echter dat boek in schema voor me had, begreep ik dat het
416

dwaasheid zou zijn over een dergelijk onderwerp te willen promoveeren en
ik was - ''so klug wie je zuvor''. Ik besloot me dus eerst op de hoogte te stellen van de ontwikkeling der methode - want om niet in de lucht te werken
was dat allereerst noodig. Maar - nieuwe teleurstelling - ik vond ook geen
enkel boek, dat die geschiedenis der methode behandelde, en ik ben er nu
van overtuigd, dat U het ook niet zult vinden, want het bestaat niet. Bernheim zegt dat trouwens en ook na Bernheim's druk, die ik heb (1913) is het
niet versehenen.
Ik kwam toen op de gedachte om een ''voorloopige schets'' te schrijven van
de geschiedenis der methode en aangezien ik voor mijn eigenlijk doel - de
methode ter bestudeering van de nieuwste geschiedenis - niet verder behoefde terug te gaan dan de 18de eeuw, (want wat daarvoor is mist practische
bruikbaarheid) begon ik met Voltaire. Die schets zal moeten bestaan uit vier
hoofdstukken: de sekularisatie der methode, de philologisch-kritische methode, de sociologische methode en de synthetische methode (Berr en zijn
4
Revue de Synthese Historique).
Wat ik U hierbij stuur is weer een schets van die schets, d.w.z. van de twee
eerste hoofdstukken. (Het is nog een schets omdat die vier hoofdstukken oorspronkelijk gedacht waren als de vier eerste paragraphen van het eerste
hoofdstuk van het grootere werk.)
En wat ik U nu zou willen vragen is: deze pagina's door te lezen en U in
principe uit te spreken over de mogelijkheid te promoveeren bij U niet op
deze halfafgewerkte brokstukken natuurlijk maar op een werkje, dat deze
twee hoofdstukken bevat en de twee die ik daarboven opsomde. Het geheel
schat ik op een vel ofvijf, zes ende tijd noodig om het uit te werken op een
jaar of anderhalf (in verband met mijn andere bezigheden).

*

Doorslag: Amsterdam, IISG.
1. Het literaire dispuut 'Sodalicium Literis Sacrum' viertle met een feest op 14 oktober 1922 zijn tiende lustrum.
2. Pierre Hamp (1876-1962), Frans socialistisch georienteerd schrijver van o.m. La

peine des hommes (1908-1957).

3. Michail Jevgrafovitsj Saltykov (= N. Sjtsjedrin, 1826-1889), Russisch schrijver-sa• •
t1r1cus.
4. Henri Berr (1863-1954), Frans historicus en filosoof, oprichter van de Revue de

synthese historique (1900).

[ 428]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.S. Allen (Oxford)*
15 oktober 1922
Dear Dr. Allen,
Sometime ago my friend Professor }olles ofLeipzig (born Dutch but living
in Germany since 20 years) asked me to serve as intermediary in sending you
the thesis of one ofhis pupils on the authorship ofthe Julius Exclusus. Accordingly I send you the paper, which no doubt will interest you, though the dis1
quisition may be rather superfluous after your own remarks on the subject.
417

I am now working systematically through your Opus Epistolarum, Opus
magnum it might be called, and feel astonished anew at each turning of a
page at the immense amount of learning and research it contains. lt makes
me ashamed of my preposterous undertaking to write a book on Erasmus.
How I am to succeed is still a puzzle to myself. The time assigned to it is
much too short.
We have appreciated very much your letter to Professor Snouck Hurgronje at our dear friend Kuenen's sudden decease. 2 So many ofus loose in him
ever so much.
I look forward with extreme delight to our visit to you and Mrs. Allen.
When shall it be? When looking at my agenda for the next months I am afraid
we shall not be able to come before the end of this year, and then it will perhaps be better to wait till the spring.
We are all very well, and all of us send to you both our most hearty gree•
t1ngs,
Yours very sincerely
J. Huizinga

* Origineel: Oxford, Bodleian Library.
1. Naar de mening van P.S. Allen (Opus Epistolarum Des. Erasmii Roterodami II,
418-419) was Erasmus de auteur van de Julius Exclusus, al had Erasmus zelf op vra-

gen daarnaar herhaaldelijk een ontwijkend antwoord gegeven.
2. J.P. Kuenen overleed op 25 september 1922.

[ 429]
Johan Huizinga (Leiden) aan Pieter Geyl*
16 oktober 1922

Geachte Heer Geyl,
Het spijt mij bijzonder, dat ik gisteren Uw beider bezoek heb gemist; een
oogenblik later zou U mij thuis hebben getroffen.
Wat de congres-kwestie betreft, 1 staat het niet z66, dat men de 93 2 heeft
uitgesloten, maar andere Duitschers zal aannemen, als zij zieh aanmelden?
In ieder geval een onheusche houding, die bijna met uitsluiting gelijk staat.
Nu verkeer ik in hetzelfde geval als Colenbrander, dat ik, onafhankelijk
van de Duitsche kwestie, niet van plan ben, erheen te gaan. Niet om Pirenne's houding, maar omdat ik mij op congressen altijd hopeloos misplaatst
voel en er niet van houd. Vindt U nu, dat ik teekenen kan, zonder mij daardoor tot deelneming te verplichten, dan kunt U gerust ook van mijn naam
gebruik maken, want ik ben het geheel met U eens. 't Is tenslotte ook nog
mogelijk, dat ik er nog heenga, maar ik wil mij nog niet opgeven.
Dus, handel naar goedvinden.
Van dat Literis-feest hoorde ik eerst heden. Mocht U eens weer overkomen, bericht mij dan eens Uw kamst; ik zou U gisteren zoo gaarne op de
koffie hebben gehouden; ongelukkig heldert mij bovendien eerst Uw ,brief
op, wie de bezoekers geweest zijn.
418

Met vriendelijken groet,
Gaarne de Uwe,
J. Huizinga

* Origineel: Utrecht, UB.

1. Het vijfde internationale geschiedkundige congres, gehouden te Brussel, 8-15 april
1923.
2. De 93 ondertekenaren, onder wie vele historici, van de verklaring ''An die Kultur·
welt'' die op 4 oktober 1914 in de Duitse pers verscheen. Hierin werd de Duitse inval
in Belgie als een daad van zelfverdediging voorgesteld.

[ 430]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
17 oktober 1922
Amice,
Ik vergeef U niet alleen, dat ge mij hoofdstukken zendt over een onderwerp, waarover ge mij niet tevoren hebt geraadpleegd, maar zelfs dat ge ''infandum dolorem'' als praedicaatsnomen in den accusatief zet. Eenige weken
geleden vertelde Brummel mij, dat ge zoudt promoveeren over de methode
der nieuwste geschiedenis. Ik zei: daar weet ik niets van; ik dacht dat hij over
Scedrin 1 bezig was. Maar toen nu Uw lijvig couvert gisteren kwam, begreep
ik wel, wat er in zat. En zooals gezegd: het minder correcte van het geval kan
ik wel vergeven, want ik snap wel, hoe ge ertoe gekomen zijt. Ge hebt gedacht: als ik hem dit onderwerp voorleg, trekt hij een lang gezicht. Dus verras ik hem ermee. Maar dat is toch eigenlijk struisvogelpolitiek, want het ge·
zicht, dat hij nu trekt, is nog veel langer.
Inderdaad zou ik U dit onderwerp ten sterkste hebben afgeraden. Sedert
het geval Kalff ben ik vurig bang voor dissertaties over theoretische onder·
werpen. Dit dat gij voorhebt is er een, dat onbepaald en onbegrensd (geen
synoniemen voor mij) is. Gij kunt het niet aan, ik kan het niet aan, wij kunnen het niet aan, vervoeg maar verder tot zijlieden toe. Wat gij hier biedt is
een uiterst summiere behandeling van overbekende dingen, niet vrij van op·
pervlakkigheid en, vergis ik mij niet, weinig oorspronkelijk. Dat het op zelfstandig onderzoek berust, zult ge, geloof ik, niet beweren. Van een aanvullende bewerking verwacht ik geen opheffing der genoemde gebreken. Het
moge waar zijn, dat geen ander het thema precies zoo heeft gesteld, dit
2
neemt niet weg, dat toch het meeste wat ge geeft, reeds bij Fueter te vinden
is. De studien van Ritter en Troeltsch hebben dan toch ook deze materie tot
V

onderwerp. 3
Maar het grootste bezwaar vind ik, dat ge het thema zelf niet klaar hebt doorgedacht. M.i. verwart ge doorloopend ''methode'' en ''opvatting'' der geschie·
denis, en zoolang ge dat doet, kunt ge in. deze lijn niets goeds bereiken. Uw
schema van vier hoofdstukken schijnt mij ook niet sluitend, uit hetzelfde bezwaar, dat ik zooeven bedoelde. Aan een synthetische methode van den armen
Henri Berr en zijn onleesbare Revue de synthese historique geloof ik niet.

Om kort te gaan, het komt mij voor, dat ge U in een doolhofbegeeft, en ik
zou U willen waarschuwen: keer terug van dit pad. Als de doctorstitel waarde voor U heeft, neem dan dezen als doel en kies een goed omschreven onderwerp, waarvan de stof zieh vanzelf aanwijst. Ge vindt mij te allen tijde
bereid, om daarover met U te beraadslagen.
Dat ik U mijn meening zeg, zonder U te sparen, daarvoor behoef ik mij
niet te verontschuldigen; ge zult niet anders van mij begeeren.
Met vriendelijke groeten, ook aan Uw Vrouw,
Gaarne Uw dw.
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
1. M.J. Saltykov-Sjtsjedrin.
2. Eduard Fueter (1876-1928), Zwitsers historicus, Geschichte der neueren Historiographie {l9II).
3. Moriz Ritter (r840-1923) Duits historicus, hoogleraar te Bonn, Die Entwicklu11g
der Geschichtswissenschaft an den führenden Werken betrachtet (1919); Ernst Troeltsch
(r865-r923), Duits historicus, theoloog en filosoof, hoogleraar te Berlijn; schrijver van
o.m. Der Historismus und seine Probleme (r922).

[ 431]

Jan Romein aan Johan Huizinga*
19 oktober 1922
Zeer geachte professor,
Uw briefwas een teleurstelling voor me, niet in de laatste plaats omdat er
uit bleek, dat de mijne zoo onduidelijk was geweest dat u hem op verschillende belangrijke punten hebt kunnen misverstaan.
Daar is ten eerste wat u noemt ''het minder correcte van het geval''. Ik
moet dat verwijt terug wijzen. Wat ik gedaan heb, is niet zooals U vermoedt,
een slimmigheidje en ook geen struisvogelpolitiek, maar was mij eenvoudig
hierdoor ingegeven, dat ik wilde vermijden met een onderwerp bij u aan te
komen, waarvan ik na drie maanden zou moeten zeggen, zooals ik tegen
prof. v. Wijk heb moeten zeggen: ''ik kan het niet aan''. Dat was de eerste
overweging. En de tweede was: een titel van een onderwerp blijft zoo vaag,
laat ik een gedeelte in schets geven, dan kan daaruit blijken de richting waarin ik mij de behandeling heb gedacht, beter dan uit een gesprek, waarin ik
toch altijd eenigszins vaag zal moeten blijven. W el verre dus van incorrect te
hebben willen zijn, heb ik correcter willen wezen, dan ik tegenover prof. v.
Wijk wel wezen moest.
Deze eerste vergissing van uw zijde heeft de tweede met zieh meegebracht.
Hetgeen u gelezen hebt was zooals boven gezegd, niet meer dan een schets
die de richting van behandeling moest aangeven. Het pretendeerde dan ook
niets anders dan summier, onoorspronkelijk en oppervlakkig te zijn, op een
punt na wat u er ook uit gelicht hebt, waar u schrijft: ''Het moge waar zijn,
dat geen ander het thema precies zoo heeft gesteld''. Inderdaad de manier,
waarop ik het dacht aan te pakken heb ik u willen voorleggen.
420

Dan uw ''grootste bezwaar'', dat ik het thema zelfniet doordacht zou hebben. Zeer zeker heb ik dat niet in alle onderdeelen gedaan - ik heb me niet
voorgesteld, dat klaar te spelen zonder uw hulp - maar dat ik methode met
opvatting zou verwarren geloof ik niet. Methode in den zin waarin ik het
heb opgevat is toegepaste opvatting - vandaar dat bij een behandeling strenge scheiding niet mogelijk zal blijken. Wat u methode noemt en wat wel
scherper van opvatting gescheiden kan en moet worden, noem ik techniek.
Techniek en methode zoo opgevat worden gedekt door de Duitsche termen
'' Methodiek'' en ''Methode''.
Wat de vier hoofdstukken betreft. Ook dat is minder willekeurig geloofik
dan het u heeft willen toeschijnen. De volgorde is chronologisch. Dit schijnt
mij het natuurlijkst niet alleen, maar paste ook het meest logisch in het verband, waarin ik me het heele werk <lacht - en denk: laten zien hoe ver men
gekomen is (op zichzelf kan dat ''ver'' dan natuurlijk zeer wel een inzinking
beteekenen). Wie een geschiedenis van de filosofie schrijft zal toch ook
Nietzsche en Bergson na Kant en Hegel behandelen en behandelen moeten.
Ofmen nu in Bergson gelooft ofniet, doet in dat verband, dunkt mij tenminste, toch weinig ter zake.
Ik wil evenwel niet verder een van te voren verloren zaak verdedigen. Ik
wil al uw bezwaren en misschien zijn er nog meer, hebt u er ook nog meer
dan u mij schreef, zeer zwaar laten wegen. En ik wilde u daarom voorstellen:
kiest u van dit onderwerp een onderdeel, b.v. vergelijking van de behandeling van denzelfden stof door twee auteurs uit een verschillend tijdvak, of
een critische behandeling van de arme Berr en zijn onleesbare revue, of
Spengler (?): dan wil ik dat graag naar mijn beste kennen en kunnen bewerken. Geheel afzien van een ''theoretisch'' onderwerp - strikt genomen is
toch de historische behandeling van een theorie geen theoretisch onderwerp
(maar dat daar gelaten) - kan ik moeilijk. 1° omdat ik daar nu eenmaal mijn
zinnen op gezet heb, en 2° (wat zwaarder weegt) omdat ik niet in de gelegenheid ben veel in bibliotheken of archieven te snuffelen, en naar het buitenland te gaan. U houdt mij ten goede dat ik het zeg, maar ik acht het niet geheel billijk, dat uw onaangename ervaringen met Kalff een precedent moeten scheppen voor al uw volgende leerlingen, om een soortgelijk onderwerp
te behandelen, te minder, omdat de onaangename ervaringen, voorzoover ik
I<.. ken, toch wel niet uitsluitend aan het onderwerp zijn te wijten geweest.
Aan de eischen die u terecht stelt, zou met zoo'n onderwerp voldaan zijn: het
zou ''goed omschreven'' zijn en de stof ervan zou zieh vanzelf aanwijzen.
Met een antwoord verplicht u me zeer.
•

* Doorslag: Amsterdam, IISG.

421

[ 432]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
21 oktober 1922
Amice,
Uw betoog, alsof ik een bijzondere correctheid uwerzijds niet zou hebben
gewaardeerd, laat ik daar: ik kan mijn ''vergissing'' nog niet inzien. Zullen
wij elkander over de hoofdzaak: het bepalen van Uw onderwerp, verstaan,
dan zal het noodig zijn, de gedachtenwisseling verder mondeling voort te
zetten. Waartoe ge mij bereid vindt. Wenscht gij dus een onderhoud, stel
dan een keus van <lagen en uren voor.
Met vr. groet,
Gaarne de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG.

[ 433]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
25 oktober 1922 (poststempel)
Beste Han.
Erg aardig dat je mij meteen schreef, ik misgun 't je allerminst maar benijd
't je wel, want ik had hem echt graag gehoord en ook gezien vooral. Ik <lacht
wel dat hij zou zijn zooals je schreef, dat zie je wel aan de expressie op zijn
1
portretten ook. 't Verslag in de N.Rott.Ct. las ik, dat is een beetje vaag zoo
op 't eind vooral, maar 't zal ook wel moeilijk zijn zoo'n verslag te maken.
Zelfs al ben ik geen vrouw, ik ben toch nieuwsgierig, en vind 't maar half goed
dat je alles doet om 't mij te maken, door net z66 veel te zeggen over je speech dat
ik er nieis van weet en toch graag 't fijne zou weten er van, niet begrijpend hoe je
mij er in vervlocht. Ja ik zou ook erg graag eens zoo'n ouderwetsche wandeling
maken, en dan in dit weer! Maar mijn <lagen zijn geteld. Ik heb nog rust tot Zon·
dag, op Vrijdag na dan moet ik op en neer naar Bloemendaal om te zien hoe 'top·
schiet, maar van Maandag afbegint den oppak hier en moet alles voor de verhuizing op storm komen, en van Donderdag afmoet ik in stad zijn voor die expositie.
Ook daar zit veel aan vast, maar gelukkig schieten wij goed samen op met
ons drieen, en gaat alles eenswillig.
Hart. gegr.

R.
Schrijfnu eens wat je gezegd hebt, ''naarheid!'' zou een bakvisch zeggen.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. ''John Galsworthy'', NRC, 24 oktober 1922, waaruit: 'Prof.Dr J. Huizinga dankte
in een keurige rede den heer Galsworthy voor zijn voordracht en kenschetste diens
werk, dat voor hem een zoo groote aantrekkelijkheid heeft. Hoe weinig tijd de hoogleeraar ook geven mag aan romanlectuur, wanneer hem een boek van Galsworthy in
handen komt, leest hij het dadelijk.'

422

[ 434]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
30 oktober 1922
Beste Han.
Erg aardig van je dat je de moeite nam om je speech tot Galsworthy samen
te vatten. Alleraardigst wat je over den epicureer en den stoicus gezegd hebt,
en uitstekend je eind dat je toch wel gezegd zult hebben, over zijn ''hidden
wisdom''. Wat je van mij aanhaalt, inderdaad ik herken 't, wat een memorie
hebt je toch, dat treft mij al sterker naarmate mijn memorie meer en meer op
een zeef gaat lijken.
Vrijdag gaan wij hier weg, ik ga dan in Bloemendaal logeeren om daar de
boel 's morgens op te porren, zoodat wij er 15 Nov. in kunnen, en 's middags
de tentoonstelling te verzorgen in A'dam. Herrie dus ad libitum. Jet gaat,
(maar houdt dit voor je want zij wil 't niet weten) nog wat uitrusten, dat hebben van der Hoeven en ik bekokstoofd. Zij heeft 't noodig en ziet er niet
goed uit, en ik heb veel liever dat zij maar pas in Bloemendaal komt, als de
boel daar een beetje op orde is en de kachels staan.
Zij heeft weer veel tweestrijd gehad omdat zij uit Moscou opgecommandeerd werd onverwijld daar heen te komen voor een internationaal congres.
Sedert honderde joden een ''living'' uit de politiek slaan, moet er wel gecongresseerd worden, twee internationale congressen in een jaar. 't Zijn lekkere
jongens, ik geloof dat er geen sfeer is zoo kwaadaardig steriel als de politiek.
Voor Jet kwam de tweestrijd omdat zij 't als desertie beschouwt niet te komen, en 't physiek niet aan kan. 't Was moeilijk voor haar, en daar zij den
medicus noodig had voor een verklaring, leek 't ons 't beste 't nu maar even
verder door te zetten. Dit is alles onder ons gezegd en gebleven.
Ik las nog in Spengler. Veel ervan kan ik niet geintresseerder volgen als de
vreemdelingen den gids in een museum volgen, ik weet daarvoor te weinig
en ben zelfs geen eens begeerig die dingen te weten. Maar veel lees ik met
echte bewondering. Toch voel ik soms de twijfel of 't geestelijk gesproken
wel toelaatbaar is, 't is prachtig, als de oogen van sommige vrouwen, maar zij
misbruiken ze toch, als ze er, excusez, mede gijlen.
Wat schrijft Dre millioenen marken bij elkaar, ik gun 't hem graag, maar
lees lang niet alles. Die tentoonstelling zal denk ik 8 of 9 openen. Ik vraag je
niet voor de opening, die soort invitaties zijn encombrant, en ik vind 't veel
aardiger als je 't eens ziet op jou tijd. En op zoo'n dag hebt je niets aan elkaar. 't Huis zal in Bloemendaal aardig worden. Zoo'n oud huis is toch gezellig.
Hartelijk gegr.
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 435]
Jan Romein (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
5 november 1922

Zeer geachte professor,
Uw carte heb ik in dank ontvangen. Ik wil heel graag eens met U kamen
praten, maar ik vrees, dat het onderhoud onvruchtbaar zou zijn, wanneer ik
niet van te voren allerlei plannen en mogelijkheden nog eens rijpelijk heb
overwogen. Ik heb nu wel heel braaf mijn examen gedaan, maar alles bij elkaar weet ik er toch niet bijster veel vanaf en ik ben er verre van zoo aanstonds als een onderwerp bij mij op komt te beseffen wat er aan vastzit.
Zoo ook het geval Burke. 1 Ik was hem tegengekomen bij het ontstaan van
de ''romantische methode'' - al was het gewraakte overzicht te beknopt om
hem te noemen en nu vertelde Suys me, dat U er op college over gesproken
hadt, en gezegd, dat het de moeite waard zou zijn zijn ''Reflexions'' te analy·
seeren. Ik heb ze toen eens heelemaal gelezen, maar zooals gezegd, mijn on·
ervarenheid belet me het onderwerp aanstonds te peilen.
Ik krijg de indruk van een heel intelligente, maar tamelijk vlakke persoonlijkheid, die spreekt uit naam van de Engelsehe ''commonsense'' en van zijn
!ersehe afkomst genoeg temperament heeft overgehouden om dat te doen
met overredingskracht en overtuiging. Maar wat het onderwerp pas interessant zou maken, dunkt me, is de inhoud van die common sense op dat tijd·
stip - en wat weet ik van het Engeland uit die tijd? Een bitter schijntje, niets.
Niet veel meer althans dan een vage notie van ''rotten boroughs'' en iets meer
van de ''jenny'' en wat er aan vastzit. En daar sta ik dan weer, hulpeloos als
een boertje op de Dam. En zoo is het niet alleen hier mee, maar letterlijk met
alles. Al blijft U dan aan mijn ''incorrectheid'' gelooven, gelooft U in elk geval niet, dat ze voortspruit uit een Kalff-sch gevoel van eigenwaarde. Ik zou
niets liever dan leiding krijgen, in mijn vak, zoolang ik daarin nog niet op eigen beenen kan staan. Vindt U het goed dat ik mijn bezoek dus nog wat uit·
stel? Voor November voorbij is ben ik in elk geval bij U geweest.
Beste groeten
Uwdw.

*

Doorslag: Amsterdam, IISG.
1. Edmund Burke (1729-1797), Engels staatsman en politiek denker, schrijver van
o.a. Reflections on the revolution in France (1790).

[ 436]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
7 november 1922

Amice,
Het verheugt mij, dat ge den moed niet laat zinken; het is inderdaad een
heidensche toer om met een dissertatie aan den gang te komen; ik kan mij Uw
gevoel van hulpeloosheid zoo goed voorstellen, maar ge zijt te zwartgallig.

Wat Burke betreft, vrees ik, dat Suys meer heeft gehoord dan ik bedoeld
heb. Aan een analyseeren van de Reflections als onderwerp voor een dissertatie dacht ik althans niet, en ik weet niet, of ik het U zou durven aanbevelen. Ik blijf Uw geval in gedachte houden; als ge zelf ook blijft uitkijken,
kunnen wij misschien, als ge hier komt, tot een resultaat geraken. Ge kondigt mij uw bezoek wel tijdig aan? want ik ben veel bezet.
Met vr. groet, ook aan Uw Vrouw,
Gaarne de Uwe,
J. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, IISG.

[ 437]
Gabriel Hanotaux (Parijs) aan Johan Huizinga*
14 november 1922
Cher Monsieur,
Malgre les apparences, je n'ai pas perdu trop de temps pour la tache que
vous avez bien voulu me confier: j'ai voulu, d'abord, avoir le sentiment de
M. L. Gillet, 1 me mefiant un peu du mien, et voulant commencer a creer
une opinion favorable. Il m'a ecrit une lettre tres satisfaisante pour vous et
pour le merite singulier de votre ouvrage. Mais il etait d'accord avec moi
pour penser que la traduction presentait encore des longueurs et des lourdeurs qui risqueraient de rebuter le public fran9ais.
Je me suis donc mis au travail d'emendage doublement indispensable car il
fallait artiver a restreindre l'ouvrage en un volume. Cela m'a occupe depuis
mon retour de la campagne ou. j'ai ete assez souffrant apres les fatigues de
Geneve; 2 et je n'ai pas fini!
Rentre a Paris, il y a quinze jours, je me suis mis en quete d'un editeur; car
nous devons partir pour le midi le Ier decembre. Cela n'a pas ete des plus facile. Car Paris et le commerce de la librairie souffrent de la speculation sur le
change. Personne n'ose plus s'engager alors qu'il y avait, ces temps derniers,
une reprise sensible des affaires. Apres plusieurs echecs, je me suis entendu
avec la maison Champion. L'editeur fait, d'abord, deux reserves: c'est 1° que
j'acheverai la correction en restreignant l'ouvrage a un seul volume, et 2°
que ce volume ne paraitra que l'annee prochaine. Car, il est engage au dela
de ses forces en ce moment. Le livre paraitra dans sa bibliotheque du XVe-siecle, c'est a dire en tres bonne compagnie et il sera soutenu par l'ensemble de
la Collection. J'ai accepte toutes ces conditions, sans aucune objection, sinon
nous ne trouverons rien. Je reglerai apart ce que vous pourrez obtenir comme droit d'auteur. Mais, ce sera peu de chose. Je suis bien content, je vous
assure, d'avoir un mot qui etablit cet accord de principe, si vous y consentez.
Je attends donc une reponse sur ces differents points, en vous priant de
m'autoriser a faire pour le mieux. Je terminerai le travail de correction et je
livrerai le manuscrit ii Champion d'ici quelques semaines.
425

Veuillez agreer, eher Monsieur, l'assurance de mes sentiments !es meilleurs,
G. Hanotaux
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

r. Louis Gillet (1876-1943), Frans kunsthistoricus, schreef o.a. Les Primit1fs franfais
(1903) en nam in Hanotaux' Histoire de la nation franfaise het deel Histoire des arts
(1921) voor zijn rekening.
2. De vergaderingen van de Volkenbond.

[ 438]
Andre }olles aan Johan Huizinga*
14 november 1922
Beste vriend
ik heb gewacht met schrijven tot ik het ''humanistenbriefje'' 1 weer terug
had - men wordt sentimenteel in de dagen, die men hier beleeft en een kleine vriendelijkheid uit het buitenland, een klein geurtje van Engelsehe beschaving heeft soms iets buitengewoon troostends, zoodat ik een kleine neiging heb te zeggen ''God bless him'' - Groet en dank hem in ieder geval,
wanneer je hem schrijft.
Je artikel over de Akademie2 heb ik met genoegen gelezen (er staat een
drukfoutje op pag. 2: de Crusca is niet 1587 maar 1582 gesticht) er zit iets
zeer leerrijks in zulke ontwikkelingen en het is een even nuttig als vermakelijk werk, wat wij ''stijl'' noemen aan andere dingen dan kunstwerken te observeeren. De ltaliaansche akademies zijn hiervoor een passend object - ook
buiten Italie: Renaissance(?) Humanisme, 16e eeuw, stile Richelieu, stile
Louis XIV ... tot Verlichting en Empire toe, ze maken eigenlijk alles mee. Ik
was juist in die dagen met Perrault bezig - ik ben het trouwens nog, want
mijn artikel gaat langzaam - en zag de Fransche Academie op haar grondvesten waggelen, toen de man, die de Querelle des Anciens et des Modernes begon, den nieuwen stijl bracht, zonder het zelfte weten.
Ik wou dat je hier waart - ik heb een ''seminar'' over Noord- en Zuid Nederlandsche steden in de 14e en 15e eeuw - en ik weet er veel te weinig van
af, ik vecht tegen de materie en blijf er in steken, en ik heb niemand om er
over te praten - een gevoel van pijnlijke onzekerheid. Aan den anderen kant
is die wensch ver van vriendschappelijk, want ''hier zijn'' is alles behalve een
pretje: dit afschuwelijke in de diepte glijden van een volk heeft iets van een
nachtmerrie.
Heb je Stadelmann 113 gelezen? Je zoudt mij genoegen doen mij even te
vertellen hoe je daarover denkt; ik zie de zwakheden van zulke stukjes natuurlijk wel in, maar voel tevens behoefte tegen methodes, waarmee wij niet
veel meer kunnen uitrichten nu en dan een beetje te vechten.
Colenbrander schreef mij of ik van tijd tot tijd wou meedoen aan de ''Bibliographie''4 - ik antwoordde van ja, maar dat ik liever niet over levende
dichters wou schrijven. Ik heb geen lust mijn neus in de Nederlandsche let426

terkunde van den dag te steken; zoo zeer ik de noodzakelijkheid van een goed
georganiseerde letterkundige kritiek inzie, zoo wenschelijk ik het zou vinden, dat juist de Gids die taak op zieh neemt - ik heb te weinig voeling met
het publiek en met de dichters, om dit van uit de verte te kunnen doen. Het
zou dunkt mij zeer ernstig en zeer principieel moeten aangepakt worden, en
die het begint, moet er op rekenen, dat een paar jaar kan duren eer men zijn
stem hoort of iets van zijn invloed bespeurt. Ik heb, toen je laatst over het
stuk van NyhoffS schreeft, nog eens over het geval nagedacht: ik sta niet op
het standpunt, dat het sop de kool niet waard is; ik ben van meening dat een
6
figuur als Brunetiere (natuurlijk heel anders!) in Nederland veel goed zou
kunnen doen; ik geloof, dat ik ook wel ongeveer weet hoe men het zaakje zou
kunnen klaren - maar ik ben op het oogenblik niet in staat dit baantje te aanvaarden. En dus ... blijf ik bij de litteratuurgeschiedenis en bij de kunst van
het dooden.
Thuis gaat het goed. Jeltje was een paar dagen hier en laat je groeten - ook
de kinderen
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. De correspondentie via Huizinga met P.S. Allen, verg. Andre Jolles aan Huizin•
•
ga, 25 JUnl 1922.
2. ''Van lnstituut tot Akademie'', lezing door Huizinga gehouden in de algemene
vergadering van de Koninklijke Akademie, 25 maart 1922, Jaarboek der Koninklijke
Akademie van Wetenschappen 1921-1922 (Amsterdam 1923), 195-224 (V.W. VIII, 426449). Jolles' verbetering van de 'drukfout' van 1587 in 1582 is in de herdruk van het
artikel in J. Huizinga, Tien studiiJn (Haarlem 1926), 126-155 niet overgenomen.
3. Andre Jolles, ''Het Stadelmann-genootschap ende verschijning'', NRC 4 november 1922. Carl Stadelmann was een bediende van Goethe.
4. Een gelijknamige boekenrubriek in De Gids, waarvoor Jolles een paar stukjes zou
schrijven.
5. Verg. Andre Jolles aan Huizinga, 13 september 1922.
6. Ferdinand Brunetiere (1849-1906), Frans literatuurhistoricus en criticus.

[ 439]
Johan Huizinga (Leiden) aan S.H. de Roos*
15 november 1922
Hooggeachte Heer,
Het zal mij bijzonder aangenaam zijn, de voor zooveel jaren schriftelijk begonnen kennismaking weer aan te knoopen, en iets te zien van hetgeen Roland Holst en Pater Kruitwagen 1 mij vertelden. Wilt U eens naar Leiden komen, dan zult U mij zeer welkom zijn, maar misschien is het doeltreffender
en voor U gemakkelijker, als ik eens in Amsterdam op de lettergieterij kom,
wat mij bovendien natuurlijk ook in 't algemeen zou interesseeren. Ik moet
Maandag II December weer in Amsterdam zijn; is er dus van Uw kant geen
haast bij, dan zouden wij voor dien dag een nadere afspraak kunnen treffen.
Maar gelijk gezegd, U zult mij ook hier zeer welkom zijn.
2
Een aardig denkbeeld, een Nederlandsche letter naar Erasmus te noemen.

Inderdaad zit ik midden in Erasmus-studien voor een boekje over hem, dat
in een Amerikaansche serie moet verschijnen.
Met belangstelling wacht ik te zijner tijd Uw nader bericht af.
Geloofmij
Hoogachtend
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Haarlem, Stadsbibliotheek.
.
..
.
r. Pater Bonaventura Kruitwagen (1874-1954), sedert 1899 pr1ester; w1Jdde zieh aan
de geschiedenis van kerk en liturgie en de kennis van het oude boek.
2. De Erasmus Mediaeval van Sjoerd H. de Roos stamt uit 1923 en is een variant van
de Hollandse Mediaeval die hij in 1912 ontwierp. De Nederlandse editie van Huizinga's Erasmus (Haarlem 1924) zou als eerste in deze letter gezet worden.

[ 440]

Johan Huizinga aan Jan Veth*
[7 december 1922 ofkort daarna]
Waardste,
V6or ik aan mijn werk ga eerst terstond een woord aan jou. Je begrijpt dat
ik, als ik van Jakob's vraag 1 iets vermoed had, het hem volstrekt zou hebben
verboden, maar nu hij in de onbevangenheid van zijn kinderlijk hart zoo'n
beroep deed op je vriendschap en je werkkracht, en daarin natuurlijk niet
faalde, want het hart vergist zieh in die dingen niet, - nu voel ik toch eigenlijk noch de behoefte, er hem over te onderhouden, noch om hem bij jou te
verontschuldigen. Maar des te meer om je allerhartelijkst te danken voor dit
nieuw bewijs van een vriendschap, wien geen opoffering te veel is. Wat het
portret zelfbetreft, het is eenvoudig uitstekend. Ik begrijp niet, hoe je zoo de
meest eigenlijke uitdrukking van Dirk's gezicht hebt kunnen terugvinden en
terug geven. En de wijze, waarop het is uitgevoerd, is mij zoo lief: als een
zachte herinnering, zonder de bijzondere trekken van een leeftijd, maar als
een algemeene harmonische weerklank van dat korte bestaan, dat een zoo belangrijk deel van mijn levensgeluk was. Je hebt aan mijn vijftigste verjaardag
een wijding gegeven, die niets anders had kunnen geven. Ik dank je er heel
hartelijk voor! Tot zaterdag,
t.t. H.
* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
r. Jakob had Veth verzocht ter gelegenheid van Huizinga's vijftigste verjaardag op 7
december 1922 een postuum portret van Dirk Huizinga te maken met behulp van foto's.

428

Huizinga in zzj'n studeerkamer te Leiden.

[ 441 l
Johan Huizinga (Leiden) aan Gerard Brom*
r7 december 1922
Zeer Geachte Heer Brom,
Het heeft eenige <lagen geduurd, eer ik er toe kwam, Uw artikel te lezen,
en Uw recensie, die ik in de aflevering reeds vluchtig doorlas, aandachtig te
1
herlezen. Ik ben U met mijn dank voor de toezending thans mijn vrijmoedig oordeel schuldig, en geef U dat te liever om de waardeering, die U aan
mijn ernsten oprechtheid schenkt. Vergun mij, met de recensie te beginnen.
Ik begrijp natuurlijk volkomen, dat mijn werk, van uit een alles overheerschend katholiek geloof gelezen, onmogelijk bevredigen kan, en ik erken de
waarschijnlijkheid, dat te gebrekkige kennis van het katholicisme mij hier en
daar tot positieve fouten leidt. En toch, als ik Uw bezwaren weeg, dan vraag
ik mij af, of ik daarmede nu van katholiek standpunt rechtvaardig gericht
ben.
Al te veel vind ik in Uw betoog doordraven, uit het verband rukken, toeschrijven van strekkingen, welke niet in het geschrevene liggen noch eronder verborgen zijn. En ook: vluchtigheid, overhaasting.
In het geval van het roode en het witte kleed (Uw p. 490) is de onnadenkendheid niet aan mij maar aan U, die in Uw ijver, mij op een fout te betrappen, het uiterst eenvoudige motief, dat mij tot de emendatie noodzaakte,
hebt voorbijgezien; en daar, ik weet niet wat al, op bouwt.
U vergeet op p. 49r, dat mijn titel van ''gedachtenvormen'' spreekt, dat
derhalve het psychologisch moment tot mijn onderwerp zelf hoort, zonder
dat daaruit (evenmin als bij James, dien ik een paar malen citeer) volgt, dat
in het psychologisch moment zieh al mijn belangstelling voor het phenomenon uitput.
U lost een volle lading hagel in mijn richting, en meent mij dan geschoren
te hebben als pragmatist, relativist, scepticus, renaissance vereerder, professoraal estheet, en wat niet al. En intusschen steek ik, als het haasje door den
jagersman gemist, vlak naast U mijn geestelijke oortjes weer op, en zeg stilletjes: och, hij weet niet, hoe dicht ik bij hem sta, al is mijn geloofwoord- en
vormloos, al mist het de hooge en hechte figuratie, die ik hem benijden
moet. - Maakt Uw geloofU dan zoo kortzichtig voor het begrijpen van Uw
medemensch?
Maar, zult U zeggen, - zeg dan ook duidelijker, wat ge belijdt! - Waarop
ik antwoord: dat was mijn thema niet, en bovendien: ik heb een groote
schroom om te spreken van wat mij her diepste is, en zooals ik U al zeide: ik
heb er geen woorden voor. Toch geloof ik, dat U, bij een meer onbevangen
lezing, in mijn werk wel tal van uitingen zoudt hebben gevonden, die niet
van relativisme ende rest spreken. Maar, vergeefhet mij, het is Uw gewone
fout: in Uw ijver gaat Uw pen er met U vandoor.
Er zijn nog tal van bijzondere punten, waarop ik mij gaarne tegen Uw betoog zou verdedigen. Maar ik kan er niet aan denken, het hier alles op schrift
te stellen; het zou bovendien toch te veel ruimte voor elkaar verkeerd begrij430

pen laten. Wanneer U er belang in stelt (wat ik mag aannemen), kom dan, als
U eens in Leiden moet zijn, eens een middag bij mij, en laat ons de zoo aangenaam begonnen persoonlijke kennismaking in een frisch en grondig twistgesprek, aan de band van Uw stuk, voortzetten.
Uw artikel 'Assisi en Rome' 2 heb ik met groote belangstelling gelezen. U
hebt waarschijnlijk maar al te veel reden, om bij het gros der niet-katholieke
Franciscus-bewonderaars de opvatting van Sabatier, al werd zij reeds bijna
twintig jaar geleden ook van geleerd-protestantsche zijde weerlegd (ik denk
aan de studien van Walter Goetz), 3 nog als maatstafte veronderstellen. Met
mijn historisch oordeel sta ik natuurlijk hier volkomen aan Uwe zijde,
Met groet en hoogachting,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Nijmegen, KDC.
1. Gerard Brom, n.a.v. (de tweede druk van) Herfsttij der middeleeuwen, De Beiaard 7
(1922), 489-494.
2. Gerard Brom, ''Assisi en Rome'', De Beiaard 7 (1922), 450-472.
3. Walter Wilhelm Goetz (1867-1958), Duits historicus, hoogleraar te Leipzig 19151933; bestreed de denkbeelden van Sabatier en Thode, die in Franciscus de voornaamste inspirator van de renaissance zagen.

[ 442]
Jan Romein (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
17 december 1922
Geachte professor,
Ik ben nu zoover, dat ik u het een en ander kan mededeelen over mijn be·
vindingen in zake het ''Recueil des Actes du Comite de salut public'' etc.
Erg bemoedigend is ook dit al weer niet. De twee laatste deelen (x en xi),
die ter K.B. aanwezig waren, heb ik grondig, de andere (van iii af, i en ii hebben op andere instellingen dan het C. d. S. P. betrekking) vluchtiger doorgezien. Maar toch niet zoo vluchtig of ik kan wel dit zeggen:
a) van een bepaalde politiek tegenover de arbeiders (en dan nog zijn onder
''ouvriers'' ook de kleine bazen te verstaan) geen sprake is. Ik heb in het geheel 5 a 6 decreten gevonden (onder de overstelpende massa van iedere dag,
6, 7, soms nog meer), die daarop betrekking hebben, en wel in deze zin: dat
zij menschen uit het leger laten terugkomen, die geschikt zijn om opgeleid te
worden tot geweermaker, of dat zij (8 Nov. 93.) een bevel uitvaardigen, dat
de arbeiders werkzaam in de wapen- en munitie-industrie niet en de decadevrije-dag en de Zondag moeten vieren, en ook niet en de revolutionaire en de
oude kerkelijke feestdagen. Een keer voor zoover ik zie wordt er uitvoeriger
over een ''mouvement insurrectionnel'' gesproken, maar het eenige wat
daarvan aan het licht komt is tenslotte niets anders, dan dat de ''chefs'' van
de ateliers, waar dat gebeurd is moeten worden gearresteerd.
b) Van een eigenlijk economische politiek is alleen sprake voor zoover het
de voorziening met levensmiddelen, in de eerste plaats van het leger betreft.
Aangezien nu daarvoor het wel aan ons comite ondergeschikte, maar toch

431

zelfstandig werkzame ''Comite des Subsistances et Approvisionnements'' bestond, brengen deze publicaties ons niet verder. Het was trouwens zoo (betrekkelijk) eenvoudig. Er was maar een ding te doen: de nationale verdediging die indruk krijgt men zeer sterk, ook bij lezing van de ook hier afge·
drukte rapporten van de ''representants en mission''. In die rapporten
schuilt natuurlijk een schat van gegevens, maar uit de aard der zaak, alle
voor de locale Fransche geschiedenis en bijna niets algemeens.
Ik heb nu echter gevraagd om de publicatie te completeeren, en dat zal ook
wel gebeuren (zou trouwens toch gebeurd zijn) maar dat zal minstens werd
me gezegd een maand duren. Het beste lijkt me daarop te wachten, het is
mogelijk dat de latere deelen interessant zijn om er uit te zien, hoe eigenlijk
het comite weer van zijn dictatoriale macht wordt teruggedrongen na den
9den Thermidor 1 (dl. xi ging slechts tot 9 Maart '94). Nu ik toch al zoo lang
gewacht heb, kan het ook nog wel een maand of anderhalf duren. Op de
K.B. sprak ik Zaterdag toevallig Brummel, die goed schijnt op te schieten en
zelfs van nog onuitgegeven papieren sprak. Gelukkig is afgunst een van de
weinige fouten, waarmee mijn ''ik'' niet is behangen.
Beste groeten
Uwdw.
* Doorslag: Amsterdam, IISG.
r. Datum van de val van Robespierre, 27 juli 1794.

[ 443]
J.J. Mangan 1 (Lynn, Massachusetts) aan Johan Huizinga (Leiden)*
18 december 1922
Dear Sir
Fr. B. Kruitwagen ofthe Convent ofFreres Mineurs at Woerden has informed me that you are at work on a new book concerning Erasmus. I have
been en~aged on a similar work for the last six years, and am rejoiced to
know that one of Erasmus' compatriots is soon to give us a new Life. My
reason for writing to you is this, - I desire to learn from you the opinion of
•
Dutch scholars as to the truth or falsity of Erasmus' charges that the Dutch
ofhis day were ''crass, ignorant, and besotted'', or ifhe had any justification
for his constant efforts to deride and öelittle his countrymen. Great as he was
in some ways, you have found out by this time, no doubt, that he had many
defects, one ofwhich was his unfortunate tendency to exaggerate the virtues
of his friends and the faults of those whom he did not like. So I have concluded that such statements as I have just quoted above are colored by his own
feelings and woefully exaggerated.
I enclose a few paragraphs 2 which I have excerpted from my book on this
matter, and would be gratified to have your opinion on them, if it will not
cause you too much trouble.
My work is almost ready for the press, and I am naturally much interested
to see yours, in order to observe how closely we agree or how widely we vary
432

in our estimate ofsuch a difficult character as that ofErasmus. 3
Very respectfully yours
J.J. Mangan

* Origineel: Leiden, UB.
1. John Jos. Mangan (1857-1935), Amerikaans auteur van een orthodox katholieke visie op Erasmus: Lije, character and influence of Desiderius Erasmus of Rotterdam derived from a study of his works and correspondence (2 dln. Londen 1927).
2. ''Comments on the letter ofErasmus to Servatius''.
3. Uit het woord vooraf: 'To Professor J. Huizinga of the University of Leyden I
also desire to express my thanks for his kindness in sending to me an account of the
rather involved relations existing between Brabant and the provinces ofthe Netherlands in the days ofErasmus.'

[ 444]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
20 december 1922

A.
Op Uw briefvalt voorloopig niet veel te antwoorden. Misschien levert het
punt dat ge aan 't slot aanroert, een geschikt onderwerp voor behandeling.
Gaarne tot nader overleg bereid,
Uw dw. J. Huizinga

*

Doorslag: Amsterdam, IISG.

[ 445]
Johan Huizinga aan E.W. Bok*
22 december 1922
Dear Mr. Bok,
I have been giving all my time since last summer to the book on Erasmus,
and on the whole I am getting on rather well, though to make it satisfactory
proves far more difficult than I could have imagined.
I have been able to arrange the matter oftranslation, by finding here an excellent translator; one Mr. F. Hopman, a literary man and a teacher of
English. Dr Barnouw saw a specimen of his translations and approves wholly ofit, so I offered him, according to your letter of22 June, the sum ofhundred and fifty dollars for undertaking this work.
As you supposed the possibility that I might send you the manuscript in
Dutch to be translated overthere, I may reckon tliat the term of March first
mentioned in your letter of 26 May may be somewhat extended if I am to
send you the book ready for printing.
The more time you can give me for accomplishing the work the better it
will be. So if it is the same to you, to have it next summer, please let me
know. In any case I go on doing what I can. Ifl succeed in expressing clearly
what I have in my mind after four months of strenuous work, you may have
433

•

something that will present the subject not in an all too trite way. 1 keep in
view what you told me concerning the reader it is meant for.
Believe me,
Very sinc. yours,
J.H.
P.S. 1 gave an introduction to a Mr. Lionni who is coming to the U.S. to
'
make studies and will deliver it in due time.

* Minuut: Leiden, UB.
[ 446]
Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Middelburg)*
29 december [1922]
Beste Han,
1
Ik dank je wel voor je gelukwensch op mijn verjaardag; ik was blij dat die
er je toe bracht om weer eens een paar woordjes tot mij te richten, en ik zou
het nog veel prettiger gevonden hebben als je je plan hadt ten uitvoer gebracht, en ons was kamen bezoeken. Rik spreekt je nog eens af en toe, maar
ik merk al buitengewoon weinig van je sedert vele maanden, en onze korrespondentie is volkomen ingeslapen. Ik weet wel dat het ook aan mij ligt, en ik
hoop maar, dat je er geen blijk van verminderde hartelijke gevoelens in zult
zien. Wel misschien van een gevoel van tijdelijke anmacht, om allerlei verschillen te overbruggen, nu ik mij vaak onbevredigd voel over mijn werk, en
onvoldaan met den loop der aardsche zaken (over de hemelsche matig ik mij
geen oordeel aan).
Ik hoop, dat de verandering van lucht Elsje goed doet en dat je zelf ook
min of meer van deze eenigzins opgedrongen vakantie geniet. Moge het
nieuwe jaar Erasmus voorspoedig zien voortschrijden tot zijn anglo-ameri·
kaansche bestemming! Maar voor het zoover is, zien wij je toch eens hier? Of
moet hij eerst uit je hoofd en de notities kant en klaar ''op 't papier'' geprojekteerd zijn?
Rik is naar stad; hij vergeet de ex libris niet, maar is ook nog aan andere
dingen bezig.
Veel hartelijke groeten ook voor de kinderen
Jet
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Henriette Roland Holst was op 24 december 1922 drieenvijftig jaar geworden.

434

[ 447]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga (Leiden)*
3 januari 1923
Beste Han.
Allereerst veel goede wenschen voor jullie allen voor 1923, en nog een extra wensch voor je werk.
Hebben jullie 't prettig in Middelburg gehad, wel anders en vreemd nu,
maar de kinderen zullen toch wel erg genoten hebben, met 't mooie weer zoo
onverwacht mooi.
Ik hoorde van Mies E., 1 dat jullie allen nog in Domburg zijn geweest.
Nu nog een openhartige bespreking. Als je in je brief aan Jet niet zoo uitdrukkelijk nog iets over 't beloofde ex libris hadt gezegd, dan had ik 't er,
vrees ik, bij gelaten.
Ik heb nl. den indruk dat je, met alle waardeering voor sommige meer realistische dingen van mij, zooals b.v. die teekening naar Jet, voor de andere
dingen van mij niet zooveel voelt, en daar ik geen kans zie een ex libris naturalistisch te maken, en geen lust heb je zoo'n lastgevend cadeau op je hals te
schuiven zonder de zekerheid dat 't je welkom is, daarom dacht ik er v66r je
brief aan Jet over, de aanloopjes die ik er voor nam, maar in dien staat te laten en ze niet verder te brengen.
Ik stuur je nu een pas gemaakt ex Libris voor Buning, 2 bekijk dat eens en
zeg dan maar eerlijk of zoo iets dergelijks ''would suit you''.
Het verbreken van de omsluiting en het doorbreken van 't vlak, op geometrische grondslag, houdt mij geheel bezig, en alles wat in ofbuiten mij, door
mij voorbereid wordt, steunt daar op. 't Is dus best mogelijk dat dit een stadium is van mijn werk dat je niet aantrekt, en 't zal mij heusch geen druppel
kwaad bloed geven als je dat eerlijk zegt.
Ik ben op den leeftijd gekomen, dat lof noch blaam je al is 't ook maar voor
een centimeter uit je weg kunnen brengen, en je precies den weg gaat die je
gaan moet. Voor mijzelf zie ik in deze compositie, een overwinning, dat 't
maar een paar centimeter groot is, doet er niets toe, - maar wij behoeven er
niet 't zelfde over te denken, en 't zou geen prettig idee zijn als je vele honderden van die dingen in moest plakken, zonder plezier er in.
't Leven is nog herrieachtig - onder ons gezegd en gebleven, ik mis de Buissche Heide nog erg. Maar laat Jet dit maar niet hooren. Maar 't huis is allerliefst en erg prettig. Hoor ik gauw wat je van de Ex Libris vindt. 't Klinkt
wel gek, maar hoe echt gezellig wij 't zullen vinden jou en Elsje hier te zien,
zoo vraag ik nu 't maar tot nä 18 Jan. uit te stellen. Deze week hebben wij
veel bezoek, en de week daarop moet ik twee keer spreken, en nog van huis,
en bezoek. Daarna ben ik weer een schoone lei, klaar voor jullie signatuur.
Hartelijk gegr.
t.t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Marie J.S.L. Drabbe (1875-1956), schilderes en grafica, gehuwd met P.J. Elout
van Soeterwoude.
2. J.W.F. Werumeus Buning (1891-1958), dichter, prozaist en essayist.

435

[ 448]
Johan Huizinga aan zijn mederedacteuren van De Gids*
•
•
4 1anuar1 1923
De uitvoerigheid van onze adviezen bewijst reeds, dat wij hier met een ernstig geval 1 te doen hebben. Wat mij erin interesseert, is niet de kwestie Marsman, maar de l{westie Holst. De medewerking van M. is van den beginne af
een bron van verdrietelijkheid geweest, bovenal voor Holst zelf, die gemeend had, in M. nu den komenden man aan te brengen, dien wij zoo gaarne door zijn bemiddeling inhaalden, - en die toch niet van ganscher harte
M. 's werk prijzen kon. Keer op keer heb ik Holst bewonderd om de royale
wijze, waarop hij eigen gevoelen prijsgaf of op den achtergrond zette. Ik geloof, dat ik zijn standpunt tegenover Marsman's werk volkomen begrijp, al
kan ik het niet deelen.
Het heeft zijn bezwaren, dat onze redactie meer is dan een commissie van
deskundigen, nl. een vriendenkring. Keer op keer worden wij bewust of onbewust geYnfluenceerd door motieven van solidariteit. Ook hier is de verzoeking weer zo groot, om, zooals Veth, geloof ik, doet, te zeggen: Holst wil ze
er graag in hebben, en wij begrijpen, dat hij er heel anders tegenover staat
dan wij, vooruit dus maar. Maar er is een punt, waarop die houding schadelijk wordt: voor het tijdschrift en voor ons zelven. Ik kan in gemoede tot het
opnemen van deze verzen en dit proza niet adviseeren. Ging het buiten mij
om, dan zou ik ze schouderophalend in de aflevering begroeten: nu er mijn
oordeel over wordt gevraagd, mag al mijn genegenheid voor Holst mij niet
weerhouden, om te zeggen: neen.
Ik heb van dit werk een diepen afkeer. Wil men dien gegrond achten in het
onvermogen van den oudere om de jongeren te waardeeren, best: ik wil niets
liever dan mij terugtrekken in de dingen die mij dierbaar zijn, en heb tot verweer in ieder geval nog een enorme reserve van minachting voor het gewild
moderne.
Ik acht deze poezie een schennis. Ben schennis aan het heilige wonder van
de taal, die toch de stam blijft, waar de poezie aan bloeit, een schennis aan
het geheim van het rythme, een schennis aan de verheven realiteit van Bazel
en van Delft, een verloochening van de dichtkunst zelf. Iedereen kan dit maken, het is werkelijk niets, niets, niets. Die z.g. hartstocht is geen cent
waard. Het is niet eens nieuw, made in Germany, ''der Sturm'' tracteert ons
sinds jaar en dag op het genre.
In het proza treft mij, wat mij al eerder in M. hinderde, maar waar ik geen
naam aan wist te geven: het nai:ef pedante. Pedant in den zin van schoolmeesterachtig. Dit zou litteratuur zijn? Komaan!
Ik ben dus tegen beide, en geef mij ten volle rekenschap van de mogelijke
gevolgen van dat advies. Holst zal 1° vragen: maar is dan alles, wat in de
Gids komt, zooveel beter dan dit? - Neen, maar het pretendeert minder.
Holst zou 2 ° kunnen zeggen: als de meerderheid der redactie mij hierin desavoueert, is er voor mij geen plaats meer in de Gids. Dat zou ik allernoodlottigst vinden, en als het op mijn stem hing, zou ik terstond bereid zijn, zelf er-

uit te gaan. Maar ik kan er rr1ijn gevoelen niet om veranderen.
Het eenige wat n1ij hoop geeft, dat H. zoo ver niet zal gaan, is het feit, dat
zijn eigen brief zoo duidelijk toont, dat hij het in het diepst van zijn ziel met
mij eens is. En daarom zou ik Holst willen smeeken: laat U toch niet langer
door dezen would-be poeet in de luren leggen! Zie toch in, dat dit alles in
den grond volkomen onbeduidend is, een puistje van de kwade sappen van
het moderne leven. Dat het wezenlijk en innerlijk vlak bij de bioscoop staat:
de vervloekte uiterlijkheid gepaard aan dikdoenerij. Het leven ende wereld
gaan hun geweldige gang zonder van deze litteratuur meer te ondervinden
dan een olifant van een vlooiensteek. Het hoopje dat deze afgoden dient, is
nietig, niet alleen naar getal. Laat ons toch den moed hebben, om ouder·
wetsch te zijn, en dit soort werk hooghartig te negeeren.
Ik zou willen, dat C. de heele correspondentie nogmaals rond zond, en dat
eerst op de vergadering een beslissing worde genomen.

H.

*

Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief.
r. Inzending van H. Marsman voor De Gids van vier gedichten onder de titel ''Seinen'': ''Stralsund bij nacht'', ''Bazel", ''Scheveningen'', ''Delft''. Alleen ''Stralsund
bij nacht'' en ''Bazel'' werden geplaatst in het meinummer van De Gids 87 (1923) II,
208-209. Tevens betrof het een inzending van Marsman van een prozastuk ''Over
Georg Heym'', dat niet in De Gids verscheen.

[ 449]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
4 januari 1923
Beste vriend
Vanmorgen kwam de Gids - alweer bedankt voor je moeite. Van de weer·
omstuit lees ik iederen avond bij wijze van ''kleintje koffie'' een bladzij of
1
wat van Tilli's vertaling en schiet er nu goed mee op. Verreweg het moei·
lijkste zijn de namen van de hoofdstukken. Je weet, dat ik het er van den be·
ginne af aan niet heelemaal mee eens was, omdat het samenvattingen zijn„
waarin ieder woord een bizondere beteekenis heeft, die men eigenlijk pas
goed begrepen heeft, wanneer men het hoofdstuk gelezen heeft. Dat wordt
in het Duitsch nog erger .
.Nlorgenstern - dien ik dit keer mee breng om er je familie 's avonds op te
trakteeren - noemt een gedieht: ''Das Nasobem''. 2 Wat drommel, denken de
lezers, is dat nu? en gaan aan het lezen:
Auf seinen Nasen schreitet
Einher das Nasobem
Von seinem Kind begleitet Es steht noch nicht in Brehm,
Es steht noch nicht in Meyer,
Und auch in Brockhaus nicht„
Es trat aus meiner Leier

437

Zum ersten Mal ans Licht.
Auf seinen Nasen schreitet,
Wie schon gesagt, seitdem,
Von seinem Kind begleitet
Einher das Nasobem Er is, wanneer Tilli schrijft: ''Die Gestaltung alles Heiligen'' of ''Die Verbildlichung alles Heiligen'' - ofzelfs, wat nog het beste is, ''Die bildliche Gestaltung alles Heiligen'' in al die uitdrukkingen iets, wat mij aan het Nasobem herinnert, het bestaat eigenlijk alles niet: es trat aus meiner Leier zum
ersten Mal ans Licht. Je begrijpt wat ik meen, het zijn vertalingen, misschien
goede vertalingen van iets, wat er in het Hollandsch staat, maar ik ben niet
zoo heel zeker, dat men er in het Duitsch op den eersten blik een begrip mee
verbindt. Aan het eind van het hoofdstuk zou men kunnen schrijven: ''man
könnte dies alles als: die bildliche Gestaltung alles Heiligen, zusammenfassen'' - maar als Titel denkt men, als ik mij niet vergis, om te beginnen: Wat
drommel, is dat? In een ouden roman zou men zeggen: Wie alles Heilige
bildlich gestaltet wurde - en dat komt er misschien het dichtste bij, maar
klinkt nu weer geaffecteerd. Hemeltje lief, wat staan de talen toch ver van elkaar afl Prijsvraag: hoe vertaal ik een Papua in het Indogermaansch? of: hoe
zou een Hottentot er uitzien, wanneer hij een Haarlemmer was?
Het Januarinummer las ik met genoegen: de Meester 3 is toch wel veel beter dan die andere feuilletonschrijvers; Dr. Jaeger4 is op zieh zelf alleraar5
digst, maar zou de zaak geestiger moeten voordragen; Veth over zijn com·
pagnon beviel mij. Jammer, dat zijn ''aanteekening'' ongekorrigeerd was daardoor kwam ook al weer ''aus seiner Leier zum ersten Male'' koning Mykenios ''ans Licht'' - weliswaar krijgt daardoor de samenhang van Egypte en
Mykene iets begrijpelijks, maar het gestolen lijk van Men-ke-re is aan het
zoeken gegaan naar zijn verdronken sarcophaag om er zieh in te kunnen omdraaien. Intusschen hoop ik, dat de oorlogsbijl tusschen Veth en mij bij een
of andere gelegenheid eens zal kunnen begraven worden - ik houd toch eigenlijk veel van hem.
Over mijn komen een volgende keer - einde Maart zou heel best gaan en
bij gesprekken over muziekgeschiedenis zal ik mijn beste beentje voor zetten.
Hartelijke groeten
je vriend
A.J.
Greshoffheb ik geschreven. 6

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Jolles had op 6 december 1922 de ontvangst van het manuscript van de Duitse vertaling van Herfsttij der middeleeuwen aan Huizinga bevestigd.
2. Christian Morgenstern (1871-1914), Duits dichter, vooral bekend door zijn Galgenlieder, waarvan ook het gedieht ''Das Nasobem'' deel uitmaakt.
3. J. de Meester, ''Van haar luister beroofd'', een roman die vanafhet januarinummer als feuilleton in De Gids 87 (1923) verscheen.
4. F.M. Jaeger (1857-1945), hoogleraar scheikunde te Groningen 1908-1943, ''Over
stabiliteit in natuur en samenleving'', De Gids 87 (1923) 1, 103-135.

5. Jan Veth, ''Samuel Muller'', De Gids 87 (1923) I, 173-179.
6. Jan Greshoffhad Andre }olles via Huizinga schriftelijk benaderd voor een heruitgave in de zgn. Palladium-reeks van Jolles' ''Idylle'', De Beweging 9 (1913) I, 33-51.
Het stuk zou inderdaad in deze reeks verschijnen (Arnhem 1924).

[ 450]
Jan Veth (Bussum) aan Johan Huizinga*
•
•
10 Januar1 1923
Waardste,
Tegen den brief aan den Minister 1 heb ik wel eenig bezwaar. Gezien de
omstandigheid, dat verscheiden museumdirecteuren met eenigszins scheele
oogen zien, hoe er enkelen hunner in de museumcommissie zitten, van welke zij dan vreezen, dat die voor hun eigen belangen meer gehoor vinden bij
de Regeering dan de niet-zittinghebbenden, - gezien die omstandigheid,
moeten wij er zeer mee oppassen, de Commissie niet de woordvoerder van
onzer leden belangen ofpersoonlijke inzichten te doen zijn. Maar we hebben
hier misschien met een grensgeval te maken, en ik acht mijn bezwaar in casu
dus niet overwegend. De laatste zinsnede van de missieve is uitstekend.
Ik ben blij dat je het stukje over Muller 2 goed vindt. Het was werkelijk een
heel moeilijke opgaaf, die ik mezelf er mee gesteld had. Bijna kan ik zeggen
dat ik hem te zeer van nabij en en neglige gekend heb.
Dit stukje corrigeerde ik gelukkig zelf. Dat over Jan van Hout3 liet ik over
aan Colenbrander. Ja, de drukfouten zijn nogal mal. Que faire!
Ik heb twee keer beproefd Degener in het museum te spreken, maar in beide gevallen was hij ''op reis''.
Pa Moquette4 heb ik bij gelegenheid graag naar Bussum geretourneerd.
Over Marsman ben ik het met jelui blijkbaar niet geheel eens. <;a passera,
deze poezie, - maar er is poezie in: en we moeten in dit geval een beetje achter Holst 5 gaan staan. We hebben hem uit vrije beweging in de redactie gevraagd en mogen zijn positie nu niet te moeilijk maken. Een breuk zou fataal
••

ZlJil.

Loop, als je kunt, eens bij Mevrouw Kuenen binnen. Het senaatsportret
van haar man hangt nu voorloopig bij haar. Ik heb het, nadat je het bij mij
zag, nog heelemaal weer overgeschilderd.
Hartelijke groeten yours
Jan Veth

*
I.

2.

3.
4.

5.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Aan de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, J.Th. de Visser.
Jan Veth, ''Samuel Muller''.
J. V[eth], ''De Aanteekeningen van Jan van Hout'', De Gids 87 (1923) I, 180-184.
Mogelijk kopij voor De Gids die niet geplaatst werd.
A. Roland Holst.

439

[ 451]
Johan Huizinga (Leiden) aan Gabriel Hanotaux*
11 januari 1923
Cher Monsieur,
Je viens de recevoir de la part de M. Champion un message dont il a charge un de mes collegues qui venait le voir a Paris. 11 parait que M. Champion
croit que les corrections que vous avez bien voulu faire dans mon manuscrit
ne soient pas encore completes. Il a desire mon intercession aupres de vous
pour vous prier de le mettre en etat de commencer l'impression; du moins
c'est ce que j'ai compris par le rapport de mon collegue.
J'ose a peine vous incommoder pour satisfaire a ce souhait de M. Champion. S'il se trompe et si vous avez deja acheve la correction vous voudrez
bien le lui faire remarquer et enlever cet obstacle.
Je suis desole de vous causer tant de peine par l'ouvrage auquel vous avez
porte un interet si precieux pour moi, et jene puis qu'esperer que le resultat
final ne de'roive pas trop vos bienveillantes intentions.
V euillez croire, eher Monsieur, a mes meilleurs sentiments de haute consideration et de devouement.
J. Huizinga

*

Origineel: Le Mans, M. Gerald Hanotaux.

[ 452]
Gabriel Hanotaux (Cap Martin, Alpes Maritimes) aan Johan Huizinga*
19 januari 1923
Cher Monsieur,
Quand j'ai quitte Paris, M. Champion m'a dit qu'il ne pouvait pas publier
votre volume, cette annee: je crois vous l'avoir ecrit. 11 imprime, d'ailleurs,
pour moi un ouvrage qui va avec une extreme lenteur.
J'avais deja corrige a peu pres le tiers du manuscrit; mais n'ayant pu
l'achever avant mon depart pour le midi en decembre, je l'ai laisse a M.
Champion, puisqu'il ne comptait pas le mettre sous presse avant l'ete. A-t-il
change d'avis? 11 ne m'en a pas informe. Je le verrai a Paris vers le 15 fevrier,
et je ferai le possible pour hater la publication. Je vous assure qu'un retard
quelconque ne dependra pas de moi; car je veille a ,,otre interet autant qu'au
mien et je le fais passer en avant, si je puis.
Veuillez agreer, eher Monsieur, l'assurance de mes sentiments les meilleurs.
G. Hanotaux

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

440

[ 453]
Andre }olles aan Johan Huizinga*
[v66r 23 januari 1923]
Beste vriend
- hierbij alweer een proef, die ik voor de zekerheid aan jouw adres stuur,
daar het mij spijten zou wanneer in dit betoog, dat er toch al een beetje
Duitsch uitziet, al te veel Germanismen bleven staan ... helaas, ik heb gehoord, dat iemand met een ''gebrekkig ontwikkeld taalgevoel'' ook niet ''de
man voor fijn psychologische conclusien'' 1 kan zijn! - me miserum Overigens las ik je stukje met instemming, daar ik mij allang voor de psychologie van de hyperkritiek interesseer; het is een heel onschuldige vorm
van sadisme - zij berusten beide op een gebrek aan beeldende phantasie, dat
de patienten innerlijk onzeker maakt, daarom vervangt de eene erotisch geluk door pijn, en de andere rustige wetenschappelijke overtuiging, door vernielzucht. Bovendien zijn ze allebei aanstekelijk.
Buitengewoon vermakelijk is die geschiedenis van het zegel - vriend Vogelsang moet zijn scholieren eerst eens leeren kijken. - Van 10-24 Maart past
mij uitstekend. Als er maar geen wereldhistorische beletselen tusschen kernen: de toestand is alles behalve geruststellend.
Heel hartelijke groeten
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Citaten uit J. Huizinga, ''Noodwendig vertoog'', n.a.v. C.D.J. Brandt, Bijärage tot
de kritiek van Hollandsche stadsrechten der XII!e eeuw (Utrecht 1922), Bi,jdragen voor
Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, 5de reeks, X (1923) 1-12 (V.W. II, 22-34;
de citaten op p. 33).

[ 454]
Johan Huizinga (Leiden) aan Andre }olles (Leipzig)*
•
•
23 Januar1 1923
B.A.
Ik heb maar een paar minime germanismen gevonden, maar kan Tiepolo
als tijdgenoot van R. en R. 1 erdoor? Men zal er over vallen, omdat je uitdrukkelijk het midden der 17e eeuw noemt, terwijl hij eerst 1696 geboren is.
Ik vraag een revisie en houd het nog een paar dagen open. Wil je 't nog veranderen, bericht het mij dan terstond.
Groeten!
t.t. H.
Ued. een gebrekkig ontwikkeld taalgevoel? Komaan!

*
1.

Origineel: Leiden, J. Vellekoop.
Rubens en Rembrandt.

441

[ 455]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
25 januari 1923 (poststempel)
Goed, dat je mij gewaarschuwd hebt - wat een stomme vergissing! er stond
eerst Caravaggio, maar hij beviel mij niet als compere van Rubens en Rembrandt en toen ging ik aan het veranderen en <lacht eerst aan Murillo en toen
aan Tiepolo, die in mijn herinnering wel later, maar toch niet zoo laat was kortom raakte aan het dazen en bij de korrektie vergat ik het. Laten wij er nu
maar weer ''Caravaggio'' en ''Romein'' van maken, dat is misschien nog het
beste, ofwanneer je een ander heer te binnen schiet, ben ik je ook dankbaar.
In ieder geval verbeter als je blieft die malligheid.
Hartelijke groeten
t.t. A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 456]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
4 februari 1923
Beste Han.
Ik moet je toch nog eens schrijven hoe blij wij met de prachtige vaas van je
zijn, 't is een genot het ding in je hand te nemen en het te betasten, en het runenschrift te ontcijferen. Dat dit moois van jou komt, maakt 't natuurlijk
dubbel prettig en waardevol.
Ik <lacht over ons gesprek over Jan Veth nog eens na, en wil tot mijn verdediging dit nog zeggen; dat als ik wel eens bits mij uitlaat over hem, dit voor
een deel komt uit teleurstelling gemengd met een beetje verdriet, dat hij zoo
anders geworden is (in sommige essentieele dingen althans) dan ik mij voorgesteld had, toen ik hem jong zijnde, zoo onverdeeld en warm genegen was.
Maar wij zullen 't er nooit meer over hebben, dat lijkt mij ook beter, want 't
dient voor niets en brengt alleen een gevoel van onvrede. Vanmiddag kwamen Ina Santhagens en Jany ineens hier, zoodat wij onverwacht een allerge·
zelligst theeuurtje hadden. Ik ben ineens sedert een dag of drie uit een de·
pressie gekropen die mij zeker zes weken lang echt gemarteld heeft. Ik weet
nu wel hoe 't komt. Ik kan niet tegen verandering, ik merkte 't hier toen ik 't
plezier had van 't huis in te richten, maar toen dat voorbij was, werd 't mij,
of alles dom, onnoodig en gek was, en ikzelf 't domste en gekste en onnoo·
digste van alles. Op een goeden morgen loopt die zwarte kat uit je weg, even
onmerkbaar als zij kwam. Jammer dat ik er verleden maandag nog in zat, of
•• •

•

•

ZlJ 1n ffilJ,

Hart. gegr.

R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

442

[ 457]
Johan Huizinga (Leiden) aan uitgeverij Edouard Champion (Parijs)*
7 februari 1923
Cher Monsieur,
Bien que je ne me fais pas d'illusion sur le merite de mon ouvrage, je
m'etonne un peu des extremes difficultes que rencontre l'edition fran9aise,
malgre le patronage si effectif de M. Hanotaux, surtout quand je compare
mes relations avec l'editeur de Munich qui publiera la traduction (integrale)
du livre en allemand, et avec l'editeur americain qui m'a demande une Vie
d'Erasme.
La traduction fran9aise m'a coute deja 600 florins pour la remuneration de
mon premier correcteur fran9ais et pour la copie dactylographiee, sans parler des sept mois de travail que j'y ai donnes. Je suis pret a renoncer a tout
payement de mon droit d'auteur. Mais c'est la tout ce que je pourrai faire
pour la reussite du livre. Comme je vous ai ecrit, il n'y a pas de raison pour
supposer que le public hollandais achete la traduction abregee d'un livre que
tout le monde ici connait dans sa forme originale. Le gouvernement, dans les
circonstances actuelles, a cesse depuis longtemps les souscriptions pareilles;
outre cela ma position ne me permet pas de solliciter des subventions de ce
genre pour un ouvrage personnel.
Si !es risques sont trop grands, il vaudra mieux abandonner le projet de
l'edition. Cela me serait une deception tres grave, et surtout il me serait infiniment penible que M. Hanotaux se fut donne tant de peines sans resultat.
Croyez, eher Monsieur, a l'expression de mes sentiments tres distingues et
tres devoues.
J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Brief niet verzonden, verg. Huizinga aan G.
Hanotaux, II februari 1923.

[ 458]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.S. Allen (Oxford)*
9 februari 1923
Dear Mr. Allen,
How delightful that we may now look forward to seeing you both in your
own surroundings and enjoying your kind hospitality! During two days or
four? perhaps it will be three; we shall be very happy to give to Oxford all
the time we can spare.
As for talking about Erasmus, I should have plenty of matter for a fortnight. But please do not set too great expectations on my little book. I was
asked 250 pages for the general reader, and I had to do, as Erasmus used to
say, the work of seven years in six months, 1 only that I have not his enormous energy, intelligence and capacity to bring my work to so good an end. I
cannot offer the results of personal researches and shall have to rob you im-

443

pudently. Will you allow me to dedicate the book to Mrs. Allen and you?
That would, next ofbeing a heartfelt wish ofmine, give me an excellent opportunity for trying an Erasmian preface to strike the tune of the whole
thing.
N ow I should nearly have forgotten to write about the time of our coming.
We can as well come from rr or 12 April till 13 or 14 as from 7-9. Not later,
because my term begins again on the r6th. Of course if the visit you expect
hinders you from having us, we must not in the least intrude upon your hospitality, even if it should cause an indefinite delay of our visit.
Retha is quite well again and the boys are as well as they ever were.
With kindest regards from all ofus,
Y ours sincerely
J. Huizinga

*

Origineel: Oxford, Bodleian Library.
I. Verg. J. Huizinga, V.W. VI, 123 met de varianten van Erasmus op deze uitspraak.

[ 459]
Johan Huizinga (Leiden) aan Gabriel Hanotaux*
II februari 1923
Cher Monsieur,
M. Champion m'a pose quelques questions concernant les frais de l'edition de mon livre. J'avais dejä ecrit une reponse, lorsque je me suis ravise
qu'il valait mieux ne pas confondre les pourparlers que vous avez entames
avec lui, par une correspondence independante de ma part.
Je vous prie donc, quoique desole de vous causer tant d'ennuis, de bien
vouloir lire les deux lettres de M. Champion et ma reponse projetee mais
non pas envoyee, et en traiter avec lui, selon votre opinion dans l'entretien
que vous vous proposiez vers le 15 fevrier.
C'est surtout parce que c'est vous qui avez le mot de M. Champion etablissant l'accord de principe, que je ne voudrais pas risquer de compromettre cet accord.
Je me demande parfois, si toutes les difficultes et besognes qu' entra1ne votre initiative si genereuse ne demandent pas trop de votre temps precieux.
Au cas qu'il en serait ainsi, ou que les difficultes deviendraient encore plus
embarrassantes, je vous prie instamment de me le dire. Je me resignerai plutöt a voir abandonne le projet si eher de cette edition que d'avoir le senti·
ment que vous vous soyez charge d'un embarras tres genant pour ma cause.
Veuillez croire, eher Monsieur, ä mes sentiments tres sinceres de haute
consideration et de devouement.
J. Huizinga

*

Origineel: Le Mans, M. Gerald Hanotaux.

444

[ 460]
Gabriel Hanotaux (Cap Martin, Alpes Maritimes) aan Johan Huizinga*
18 februari 1923
Cher Monsieur,
Je rentrerai ii Paris le 12 mars et je verrai Champion. Ne vous tourmentez
pas trop. La crise universelle sevit ii Paris plus que nulle part ailleurs en ce
moment, et il faut laisser un peu de loisir aux hommes assez hardis pour entreprendre quelque chose. Champion fera le livre puisqu'il l'a promis: mais
il reflechit aux moyens de l'ecouler. Nous l'aiderons. Tächez de l'aider un
peu. Je vous repete qu'il a un livre ii moi et qu'il traine tant qu'il peut. Nous
sommes habitues ii la patience. C'est comme dans la Rhur. Donc, laissez-moi
nous tirer tous deux d'affaires par quelque bonne conversation que j'aurai
avec Champion ii mon retour. Cela ne m'amuse pas du tout. Et, pour vous
donner l'idee de ce par quoi vous allez encore passer, je parsen Amerique fin
avril. Voilii encore une annee de perdue! Mais, nous ne faisons que cela depuis la guerre.
Croyez, eher monsieur, ii mes sentiments les meilleurs,
G. Hanotaux

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 461]
Andre }olles aan Johan Huizinga*
18 februari 1923

•

Beste vriend daar eenige dingen een beetje haast hebben en het bovendien Zondagmorgen is, beantwoord ik je brief dadelijk.
1°, Wanneer de studenten tusschen 14 en 20 Maart ofdaar omtrent een lezing willen hebben, wil ik er natuurlijk graag een houden. Maar zouden zij
dan niet ongeveer kunnen zeggen waarover, ofuit welk gebied? Zij kennen
mij toch zoo'n beetje - en ik heb van mijn kant zoo weinig besef, waarmee ik
hun een genoegen kan doen of wat zij van mij willen hooren - litteratuur,
kunstgeschiedenis, tooneel ... ? Wanneer ik zoo ongeveer weet, wat zij zoeken, kan ik een bepaald onderwerp aan geven.
2 °, - dit ligt in dezelfde sfeer! - de Gids. Ik begrijp heel best, dat de redactie den schrijver beter gebruiken kan dan den professor, maar daar staat tegenover, dat ik, om behoorlijk te kunnen werken, zelf eenig genoegen in de
zaak moet hebben - dat heb ik van de zuivere ''schrijverij'' niet. Laten wij
het zoo zeggen: stukjes-schrijven over iets waarover mijn meening vast staat
vind ik vervelend en nutteloos - daarentegen heb ik er plezier in bij het
schrijven zekere vraagstukken op te lossen. Schrijven is voor mij niet het deponeeren van oordeelen of meeningen, die in mijn binnenste of mijn hersenen op een andere manier al tot stand gekomen waren, maar een methode
aan eenige dingen die ergens in mij zweven een vasten vorm, die ik van te
445

voren niet ken, te geven. Nu heb ik, sedert ik weer Hollandsch schrijf, gemerkt, dat die taal, of liever de met het Hollandsch samenhangende manier
van denken, voor die methode gezond en gunstig is. En zoo ben ik met Zola
III, met Shelley en met het Sprookje inderdaad verder gekomen op een ge1
bied, dat mij na aan het hart ligt. Ook bij Pit - ä propos was dat stukje
werkelijk zoo onbeduidend? - heb ik getracht te bespreken, wat mij in het
boek interesseerde: de vraag ''wat doet hij eigenlijk?'' en niet ''wat bereikt hij
ermee?'' Dat ik mij daarbij wel eens geergerd heb, dat die dingen niet den
fraaien, gaven vorm kregen, die ik als ''schrijver'' of ''oud-schrijver'' ge·
wenscht had, schreef ik je van tijd tot tijd. En dat een onderzoeking als het
Sprookje niet heelemaal in ''de Gids'' past, daarover hebben wij ook al eens
gecorrespondeerd. Maar vindt je niet dat ik het recht heb te zeggen, dat het
hemd van de litteratuurgeschiedenis mij nader is dan de rok van ''de Gids''?
En zou het niet verstandiger zijn, op je onlangs gedaan aanbod, eens met
Tjeenk over de zaak te spreken, in te gaan? 2 Daarom schrijf ik erover: het
zou mij, wanneer je iets voor mijn opvatting voelt, aangenaam zijn, wanneer
ik in Holland met een uitgever over den vorm en den omvang van dit boek
zou kunnen spreken en wanneer hij dus een beetje voorbereid was - ook de
vraag van het honorarium is natuurlijk niet zonder belang, al verdien ik liever iets minder met een boek, dat mij belang inboesemt, dan meer met ''stuk·
jes'' die mij niet veel kunnen schelen. Wat ik over het sprookje kan zeggen,
schijnt mij, ook afgezien van het profijt dat ik er zelfbij heb, niet anbelang·
rijk - en het wijkt in ieder geval vrij sterk afvan alles, wat er tot nu toe over
gezegd is. Wanneer ik dan minder regelmatig aan de Gids meewerk, is dit
misschien jammer, maar ... Indien het je niet te veel tijd kost, probeer dan
eens van uit je dubbele positie van Gidsredacteur en objectief beoordeelaar
van mijn productie mij een goeden raad te geven, opdat ik met een eenigzins
vast plan omstreeks II Maart in Holland kan verschijnen.
3
Doctus Iollas moet ik in mijn stamboom opnemen - op Falloux zal ik
mijn jongens te gelegener tijd vergasten - wel bedankt.
En heel hartelijke groeten - ik verheug mij buitengewoon op mijn bezoek.
je vriend A.J.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Andre Jolles, ''Kunsthistorische methoden'', n.a.v. Denken en beelden door Dr. A.
Pit (Amsterdam 1922), De Gids 87 (1923) 1, 309-318.
2. Van Andre Jolles verscheen nog in 1923 bij H.D. Tjeenk Willink & Zoon (Haar·
lern): Bezieling en vorm. Essays over letterkunde. Het boek was opgedragen aan J. Hui·
zinga met het motto: 'nullum erga me benevolentiae pignus atque indicium omisistis'
('geen bewijs en teken van welwillendheid hebt ge mij onthouden'), Curtius Rufus,
Historiae, 9, 6, 17.
3. Frederic Alfred Pierre, comte de Falloux (1811-1886), Frans katholiek staatsman,
ontwerper van een naar hem genoemde onderwijswet, schrijver van enkele historische werken en van Memoires d'un royaliste.

1.

[ 462]
Sir Rennell Rodd 1 ('s-Gravenhage) aan Johan Huizinga*
r9 februari 1923
Dear Professor Huizinga,
I am greatly indebted to you for allowing me to see your valuable and very
interesting book in the French version. We have been so fully occupied here
that I have only been able to read about half the volume, and I felt it much
safer to return it, through the kind offices of Professor van Eysinga, and not
to run the risk of carrying it to Italy. My luggage was opened in the train on
my journey here and the only valuable object removed. 1 feel however that
in studying only half of its contents I can appreciate the whole - though there were certain chapters further on which I was sorry, after glancing at their
titles, not to have studied.
Your book is of course one for the student and not what we call a popular
book, in the sense of its appealing to the large mass of comparatively uneducated people. lt would therefore if translated into English, as it ought to be,
be necessary to find a publisher who deals with more serious people and students such as Murray, or Macmillan or the University Press. My own publisher Arnold produces a good many books for educational purposes, but I
am not sure whether he deals so much in what we rather call 'belles lettres'.
If it was to be in a langer form than that of the French text, and therefore a
long book it would need a publisher who was prepared to take the risk of a
slow sale spread over a number ofyears. A comparatively small volume containing the main features would have a more popular character and would I
think find many readers in England, but that class ofthe public are disinclined to long and serious study. 1 will however speak of it to Arnold when I
see him as I hope to do next week in London, where I am going for two or
three days before returning to Rome, and see what he says. I do not know of
any book in English which quite covers the ground which you have traversed, and such books as I know dealing with kindred matter have rather contemplated ltaly than France.
By the way, your chapter on chivalrous encounters between monarchs and
princes made me think ofthe famous Diffida di Barletta. 2 The period may be
too far separated from your theme. Interesting also in connection with the
origin of certain orders of chivalry is the story of the Order of the Bath, implying the ritual washing and purification before receiving the accolade of
Knighthood.
If I can be of any service to you, I am always to be heard of at 25 Cavendish Square, London, W.I., though I am much away and a good deal in Italy. That is however my permanent address.
lt would I imagine be very difficult to offer translations of the old poems
which you quote, and they would no doubt best be left in the original language. Once more many thanks to you. I am leaving The Hague tomorrow.
Sincerely yours
Rennell Rodd

447

*

Origineel: Leiden, UB.
1. James Rennell Rodd (1858-1948), Brits diplomaat en dichter; schreefwerken over
diplomatie en geschiedenis. Bij Edward Arnold versehenen zijn Social and diplomatic
memories (3 dln. Londen 1922-1925).
2. Gevecht te Barletta (Bari), waar tijdens de belegering van de stad door de Fransen
in 1503 dertien Italiaanse ridders dertien Franse ridders versloegen in een gereglementeerd duel.

[ 463]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
19 februari 1923
Waardste,
Je zult hier Donderdag hartelijk welkom zijn, al spijt het mij geweldig, dat
ik er zelf dan niet zal zijn. Want ik heb van allerlei met je te bespreken, eer
de Commissie 1 weer bijeen komt. Het uitstel van de vergadering is mij trou·
wens heel onaangenaam.
Het zijn primo opmerkingen van Van Notten, 2 ten deele eenigszins tegen
de koers die Degener volgt. 3 Dan kreeg ik zooeven met dezelfde post die je
briefje bracht, van Boeles4 een tegenontwerp tegen het onze in zake Oudhe·
den, dat ik wel eens nauwkeurig met je zou willen nagaan.
Over Holwerda 5 hoorde ik dezer dagen uit de beste bron weer zulke krankzinnige staaltjes van tirannie en volkomen gemis aan gevoel voor recht en
billijkheid, dat ik niet van plan ben, mij voor de belangen van dezen man
verder in te spannen. De beste dienst, dien men het Museumwezen zou kun·
nen doen, zou zijn, hem er vierkant uit te jagen. Hij compromitteert onze
Commissie en ons goedbedoeld werk.
De sleutel zal hier voor je klaar liggen, of desgewenscht gebr.acht worden,
waar je opgeeft, mits niet op de Studentensocieteit, want dan bereikt hij je
zeker niet en ben ik hem kwijt. Als ik niets hoor, neem ik aan, dat je niet
komt eten.
Hartelijke groeten, ook aan je vrouw,
t.t. H.

* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
De 'Rijkscommissie van advies inzake het museumwezen', waarvan Huizinga
voorzitter was (verg. Huizinga aan M.I. Duparc, 23 maart 1922).
2. Marinus van Notten (1875-1955), als opvolger van Adriaan Pit sedert 1918 directeur van het Nederlandsch Museum van Geschiedenis en Kunst, een onderafdeling
van het Rijksmuseum.
3. Na zijn benoeming in 1922 tot directeur van het Rijksmuseum was Schmidt Degener overgegaan tot een algehele reorganisatie. In overeenstemming met de rapporten
van de Oudheidkundige Bond en de Museumcommissie werden de collecties van het
Museum van Geschiedenis en Kunst gesplitst in een afdeling Kunstnijverheid en
beeldhouwkunst en een afdeling Geschiedenis. Van Notten verzette zieh hiertegen
en vertrok in 1924.
4. P.C.J.A. Boeles (1873-1961), jurist en kenner van de Friese archeologie en geschiedenis.
5. J.H. Holwerda.
1.

[ 464]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
26 februari 1923
Beste vriend wel bedankt - nu weet ik ten naaste bij waar ik aan toe ben - ik zal er eens
over denken, en wij kunnen er nog over spreken ... maar o, Hollandsche potten, wat verwijt gij den Duitschen ketel zijn deftigheid; en herinnert gij u,
mijn vriend en collega, dat ik je Burdach's 1 oordeel over mijn stukje over
Guido Cavalcanti en de Renaissance meedeelde, en dat je er niet zoo heel ver
van af was hem gelijk te geven? Intusschen - wij zullen zien er een mouw
aan te passen. Voor de Gids voel ik sedert ik meewerk toch wel wat - daarentegen is de Rotterdammer mij niet heel sympathiek en ik zou er niet tegen
hebben dat soort van stukjes aan de Gids te geven - te meer daar het Rotterdammerformaat mij knelt en de fi.rma Nijgh mij heel wat slechter behandelt
dan Van Kampen. Basta.
Nu de studenten. Zij hebben de keus:
1° Eenige avonturiers en bedriegers uit de 18e eeuw.
2 ° Maskers en Typen op het tooneel.
Het zou mij aangenaam zijn, wanneer zij hun beslissing spoedig wilden geven - dan ka11 ik hier nog het een en ander nazien - want ik heb die lezingen
niet uitgewerkt. 2 Van mijn Duitsche lezingen, je kent de Hosenrolle, die in
het Hollandsch Hartjesdag in de letterkunde zou heeten, zijn zij zeker niet gediend? - dat kunnen zij natuurlijk ook krijgen - zij is beter dan ik <lacht - onlangs heb ik haar nog eens opgeknapt.
Vervolgens: ik vergat om afdrukjes videlicet overvellen van mijn artikel te
vragen - nu zal het wel te laat zijn - of is er nog een mogelijkheid - zou je
even een kaart willen schrijven? Ik weet uit ervaring, dat briefkaarten langza·
mer gaan als brieven. Waarom? De wegen van de post zijn ondoorgrondelijk.
3
Dan: omstreeks 20. Maart houdt de germanist Albert Köster in Amsterdam twee lezingen over de ''Illusionsbühne'' in alle landen en eeuwen. Hij is
een van de beste en intelligentste tooneelkenners. Ik weet niet of in Leiden
een vereeniging is die lust en geld heeft den Geheimrat te laten komen wanneer dat het geval is kan ik het zeer aanraden - hij is een voortreffelijk
specimen van Duitsche wetenschap, die niet vervelend en niet ''deftig'' is.
Eenig belang heb ik er niet bij - ik maak er alleen van wege de ''internationale Beziehungen'' opmerkzaam op. Wanneer er eens een fatsoenlijk Duitscher
naar Holland komt moet men dat signaleeren.
Ten slotte: ik had Tilli geschreven dat zij de eerste hoofdstukken naar
München zou sturen opdat de uitgevers tegen I Maart zouden bemerken dat
de zaak gezond is. Of zij dit gedaan heeft, weet ik niet. Over de rest kunnen
wij nog spreken ...
En op dit spreken verheug ik mij buitengewoon.
Venia sit nugarum4 - ook zakenbrieven moeten er zijn
t.t. A.J.

449

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Konrad Burdach (1859-1936), Duits germanist, hoogleraar aan de universiteit van
Halle en vanaf 1902 hoofd van de sectie Duitse taalwetenschap bij de Preussische
Akademie der Wissenschaften.
2. Andre Jolles sprak op 16 maart 1923 te Leiden over ''Maskers en typen op het
tooneel".
3. Albert Köster (1862-1924), Duits literatuurhistoricus, gespecialiseerd in toneelgeschiedenis, editietechniek en tekstuitgaven; vanaf 1899 hoogleraar in de nieuwere
Duitse taal- en letterkunde te Leipzig.
4. 'Vergeef deze beuzelingen'.

[ 465]
Uitgeverij Edward Arnold (Londen) aan Johan Huizinga (Leiden)*
1 maart 1923
Dear Sir,
Sir Rennell Rodd mentioned to me the other day that he had been reading
a very interesting work of yours on ''The Decline of the Middle Ages in Europe'', and we should much like to examine a copy of the work in order to
see whether a translation into English would be feasible. Unfortunately we
do not kriow of any competent reader who is thoroughly conversant with the
Dutch language, but I understand that your book is being translated into
French, and if it was possible to see the French translation we could probably form an opinion more easily than from the original Dutch.
Hoping to hear from you,
Faithfully yours,
Edward Arnold & eo

*

Origineel: Leiden, UB.

[ 466]
Johan Huizinga (Leiden) aan uitgeverij Edward Arnold (Londen)*
3 maart 1923
Dear Sir,
I am glad to send you a copy of the French translation of the book, Sir
R.R. 1 was so kind to mention to you.
Allow me to state a few particulars about my work.
lt was published in the original Dutch form by Messrs. T.W. 2 Haarlem in
1919, and in a revised second edition in 1921.
The French translation was undertaken by myself at the request of M. G.
Han. 3 and offered by him to Messrs. Champion who are going to publish it
after the text will have been revised by M. H. himself. Following his advice
the book has been considerably abridged in the French translation and all
the references left out. The Dutch edition is nearly one third !arger than the
French, it has 599 pages.
450

A German translation in full is nearly completed, to be published by the
Drei Masken Verlag at Munich.
If there should be an English edition, I think it ought to be translated after
the complete Dutch text, with all the references. Perhaps some details might
be shortened, if I had the superintendence of the translation, as I bad with
the German.
In case you should deem a personal interview profitable to the matter, I
might call upon you about the 6 or 7th of April, when I hope to pass some
days in London.

*

Minuut: Leiden, UB.
1. Sir Rennell Rodd.
2. Tjeenk Willink.
3. G. Hanotaux.

[ 467]
Johan Huizinga (Leiden) aan F. Schmidt Degener*
13 maart 1923
Waarde Degener,
Mijn bezoek aan den Heer Voute 1 is, geloof ik, niet nutteloos geweest. Het
bleek mij, hoe zeer hem de zaak2 ter harte gaat en hoe zeer hij onze belangstelling op prijs stelde. Hij gebruikte woorden als: het mag ons niet ontgaan!
Op mijn vraag, of onze Commissie iets ten goede zou kunnen doen, meende
hij, in een later stadium stellig. Daarover te zijner tijd wel nader; voorloopig
is er niets te doen.
De kwestie der Nederlandsche stukken roerde ik van mijn kant niet aan.
De Heer V. sprak erover, eensdeels als vanzelfsprekend dat ze behouden
werden, anderdeels met uitdrukkelijke verklaring, dat de Italianen hoofdzaak waren. 3
Ik wil U nog eens verzekeren, hoe verlieht ik mij voelde, toen ik gisteren
het Museum verliet; en wat mij het meest genoegen deed, was het feit, dat ik
mijn doel, het onheil van Uw besluit afte wenden, 4 niet bereikt had, door alles gewonnen te geven, maar door zelf van onze fout door U te worden overtuigd, en Uw standpunt te begrijpen. De vorm waarin de zaak geresumeerd
kan worden, zonder dat er eenige sprake is van een dreigement Uwerzijds,
staat mij duidelijk voor oogen.
Met vr. groet,
Gaarne de Uwe,
J. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, Rijksmuseum.

1. M.P. Voüte (1856-1928), voorzitter van de in 1920 opgerichte 'Vereeniging Rembrandt'.
2. De kwestie 'Collectie Oldenburg', afkomstig van de groothertogin van Olden·
burg. Koningin Wilhelmina had de minister van OKW op deze verzameling gewezen. Men wilde een groot aantal schilderijen uit deze collectie voor het Rijksmuseum
aanschaffen en wel v66r het regeringsjubileum van de koningin. Uiteindelijk kwa·

451

men er zestien schilderijen door aankoop in het Rijksmuseum en drie schilderijen
werden aan het museum gelegateerd door Voüte persoonlijk.
3. Naast zijn belangstelling voor Rembrandt had Schmidt Degener een voorkeur
voor een verzameling van internationaal karakter. Aankoop van de collectie Oldenburg leek dit, ondanks de siechte economische situatie, mogelijk te maken. Degener
wilde vooral de Italiaanse schilderijen uit deze collectie verwerven.
4. Schmidt Degener was van mening dat hij in zijn handelen te veel door de Museumcommissie werd beperkt en had met ontslag gedreigd.

[ 468]
F. Schmidt Degener (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
13 maart 1923
Waarde Vriend Huizinga,
Zooeven ontvang ik Uw aangenaam schrijven over Uw bezoek aan den
heer Voiite. Het verheugt mij zeer dat de Voorzitter der Vereeniging Rem·
brandt met zulke uitnemende voornemens op reis gaat. Menschen als hij
zijn in deze tijden zeldzaam en ik ben zeer dankbaar dat Uw interventie een
nuttig effect heeft gehad.
Uw slotzin doet mij ook goed. Al is mijn handeling wat bruusk geweest, ik
kon onmogelijk anders. Ben oplossing der reglementen-kwestie is m.i. een
oplossing van de Rijks Museumverwarring, waaraan aldus een eind gemaakt
kan worden. Ben halve oplossing maakt de zaak slechts erger. Ik hoop van
harte dat er een weg ingeslagen wordt, die van het Rijks Museum waarlijk ''a
thing ofbeauty'' maakt. Met inspanning en goeden wil is dat mogelijk.
Intusschen met vriendschappelijke gevoelens,
gaarne Uw toegenegene
F.S.D.
* Doorslag: Amsterdam, Rijksmuseum.

[ 469]
Jan Veth (Bussum) aan Johan Huizinga*
18 maart 1923
Waardste,
Gisteren, op de vergadering van de Monumenten-Commissie, 1 heb ik
naast Degener gezeten en ik heb hem van mijn vriendschappelijk protest 2
verteld en de zaak open met hem besproken. Hij moest toegeven, dat zijn
handelwijze uiterst onparlementair was, en we zijn als volkomen goede
vrienden uit elkaar gegaan.
Ik neem best aan dat het moest loopen zooals het nu ging. Maar het blijft
ontoelaatbaar dat Degener op de vergadering toestemde en blijkbaar de aangelegenheid niet overzag, die hem toch speciaal aanging. Ik zie dan ook geen
fout bij jou, maar wel zeer bij hem. Het ontbreekt hem aan zeker soort van
samenwerkingsbesef. En hij zal zieh hierin moeten leeren corrigeeren. Van-

452

~~ar dan ook, dat ik, ten bate van de toekomst, mij houd aan de getrokken
l1Jn.
~aar Andre verlang ik niet. 3 Genegenheid voor het verleden en bezorgdhe1d voor wat de toekomst weer voor decepties zou brengen, doen er mij verre de voorkeur aan geven, den toestand te zien bestendigen zooals die nu is.
Au fonds, il reste un gamin. En ik ben ... gevoelig.
Hartelijke groeten
always yours
J.V.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Rijkscommissie voor de Monumentenzorg.
2. In een briefvan 14 maart 1923 aan Huizinga als voorzitter van de 'Rijkscommissie
v~1;1 advies inzake de musea' had Veth verklaard zieh niet te kunnen verenigen met de
WlJZe van samenwerken van Schmidt Degener.
3. Naar een ontmoeting met Jolles tijdens diens bezoek aan Nederland.

[ 470]
Johan Huizinga (Leiden) aan Drei Masken Verlag (München)*
21 maart 1923
Sehr Geehrte Herren,
Die Übersetzung meines Buchs ''Herfsttij der Middeleeuwen'' ist jetzt fertig. Frau Jolles Mönckeberg hat damit eine sehr tüchtige Arbeit geleistet„
mit der ich ganz zufrieden bin. Nicht nur die Übersetzerin hat sich viele
Mühe darauf gegeben: ich selbst habe jedes Kapitel genau gelesen und mit
meinen Bemerkungen versehen; mit diesen hat sodann der Leipziger Universitätsprofessor für Niederländische Sprache und Literatur, Dr. Jolles,
Rechnung getragen und auch sonst noch die Übersetzung verbessert. Sie
können sich gar nicht vorstellen, welche Schwierigkeiten eine Übersetzung,
welche wegen Inhalts und Stils hohen Anforderungen genügen muss, mit
sich bringt.
Es wird im Interesse des Werkes sein, wenn auch noch in der Korrektur
••
kleine Anderungen im Texte vorgenommen werden können, um etwa noch
unharmonisch gebliebene Stellen abzuglätten. Das lässt sich im Manuskript
nicht ganz machen. Was denken Sie über Fahnenkorrektur?
Falls Sie mit meinem Wunsch einverstanden sind, bin ich bereit, noch
weiteres für den Erfolg der Ausgabe zu tun ...
r. Erstens handelt es sich um eine Änderung, welche noch in Manuskript
vorgenommen werden kann. Ein von mir anerkannter Fehler des Buches ist
die Undeutlichkeit der Kapitelüberschriften und die ungleiche Länge der
Kapitel. Ich habe in der französischen Bearbeitung (welche wegen Verzögerungen verschiedener Art erst 1924 erscheinen wird) diesem Mangel ~bzuhelfen versucht, also aus den 14 Kapiteln 22 gemacht und denselben Uberschriften gegeben, welche besser den Inhalt angeben. Es würde entschieden
im Vorteil der deutschen Ausgabe sein, dasselbe auch dort anzubringen.

453

Dazu braucht bloss das volständige Manuskript später auf einige Zeit an
Prof. Jolles geschickt zu werden, der es nach meiner Anweisung anbringen
wird.
2. Es wäre erwünscht, statt einer einfachen Übersetzung des holländischen Vorworts, ein neues für die deutsche Ausgabe zu veranstalten. Falls
Sie Wert darauf legen, bin ich bereit, eines zu verfassen.
3. Für eine genaue Korrektur ist es notwendig, dass ich mich daran beteilige, insbesondere wegen der Fussnoten. Prof. Jolles hat sich mir bereit
erklärt, auch eine Korrektur zu lesen. Die Korrekturbogen könnten also
zuerst an Prof. Jolles geschickt werden, der sie mir mit seinen Korrekturen
weiter befördern würde .
. 4. Ich darf wol erwarten, dass Sie mir bei Erscheinung des Buchs 25 Exemplare zur Verfügung stellen?
Gerne vernehme ich über das eine und andere Ihre Ansicht.
In vorzüglicher Hochachtung,
* Minuut: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 471]
F. Schmidt Degener (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
21 maart 1923
Amice,
Zeer bedankt voor Uw brief, die mij hoogst aangenaam aandeed wijl er uit
blijkt dat de regeling der verhoudingen in het Rijks Museum Uwe ernstige
aandacht heeft.
Ik stem op een uitzondering na met Uwe zienswijze in. Een geheel zelfstandig Prentenkabinet met een zelfstandigen Directeur, zooals door U geschetst is mogelijk en m.i. gewenscht. Tegen eigen opzichters, eigen werksters, eigen onderhoud en eigen ingang is geen bezwaar, de kleine kwesties
van verwarming, nachtbewaking, contröle op brandgevaar leveren in goede
omstandigheden geen conflicten op. Het eenige punt dat besproken moet
worden is de status van de Bibliotheek.
Een op gelijke wijze zelfstandig Museum voor Gebruiks- en Sierkunst in
het bestaande gebouw is m.i. zoowel onmogelijk als ook ongewenscht. De
complicaties op ieder gebied die hieruit zouden voortvloeien zijn zoo onoverkomelijk, dat ik de Regeering daar ernstig tegen zou moeten waarschuwen.
Wat de titel Hoofddirecteur betreft, ik ben hier niet gekomen om een titel
of baantje, zoodat ik dien titel gaarne vervangen zal door Directeur mits ik
werkelijk en effectief directeur ben zoodat er bij de verdeeling en inrichting
van de bestaande lokalen volstrekte eenheid in de leiding kan wezen. Een
Hoofddirectoraat is bij een nieuwe regeling geen noodzakelijk vereischte,
wel echter een centrale leiding voor alle tentoonstellingszalen, die met elkaar
in verbinding staan.
Ziedaar kort samengevat mijn opinie.
454

Het concept·reglement dat mij gevraagd werd is slechts bedoeld als basis
voor een discussie in den boezem onzer Commissie.
Wil men veranderingen dan valt daar over te praten, indien die veranderingen maar niet de mogelijkheid eener spoedige en goede oplossing van de
Rijks Museumkwestie in de waagschaal stellen.
Inmiddels zeg ik U dank voor Uwe vriendelijke opmerkingen, die mij over
mijn opvattingen nog eens rustig hebben doen nadenken.
Met vriendschappelijke groeten,
Uw dw. F. Schmidt D.
* Doorslag: Amsterdam, Rijksmuseum.

[ 472]
Johan Huizinga (Leiden) aan uitgeverij Edward Arnold (Londen)*
26 maart 1923
Dear Sirs,
I can agree in principle with the idea of an English edition of my book in
the abridged form. As to the leaving out of the references, I shall not make a
point of that.
The question of translation is not simple at all, and will need a thorough
discussion. I propose to fix the appointment for my call on Wednesday April
11th not too late in the morning, as I must be leaving that afternoon.
Believe me,
Faithfully yours,
J. Huizinga

*

Minuut: Leiden, UB.

[ 473]
Jan Romein aan Johan Huizinga*
27 maart 1923
Zeer geachte professor,
Aangezien de ontbrekende deelen van het Recueil des Actes du Comite de
Salut Public, die de administratie van de K.B. op mijn verzoek en in overleg
met U heeft besteld tot op dezen dag nog niet zijn aangekomen, meen ik
vooral met het oog op het tijdstip van mijn doctoraal (Juli 1920) daarop niet
langer te mogen wachten. Aangezien er verder onder de door U mij opgegeven onderwerpen geen was, behalve dan juist dit onuitvoerbare, wat mij leek
oflag, geloofik het beste te doen, hoewel niet zonder spijt, ervan afte zien te
promoveeren op een algemeen-historisch onderwerp.
Ik heb nu wel iets op het oog, waarvoor ik Prof. v. Wijk in beginsel bereid
heb gevonden mij te promoveeren, 1 maar gezien de herhaalde mislukkingen
en teleurstellingen houd ik het - U zult het me niet kwalijk nemen, hoop ik •

455

voor het beste daarover maar niet zoo aanstonds en vol geestdrift uit te wei·
den. lk had me dit alles wel heel anders voorgesteld, maar ook zoo is het
goed te weten, door ervaring, dat niet alleen Keulen en Aken niet, maar zelfs
het nietigste woninkje niet op een dag is gebouwd en dat er op de wereld
niets wordt gevonden van menschenhand, dat niet met zorg en arbeid is gemaakt. Het is geen ontdekking die waarheid, maar ze is er des te meer waar
om.
Vriendelijke groeten
Uw oud-leerling
J.R.

* Doorslag: Amsterdam, IISG.
Het onderv,erp Dosto;ewskij in de Westersche kritiek. Ben hoofdstuk uit de geschiede·
nis van den literairen roem, waarop Jan Romein op 20 oktober 1924 bij de slavist N.
van Wijk promoveerde.
I.

[ 474]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Jan Romein (Amsterdam)*
29 maart 1923
Ik neem acte van Uw besluit en wensch U beter succes met het nieuwe
plan.
Met vr. groet,
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG. Prentbriefkaart Veere - ''t Lammetje'.

[ 475]
H.D. Tjeenk Willink (Haarlem) aan Johan Huizinga (Leiden)*
31 maart 1923
Amice,
Van den heer Jolles heb ik bericht ontvangen dat hij gaarne mijn voorstellen accepteert. Hij gaat binnenkort een reis maken zoodat hij voorloopig
geen proeven kan corrigeeren. Als titel heeft hij thans vastgesteld: Bezieling
en Vorm, Essays over Letterkunde van 1 Prof.Dr. Andre Jolles; mij dunkt
een zeer gelukkige oplossing van het vraagstuk.
Naar aanleiding van het slot van den brief: ''Prof. Huizinga kent onze
plannen en heeft in mijn afwezigheid plein pouvoir wanneer er iets moet beslist worden'' zend ik je hierbij even een pagina van het zetsel waarmee ik
opdracht gegeven heb den bundel te zetten, die aldus gezet omstreeks 250
bladzijden groot zal zijn.
Bij gelegenheid wil ik je wel graag eens over den band raadplegen. Ik kan
er slechts een gewonen band voor laten maken (niet een speciaal geteekenden). Van Bommel heeft nu een ''Amerikaansehen'' band gezonden. Ik stuur
U hierbij een model. Mijn procuratiehouder is op reis met een zelfde exem-

plaar in rood linnen welke kleur mij beter voorkomt. Bij gelegenheid hoor ik
Uw oordeel wel eens. Ik wil natuurlijk ook graag naar Leiden komen.
Daar ik eigenlijk vergeten heb of ge thans reeds op Toorenvliedt zijt of
eerst later, zend ik dezen briefvoor alle securiteit maar naar Leiden.
Met vriendelijken groet,
t.t. H.Tj.W.
Onlangs bezocht ik Verwey. Hij liet mij toen zien hoe hij aan een vertaling
in dichtmaat van Dante's Divina Commedia bezig was. Hij was te bescheiden mij de uitgave aan te bieden, dus zweeg ik er maar over. Maar eigenlijk
vind ik het wel een mooie, zij het kostbare uitgaaf. Gelooft gij ook niet dat
van een vertaling van Dante's meesterwerk door onzen eersten dichter toch
geregeld een behoorlijk getal exemplaren verkocht zal worden, al zijn er ook
vroegere vertalingen versehenen? Deelt gij die meening dan had ik wel zin er
bij Verwey eens op terug te komen. 2
Tj.W.

*

Origineel: Leiden, UB.
I. Door Huizinga verbeterd in: door. Dit woord zou inderdaad op de titelpagina kamen.
2. Dante Alighieri, De goddelijke komedie, vertaling in terzinen door Albert Verwey
(Haarlem 1923).

[ 476]
Johan Huizinga (Middelburg) aan P.S. Allen (Oxford)*
I april 1923
Dear Dr. Allen,
I bad just posted my card yesterday, when your friendly letter arrived. lt is
a pleasure to think that you both also enjoy this wondrous spring weather in
a quiet house dear to you with birds singing as they do here. At the same
time it makes me ashamed of my utter laziness here, to read how you go on
working during your holidays.
So you can expect us Wednesday the 11th, I am glad to know. That morning I shall have an interview with a London publisher (Edward Arnold &
Co) who is considering an English edition ofmy book ''Herfsttij der Middeleeuwen''. Probably there is a train to Oxford i11 the afternoon; I shall yet write the exact hour of our arrival.
We shall have to return on Saturday, because the Harwich boat does not
go on Sunday.
I bring quite a list of questions about Erasmus, which no doubt will afford
us the matter for very interesting conversations. I am sorry I cannot yet read
to you some part of my little book. I write it in Dutch and have it translated,
because when writing in English I should be limited in expressing my
thoughts by the scantiness of my English vocabulary: summa copia versarer
1
in inopia to apply a word ofErasmus in a different meaning.
Elizabeth is at present in Switzerland, where she is staying with a friend at

457

Zürich. She is to return Wednesday, not too tired I hope to undertake the
journey to England the next day.
I am afraid she cannot bring the Spanish air; she was looking for it after
you mentioned it, but it had gone astray, and you know what that means in a
young lady's room! But she will have some other pieces that will please you.
I am glad to teil you that Mr. de Vries 2 is better, though still an invalid,
forever I fear. He left the hospital about January and now lives in a house
quite near the library, where he goes by feet.
The boys and Retha send their best greetings to both ofyou. I hope Devon
will continue to be sunny and sweet to you till your departure.
Yours sincerely,
J. Huizinga
P.S. On my card I mentioned our London address, in case you should have
anything to teil us. 1 repeat it here: WaldorfHötel, Aldwych, from the 6th of
April.
* Origineel: Oxford, Bodleian Library.
r. Verg. J. Huizinga, V.W. VI, 76; 'midden in de overvloed lijd ik gebrek'.
2.

S.G. de Vries.

[ 477]
Uitgeverij Edward Arnold (Londen) aan Johan Huizinga (p/a P.S. Allen,
Oxford)*
12 april 1923
Dear Professor Huizinga,
We should be very pleased to undertake the publication of an English
translation of your book on ''The Decline of the Middle Ages'', provided
that the English version does not exceed about 110,000 words, which corresponds roughly to the French version you kindly showed us. W e think that
the majority ofthe footnotes should be omitted and that a short list ofworks
referred to might be given at the end. A brief index would also be required.

[... ]1
Very truly yours,
Edward Arnold & Co

*
I.

Origineel: Leiden, UB.
Bijzonderheden over de uitgave.

[ 478]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.S. Allen (Oxford)*
17 april 1923
Dear Friends,
In my memory the days in Oxford, in spite of the rain, shine far more
bright than those in London, where we had no rain. lt is so pleasant to think

of the quiet harmony of your house, and of all your kindness and hospitality.
They made us those days so delightful, and more than any beauty of colleges
and churches make Oxford dear to me forever!
We had an excellent crossing. At Liverpoolstreet Station we met Mrs.
Kuenen who travelled back with us. We found all well here; Retha was so
glad to have her father back.
I found my translator willing, to my surprise, to undertake also the translation ofmy other book. At the moment Jakobis typewriting my reply to Mr.
Arnold.
Pope Anterus and Mr. Vesuvius 1 followed me to Holland asking for solution oftheir riddles. Unhappily I am no Oedipus. I only found s.v. Anterus a
reference to Liber Pontificalis 1. XCV u. 147 ed. Duchesne. Probably the
question could be answered, ifyou had L. Ober, Die Translation der Bischöfe im Altertum, 1910 Mainz, Kircheim & Co, but as far as I see it is a a rather
obscure publication, perhaps lacking in Oxford as here. But another treatise
on canonical law perhaps will do.
Ofmr. Vesuvius no trace whatever. I noted: de Mangin, Histoire de l'eglise de Langres, but cannot find it here.
Leonhard comes to ask me to read a page oflatin with him, and as he is sorely in need ofsome guidance, I must end my letter.
Please will you remember us to Miss Satow and to Mr. Forbes? 2 Ifthey do
not mind, I should like to add Boniface.
Elisabeth will write you soon.
With my most heartfelt thanks,
Yours very sincerely
J. Huizinga

*

Origineel: Oxford, Bodleian Library.
1. Waarschijnlijk twee raadsels voor Allen op dat moment. Beide werden opgelost:
Antherus was gedurende veertig <lagen paus in 235 (Opus Epistolar11m VI, 469) maar
omtrent Nie. Vesuvius, die een enkele brief met Erasmus gewisseld heeft, is alleen
bekend dat hij kapelaan was van de bisschop van Langres (Opus Epistolarum VI, nr.
1784).
2. Elisabet Satow, familielid van het echtpaar Allen, woonde sedert 1920 bij hen in
en overleed in 1924; K. Forbes (t 1934), medewerker van Allen.

[ 479]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
•
3 me11923
Waardste,
Je briefje verheugt mij dubbel, omdat ik anders nooit weet, of ik iemand
met dit eerbewijs geluk moet wenschen. 1 Juist vanmiddag las ik het stuk dat
wein Londen zagen, Shaw's (onverdragelijke) Doctor's Dilemma, waar die
sjieke doctor binnen komt: ''Sir Colenso, welcome to the order of knight·
hood!'' Zoo klinkt het ook een beetje, als een lid het andere feliciteert. Maar
ik ben er blij om, dat mag ik wel zeggen.
459

Je gedachten aangaande de voorstellers zijn grootendeels juist, maar dat alles wordt je geacht niet te weten. Wij vroegen als medeonderteekenaars Blok
4
3
2
en Six, en om het niet te Gidsig te laten lijken, trok C. zieh terug. Sijmons
komt haast nooit meer sedert den oorlog, d.w.z. sedert de aansluiting bij de
Union academique. 5 Bij de eindstemming in April was ik in Engeland, maar
de voorstemming in Maart had zoo gunstige resultaten opgeleverd, dat het
wel een stem lijden kon.
Voor Cornelis6 en Vogelsang 7 is het sneu, maar daar behoefjij je niets van
8
aan te trekken. De eerste is tot driemaal toe, vooral door Sam, voorgesteld,
maar heeft nooit het aantal stemmen gehaald, o.a. door tegenwerking van
Bredius. 9 En V., ja, het schijnt toch, dat men hem niet geheel au serieux kan
nemen, al heeft hij zooals ik graag toestem, tal van goede kwaliteiten.
Dat je den 14den komen wilt en er de reis voor wilt verstellen, vind ik bijzonder prettig. En dat je op den r8den rekent, en Visser's vraag, die ik hem
opdroeg, dus onnoodig wordt, ook.
Ik heb eens geneusd in de stukken over het bodemonderzoek; dat omwer10
ken van ons reglement is nog zoo gemakkelijk niet. Van Van Giffen heb ik
11
nog geen antwoord; waarschijnlijk heeft hij weer Van Stein Callenfels geraadpleegd.
Hoe gaat het je vrouw? is de aanval weer wijkende?
Hartelijke groeten aan haar, en Steeds
t.t. H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
I. De benoeming van Jan Veth tot lid van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen.
2. Colenbrander.
3. Nieuwe leden van de Akademie worden voorgedragen door zittende leden. Veth
was voorgedragen door P.J. Blok, J. Huizinga, J. Six en C.W. Vollgraff.
4. B. Sijmons.
5. De Unie van een groot aantal nationale Akademies van Wetenschappen, waarbij
de Nederlandse Koninklijke Akademie zieh ook had aangesloten. De Duitse akademies waren vooralsnog van deze Unie uitgesloten, waartegen Sijmons bezwaar had.
6. Cornelis Veth (1880-1962), kunsthistoricus en -criticus, karikaturist, neef van Jan
Veth.
7. W. Vogelsang, de Utrechtse kunsthistoricus, werd in 1928 mede door Huizinga
voorgedragen voor het lidmaatschap.
8. S. Muller Fzn.
9. Abraham Bredius (1855-1946), kunsthistoricus, directeur van het Mauritshuis
(1889-1909).
10. A.E. van Giffen (1884-1973), archeoloog, in het bijzonder deskundig op het gebied van terpenafgravingen; 1912-1917 conservator bij het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, 1922-1954 directeur van het Biologisch-Archeologisch Instituut te
Groningen, sedert 1939 hoogleraar in de prehistorie aldaar.
II. P.V. van Stein Callenfels (1883-1938), indoloog en archeoloog.

[ 480]
Andre }olles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
3 mei 1923
Beste vriend
- eergisteren ben ik terug gekomen. 1 Het was een lange mooie reis ... ik
scheidde, doch met pijn en zag wel driewerf om! Eigenlijk zijn mijn gedachten
nog in Italie en kan ik ze niet dan met moeite op mijn college - dat gisteren begon! - en op al het andere wat er hier te doen valt concentreeren - Certaldo, San
Gimignano, Volterra, Siena, Arezzo, Cortona, het Trasimeensche meer, Perugia, Assisi - waar Klein Klaasje vriendschap met broeder Juniperus gesloten
had - Gualdo, Fabriano ... dit alles te voet - toen met de spoor naar Ancona en
Loreto, dan naar het Noorden Rimini even nog een kijkje in Ravenna, Ferrara - en toen hadden wij nog eenig geld om te Venetie uit te rusten. Ik zou mij
kunnen voorstellen, dat Venetie voor mijn ouden dag werd, wat Napels voor
mijn jongensjaren en Florence voor het midden van mijn leven was - Mijn vader ligt te Napels, mijn jongen te Florence, ik zou wel te Venetie willen liggen Eigenlijk heb ik dan ook meer lust je een brief over Italie te schrijven dan
over zaken, maar misschien ben jij daar minder van gediend en dus ... wanneer
Lehmann ofVossler drukproeven zouden willen doorkijken, 2 is daar niets tegen in te brengen - maar men zou ze over de grondbeginselen van de vertaling
(behoud van den Hollandschen stijl) moeten inlichten, anders begint het gecorrigeer opnieuw. Het zou misschien het beste zijn, wanneer je de drie vervloekte maskers schreeft, dat je er geen bezwaar tegen hebt, dat een van die
heeren een proefleest - maar dat je in ieder geval wenscht, dat ook Prof. J., die
naast god en den auteur het herfsttij het best kent en die bovendien de beide
talen nagenoeg kent, de correctie te zien krijgt - vergis ik mij in de smousensmoelen, die zieh achter de maskers verbergen niet, dan zal het de zaak zeer
vergemakkelijken, indien je er bij voegt, dat die meneer van plan is, deze taak
''umsonst'' op zieh te nemen: het zwijgen van de mombakkesen beteekent
waarschijnlijk niets anders dan angst voor hun portemonnaie. Doe dit dus.
De lijst van de hoofdstukken stuur ik je Maandag - ik wil er den Zondagmorgen in alle kalmte nog eens over nadenken.
- Hartelijk dank voor de voortreffelijke correctie van het voorloopig slot
van het sprookje (ook Elsje). Nu ik het objectieflas, zag ik er al de bezwaren
van en ook, dat het, sedert het begin al maar zwaarder geworden is - misschien ook zwaarder op de hand - ja, schrijven is een beroerd vak. Nu ben ik
echter weer frisch en bovendien blij eens korter dingen te kunnen geven.
Spoedig meer
hartelijke groeten
je A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Andre Jolles hield in april 1923 een vakantie in Italie.
2. Drei Masken Verlag had blijkbaar voorgesteld dat de Duitse vertaling van Herfsttij zou worden nagezien door Paul Lehmann of door Karl Vossler (1872-1949), hoogleraar romanistiek te München.

[ 481]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga (Leiden)*
16 mei 1923
in den trein

B.H.
Morgen met den oppak heb ik allicht geen tijd. Daarom hier volgens belofte een bericht gekrabbeld.
Ds. Veen 1 en Prof. Brouwer2 zijn zeer optimistisch over het welslagen, zij
meenen dat 't er vast komt, 't geld. Ik ben minder optimistisch, waarschijnlijk onder den indruk van 't gezelschap heden vereenigd, 3 bestaande uit eenige aristocraten, met uitstekende schoenen maar dubieuse hersenen, en verder een getal geloovige broeders, - hoe kamt 't dat christelijkheid zieh zoo
vaak in decompositie hult, antilichamelijk ongrieksch, maar met puisten,
brillen en monden vol vieze tanden. Ik was onder den indruk daarvan en
sprak slecht, met iets van geestelijke wanhoop, maar zooals ik zei, de aardige
elementen zijn vol fut.
't Glas deed heel goed, daar was ik echt tevreden over, zelfs in een kerk
deed 't absoluut onkatholiek, terwijl een gothisch ornament in een kroeg
toch wel katholiek doet.
Schorer4 schijnt zeer enthousiast, hoopte te kamen maar was er niet. Ik
wacht nu maar af en verheug mij op de B.H. 't Was erg gezellig laatst.
Hart. gegr.

R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
l. P. Veen (1879-1969), predikant te Utrecht (1917-1945), was een der initiatiefnemers
tot het plaatsen van een gebrandschilderd raam in de Dom te Utrecht. Het plan leidde tot de vervaardiging van twee ramen door R.N. Roland Holst. Het eerste raam
(overgedragen 1926) in het zuidertransept stelde de vier evangelisten voor; het tweede
in het noordertransept Mozes, Elia, Aäron en David (overgedragen 1936).
2. A.M. Brouwer (1875-1948), van 1921-1946 hoogleraar theologie te Utrecht. Hij was
aangetrokken om theologische adviezen te geven voor de iconografie op de ramen van
Roland Holst.
3. Op 16 mei waren de kerkvoogden en notabelen in staat gesteld zieh een oordeel te
vormen over het raam, op basis van schetsen en glaspanelen.
4. Kare! Johan Schorer (1870-1942), advocaat en procureur te Utrecht, neef van
Huizinga's echtgenote.

[ 482]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
•

17 me11923
Waardste,
Al mijn wanden hangen vol van de teekens van je vriendschap: niet enkel
1
de twee portretten, maar nog zooveel meer: Rembrandtetsen, royaal afgestaan, de Van Croos, 2 met je vriendelijke raad gekocht. Misschien is het behang nog verkleurd waar de Saverij 3 hing. Ik zou zoo graag ook met een en-

kel teeken in jou huis vertegenwoordigd zijn. Wat kan nu beter als symbool
dienen, al is het andere zin dan dien hij eertijds uitdrukken moest, dan dit
bescheiden broertje van een vogel, die ook alweer herinneringen oproept,
zoowaar, van je vriendelijke genegenheid!
Dus, aanvaard hem als een verjaardagscadeautje: 60 is te plechtig, daarom
nu het 59 is!
je vriend H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. De portretten van Huizinga's vrouw Mary en hun zoon Dirk.
2. Anthony Jansz. van Croos (omstreeks 1606-omstreeks 1663), Haags landschapstekenaar.
3. Roelant Savery (1576-1639), landschap-, dieren- en bloemenschilder. Van Savery
had Huizinga op aanraden van Veth een 'boerenhoeve' gekocht, een stuk dat hij later
weer van de hand deed.

[ 483]
Johan Huizinga (Amsterdam) aan F. Schmidt Degener*
18 mei 1923
Amice,
Nog een enkel woord van nabetrachting. Ik heb het geduld bewonderd,
waarmee ge Uw plan hebt laten kritiseeren, en meer dan eens bevitten. Jammer dat het laatste uur al de toenadering, die zoo mooi bereikt scheen, weer
verloren dreigde te gaan door de toenemende zuurheid der beide heeren. 1
De taak, 2 die thans voor U ligt, zal heel wat opgewektheid van U vergen.
Misschien vindt ge daarvan een klein deel in het bewustzijn, dat thans nog
meer dan te voren de heele Commissie aan Uw zijde staat. Mocht ik in eenig
opzicht kunnen bijdragen tot het welslagen van de zaak, dan zal mij dat ten
zeerste verbeugen.
Met vriendelijken groet,
de Uwe J. Huizinga3

*

Origineel: Amsterdam, Rijksmuseum.
1. M. van Notten, directeur van het Nederlandsch Museum van Geschiedenis en
Kunst en H. Teding van Berkhout (1879-1969), directeur van het Rijksprentenkabinet.
2. De reorganisatie van het Rijksmuseum.
3. Eronder in het handschrift van Schmidt Degener: rep. ce soir meme.

[ 484]
Andre Jolles (Berlijn) aan Johan Huizinga (Leiden)*
18 mei 1923
Beste vriend ik heb een chronisch kwaad geweten - en daarbij sedert weken het gevoel,
dat men heeft op dagen, dat men met niets klaar komt. Telkens word ik op·
gehouden, aldoor komt er iets nieuws, wat mij stoort en uit mijn koers
gooit - In Leipzig zijn wij verhuisd (NB. Leipzig - Marienbrunn Am Bogen

27) - wij hebben er nu voor de kleine kinderen ten minste zoo iets, wat men
een tuin zou kunnen noemen en ook een logeerkamer in miniatuurformaat maar voor Hollanders, die niet boven de twee meter lang zijn, toch wel te gebruiken. Maar een verhuizerij in Germania felix is iets wat Dante in het eerste deel van zijn trilogie vergeten heeft. Wanneer ik het Inferno moest schrijven, zou ik precies weten, welke lieden - voornamelijk conservatieve Hollanders - ik in de balg zou plaatsen waar moderne Duitsche kruiers met hun
schrijftafel rondloopen ...
En nu - juist nu wij dat achter den rug hebben, zit ik te Berlijn; om met het
Rijksministerie van binnenlandsche zaken over een baantje te onderhandelen. Daar ik alles geworden ben waarover ik, wanneer iemand het mij vroeger
voorspeld had, hanelijk zou hebben gelachen, of misschien kwaad zou zijn
geworden, ontbreekt er eigenlijk maar aan, dat ik nu Geheimer Oberregierungsrat bij de socialisten word. Ondertusschen - ik geloof, dat ik dat bekertje aan mij zal laten voorbijgaan. Toch was het even een tentatie - weer met
veel menschen om te gaan, heen en weer te reizen, het gevoel te hebben, dat
men iets organiseert ... Leipzig kan zoo ontzettend muffig en duf zijn en ik
heb zoo heel weinig menschen, waar ik mee praten kan - mijn oude vriend
Pallat, de eenige Duitsche man van wien ik werkelijk houd, lokte mij. Maar
dan zou het uit geweest zijn met de schrijverij - eigenlijk ook uit met mijn
Hollandsche plannen, uit met mijn mooie vacanties ... Dan kwam weer het
gevoel: heeft die schrijverij eigenlijk zoo heel veel om het lijf? - ik kan toch
nooit heelemaal zeggen, wat ik zeggen wou - En Holland? Waarschijnlijk
zal, wanneer ik lang genoeg gewacht heb, iemand op dien stoel gaan zitten,
dien ik had willen hebben 1 - ofmisschien komt door de eene poort van Leipzig de goede boodschap en door de andere ''trägt man den toten Firdusi zu
Grabe'' 2 - of... Daar komt bij, dat ik soms op ietwat neuropathische wijze erover pieker of niet alles, war ik gedaan heb vrij doelloos en verkeerd was.
Niet dat ik berouw heb - ik ben dankbaar, dat ik al die rare avonturen beleefd
heb, dankbaar, dat ik niet Willem Vogelsang ben, dankbaar, dat het leven
kikkebal met mij en ik met het leven kikkebal speelde - maar er komt soms
zoo iets als een reusachtig ä quoi bon? en een overtuiging, dat O.L.H. toen
hij besloot het genus homo sapiens te creeeren, niet op exemplaren van mijn
soort gerekend heeft - Basta! ik wou je een teken van leven geven en dit begint op een autobiographische schets te lijken. Je weet nu wat er aan de hand
is en dat ik, sedert ik uit Italie terug ben als le bäteau ivre door de wereld
drijf - Det mihi Dominus requiem aut aeternam aut temporalem. 3
Beslist is de zaak nog niet - maar ik denk, dat ik toch maar in Leipzig zal
blijven Kalff stuurde mij zijn nieuw boek - ik bezweer de Redactie van de Gids bij
al wat haar liefen heilig is, mij dit niet ter beoordeeling te zenden4 - Waarom niet? Lees het, en je zult mijn gevoelens begrijpen - het is al erg genoeg,
dat ik er hem een brief over moet schrijven. Ik had het hier in Berlijn bij
mij - wee, wee, wee!
Spoedig meer - na Pinksteren ben ik weer bij mijn penaatjes
je vriend A.J.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
J olles doelt op een leerstoel aan een N ederlandse universiteit.
2. Firdausr, dichternaam van de tiende-eeuwse Perzische dichter Aboel Kasim Man·
soer. FirdausI had zijn epos Sjähnäme willen opdragen aan Mahmoed, de sultan van
Ghazna, maar ontving hiervoor slechts een geringe beloning. Toen de vorst spijt
kreeg en geschenken naar FirdausI stuurde, werd door een andere poort van de stad
juist het lijk van de dichter weggedragen. Dit verhaal is door Heinrich Heine in een
ballade bewerkt, ''Der Dichter FirdausI'' uit Romanzero.
3. 'De Heer moge mij rust geven, tijdelijk dan wel eeuwig'.
4. Andre Jolles, ''De vliegende Hollander'', n.a.v. De sage van den vliegenden Hollan·
der, naar behandeling, oorsprong en zin onderzocht door Dr. G. Kalff Jr (Zutphen
1923), De Gids 88 (1924) 1, 88-98.
1.

[ 485]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
3 juni 1923 (poststempel)
Beste Han.
Zoojuist bericht dat de kerkvoogden het cadeau niet wenschen, dus dat er
van 't Dom raam niets komt. 1
't Is mij een groote teleurstelling. Toen ik die heeren bij elkaar zag, voelde
ik de onmogelijkheid, die indruk was juist.
't Groote raam in 't Postkantoor te Utrecht2 werd ook geschrapt door de
regeering in haar bezuinigingswoede (een kwestie van f 3500! alles inbegrepen).
Die twee dingen hebben mij maanden werk gekost en gloed voor niets.
Wat blijft 't koud en grauw en najaarsachtig. Toch heerlijk hier te zijn. Jet
vind ik niet erg goed, mevrouw Sasse logeert hier en die is zoo liefen zorgzaam voor haar.
Hartelijk gegr.

R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. In een vergadering van kerkvoogden en notabelen op 30 mei, en in een vergade·
ring daaraan voorafgaand van kerkvoogden afzonderlijk, was aanvaarding van het
raam afgewezen op esthetische gronden.
2. Het raam in het postkantoor te Utrecht zou pas in 1931 gerealiseerd worden .
•

[ 486]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.S. en H.M. Allen*
•
•
19 JUnl 1923
Dear Friends,
I now submit to your approval the lines which were the most pleasant to
write of my whole book. If you find defects in my English which might be
mended, please correct. Of course the far too little praise I venture to give
you is to remain intact!

My work is ready now, my translator's is not.
Might I put a few questions which you can perhaps answer without too
much trouble?
1
r. What is the exact date ofErasmus' departure from Basle in 1529?
2. Id. of the letter to Goclenius printed in LB I before the Compendium
2
Vitae? Is the letter also in LB III?
3. You ca!! the house E. died in Zum Luft. So does Doumergue, Calvin.
The editors of the Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek correct Zur
Luft. But as you know they deserve no great credit for that piece of work.
Which is the correct form? 3
4. I cannot find here the Carmen heroicum on the death of More and Fis·
her. Has it been printed elsewhere than in the Origenes of1536 and the other
places mentioned in the Bibliotheca Erasm.?
5. Is there a work to which I could refer, in my very short bibliography, for
a general description ofthe earlier editions ofErasmus' Works?
6. With Jerome Grunnius stands for Ruffinus (ed. Vallarsii IV 835, 993,
1040, V. 401). Is it possible that a person ofthe name ofRuffino is disguised
4
as Lambertus Grunnius?
Please answer only those questions which will not take too much of your
precious time. I suppose you have been very busy, because we never heard
anything from you, except greetings by de Sitter, since we wrote to you in
the end of April.
I should tel! you again I shall be extremely glad by your reading a proof, as
you kindly promised me at our departure.
Just now there has arisen a little awkward circumstance with my editor
Mr. Edward Bok of Philadelphia. He surprised me with an Introduction to
my book (of which he has not yet seen a line) saying the most exorbitant
things about Erasmus and his times. I must try to persuade him to leave Er·
asmus to me.
Elizabeth is taking six weeks of rest in the house of my brother-and-sister·
in-law at Culemborg. She became more and more lean and tired, and is now
very satisfactorily getting stronger. The other children are quite well. We
are going to spend August at our house 'Toorenvliedt' near Middelburg.
Should you happen to come back from Basle in the second half of August,
please remember there is an excellent route by Flushing and a good opportu·
nity for preparing yourselffor crossing by a few days at Toorenvliedt!
With kindest regards from all ofus.
Very sincerely yours,
J. Huizinga
* Origineel: Oxford, Bodleian Library.
1. Aantekening van Allen in de kantlijn: '13 April 1529 LB. 1060'. LB = Lugduni
Batavorum en duidt op de uitgave van Erasmus' brieven van Jean Le Clerc.
2. Aantekening van Allen in de kantlijn: 'Ep. 1437 2 April 1524' en 'No'.
3. Aantekening van Allen in de kantlijn: 'Zum''.
4. Verg. J. Huizinga, V.W. VI, 89, n. 2.

[ 487]
Johan Huizinga (Leiden) aan E.W. Bok*
•
•
19 JUnl 1923
Dear Mr. Bok,
I have read your introduction with great interest and attention. I feel obliged
to you all the more for your kind intention, and, at the same time, a little ashamed of having to cavil at your work, after all the kind compliance you have
shown with my wishes. But you ask me to tell you frankly whether your pages
will be in sympathy with my presentation of Erasmus, and so I must confess
to be afraid they will cause rather a disharmony. They would do so perhaps,
even if our conceptions of Erasmus' person, work and influence, ran more
along the same lines than they actually do. I give my general judgement ofhis
significance in a concluding chapter. lfthe reader were to find a similar exposition at the beginning, the balance of the book would be somewhat disturbed.
But as a matter offact the reader is going to find a dissimilar one. The study of later years (Allen, Renaudet, Lindeboom, Mestwerdt and others) has
added so much to our knowledge about Erasmus and his times, and shown
so clearly the extremely complicated nature of all that appertains to it, that it
has become dangerous to judge of them in rather strong and decisive terms.
My book would go to deny several ofthe most essential propositions contained in your introduction. For instance your conception ofthe general conditions of civilization about 1500 is far too black. Your chronology of the events
is not quite correct. You give a too exclusive place to Erasmus. lt cannot be
properly said that he laid the egg which Luther hatched (though his enemies
said so indeed), nor that he prepared the way for Cromwell and W esley.
There are no proofs for his leading a dissolute life in his youth. He had a
very good education for bis time and bad already acquired a good deal of
scholarship before entering the monastery, which, as a place of learning,
cannot have been quite so bad. 1 pass details to say one thing more: Why
praise me beforehand? lt will only invite readers to contradict you.
Now I dare not touch the eloquent whole ofyour introduction to amend it.
And so I am driven to make a suggestion which I hope you will allow me. Ifl
am right in understanding that my book will be the first to appear in the series ''Great Hollanders'', would it not be far better for you to introduce the
series as a whole? Three or four lines would then suffice about me, and I
could claim all the attention regarding Erasmus for myself.
After making, reluctantly, these observations, 1 have to tel! you how the
work now stands. 1 am ready with it, and as far as that goes, 1 think I have
done what I could do. 1 am sorry to say my translator is not yet ready. He gives to it all the time he can, and still hopes to complete it about the middle of
July. Meanwhile I shall have the manuscript typewritten as far it is ready. I
earnestly hope that as regards term of delivery, 1 may hold to your letter of
J anuary 5th, telling me not to push the work.
Believe me,
Very sincerely yours,

•

*

Minuut: Leiden, UB.

[ 488]
1
Johan Huizinga (Leiden) vermoedelijk aan K.J. Schorer *
19 juni 1923

Amice,
Het verbeugt mij buitengemeen, dat er nog een goede kans bestaat voor
het totstandkomen van het groote glasschilderwerk van Roland Holst in den
Dom. Toen ik van hem zelf over het plan hoorde, en hij mij zijn conceptie
uiteenzette en zijn ontwerpen vertoonde, kreeg ik terstond den indruk, dat
hier een monumentaal meesterwerk geboren zou worden, waarop ons heele
land trotsch zou zijn, en dat den kunstenaar in staat zou stellen, de ideeen,
waarvoor hij sedert 30 jaar gestreden (en ook wel geleden) heeft, ten volle te
verwezenlijken.
Wat mij vooral zoo aantrok, was de wijze, waarop hij tegelijk den eigen
aard van de glasschildering zoo volkomen vatte en volgde, en toch geheel onafhankelijk was van de oude gothische traditie. Men behoeft niet bang te
zijn, dat het raam te ''Katholiek'' zal zijn. De gansche opvatting is zoo sober;
de figuren zullen enkel bestaan uit de vier evangelisten, dat niemands strengheid aan dit werk van zuivere schoonheid aanstoot zal behoeven te nemen.
Ben andere voortreffelijke oplossing, door het plan van R.H. gevonden, lag
m.i. in het volgende. Wanneer men zulk een reusachtig venster wilde laten
uitvoeren, zooals dat eertijds zou zijn gedaan, d.w.z. geheel doorgefigureerd,
dan zou dat niet te betalen zijn. Wat doet nu R.H.? Hij maakt van den nood
een deugd, en ontwerpt, daar toch de hoofdwerking van een geschilderd
raam, vooral in een Protestantsche kerk, een coloristische moet blijven, een
lijnenschema, dat voor alle ruiten behalve de gefigureerde dient, maar hem
in staat stelt, de kleurverdeeling oneindig te varieeren. Twee zulke ruiten
zijn als proef uitgevoerd: een waarin het blauw domineert en een dito met
rood. Door dit eenvoudig middel kan hij van het venster een ware kleursymphonie maken, en blijft terzelfder tijd getrouw aan een der gronddenkbeelden van zijn kunstopvatting: afbeelding en figuur te beperken en zuivere lijn
en kleur te laten overheerschen.
Wanneer de uitvoering van dit werk moet afstuiten op overwegingen van
bijkomstigen aard, zou dat een betreurenswaardige loop van zaken zijn.
Hartelijke groeten
t.t.
(get.) J. Huizinga

*

Doorslag: Utrecht, GA.
r. Deze getypte briefbevat geen adres. Naar alle waarschijnlijkheid is hij gericht aan
K.J. Schorer, die op Huizinga's aansporing was toegetreden tot de commissie van
aanbieding van het Domraam.

Op de Bz1issc!1e }Jeicle bij Zurtdert; var1 link.~ naa1· 1·ecl1ts
I?icf1ard Roland IJolst, .l-Ier1rie'tte Ro!ar1d }lolst-var1 de,· Scl1all,,
l1aa1· broer W. C. Tlt. va11 cler Sc/1alk e11 Huizir1gc1.

[ 489]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
22 juni 1923 (poststempel)
Beste Han.
Welbedankt voor je briefje. Als ik niet getoucheerd was door de hartelijkheid en vasthoudendheid van enkele der comiteleden, dan had ik allang geschreven dat ik niet meer over 't Domraam wenschte te denken.
Ik maak liever een ex libris vanuit een sfeer die goed is, dan zoo'n opdracht
vanuit een sfeer die ze eerst vergiftigd hebben. En dat hebben ze, zoodat ik
er nu letterlijk niets dan verdriet van gehad heb.
Die president kerkvoogd1 is ongelukkigerwijze iemand van een soort waar
ik een onbedwingbare lust voor gevoel hem te beleedigen, een type duitsche
keizer, en voor zoo'n type hebt je geen eens een gevoel van medelijden.
De vertraging van de decisie is bovendien even fataal als 't weigeren, en ik
ben niet zeker of sommige van de dwarsdrijvers dit niet even goed inzien als
ik.
Gisteren kwam ik thuis na 3 dagen uit te zijn geweest. Jet was bij Dr. v.d.
H. geweest. Zij hebben nu gevonden dat zij in hooge mate anemisch is, zij
moet nu voor geruimen tijd naar Zwitserland, maar eerst nog voor een maag
en ingewandenonderzoek naar Utrecht.
Als je denkt dat ik in November al aangedrongen heb op hernieuwd onderzoek, en zij nu met dit resultaat voor den dag komen, dat wordt je wel duvelsch. Dat bloedonderzoek dat geen twee miauten kost hadden ze toen toch
ook wel kunnen doen, dan was zij niet eerst nog 8 maanden erg achteruitgeboerd.
In zeker opzicht valt 't mij mede, ik had wel eens erger gevreesd, maar 't
blijft natuurlijk vervelend. Laat dit nog tusschen ons blijven. Zij weet 't pas
sedert eergisteren en ik sedert gisteren.
Hartelijk allen gegr.
t. t. R.

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
1. W.C. Baron Röell van Hazerswoude, die overigens tot de voorstanders van het
raam behoorde: hij wist een vergadering te beleggen op 15 juni, waarin de commissie
van aanbieding van het Domraam een toelichting gaf. Men besloot het advies af te
wachten van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg. Deze adviseerde op 19
juli tot aanvaarding.

[ 490 l
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
[v66r 23 juni 1923]
Beste vriend deze zomer - indien men het zomer kan noemen - is behekst, ik kom ner·
gens toe, ik weet niet waar de tijd blijft; ik voel me beroerd; ik ben zoo ver·

kouden, dat wat ik nog aan hersens bezat door mijn neus in mijn zakdoek geloopen is.
Daarom ben ik ook met mijn artikel over het Roelandslied1 niet klaar gekomen - heel langzaam, voetje voor voetje gaat het verder. Troost Colenbrander als hij getroost moet worden - ik ben er mee doende! De geschiedenis met Berlijn is nog altijd aan den gang -Je weet, dat op iedere beroeping hier iets volgt, wat wij ''Kuhhandel'' plegen te noemen - loven en bieden van twee kanten. Om mij een pleziertje te doen, heeft men mij
hier naast het professoraat voor Nederlandsch een leerstoel voor ''algemee·
ne'' of ''vergelijkende'' litteratuurgeschiedenis aangeboden. Op zieh zelfwas
dit vriendelijk - maar wij hebben er vroeger al eens over gesproken: ik betwijfel eenigzins of dit wel een vak is. Aan den anderen kant kan ik die tien of
twaalf jongens, die bij mij komen om Nederlandsch te leeren of iets van de
17e eeuw te hooren niet heel veel algemeens voorzetten en heb dikwijls lust
mijn kringetje een beetje te vergrooten. Zoodat ik nu ernstig aan het overleggen ben, of er iets van te maken valt - en hoe ... ?
Allemaal excuses, dat de drukproeven zoo langzaam gaan- maar je krijgt ze!
En nu eenige zaken. Mijn vriend, de oude Bugen Mogk, 2 groot kenner van
Noordsche mythologie, sprookjes, zeden en gebruiken etc, is al jaren bezig
met de historie van kadetjes, raspebroodjes, koekjes, gebakjes en wat dies
meer zij en vertelt mij van tijd tot tijd dingen waarvan mijn haren te berge rijzen - 't is niet te gelooven, wat een mensch aan vruchtbaarheidssymbolen etc
alles in zijn mond steekt, je zoudt er haast verstopping van krijgen. Nu spraken wij laatst van de krakeling - Duitsch bretzel = spira pistoria, panis figuram brachiorum plicatorum habens: 3 ahd. brezita, prezitella - volgens Mogk
ten onrechte afgeleid van it. bracciatello enz. enz. Ik vertelde hem, dat ik eens
van jou gehoord heb, dat onze krakeling een vereenvoudiging is van het Bourgondische Andreaskruis en dat de bakker het koekje, dat oorspronkelijk uit
drie reepjes deeg bestond voor het gemak uit een stukje gemaakt had. Dit interesseerde hem zeer en hij wou terstond weten, waar jij die wijsheid vandaan
hebt. Weet je dat zelfnog? En kun je het mij even verteilen, dan verblijd ik er
mijn waardigen amtgenoot mee. Ik zie dat crakelinc en krekelink ook in het
Mnd. voorkomt, maar het Woordenboek vertelt er niet veel bizonders over.
Vervolgens. Naast de correctie van het Herfsttij ligt de correctie van Bezieling en vorm - daaraan ontbreekt altijd nog de ''Einleitung'' van den Decamerone, die vertaald moet worden. 4 Ik heb het vroeger al eens geprobeerd,
zooals je je misschien herinnert en ben erin blijven steken. Heb jij niet een
meneer of juffrouw, die het mij gauw even kan vertalen, zoodat ik een onderlaag heb, die ik kan verbeteren en uitwerken? En hoeveel zou dat kosten! Ik
stuur je tegelijk een exemplaar.
De titel. Een moeilijke zaak: Das Ausklingen des Mittelalters - ? ik ben er
nog niet mee te vrede en moet er nog eens met eenige lieden over spreken.
Als ik eerst maar weer wat op ·dreefben. In de Nieuwe Rotterdammer~ danst
a.s. Zaterdag Klaasje, 5 die eigenlijk in de Gids had moeten dansen - vertel
mij eens wat je van dat dansje over den dans denkt.
je A.J.

471

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Andre Jolles, ''Nieuws over het Rolandslied'', n.a.v. P. Boissonade, Du nouveau
sur la Chanson de Roland, De Gids 87 (1923) III, 246-273.
2. Bugen Mogk (1854-1939), vanaf1896 hoogleraar in de noordse filologie te Leipzig.
3. 'Ben broodje in de vorm van twee gevouwen armen'.
4. "De Decamerone van Boccaccio'', in: Andre Jolles, Bezieling en vorm (Haarlem
1923), 40-115.
5. Andre Jolles, ''Kunsthistorische methoden'', n.a.v. J.W.F. Werumeus Buning, De
wereld van den dans (1920), NRC, 23 juni 1923.

[ 491]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
29 juni 1923 (poststempel)
B.H.
Just a few words. 1 just got a letter from J. 1 who is in Utrecht. Nothing alarming has been found, she will probably come back with a nurse to be treated
here for intestinal trouble - rest, diet etc. I'm going tomorrow. She will stay
there until Wednesday. Dear me! Things have brightened up since I know this,
ever yours

R.
*
I.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Jet.

[ 492]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
5 juli 1923 (poststempel)
Beste vriend even een woordje om je hartelijk te danken voor de vertaling, die gisteren
in mijn huisje vloog - ik zit er mee in, zooals de burgerjuffrouw zegt, dat je
je kostbare tijd aan dat rare werk gegeven hebt - want vertalen is en blijft
toch een heel zonderlinge, glibberige bezigheid. Zoover ik zien kon is het
echter buitengewoon goed gelukt en juist wat ik noodig heb, want wanneer
andere menschen vertalen ruikt het altijd naar germanismen en dan aarzelt
men meer dan ooit ... is het nu eigenlijk Hollandsch? ... ofniet ... ? terwijl ik
hier het zekere gevoel heb, dat het zaakje nu op een stevig Hollandsch fonda·
ment staat. Je hebt gelijk - het wordt voortdurend wonderlijker hoe dichter
men die twee talen naast elkaar zet - die twee volken kunnen niet overweg vlak bij en toch eigenlijk ieder woord met een andere psychologie.
Ik voel mij nog altijd beroerd. Weet je wat een ''Stirnhöhlenkatarrh'' is? of
kennen ze dat in Leiden niet? In ieder geval iets zeer hinderlijks, waarbij je
een raar soort van koppijn hebt, uit een oog traant en op een suffige manier
met alles blijft steken. Ik doe wanhopige pogingen mijn stukje over het Rolandslied deze week klaar te krijgen - dan - !

472

Ook daarin heb je gelijk, dat onze occupaties voordurend evenwijdig loopen - bij mij gaat dat zoover, dat er een soort van Huizingafantoom in mijn
buurt is, dat ik ieder oogenblik raadpleeg en waarmee ik veel meer omga dan
met werkelijke menschen uit mijn omgeving. Of dat het ''ka'' is? Het wonderlijke van het geval is, dat dit fantoom zelfstandige eigenschappen bezit en
volstrekt niet identiek is met de persoon van wie het afkomstig is - in ieder
geval kan ik het niet ontberen en heeft het een zeer sterken invloed op mijn
denken en voelen.
Nog eens hartelijk dank. In allerijl
je A.J.

•

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 493]
Henriette Roland Holst (Utrecht) aan Johan Huizinga (Leiden)*
17 juli [1923]
Beste Han,
Vanmorgen werden je beeldige rozen mij gebracht, die een groot genot
zijn voor mijn gezicht- en reukzintuigen, en waar ik je wel zeer voor bedank,
evenals voor je hartelijk briefje van eenige <lagen geleden. Hoe hebt je het gehad in de hittegolf, hebt je door kunnen gaan met werken, en schieten de diverse vertalingen en uitgaven naar je zin op? Ik verheug mij op den Erasmus.
Prettig dat alles met Elsje in orde is ofkomt; de jongens en Reta genieten
natuurlijk hun vakantie. Rik is nog altijd in onzekerheid over de Domkwestie, maar de kansen lijken mij toch wel verbeterd na het advies van de Monumentenkommissie. Hij is dezer <lagen in stad om een paar kleine lito's (boekbanden) te drukken en een aantal drukken van v. Hoytema te keuren. Het is
een vervelende, onrustige tijd voor hem; pas is hij verlost van zijn bezorgheid voor mij, ofhij zit weer in zorg over Ina. Je weet dat zij haar knie kwetste met een val bij 't schermen? Het is niet goed in orde gekomen en er is nu
aldoor onzekerheid over al of niet opereeren. Erg beroerd voor Ina, die veel
behoefte aan beweging heeft.
Met mijzelf gaat het uitstekend. Behalve met het lezen van vele boeken,
het bekijken van vele reprodukties en het slurpen van ''de room des levens'',
heb ik mij hier ook bezig gehouden met het vervaardigen van een millioen
nieuwe roode bloedlichaampjes, zoodat mijn bloed weer een heel eind dichter bij het normale is. Wat onbegrijpelijk en prachtig toch, al die geheimzinnige werkplaatsen in ons, waar <lag en nacht gewerkt wordt.
Veel liefs aan de kinderen, voor zoover zij nog thuis zijn, en een handdruk
•
voor Je van
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

473

[ 494]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
19 juli 1923 (poststempel)
Beste vriend
- nu kom ik weer een beetje op dreef. Ten bewijze stuur ik je de correctie
van een stuk Herfsttij - ik heb hier en daar nog al wat moeten veranderen.
Het is een moeilijk hoofdstuk en Tilli was er nog niet in - natuurlijk zijn het
maar voorslagen Ik lees dat stuk altijd weer met genoegen - en het treft mij altijd op nieuw,
dat er meer in zit dan een stuk kultuurgeschiedenis van een bepaalden tijd veel meerl Men zou over het ''naleven'' een groot boek kunnen schrijven.
''Voor het cultuurleven behoudt de waan zelf, waarin de tijdgenooten leefden, de waarde van een waarheid''. p. 86 oude uitgaaf. 1
Dat zinnetje is juist - mits die waan een ''vorm'' heeft - d.w.z. een vorm met
eigen leven en eigen wetten. Wat ons verbindt ende grondslag van ons gemeenschappelijk werk is, zou men als morphologie en hermeneutiek van de
kultuurhistorie kunnen definieeren - maar het is weer heel iets anders dan
Spengler's morphologie. Ik stuur je binnen kort een artikeltje van een jongen vriend, die in de taalkunde iets dergelijks probeert. Bovendien heb ik in
mijn artikeltje over het Rolandslied weer eens op hetzelfde aanbeeld geslagen - wil je er de revisie weer eens van nakijken?
- p. 118 o.u. ''Niet alleen omdat de mannen de litteratuur gemaakt hebben... " - Hebben zij dat? Gaat door de heele Westersche niet de vrouwenlitteratuur evenwijdig met die van de mannen? Oefenen zij niet - te beginnen
met Sappho en te eindigen met Courts-Mahler een zekeren invloed op elkaar
uit, zonder ooit in elkaar op te gaan? Zou het niet een mooi artikeltje zijn ze
in hun kenmerken eens nauwkeurig uit elkaar te pluizen. Hroswitha, Marie
de France, Christine de Pisan, Vittoria Colonna, Mad. La Fayette, d' Aulnoy, Mevr. Bosboom, Jet Holst ... het is een zelfstandig verschijnsel, altijd
anders dan de mannelijke letterkunde.
Intertnezzo.
Ich bin in der Lage die Stelle wo die Feierlichkeit des ''Hazenwind'' statt
fand geographisch zu bestimmen - sie hiess de Bil(t): wobei das heutige t (sowie sooft im nnl.) paragogisch auf zu fassen ist vgl. burch(t), seder(t), bors(t)
= Bursche etc. etc.)2
Apropos: wil je even dezen brief aan Rik sturen - ik weet zijn adres niet en
heb zijn briefkaart ergens heen gedaan, waar ik hem niet meer vinden kan.
Met hartelijke groeten
je A.J.
* Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
I.
2.

J. Huizinga, V.W. III, 67.
Verg. Andre Jolles aan Huizinga,

474

2

juli 1922, n. 7.

[ 495]
E.W. Bok (Philadelphia) aan Johan Huizinga*
21 juli 1923
My dear Professor Huizinga:
I wrote my introduction as a casual reader of Erasmus. You wrote as a student of his life and works. lt was with a füll consciousness of this latter fact
that I sent my introduction to you, and I am more pleased than I can say that
you felt you could write to meso frankly.
I am only too glad to take advantage ofyour suggestions. At the same time,
the publishers make a point that the introduction to each book shall refer to
that book, and so you see I have to say something about your work, for publishers must be satisfied, and yet I want to meet your views as far as I can.
So I have made a compromise: taken out all the points about Erasmus to
which you refer and left in what I think will not in any way interfere with
your deductions. However, I am sending my new introduction to you enclosed, and will thank you once more to let me know if I am on safer ground
this time.
I am very glad to hear that I shall soon have the manuscript, and will read
it with interest.
With every good regard, believe me,
Very sincerely yours,
Edward W. Bok
* Origineel: Leiden, UB.

[ 496]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
23 juli 1923
Beste vriend
Ik stuur je tegelijkertijd weer een pakje proeven - ik heb er om de zaak niet
te gecompliceerd te maken, niet al te veel in veranderd. Tilli's vertaling
wordt hier al beter. Alleen hier en daar heb ik het een en ander iets scherper
trachten te formuleeren.
- Als er niets tusschenkomt - driemaal onder de tafel kloppen, want het
einde van het semester is een gevaarlijke tijd - krijg ik het zaakje deze week
af en kun je dus v6or I Augustus alles uit de deur hebben.
Ik wensch je geluk met Erasmus - ik verheug mij zeer op hem. A propos als er in die serie van Hollandsche heeren in America ook een boekje over
Vondel moet komen, en als er niemand anders den voorrang heeft, en als het
geen al te groote haast heeft - enz. houd ik mij aanbevolen. Ik zit eigenlijk
met Vondel in mijn maag - hij is bij mij, om het op zijn Duitsch-Freudiaansch te zeggen, niet ''abreagiert'' - ik wou hem eens kwijt zijn. Voor een
Hollandsch boekje over hem is eigenlijk geen plaats en ik zou dan met een
aantal heeren moeten kibbelen - een Duitsch boekje brengt te weinig op; ik

475

twijfel zelfs ofik er een uitgever voor vinden zou. Maar ieder keer, wanneer
ik over hem spreek, heb ik het gevoel, dat mijn spijsvertering op dit punt
niet in den haak is - lntusschen schiet mij te binnen, dat er ergens in de
U.S.A. een professor voor Hollandsche Taal- en Letterkunde zit, en dat die
vermoedelijk het zaakje wel zal opknappen. 1 Nu, dan moet Joost maar in
mijn buik blijven zitten als Roodkapje en haar ootemoe in den wolf.
Bij de proeven zijn ook eenige blaadjes van het Rolandslied, ik bad het gevoel, dat ik dit keer erg slordig gecorrigeerd bad en zag geloof ik nog eenige
fouten, die ik niet had verbeterd. Heer - in uw banden beveel ik mijn
geest 2 - als het dien naam mag hebben.
Je vertaling is en blijft voortreffelijk - en ik zal het er in het algemeen bij
laten; wanneer ik begin te peuteren en te transponeeren, komt weer dat wonderlijke oogenblik, dat ik op eens niet meer weet wat Duitsch en wat Nederlandsch is - wanneer ik daarentegen de onderlaag zoo laat en hier en daar
even een lichtje op zet zal het geloof ik lukken. Dat deftige, waarvan je in je
brief spreekt, heb je er wel degelijk in gekregen Ja, de Duitsche liefde voor Italie ... Romantiek? Frederik II is een van de
beste Duitschers geweest.
Apropos van Romantiek - je gebruikt het woord ''romantisch'' in je boek
voortdurend in een beteekenis, waarin de Duitschers het eigenlijk niet kennen, of tenminste niet gebruiken - maar daar was nu niets aan te doen en de
bedoeling zullen zij wel snappen.
Heel hartelijke groeten ook aan de kinderen - Aanstaanden Zondag heb ik
mijn vier dochters bij mij
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. A.J. Barnouw, Vondel (New York 1925).
2. Lukas 23:46.

•

[ 497]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Middelburg)*
6 augustus 1923 (poststempel)
Beste Han.
't Is prettig dat jullie meteen zulk prachtig, werkelijk onvergelijkelijk mooi
zomerweer op Toornvliedt kregen. Wat zullen de kinderen genieten. Is Elsje
er nu ook of is zij nog in Zwitserland? En jij, hebt jij nu een beetje vacantie
ofzit je nog met allerlei werkjes die afmoeten. Ik neem aan dat je je groote
werk nu ook vacantie gaf.
Jet is sedert eergisteren mct een aangename verpleegster thuis, de reis ging
vlot per auto van Breda en zij geniet erg van 't hier zijn en 't weg zijn uit de
ziekeninrichting. De bloedarmoede heeft zieh ongelooflijk snel hersteld, boven alle verwachting. Ik vind dat zij er beter uitziet, minder bleek en ook
minder moe, maar v.d. Hoeven die haar hier gisteren nog eens onderzocht
zei dat hij wel tevreden was, maar dat wij er nog lang niet waren. Zij gaat 14

476

Augs 11aar Zwitserland, zooals zij zelf denkt voor 4 azes weken, maar de doctoren hebben andere plannen. Zij ligt den heelen morgen in 't luchtbad
' s m1. a~s en ZlJ. ~ag twee keer per dag een kwartier loopen.
'dd
.
' en
slaapt
De B. Heide 1s pracht1g zooals trouwens alles nu prachtig is, ende luchten
zijn misschien wel 't allermooist. Zelf ben ik door al de agitaties uit mijn
werk gehaald, maar toch niet zoo hopeloos ver. Ik zucht verder onder de
1
drukproeven van die twee boeken, 't verveelt mij gruwelijk, en 't is wel de
manier om grondig de pest aan je schrijverijen te krijgen als je ze zoo drie
keer om zoo te zeggen, speilend moet overlezen.
Ik ga in Aug. nog een paar dagen met twee dochtertjes van Henk v.d. Hoeven uit (de Dr. uit Utrecht) zij zijn r6 en 14, wij gaan naar Brugge en Brussel. Ik vind 't gezellig want 't zijn lieve kinderen, en ik vind 't prettig eens
iets te kunnen doen, want hij is zoo zorgzaam voor Jet.
Hooren wij eens van je
Hartelijk allen door ons gegr.
t.t. R.

*

Originccl: 's-Gravenhage, NLMD.
r. R.N. Roland l-Iolst, Over kunst en kunstenaars. Beschouwingen en herdenkingen
(Amsterdam 1923) en Overpei1izingen van een bramenzoeker ([Arnhem] 1923).

[ 498]
E.W. Bok (Camden, Maine) aan Johan Huizinga*
13 augustus 1923

I)ear Professor Huizinga:
Thank you very much for your letter of August third with regard to the Introduction, and it pleases me to think that I have come nearer to your ideas. I
will certainly make the further corrections which you suggest, and then I
will send my copy to the publishers.
You have doubtless ere this received my letter of a few days ago. 1 1 am still
awaiting the last sixty pages ofthe manuscript.
Thank you for your suggestion about the author2 for the Vondel book, but
I havc given this to Professor Barnouw, who is very keen to do it, and I think
yo11 will agree with me that he will do a good piece ofwork.
I am still looking around for somebody to do a book on Spinoza. Is there
anybody you can suggest who could do a popular book about his work,
which I know is not an easy thing to do?
Believc me,
Very cordially yours,
I~dward W. Bok

* Origineel: I.eiden, UB.

.
1. Ii.W. Bok aan I-Iuizinga, 7 augustus 1923, waaruit: 'Frorn my reading thus .ra~ 1
ciin sec that you !1ave written a very interesting life, and I have no doubt that th1s 1ntercst will be st1stained througl1out tl1e book.'
2. Andr~ Jolles, verg. Jolles aan Huizinga, 23 juli 1923.

477

[ 499]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Cornelis van Vollenhoven*
22 augustus 1923
Beste Kees,
Had ik Binn eerder geweten, dan hadt je de prachtigste aangezichten uit
Folkestone en Canterbury gekregen. Allerprettigst met de heele troep vijf
<lagen uit geweest: 3 Schorer's en 4 Huizinga's. De zeereizen vind ik een genot, en ik weet nu, dat ik vrij zeevast ben; op de heenreis legden alle kinderen en de meeste andere passagiers het af, en ik at smakelijk het menu af, en
bewoog mij kiplekker. Kent is bekoorlijk. De kathedraal is mooi, maar het
stadje Canterbury viel mij tegen en het was er veel te druk, om aan Becket en
Chaucer en Warham te denken. En wat is het benepen; vanmiddag zei ik
mijzelf: Middelburg is toch heel wat mooier. Maar laat ik er geen kwaad van
zeggen: mijn liefde en bewondering voor Engeland zijn door dit tochtje weer
gestegen.
Van de drie weken, die ik hier nu ben, heb ik twee volstrekt geluierd, zelfs
haast niet lezende, en een hard gewerkt, aan de vertaling van Herfsttij der
Middeleeuwen, die Hopman mij stuurde (3 a 4 hoofdstukken nl.)
Vrijdag of Zaterdag komt Rik Holst hier een dag. Jet is naar Zwitserland,
maar haar adres weet ik nog niet.
Ik heb het gevoel van een heel lange en solide vacantie. r September kom
ik thuis, dan ben je dus vermoedelijk juist weer weg. Ik hoop dat je nog ontzaglijk vooruitgaat in opgefrischtheid. Hartelijke groeten, ook van de kinderen, en aan de v.d. H's 1
H

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. De Van der Hoeven's.

[ 500]
Andre Jolles (Venetie) aan Johan Huizinga (Leiden)*
26 augustus 1923
Beste vriend ik had je al een briefkaart geschreven uit Torcello - alweer een fraaie titel
voor een schets: ''Tusschen Broek en Byzantium'' - maar ik had geen postzegel in mijn zak en stuurde het ding niet weg. 1 Intusschen stond er hetzelfde
op als in je brief: je moet eens mee! Inderdaad die schooiersreizen zijn voortreffelijk - en wij zouden gelegenheid hebben veel te bespreken, wat onze
''Renaissance-studies'' ten goede zou kunnen komen. Volgend voorjaar vier
ik het dertigjarig jubilaeum van ''Primitieven'' (1e reeks!) 2 - al dien tijd ben
ik met Italie bezig geweest - indien er in mijn ziel een ziertje vlijt en consequentie geweest was, zou ik zeker op dit gebied zoo iets als een ''autoriteit''
zijn geworden - ik ben niet rouwig, dat ik het niet ben, maar, daar ik mij in

de laatste jaren meer en meer tot methodoloog ontwikkel, kamt er Iangzamerhand een groote nieuwsgierigheid in mij op: hoe zou men nu eigenlijk de
zaak k~nnen aanp~kken?. Toen ik het boek van Hoogewerfl - heet hij niet
zoo?. - 1n het hoekJe va~ Je schoorsteenmantel zag staan, en er eenige minuten 1n bladerde, kreeg 1k het gevoel: zulke boeken moeten nu eigenlijk niet
meer geschreven worden! Ik sprak het ook even uit, maar je was in een zacht·
1noedige bui, en vondt, dat men het die meneer niet zo heel kwalijk kon nemen. Met eenige Schadenfreude verneem ik, dat hij bij nader inzien nog erger is dan ik toen <lacht. Zoo moet men het niet doen - integendeel, men
moet, niettegenstaande je begrijpelijke afkeer van ''beulswerk'', misschien
toch eens vrij duidelijk zeggen, dat zulke boeken zeer overbodig en in hun
overbodigheid vrij schadelijk zijn - een soort van oppervlakkig spelletje met
veel namen en een paar begrippen die niet eens helemaal begrepen zijn, een
soort van ''Scheinbildung'', waarmee men gemakkelijk coquetteert, maar
waar niemand iets aan heeft.
Maar oneindig belangrijker dan dit negatieve is het positieve: hoe zou men
het wel moeten doen?
Met de twee grote B's: Jacob en Konrad4 kam ik ook niet verder - en ik
zou dit alles op een wandeling ergens in Italie met je willen bepraten en tusschen door telkens willen omvergesmeten worden door al het mooie en 's
avonds de lichte vroolijkheid van den Chianti met je willen genieten. Wij
moeten er dunkt mij toch eens zeer ernstig over denken.
2.IX.23

Ascona
Deze papiertjes heb ik in mijn ''Rucksack'' meegedragen zonder ze weg te
sturen. Nu zit ik weer bij mijn oude vriendin Olga Fröbe-Kapteyn5 en kijk
op het Lago magiore. Den laatsten dag te Venetie stuurde ik je een Decameroentje - in de haast, zonder er een opdracht in te schrijven. ''Vermaak er u
mee'' - zegt van Alphen. 6 Heel mooi is de uitgaaf niet, maar zoo ver ik in de
gauwigheid kon zien correct - in ieder geval niet voor lichtzinnige dilettanten, zooals de meeste moderne uitgaven in Italie.
De proeven voor het boek7 corrigeerde ik in het zweet mijns aangezichts te
Venetie - een prettig werk, ergens in een klein kroegje aan de Riva of de
Fondamentanuove, waar visschers en gondeliers kibbelden te zitten en iets
te doen te hebben. Overigens is revisie het beste middel tegen ijdelheid - ik
voor mij vond, toen ik dat alles voor de zooveelste keer doorlas, dat die rom·
mel de moeite van het publiceeren niet waard was.
Nu wil ik een stukje voor de Meester schrijven, dat naar ik vermoed ''Bae·
deker en de Wandervogel'' 8 zal heeten. Maar voorloopig luier ik nog. Mijn
gastvrouw heeft mijn kamer weer volgepropt met nieuwe en oude Fra~sc~e
boeken, waarvan zij weet, dat ze mij interesseeren. Op mijn nachttafeltJe l1ggen ... de vier deelen van Michelet's Histoire de France en in een allerraarste
volkseditie met prentjes in het genre: ''ging hij er bijna doorheen'' - Ken je
die?
... II y eut des !armes quand on vit ce corps torture qu'on menait a la mort
sur un cheval drape de noir ... (p. 171).

479

''Wie drommel is dat'' denk je, en dan kijk je op p. 171 en dan lees je de geschiedenis van Lodewijk XI enden hertog van Nemours.
Eigenlijk een allerplezierigste manier om elkaar raadseltjes op te geven
b. V.:
... Regardez ä la lampe cet enfant pale en velours noir ... Ra, ra wie is dat?
Oftewel:
... et il entra avec lui dans Peronne, lui tenant, en vieux camarade, la main
sur l' epaule ...
Weet je 't al?
Maar 't is toch een heerlijk boek - en wanneer je de geschiedenis van de
Graven van Holland schrijft, moet er eventjes iets van dien aard in zijn.

*
Over mijn Venetiaansche reis is niet veel te vertellen - ik heb geprobeerd
een indruk te krijgen van de vele kleine en groote broertjes en zusjes, die Venetie oorspronkelijk in de lagunen heeft gehad Torcello Caorle, Burano,
Murano, Malamocco, Pellestrina; ... Chioggia kende ik al. Dat is niet zoo
heel gemakkelijk, gedeeltelijk ook wel een teleurstelling.
Ik zou zoo graag Attila eens ergens duidelijk willen te pakken krijgen maar ik kan hem niet vangen. Heb jij hem ergens?
•f

Nu nog eenige zaakjes.
Omstreeks 15 September ben ik weer thuis. Het zal dan nog wel tijd genoeg zijn om mijn artikel over de sage voor de Gids zelf te corrigeeren. Van
Colenbrander heb ik niets gehoord - is hij al terug van de Dolomieten?
Ook van Architectura et Amicitia heb ik taal noch teeken en evenmin van
andere personen die Rik in beweging gezet heeft - Natuurlijk heb ik nu weer
zijn adres in de Buische hei niet bij de hand; dat schijnt iets als een noodlot
te zijn - Anders zou ik er hem even over schrijven. Na midden October kan
ik niet meer weg - dan begint het semester weer. Misschien moeten wij dus
alles tot het voorj aar uitstellen.
Heel hartelijke groeten - aan je geheele omgeving
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. De envelop draagt het poststempel 3 september 1923, Ascona.
1. De ongedateerde briefkaart bevindt zieh wel in de nalatenschap van Huizinga.
Het is een atbeelding van Torcello, II Canale col ponto del Diavolo: 'Dit is een van
de hoekjes, die men moet kennen - In een landschapje met slootjes, dat iets in Broek
in Waterland herinnert, liggen een aantal kerkjes, die tusschen de 7e ende r2e eeuw
kunnen worden gedateerd - in een ervan, mozaieken van de allerbeste soort. Ben volgende keer moet je mee - juist hier liggen dingen, die wij samen zouden moeten zien
en bespreken. Groeten A.J.'
2. Verg. Andre Jolles aan Huizinga, 24 september 1924, n. I.
3. G.J. Hoogewerff, De ontwikkeling der ltaliaansche Renaissance (Zutphen 1921).
4. Jacob Burckhardt en Konrad Burdach.
5. Olga Fröbe-Kapteyn (1881-1962), bewoonde als weduwe van een Zwitsers musicus
sedert 1920 het Casa Gabriella op de Monte Verita te Ascona, waar zij gastvrijheid
bood aan kunstenaars en letterkundigen; had sedert 1933 de leiding over de jaarlijkse
Eranos-Tagungen, getnspireerd door het werk van C.G. Jung.

6. 'Ziedaar lieve wichtjes!/ Een bundel gedichtjes,/ Vermaak er u me~!', uit het eerste
gedieht ''Aan twee lieve kleine jongens'' in Proeve van kleine gedichten voor kinderen
(1778).
7. Andre Jolles' Bezieling en vorm.
8. Andre Jolles, ''Baedeker ende Wandervogel (Augustus, 1923)'', NRC, 3 november
1923.

[ 501]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
3 september 1923
Beste Ran.
In dank hierbij de Baedecker terug, die op 't mooie Toorenvliedt thuishoort, maar daar ben je nu niet meer bereikbaar - en 't weer belooft nog al
zoo vast te worden, konden jullie er nog maar blijven.
Ik ben erg blij dat ik er geweest ben, al was er dan geen zon, ik heb toch
zoo goed kunnen zien hoe groot de charme van dit mooi en oud en doorleefd
geheel is. En de heele logeerpartij vond ik allergezelligst, 't is ook prettig de
kinderen - al waren er dan nu maar twee - wat meer te zien, want 't gaat met
zoo'n vaartje dat ze je z66 ontgroeid zouden zijn, - maar wat ziet Retha er
goed uit, en lief, en wat is Leonard ineens een jeune homme geworden, met
allerlei interessen, en zoo heelemaal niet ''blagig''.
Ik heb 't met de meisjes aardig gehad, gisteren kwamen wij terug, zij zijn
'
veel te geintresseerd in alles en te intelligent om 't uit zijn kinderachtig te
maken, wij hebben erg veel gezien, maar ook veel geboemeld tusschen door.
Wij waren een dag in Gent en drie dagen in Brussel. Ik heb genoten van de
zuiver natuurgetrouwe schilderijen van Van Eyck en Memling, vooral dan
van 't portret van Van Eyck's vrouw, maar niet minder van Memling's heerlijk portret in Brussel van Barbara de Vlaenderberch, dat misschien toch nog
even mooier is dan 't ook zoo prachtige portret van Sybilla Moreelse in
Brugge.
Dat zijn alle drie prachtige werken, onder het mooiste dat je kunt zien.
Maar al hun compositaire dingen kan ik niet genieten. Zij waren ten slotte
toch eens realisten in de hoogste beteekenis van het woord. Ik vind al hun
composities geschilderde boekillustraties van 't genreachtige soort.
De aanbidding van 't Lam, zeker 't is ongelooflijk van details maar qua
compositie is 't een broddellap, 't zijn 12 deelen die net zooveel een geheel
vormen als twaalf willekeurige schilderijen uit een school. De schaal verspringt van 3/4 levensgroot naar een vijftigste, zonder rede zonder zin. Zelfs
de derderangs fresco schilders in Italie hadden in de XIV eeuw nog, een veel
grooter begrip van compositie dan van Eyck en Memling samen. Maar al
had ieder maar een portret geschilderd zooals zij 't deden, dan verdienden zij
al den hemel en de zaligheid, want die zijn heerlijk.
Ik heb ernstig getracht over mijn antipathie tegen Rubens heen te komen,
but I can't, ik voel niets dan verzet tegen zijn geest, en echt weerzin tegen
den stofvan al zijn schilderwerk. Van Eyck is als ivoor, Memling als zilver,

hard, klankrijk, edel, Rubens is als gelei, zaeht, week, hont. Brugge, ik geloof dat 't in Oet. en Nov. wel heel mooi zal zijn, nu, gestoffeerd door Engelsehen vond ik 't een soort Volendam, en de graehten stonken neen maar afsehuwelijk.
Adieu hartelijke groeten voor allen
t.t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 502]
Andre Jolles (Ascona) aan Johan Huizinga*
1
II september 1923

Beste vriend
- vandaag reizen wij weer naar Leipzig - overmorgen zijn wij thuis. Nog
even een kort antwoord op je ''zakenbriefje'', dat een oogenblik gezworven
had. Met dezelfde post kwam mijn officieele benoeming voor ''vergleichende Literaturgeschichte'' 2 - ''neben Ihrem bisherigen Lehrgebiet, das von Ihnen nach wie vor umfassend zu behandeln ist'' ... Genoeg te doen en eenige
kans, dat ik tusschen twee leerstoelen kom te zitten.
En nu, hoe jammer van Kalffi 3 Toen ik de laatste keer bij hem was, had ik
toch het gevoel, dat hij een heel goeie kerel was, en nu hij gestorven is, krijgt
die laatste samenkomst voor mij een zekere beteekenis; ik ben, zoo gek het
klingt, als leeraar in de Nederlandsehe letterkunde, blij dat ik hem nog eens
van dicht bij gezien heb en dat mijn waardeering voor zijn werk aangevuld
wordt door een zeer stelligen indruk van zijn persoon. Die indruk zou vermoedelijk anders zijn, wanneer ik langer met hem had omgegaan. Misschien
minder gunstig. Zooals de zaken nu liggen, zie ik hem dadelijk na zijn heen·
gaan heel duidelijk. Hij kwam uit een eigen generatie - het geslacht van de
Vries en de Roever, 4 die beide jong gestorven zijn. Zij hangen losjes samen
5 - ook Rössing, 6 die volkomen aan lager wal raakte,
met Hofdijk en Thijm
hoort er even bij. Toen kwam de groep van Doorenbos7 - zij waren een
beetje jonger en sehenen heel wat meer in de melk te brokken te hebben.
Gerrit Kalff had er wel graag bij gehoord, heeft het ook wel geprobeerd maar zij lieten hem buiten staan. Er was van het voorjaar nog altijd een zeke8
re bitterheid in hem, toen hij van Van der Goes sprak, Van der Goes met
zijn fijnen, paradoxalen geest - die op niets uitliep - Intusschen was dat isolement het beste, wat Kalff kon overkomen: hij bleef aan het werk, hij werd
soliede - en ten slotte heeft hij veel, veel meer bereikt dan een van die heeren
en ik zou aan zijn graf veel liever een hartelijk woordje gesproken hebben,
dan aan dat van Kloos of zoo iemand. Er zijn grappige oogenblikken van
eonfliet in het leven van dien litteratuurhistoricus - wat zou hij er voor gege·
ven hebben, wanneer h11· en niet Albert Verwey Jonker Jan van der Noot9
had uit gegraven; maar daartegenover - hoe heeft hij zieh verkneukeld toen
hij Verwey het lijstje van zoogenaamde ''drukfouten'' toe kon sturen bij
diens volmaakt belachelijke Maerlantbloemlezing, waar o.a. de bijzitten van

d~ bischop~en met Onze Lieve Vrouw verward waren.1° Ik zie nog zijn gez1cht, toen 1k hem meedeelde, dat mij het moeilijk te pakken begrip ''leegte''
nog nooit zoo scherp tot bewustzijn gekomen was, als bij het doorlezen van
de zes deelen van Verwey's Proza. Wij stonden aan het strand, hij keek mij
eventjes aan en zei toen ''Jongen, jongen, wat is die zee toch mooi'' - maar
hij zei het op een toon, dat het een buitengewoon goede mop werd. Ben van
de eerste plichten van zijn opvolger is een verbeterde oplaag van zijn proefschrift Het Lied in de Middeleeuwen. 11
Zijn opvolger ... ? Het zal een heel harde teleurstelling zijn indien het
mislukt, maar ik heb niet het gevoel, dat ik van het leven nog zoo heel
veel voor mij zelf te verwachten heb en mijn ''fahigkeit'' tot resignatie
heeft in de laatste jaren groote vorderingen gemaakt. In ieder geval zal ik
zoodra ik thuis kom aan mijn stukje over de Rederijkers, 12 dat ik allang in
de pen heb beginnen - het eerste deel voor het Novembernummer. Daar
je toch over de Islam aan den gang bent zullen wij maar zeggen ''Zooals
Allah wil ''.
Van de Islam gesproken - je zult, dunkt mij, bij Dozy 13 heel wat vinden,
de geschiedenis wordt verreweg het belangrijkst waar zekere mengsels ontstaan, de Islam als erfgenaam van de Oudheid, van de twee oostersche takken van het Hellenisme Byzantium en Perzie; de Islam als tegenstelling tegen de volksverhuizing; Averoes; de Islam in Spanje d.w.z. Cervantes en
1001 Nacht. Die nieuwe dingen uit Burdach's school ken ik nog niet. Ik geloof van dat zaakje niet al te veel - dat is te zeggen ik zie er veel meer parallelisme dan invloed in. Jij ook? Daar ligt een ''vormprobleem'', dat de heeren
niet begrijpen omdat zij den ''vorm'' niet kennen.
En nu gegroet O ja, cet enfant pale = Karel V; die twee in Peronne: inderdaad Lodewijk
XI en Karel, goed geraden.
Weet je dat ''Don'' in het Oud-Catalaansch ''En'' is je vriend A.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

r. De brief is abusievelijk gedateerd: 11 augustus 1923.
2. Andre J olles had overwogen in dienst te treden bij het Saksische ministerie van
cultuur in Dresden; toen zijn leeropdracht echter werd uitgebreid met de vergelijkende literatuurgeschiedenis bleefhij verbanden aan de universiteit van Leipzig.
3. Gerrit Kalff sr. was op de terugweg van een studiereis naar Zweden overleden op
de boot op 31 augustus 1923.
.
..
4. Adriaan Dani!!l de Vries Azn. (1851-1884), onderd1recteur van het R11ksprentenkabinet in Amsterdam en conservator bij het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap;
Nicolaas de Roever (1850-1893), historicus, gemeente-archivaris van Amsterdam, met
De Vries in 1883 oprichter van het tijdschrift O~d-Holland.
.
..
.
5. W.J. Hofdijk (1816-1888), schrijver, naast d1~htwt;rken publ1ceerde h1J popula1:
wetenschappelijke bocken, waaronder een Geschtedenis der Nederlandsche letterkund~,
J.A. Alberdingk Thijm (1820-1889), dichteren prozaist, voorvechter van de emanc1patie der rooms-katholieken.
.
..
6. Johann Herman Rössing (1847-1918), journal1st en to~~elcr1t1~us.
. Willem Doorenbos (1820-1906), letterkundige, tot z1Jn leerl1ngen als leraar ge7
schiedenis aan de HBS in Amsterdam behoorden Van der Goes, Kloos en Verwey,
mannen van de eerste Nieuwe Gids-redactie.

8. Frank van der Goes (1859-1939), letterkundige en politicus, mede-oprichter en -redacteur van De Nieuwe Gids.
9. Gedichten van Janker Jan van der Noot, met inleiding en aanteekeningen van Albert Verwey (Amsterdam 1895).
ro. Jacob van Maerlant. Met proza van Albert Verwey (Amsterdam 1894). Verwey's
Maerlant-uitgave bevatte een los vel met errata, waarop o.a. bij p. 48 de correctie: 'de
H. Maagd, lees: de bijzitten'.
11. Gerrit Kalffsr. promoveerde in 1883 op Het lied in de middeleeuwen, een berdruk
verscheen Arnhem 1966; Kalffwas leraar Nederlands geweest van Jolles op het stedelijk gymnasium (Barlaeus) te Amsterdam.
12. Andre J olles, ''Vondel als rederijker'', De Gids 87 (1923) IV, 282-304.
13. R.P.A. Dozy (1820-1883), orientalist en historicus, hoogleraar te Leiden 1850-1883.

[ 503]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
21 september 1923
Beste vriend
- de maskersmousen 1 schijnen er mij liever buiten te willen houden, ik
heb ten minste niets gekregen. Het schijnt mij beter, dat jij even een kaartje
stuurt. Ik heb het laatste deel van het M.S. - dat veel beter was dan het eerste - nauwkeurig door gelezen, maar het zou toch beter zijn, wanneer ik de
proeven nog eens even kon zien. Heb je misschien zelf nog een overtollig
exemplaar? dan kun je mij dat sturen. Hoe het met de duitsche uitgeverij afloopt mag de duivel - hoogere machten hebben sinds lang hun banden van
Duitschland afgetrokken - weten; maar daar alles gedrukt is, vermoed ik, dat
je boek nog zal verschijnen.
De toestanden hier ... daar zullen wij maar niet over spreken, men is bijna
gelukkig, dat er een aantal landen bestaan, waar de menschen niet weten,
hoe het hier toegaat. Alleen krijgt men soms lust de pacifisten eens te vertel·
len, dat dit veel erger is dan de ergste oorlog.
Wapene Martijn - hoe salt gaen?
Sal die werelt iet langhe staen.
In dus cranken love So moet vrouwe ver Ere saen
Sonder twifel ende waen
Rumen heren hove
Een practische vraag. Architectura et Amicitia heeft - of hebben? - mij uitgenoodigd te kamen spreken. Zij gaven als datum 13 en 27 November en II
December '23 en een aantal data in '24. Zou je het wenschelijk vinden, dat ik
nog dit jaar naar Holland kwam? En zou er misschien tegelijkertijd in Leiden - in de Maatschappij? 2 - gelegenheid zijn te toonen, dat ik iets beters
kan geven dan mijn laatste speech? Hoe denk je daar over? Anders kies ik
een dag in F ebruari of Maart. Vertel mij dit eens even, want ik moet de heeren antwoorden. Ik heb weer veel te doen - begin November moet ik een jubileumsrede in het Lamprecht-Institut houden: Der Dichter und die Geschichte - of iets dergelijks. Dan een inaugureele rede voor de ''vergleichen-

de Litteraturgeschichte'' - enz. Bovendien mijn stukje over Vondel als Rederijker voor de Gids - tevens, het begin van het boekje waarover Tjeenk mij
na een middagmaal op de Witte Singei schreef - enz. Redevoeringen zijn
niet mijn fort - ocharme. Indien je echter gelooft, dat het goed is, dat ik mij
nog eens in Holland kom vertoonen, doe ik het - en ik zal mijn best doen.
Wel bedankt voor de correctie - ik had het eigenlijk best zelfkunnen doen
en je niet in het begin van je colleges hoeven te storen. Eigenlijk is ''De
Sage'' 3 als titel een beetje te pretentieus voor die losse opmerkingen - maar
het doet er niet heel veel toe. Ben je het er mee eens?
Net zoo raar als jou Shakespeare en Ben Jonson aankijken, grinnikt mij
Rembrandt ltoe. Ik heb het gevoel, dat wij ons een lekker schoteltje Rembrandt met een mooi bruin korstje gebakken hebben, en dat nu op ons gemak verorberen - maar of dat nu eigenlijk iets met Rembrandt heeft uit te
staan? Hartelijke groeten aan de kinderen - mijn jongste jongetje is een
beetje ziek, anders gaat het goed ... zoo lang als het duurt
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. De directie van Drei Masken Verlag.
2. Op II juni 1924 zou Andre Jolles in de jaarvergadering van de Maatschappij der
Nederlandsche Letterkunde te Leiden een· voordracht over ''Het sprookje'' houden.
3. Andre Jolles, ''De sage'', n.a.v. H.W. Rutgers, Märchen und Sage. Bemerkungen
über ihr gegenseitiges Verhältnis mit besonderer Rücksicht auf die Sigfridsagen (Groningen 1923), De Gids 87 (1923) IV, 128-142.

[ 504]
Henriette Roland Holst ('La Colline', Territet) 1 aan Johan Huizinga (Leiden)*

r oktober 1923
Beste Han,
Ik dank je wel, dat je mij te midden van je drukke werkzaamheden een levensteeken stuurde, en ik vind het bijzonder gezellig, om Elsje spoedig eens
bij me te zien. Het is nog niet uitgemaakt wanneer ik naar huis terug mag,
maar een kleine drie weken zal ik hier op zijn gunstigst toch nog wel moeten
blijven, dus in elk geval reken ik nog op haar bezoek. Wat is dat toch kurieus
dat haar hart altijd weer naar Lausanne trekt; het gaat wel anders dan je je
voorgesteld hadt, maar je hebt natuurlijk groot gelijk dat je haar rostig laat
gaan. Trouwens wij kunnen het ons best begrijpen; Rik is al evenzeer onder
de bekoring van deze heerlijke streek als ik, en hij gaat met bepaald leedwezen hier weer Woensdag weg. Trouwens hij heeft het ook prachtig, het is
weer opnieuw zomer geworden, maar de bekoring van den herfst zet de bosschen al in gloed hier en daar. Gisteren waren we boven op de Rochers de
Vage, en vanmiddag gaan we naar Villeneuve waar Romain Rotland ons op
de thee vroeg! Ik ben wel benieuwd naar zijn persoonlijkheid.
Je vraagt of de <lagen mij niet lang vallen, neen, volstrekt niet, en dat was
ook het geval niet toen ik mij nog heel weinig mocht bewegen. Ik leer hier

met gratie luieren maar ik heb ook veel gelezen en een groote korrespondentie gevoerd naar vele landen, en ik heb proeven te korrigeeren. Daarbij trofik
het erg dat ik hier veertien dagen lang een alleraardigste hollandsche medicus
2
had, die den dokter van het sanatorium verving. Het is Dr. van der Loeff,
een goede vriend van Cees, 3 over wien wij dikwijls samen hebben gepraat.
Ik ga hier uitstekend vooruit en krijg nu echt vertro11wen in het resultaat
van de kuur. Rik staat te wachten om een eindje te loopen, dus ik laat het
hierbij. Veel hartelijke groeten ook voor Elsje ende jongens.
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Territet, Zwitserland, gelegen aan het Meer van Geneve.
2. Nico Rutgers van der Loeff(1874-1939), arts, studiegenoot van C. van Vollenhoven.
3. Cornelis van Vollenhoven.

[ 5~5]
An\ire Jolles aan Johan Huizinga*
21 oktober 1923
Beste vriend Hartelijk dank voor je goede tijding 1 - ''Verblij je maar niet met een dooie
musch'', zei mijn schoolmeester. En toch, hoop is een mooi dingen mijn leven lijkt in menig opzicht op een doos van Pandora.
Gide'\)n - ik ziehet glundere gezicht van den bijbelvasten Vollenhoven en
ik ben l::l~reid mij te laten hoonen - vertel het niet aan de curatoren.
Vroeg \e laatst niet, wie de Vries was? Dezer dagen las ik toevallig in het
boek van 'y. Deyssel over den ouden Thijm2 en vond op pag 179 sq. een buitengewoon aardig portret van dien veelbelovenden kunsthistoricus. Juist de
trekken die, hem met Kalff verbonden zijn er voortreffelijk in beschreven,
die familiaren omgang met de zeventiende eeuwers. Het speet mij, dat de
Gids geen Iri niemoriam van Gerrit gaf. Had ik dat geweten, ik zou er onder
pseudonym een gefabriceerd hebben - want men moest toch eigenlijk zijn
3
positie in de litteratuurgeschiedenis eens even schetsen. In dat reusachtige,
4
ten deele zeer prullige boek over Amsterdam in de 17e eeuw staat een stukje
van hem over kleeding, zeden en gewoonten, dat dunkt mij zeer karakteristiek is - en waarvan ik zou zijn uitgegaan.
- Overigens, wat een voortreffelijk - neen verduveld goed stuk was dat van
Snouck, 5 wat zit die kerel in het leven en wat zit er een leven in dien kerel.
Prachtig.
6
Hierbij stuur ik je een blaadje uit mijn novemberartikel voor de Gids,
waar de Duitsche verzen nog eens nauwkeurig zijn nagezien - ik geloof, dat
de correctie, die ik aan van Kampen stuurde oppervlakkig was, ik had haast
en veel te doen. Daar hij de revisie weer naar Leiden zendt kun je er misschien nog iets aan doen. Wanneer dat nakijken van mijn rommeltje je alte
zeer verveelt, moet je het zeggen. In casu zou ik echter graag hebben, dat de
vermoedelijk talrijke Germanismen er uit gehaald werden; er zijn stukken in

den trant van mijn college en ik denk bij dat soort van werken eigenlijk
Duitsch. Ik ben benieuwd wat de menschen er van zullen zeggen - als zij er
ten minste iets van zeggen. ''Verzen'' - worden er ietwat anders in geapprecieerd dan in Holland gebruikelijk is en ik vrees, dat het een en ander als paradox zal klinken. Wat jij ervan dunkt staat natuurlijk op een apart blaadje,
en je moet er mij als je tijd hebt eens even over schrijven - mij dunkt je zult
alweer bij je arabieren een aantal evenwijdighedens gevonden hebben. Wat
er mij in interesseert is natuurlijk alweer, dat wij Burdachsche problemen
toch alleen van den vorm uit kunnen pakken.
Waar blijft mijn boek. Tjeenk laat niets van zieh hooren.
A propos - Colenbrander schreef mij, dat hij 1nij een paar boeken ter bespreking wou sturen .. Ik heb nog niets ontvangen. Of ze gestolen zijn? De
''studentische Selbsthilfe'' was dezer dagen genoodzaakt een eigen ''Kriminalabteilung'' in het leven te roepen, om het stelen aan de Universiteit ten
minste ietwat te beperken. Ben fraai teeken des tijds.
Elsje - ? ja, dochters is een moeilijke zaak, ik kan er van meepraten - en
toch, je houdt er nog meer van dan van je jongens. Gaat het jou ook zoo?
Heel hartelijke groeten
je A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

Dat Jolles een kans maakte in de door het overlijden van Gerrit Kalff sr. ontstane
vacature aan de Leidse universiteit.
2. A.J. [ = Lodewijk van Deyssel], J.A. Alberdingk Thijm (Amsterdam 1893).
3. Verg. Andre Jolles, ''G. Kalff", n.a.v. G. Kalff, Inleiding tot de studie der literatuurgeschiedenis, tweede herziene druk (Haarlem 1923), De Gids 88 (1924) I, 248-258.
4. Het plaatwerk Amsterdam in de 17e eeuw, waarin het door Kalffbewerkte hoofdstuk ''Huiselijk leven en onderling verkeer''.
5. C. Snouck Hurgronje, "Vergeten jubiles'', De Gids 87 (1923) IV, 61-81.
6. Andre Jolles, ''Vondel als rederijker'', De Gids 87 (1923) IV, 282-304.
1.

[ 506]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
I november 1923
Beste vriend
- mij dunkt nog beter dan een lijstje van de boeken, die nu juist geen aanbeveling voor een hoogleeraar in de Nederlandsche Taal- en Letterkunde
zijn, is een uittreksel uit den series van de laatste vijf jaren, uit den tijd, dat
ik de eer had te samen met Eduard Sievers, Albert Köster, en Eugen Mogk
aan het hoofd te staan van het grootste ''Germanistische Institut'' van
Duitschland en er de Nederl. T. en L. te vertegenwoordigen - Is dat deftig
genoeg?
Men kan er ten minste uit zien, dat ik de Nederlandsche letterkunde niet
als bijzaak heb beschouwd. En in dat opzicht kun je gerust zijn en andere lieden geruststellen. Toen wij verleden jaar eens over de zaak spraken, zei ik,
geloof ik, al eens, dat de ''vergelijkende'' of ''algemeene'' litteratuurgeschie-

denis eigenlijk geen ''vak'' is - sedert dien tijd ben ik in dat ''niet-vak'' leeraar geworden en ik voel het nu nog dubbel duidelijk! Wat men te zeggen
heeft kan men het best demonstreeren aan een voorbeeld uit de eigen taal en
ik heb tot nu toe maar weinig gevonden, wat ik niet van een zeker punt van
de Nederlandsche letterkunde uit zou kunnen vertellen. In dit opzicht was
mijn stukje over Vondel als rederijker 1 een soort programma-tje. Dat ik van
Hooft sprekend op de troubadours, den briefstijl, of op de historiographie
kom, zou dunkt mij niemand kwalijk kunnen nemen, mits ik dit alles tot beter begrip van Hooft gebruik. Wanneer het nog stond te doen, en ik in Holland was, zou ik een tegenstander zijn van den nieuwen vorm van ons doctoraat - mij schijnt die remedie bijna erger dan de kwaal. Paedagogisch komt
alles op een goed fundament aan - op zoo'n fundament kan men eigenlijk al·
les bouwen wat men wil. Ziedaar mijn credo.
Over het geval KalfF zal ik nog eens nadenken - ik heb op het oogenblik
heel veel te doen, allerlei vervelende, tijdroovende dingen - en daarbij de
moeilijkheden van het dagelijksch leven ... b.v. dat men de tram niet meer
kan nemen, omdat het te duur is ... etc ... etc.
De boeken van Colenbrander heb ik gekregen. Wie is die van Marle en
wat een doortrapt kunsthistoricus! Wil je van Hoogewerff af zijn? Stuur het
mij dan - hij zal er naast van Marle 3 in zekeren zin bij mij goed afkomen.
Maar het zou jammer zijn, wanneer je Renaissance-studies II daarmee in het
4
water vielen.
Hartelijke groeten
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Andre Jolles, ''Vondel als rederijker''.
2. Het schrijven van een herdenking van Kalffvoor De Gids.
3. Andre }olles, ''Kunsthistorische methoden'', n.a.v. Raimond van Marle, The development of the Italian schools of painting. Volume 1 ('s-Gravenhage 1923), De Gids 88
(1924) 1, 421-434. Raimond van Marle (1888-1936), kunsthistoricus, als onafhankelijk
geleerde gevestigd te Parijs, later te Perugia.
4. Huizinga gaf geen vervolg aan zijn ''Renaissancestudien 1: het probleem''.

[ 507]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
2 november 1923
Beste Han.

[... ]l
Over den Dom kan ik je niet veel vertellen, deze maand zal 't zieh decidee·
ren of 't geld er komt of niet. Zij schijnen vast hoop er op te hebben. Ik ont·
moette laatst ook Karel Schorer, 't is een groote aanwinst dat hij ook in 't co·
mite zitting heeft, lijkt mij. 2 Ik vond 't prettig te bedenken dat hij er in zat
door jou toedoen. Wij zullen hier wel tot einde November blijven, dan moet
ik naar Parijs, en gaat Jet uit logeeren, en daarna gaan wij naar Bloemen·
daal - waar ik nog niets geen lust in heb. Maar Han als je komt staat er een

schattig logeerkamertje voor je gereed, dat moet ik ter eere van 't jonge architectje zeggen, dat hij dat allerliefst verbouwd heeft. Ik hoorde dat Jan Piet wel
in A'dam 't huis op de Keizersgracht kocht, maar dat hij zijn huis in Bussum
niet verkocht. Dat zou wel beroerd voor hem zijn. Weet jij er iets van? Hoe
lang zou je nog door je werk zoo onherroepelijk gebonden zijn? Ik vrees dat
wij je hier niet meer zullen zien, je wordt langzamerhand de Buissche Heide
ontrouw, ik durf er 't boek3 niet op na te kijken, dat hoeft ook niet want jij
weet 't wel uit je hoofd. Nu gaat Jet nog wat pianospelen en moet ik van mijn
plaats. Schreef ik je wel dat de nieuwe schuur zoo mooi is geworden. Het
boekje met die verhaaltjes hoop ik je spoedig te zenden, 't is bijna klaar.
Adieu, hartelijk gegroet door ons drieen
t.t. Rik
Hoorde je in den laatsten tijd nog iets van Dre? Ik zou 't ook aardig vinden
4
omdat ik dan wist dat hij ze kreeg.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Over de gezondheid van Henriette Roland Holst.
2. Commissie van aanbieding van het Domraam.
3. ''Het boek van de Buissche Heide".
4. De laatste mededeling op de envelop.

[ 508]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
13 november 1923 (poststempel)
Beste Ran.
Ja wat zal ik je zeggen, goed zal het niet doen vrees ik, aan het bijeen brengen van het geld voor mijn raam. Dat geld is er nog steeds niet. Allicht zullen
de menschen zeggen, aan een raam hebben we genoeg, en dan vooral als zij dat
raam cadeau krijgen. Ik vrees echter dat de zaak nog pas in 't begin van haar
eilende is, de volslagen onbekwaamheid om zoo'n zaak te leiden is al te erg gebleken, en de boel zit wat Toorop's 1 raam aangaat z66 in den knoop dat 't
nooit zonder ruzie zal afloopen, de kerkvoogden hebben noch de monumentencommissie noch den architect2 die de restauratie leidt, gehoord, dus van die
kant zijn er vast moeilijkheden te vreezen. Of dat raam, of de compositie er
voor, eenigszins past in de traceeringen van 't Domraam, daar wordt zelfs niet
over gekikt, 't is of je glasramen als behangselpapier bij den meter koopt. Het
publiek en de kranten ratelen en juichen als bij Toet An Kamon's graf. 't Is
een droeve vertooning. Toorop zelf, zooals veel oude menschen eet slordig en
vies, in dit geval de roem, hij slobbert ze, ende roomsche room en de journa3
listieke margarine druipen hem van zijn sik, ondertusschen bidt Miek Jansen
luid voor 't viermanschap Dante, Rembrandt, Toorop en Palestrina. 't Is alles
een weerzinwekkende en ongure vertooning. Zult je heusch einde van de
maand komen, je kamertje met de van ouds bekende plaatjes is al lang klaar.
Het beste met Jacob en hartelijk door ons gegr.
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. In november 1923 was er voor het eerst sprake van een raam van Jan Th. Toorop,
dat een Haags echtpaar aan de Dom wilde schenken. In januari 1924 besloten kerkvoogden en notabelen dit te aanvaarden voor de Jan van Arkelkapel in de Dom, maar
de hervormde gemeente achtte het bezwaarlijk een raam van een katholiek kunstenaar aan te nemen. Een 'Comite van Actie tegen het Toorop-raam en tegen de heerschende wantoestanden in de Nederlandsche Hervormde Kerk' hield plaatsing tegen.
2. D .F. Slothouwer.
3. Miek J anssen (1890-1953), schilderes en dichteres, model en vriendin van Toorop,
schreef over hem en publiceerde door Toorop geillustreerde gedichten.

[ 509]

Johan Huizinga (Leiden) aan P.S. Allen (Oxford)*
21 november 1923
Dear Mr. Allen,
At our parting at Oxford in April you were so kind to offer me to read a
proof of my ''Erasmus''. Now these are suddenly coming off, and though I
dare hardly trouble you with it, I should deem it a precious thing, if you
would just look them over. Of course the defects of my work you will no
doubt find in a large quantity will generally prove to be of such a nature that
no mending in a printed proofwill be possible any more. But perhaps there
will be other things that will bear correction.
If you will allow me to send it, I shall make it ready to be despatched immediately after your correction to Messrs Scribner in New-York.
I shall be very glad to hear some news about you and your work. Is the 5th
volume out? Was your summer stay at Basle profitable and pleasant?
As to my family, we are all well. Elisabeth is again at Lausanne, and means
to stay there until Easter. The boys and Retha are in good health and enjoying themselves, next to working of course. I have never been so occupied
with all sorts of tasks, among others the translation of my book on the Middle Ages, nearly complete now. 1 did not make it myselfbut still I have a large
part in the making by a very considerable work of changing the text.
I feel as ifmy English were more than usually bad to-day, probably because I am in an almost constant hurry.
With my kind regards to Mrs. Allen (and please remember me to Miss Satow and Mr. Forbes).
Very sincerely yours,
J. Huizinga

*

Origineel: Oxford, Bodleian Library.

490

[ 510 l
Johan Huizinga (Leiden) aan P.S. Allen*
25 november 1923
Dear Mr. Allen,
Many thanks for your most kind letter so promptly answering my question! I am so glad that you and Mrs. Allen will have read my little book, before it appears for the public. A few remarks remain to be made while sending you the first part of the proofs.
[... ]!
Seeing again my work (it was completed as early as June) I am not at all
sure that I have succeeded. The greater is my satisfaction that it will be protected by sailing under the flag ofyour names in the dedication, but also my
fear that it will not be worthy of you. Please tell me quite openly what you
think of it.
Did you already see the new book on Erasmus by Mr. Preserved Smith?2
Professor Blok showed it to me, but I shall not read it now, lest it might
make me repent ofthings which cannot be altered now.
I am going to send Elisabeth your delightfu.l description of Thann, but I
shall tell her to send it back, as you will probably want it again.
I had just now an occasion to give your greetings to Prof. Blok who returns
them.
Y ours sincerely,
J. Huizinga

*
I.
2.

Origineel: Oxford, Bodleian Library.
Details over de vertaling.
Preserved Smith, Erasmus. A study of his life, idea/s and place in history (New York

1923).

[ 511 l
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
2 december 1923
Beste vriend even gauw de proefvan het ''Vorwort des Verfassers'' 1 - de eenige verandering die ik er in gemaakt heb, is een kleine ''Schönheitsfehler'' die verbeterd
kan worden. Overigens, schijnt het mij ongeveer, wat je hebt willen zeggen Ook het lijstje van mijn heldendaden gaat hierbij. Mijn oude Tante Hubertha stuurde mij een knipseltje uit een krant met een berichtje: Men meldt
ons uit Leiden ... enz. Je hebt het zeker gelezen. Ik houd niet van krantenknipsels en was geneigd het als een slecht omen op te vatten - maar dat
hangt zeker met mijn gemoedsstemming samen. Ik ben zoo slap, dat ik mezelf bij het fonteintje zou kunnen ophangen en door de voorbijgangers voor
een handdoek - een vuile! - zou worden aangezien. Ik kan er niet meer tegenaan - de misere is te dom en te doelloos. Tegen anderen poog ik me ee-

491

nigzins goed te houden - maar tegen jou heb ik een behoefte mij uit te spreken.
Daar dit intusschen op geestelijk exhibitionisme uitloopt (o Freud!) groet ik
je A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. ''Vorwort des Verfassers'', in: J. Huizinga, Herbst des Mittelalters (München
1924), v-vi.

[ 512]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
(4 december 1923 oflater]
B.H.
Je hoorde zeker van Jany van mijn verjaardag. 1 Je goede wenschen engezellig briefje was mij welkom, de menschen meenden 't liefen hartelijk met
mij dien dag, maar ik was moe en ontoegankelijk helaas, in Parijs hoorde ik
die droeve berichten dat was ellendig, want met beide was ik toch echt bevriend. Naar de begrafenis van de Klerk2 kon ik niet eens meer heen, zoodra
ik 't van de Bazel3 wist ging ik terug, pakte in 1 1/2 dag mijn boel in Zundert
en was net bijtijds hier. Parijs lijkt al maanden achter mij te liggen, van plezier was geen sprake want ik hoorde de Klerk's dood direct na mijn speech
(die heusch beter in elkaar zat dan de N.Rott.Ct. in zijn karig verslag zou
doen gelooven).
De begrafenis van de Bazel was een marteling. 1 1/2 uur speeches achter elkaar, en niet een die al was 't maar in tien woorden 't juiste accent had. Nu
hier sjouwen om hier op orde te komen, maar dat gaat gauw. Jets kamer is nu
ideaal. Korn maar eens gauw kijken, een schat van een logeerkamertje, ik zal
er dezelfde prentjes als in Laren ophangen.
Dat er over Dre iets in de krant heeft gestaan wist ik niet. Ik zweeg als een
mof, zelfs tegen Jet, maar Berlage begon er tegen mij over, die wist er (hoe
weet ik niet) alles van. 't Zou erg jammer zijn.
Hart. gegr.
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. 4 december.
2. Michel de Klerk.
3. De Bazel overleed in de trein op weg naar de begrafenis van De Klerk.

[ 513]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.S. Allen (Oxford)*
6 december 1923
Dear Friend,
The proofs and your kind letter, coming yesterday, were the best ofmy St
Nicholas presents (you know our Dutch feast perhaps). What could be more
492

precious than seeing on every page the numerous signs of a friendly care that
shuns no sacrifice of time and attention? How delightful to recognize both
your handwritings, that of Mrs. Allen always reminding me of a fine Greek
minuscle! And how surprising to see my poor text bettered by every one of
your corrections! 1 hardly conceive how you could do it a single week, for I
know how difficult it is to mend another man's style, especially when it is
doomed to remain imperfect by its foreign origin.
I shall try to take to heart your lesson about avoiding unnecessary circumlocutions, even when writing Dutch!
Now the more thankful I am, the more I am sorry for the discrepancy of
our judgment of Erasmus. As soon as I sat down to write the book, 1 have
felt guilty towards you in not entirely accepting your opinion about him. I
had approached him, though, with sincere sympathy and a wish to find him
really good and great. And so he was, no doubt, only ... 1 could not avoid
seeing rather strongly the weak points in him, because they so vitally affect
his part in history.
And so I wish to apologize publicly, and propose to insert in the preface
the passage which you will find enclosed, and which I submit to your kind
correction. Please return it with the second half of the proofs.
I omitted the statement about E.'s contempt for commerce, law and politics, though I am still inclined to think he did hate them. My references
were: letter 61, 1. 45, 87; 37. 2; 785. 12; 715. 27; 999. 146, but, after all, the
places are not conclusive.
I hope to see Dr. de Vries 1 one ofthese days. Do you know he has resigned
his librarianship, because of his failing health? 1 saw him days ago, patient
and even cheerful as always, and taken all in all, not worse than he has been
of late.
With best greetings, also from my children,
Sincerely yours,
J. Huizinga

*
I.

Origineel: Oxford, Bodleian Library.
S.G. de Vries.

[ 514]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
9 december 1923
Beste Han.
Mijn slechte memorie - vergeleken althans bij jou onfeilbaar instrument zegt mij dat je morgen jarig bent, wij hopen dat je een best jaar zult hebben
met veel voorspoed voor de kinderen en voor je werk, en met kracht, opgewektheid en goede gezondheid voor jezelf.
Herinner ik mij goed dan schreef ik je een briefkaartje. De boel draait mij
een beetje, omdat de laatste veertien dagen zoo rommelig, verdrietig, aang1·ijpend en naar waren.
493

Gisteren was ik eerst lang bij Mevrouw de Bazel en haar kinderen, daarna
bij Mevrouw de Klerk.
In die sfeer van oprecht en stil verdriet te zijn is een weldaad, en 't strijkt
alle haren in je weer glad die overeind stonden.
Want god in den hemel wat een zonde is er gepleegd met woorden, lawines
van woorden woorden woorden, die het verdriet over deze twee dooden be·
groef onder ergernis en weerzin. Gisteren lag mij hier een heel boek vol on·
bekookte meeningen over de Bazel op te wachten, 1 waaronder van vele menschen die noch 't moreel noch 't geestelijk recht hebben een mond over hem
open te doen. 't Is een beroerde wereld en je benijdt bijna hen die haar ont·
vlucht zijn voorgoed.
Wij zijn hier nu weer na rommelige <lagen op orde, 't huis is toch zoo stil
en lief, en nog veel verbeterd, kom maar eens gauw kijken. Jet is goed, zoo
opgewekt en rustig, maar helaas nog altijd te mager.
Ik erger mij ook aan de Meester, die toch echt een karakter is vol wrok en
wangunst.
Wat ik gezegd heb in Parijs over de ontwikkeling van de kunst, 2 is steeds
gehouden in een sfeer die nooit bijtend en afkeurend was, maar die werkelijk
mild was, en steeds begrijpend en verklarend wilde zijn. Een tendenzieus na·
tionalistisch middenstandsorgaan valt mij er over aan, - dat zal me een zorg
zijn, maar de Meester haast zieh zoo'n insinuatie over te nemen, 3 waarschijnlijk zieh spitsend dat daar een heibeltje uit ontstaat.
En dan krijg je morgen weer een poesliefbriefJe van hem om je wat te vragen.
Als 't niet om mijn nichtje was, 4 had ik allang gezegd dat hij verrekken
kon, want 't is een slecht karakter, of althans een karakter vol slechtheid.
Ik was gisteren ook bij Anna Veth. Ik wou dat ik daarop gerust kon zijn,
maar ik ben 't niet, ofschoon ik natuurlijk geen oordeel over zoo'n geval mag
hebben, maar ik vind 't toch erg naar en wel een beetje angstig, een z66 groote scheur dwars door een been op dien leeftijd.
Hartelijk gegroet, vergeef mijn boosheid die ik luchte
<lag!
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Gedenkboek ter herinnering aan De Bazel, Kare! Petrus Cornelis de Bazet 14 februari 1869-28 november 1923 (Amsterdam z.j. [1923]).
2. Roland Holst had aan de Sorbonne een lezing gehouden over ''tendenzen der hedendaagsche Nederlandsche kunst''.
3. NRC, 8 december 1923, citeerde een afkeurende reactie uit de Haagsche Post over
de lezing van Roland Holst, o.a.: 'Maar was het nu bepaald noodig, onze eigen kunst
weer te gaan kleineeren door er den nadruk op te leggen dat we in de 18e eeuw bij ons
geen Watteau hadden? We kamen nu niet met Troost aandragen, maar hadden de
Franschen in de 17e eeuw een Rembrandt of een Vermeer? En ten slotte dat neerhalen van de Haagsche school, de Marissen, Israels, Bosboom, Weissenbruch, tegenover de Barbizonners! Voelde deze kunstacademie-professor zieh bepaald geroepen,
over kunst te oordeelen die naast zijn richting, voorkeur en vak ligt, waarom zulk een
geringschattend oordeel dan uitgestald voor vreemdelingen?'
4. Annie Roland Holst-de Meester, dochter van De Meester, was gehuwd met een
neefvan R.N. Roland Holst.

494

[ 515 ]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
10 november 1923 (poststempel)
Beste Han.
Dat stukje van Dre heeft mij echt vreugde gebracht, ik bedoel dat stukje
over Baedeker in de N.Rott.Ct. 1
Wat is zooiets goed, wat is zooiets levend wat is 't speelsch en toch wijs, en
terwijl 't zooveel behield van de schittering der jeugd is 't toch zooveel milder.
Is er nog kans dat hij in Holland komt in plaats van Kalff? Wat zou dat
prettig zijn. Je behoeft hier niet op te antwoorden want ik begrijp wel dat je
over deze dingen niet praten moogt v66r den tijd. Weet jij Dre's nieuwe
adres, ik heb alleen 't oude, maar hij stond immers op 't punt van te verhuizen.
Ben andere gedachte drong zieh bij mij op, ik uit die geheel vertrouwelijk.
Als straks die twee boeken ofboekjes 2 van mij verschijnen dan gaan die naar
de Gids, dat weet ik. Je zult mij hoop ik niet verdenken dat ik doe, of ooit
doen zal, aan wat de franschen ''soigner sa presse'' noemen. Maar ik dacht,
als ze dan toch besproken moeten worden kan Dre ze dan niet samen en tegelijk bespreken voor de Gids.
Ik geloof dat hij mijn fouten en mijn deugden beide met die soort genegenheid zou kunnen zien die niet overschat noch aanmatigend ooit is. Ik zou alleen willen dat je zooiets voorsteldet als je 't er zelf geheel eens mede bent,
zoodat je 't echt als een voorstel van jezelf, geheel los van mij zoudt kunnen
doen. Nu ik je dit schrijf en ik dus een kans open dat 't zoo gebeurt, nu wil ik
Dre niet schrijven over dit stukje van hem, anders schijnt dat - al was 't dan
maar alleen voor mijn eigen gevoel - zoo opwarmend. Maar als jij hem toevallig schrijft zeg hem dan maar dat Jet en ik beide van dat stukje genoten.
Ik ben erg achter met mijn loopend werk, dus laat 't hierbij. Misschien dat
ik vraag een nacht bij je te logeeren van Zondag 18 op Maandag 19 Nov. (dan
moet ik in stad zijn).
Hartelijk gegroet,
t.t. Rik

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Andre Jolles, ''Baedeker ende Wandervogel''.
R.N. Roland Holst, Over kunst en kunstenaars. Beschouwingen en herdenkingen en
Overpeinzingen van een bramenzoeker; niet door J olles besproken in De Gids.

I.
2.

495

[ 516]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
20 deeember 1923
Beste vriend
bedankt voor je brief - dat was eigenlijk juist, wat ik noodig bad: het gevoel, dat er iemand antwoordt, wanneer men sehreeuwt, en dat er een plekje
is, waar men, wanneer alles spaak loopt, even kan uitblazen. Op zieh zelf is
de zaak missehien niet zoo erg - wij hebben genoeg te eten en wij hoeven de
kaehel niet uit te laten gaan. De n1isere zit ergens anders - zit in het gemis
aan ieder gevoel van weelde en welbehagen tezamen met de overtuiging, dat
die ontbering doelloos is. Spaarzaamheid en aseese zijn zoo kwaad niet en
zoodra men - zooals in den oorlog - buiten de beschaving staat, heeft gebrek
aan eonfort zelfs iets zeer genoeglijks. Maar men moet met spaarzaamheid
kunnen sparen, met aseese zijn karakter verbeteren of een plaatsje in den
Hemel verdienen en gebrek aan confort moet door de omstandigheden gemotiveerd zijn. Valt dit alles weg dan veroorzaken zij een geestverlammende
leegte en in die leegte groeien nietswaardige, spookaehtige bekommeringen,
waarover men zieh schaamt, maar die ons vervolgen. Wat het beteekent zieh
een kleintje koffie te moeten ontzeggen of er over te moeten nadenken, of
men liever zijn sehoenen zal laten Jappen ofzijn bot scheermes zal laten slijpen, voelt men eerst in een omgeving, waar men weet, dat met kleine en
groote opofferingen toch niets bereikt wordt, daar zij naar de wetten van een
of andere krankzinnige zwaartekraeht met toenemende snelheid naar de verdommenis gaat. Genoeg hiervan. Je kunt er op rekenen dat ik, wanneer ik in
nood ben, je hulp zal inroepen en wanneer je ons een genoegen wilt doen en
ons een momentje een gevoel van luxus geven, stuur dan in Januari een
beetje boter en kaas of een onsje koffie. 1
Wij hebben ook goede dagen. Jeltje is teruggekomen van een tiendaagsehen veldtocht - zij hebben in boerenkerkjes iederen avond - soms twee of
driemaal - een ''Krippenspiel'' opgevoerd om aardappelen en spek voor de
mensa academica te verdienen. Ik had het ingestudeerd en ben het ergens op
het land ook eens gaan kijken - en was eigenlijk heel sterk getroffen. Missehien maak ik er een schetsje van voor de Rotterdammer.
De drukproeven van het laatste stuk Herbst des Mittelalters zal ik ook in
de vaeantie doorkijken; mijn stukje in de Gids van Januari wil Colenbrander
zelf eorrigeeren2 - dat doet mij genoegen, omdat je het dan dit keer frisch
zult lezen, er staan geloofik wel aardige dingen in en langzamerhand groeien
de ''letterkundige vormen'' tot een geheel.
Tjeenk heeft het Vondelboek afgewimpeld - jammer, want ik bad er bij
het sehrijven van mijn artikel zin in gekregen; ik zal wel weer met Joost in
mijn maag blijven zitten. Wie zou gedacht hebben, dat de menschen nog
eens angst voor mijn geleerdigheid zouden krijgen. Op mijnheer Hoogewerff rust ook een klein vloekje - ik zie weinig kans hem aan Van Marle te
koppelen. Hij heeft nu een boek over Jan van Scorel3 geschreven, zag ik in
de Rotterdammer - wie krijgt dat, missehien geeft dat een combinatie? Ik

vind trouwens het boek bij nader inzien meer kinderachtig dan slecht.
Onze amtgenoot Prinsen J.Lzn. moet nog lezen leeren - maar zijn recensie4 was goed bedoeld en dat hij mij de eer aandeed te gelooven, dat mijn ziel
in de Duitsche wetenschap niet was ondergegaan, was misschien het beste,
wat hij in de gegeven omstandigheden kon zeggen.
Begin Maart kom ik naar Holland met een lezing in A. et A. te A. 5 Heel
hartelijke groeten aan het heele huisgezin en ... zalig uiteinde
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Door Jolles in de kantlijn toegevoegd: 'Noot van 16.I: "Niet noodig'''.
2. Andre J olles, ''De vliegende Hollander''.
3. G.J. Hoogewerff, Jan van Score~ peintre de la renaissance hollandaise ('s-Gravenhage 1923).
4. J. Prinsen J. Lzn besprak in de NRCvan 15 december 1923 Andre Jolles' Bezieling
en vorm.
5. Op 4 maart 1924 hield Andre Jolles de lezing ''Tooneel en drama in hun wederzijdsche verhoudingen'' voor het genootschap 'Architectura et Amicitia' te Amsterdam.

[ 517]
Johan Huizinga (Middelburg) aan P.S. en H.M. Allen*
30 december 192 3
Dear Friends,
Though I can hardly suffer my wishes to precede my thanks, let me too begin with wishing you all good things 1924 can bring to you. I see your life as
so perfect in unity of direction that I can hardly think of another formulated
wish than for the indispensable health needed for going on with unchecked
energy.
As to me, when I recall the best things this year brought me, next to health
and my children's welfare and my work, comes among the first the strength·
ening of those ties laid the year before, first by your hospitality and then by
your priceless help. Be sure that I shall not let them be loosened as far as it
stands in my power.
Reading your corrections again brought home to me a debt of gratitude
only not weighing me down because I feel it sincerely. But my feeling guilty towards you of some kind of treason has not diminished! I am well aware that it must repeatedly have cost you pain seeing your ''patron saint''
(your words in 1922) reviled, (for so it must seem to you), and still you did
not deny me your precious correction! What is the English phrase for
''heaping burning coals on another's head''? If I could have thought that
you would extend your care to comparing my quotations with the original
texts, I should have sent you my manuscript with the references, and I
should have told you that I sometimes condensed two or three sentences
into one, leaving out ''-'' then, but my American corrector wanted ''-'''s
everywhere.
You must not confound my translator at Leiden with my corrector at New
497

York. The first did his very best, and while working together (he translated
also my ''Herfsttij der Middeleeuwen'') has become dear to me. He knows
English very well, 1 think, but of course there are shadings of tone which a
foreigner can never feel; the more I am indebted to you for weeding out bad
words and colloquial terms. Some ofthe bad words were mine. When I shall
ever have occasion to write English for publication, 1 hope to prove you that
I may have profited by your lessons!
Now some words about the fundamental difference of our appreciation of
Erasmus. First of all this: if you should still prefer not to have your name publicly associated with my work, one word suffices, and I leave out the dedication, only to offer you my work in my heart. But then I think, after reading
through my book and being hurt by many passages, you now are apt to overrate our difference. Perhaps when you cast a glance into the book later on,
you will realize that I am not so blind to Erasmus' real greatness as you think
me. Where I call him: ''the enlightener ofan age, a reverser ofthe mind'' you
remark: This cannot express your meaning. Yes, it does: I wrote the exact
words in Dutch. You say: ''if (he) had been so despicable'' ... But I do not
think him despicable because of his weaknesses, I only hold that even the
greatest and best of men are füll of contrasting qualities, and that especially
the very sensitive ones, as Erasmus certainly was, often show in life a certain
amount of pettiness. That he must have been good at heart, I have repeatedly expressed, and it never astonished me that he won sincere friendship whereever he came.
Now I think the fatal point is this, that his part in history has just been
strongly influenced by his weaknesses, and consequently a historian can
hardly avoid laying some stress on them.
Do not think, please, that your remarks on my view of his character have
passed unheeded. I cancelled some passages, where you either convinced me
or made me doubt. Some others I left as they were. A few points where you
doubt the correctness of my statement need being controlled when I shall be
back at Leiden. I found ''the room expressly built for him'' at Basle in 1535
mentioned in one of the letters, I think LB c. 1511 D. lt is true that Beatus 1
gives ''Liever Got'', but I think he as a High German must have somewhat
altered the Low Dutch words which he could not fully understand, and so I
thought I had a right to give them the correct form. The -r is not Dutch, nor
the -t, whereas the v proves that Erasmus did not say the words in High German.
And now to sum up: I thank you both most cordially for your efficacious
(bad word?) interest in my work, for your sacrifice oftime and labour, in short
for your friendship. Should an occasion present itselfto see you, I shall avail
myself of it. I do not give up the hope that some time or other you will pass to
the continent while I am here, and will come to see me here. Perhaps I shall
earlier come to England again. Did I tell you that I was there again, while you
were abroad, in August, with the boys and Retha, and my brother-in-law's family? We made a trip ofsome days from here to Folkestone, saw Canterbury,
Dover, Deal and the lovely St Margaret's Bay, and enjoyed it very much.

The boys and Retha join their best wishes with mine. Oxford must be fine
under the snow, ifyou have the weather we have!
Yours ever sincerely,
J. Huizinga
* Origineel: Oxford, Bodleian Library.

1. Beatus Rhenanus (1485-1547), vriend van Erasmus en diens eerste biograaf.

[ 518]
Johan Huizinga (Leiden) aan Cornelis van Vollenhoven*
3 januari 1924
Beste Kees, ·
Schandelijk dat ik je niets uit Toorenvliedt heb laten hooren. Heel prettig
verblijf: al de bekoring van 's winters in een groot oud huis buiten. Ik heb
heel pleizierig met drukproeven gespeeld en verder zoo kunstig geluierd als
ik het daar alleen kan. Gistermiddag weer thuisgekomen en terstond weer
aan 't werk gegaan. Wat is er weer veel te doen van nu tot den zomer!
Rustig werken wordt langzamerhand het beste wat ik iemand wenschen
1
kan, jou in 't bijzonder. Er is toch wel iets in die viertle Jil J!I J..1 van de
Indiers, ik voel hem naderen.
Mijn hartelijke groeten aan de familie Van der Hoeven, en ook groeten
van Jakob aan jou

H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD
1. Asrama, de levensstadia van de Brahmaan, waarvan de viertle die van de samnyasin is, de verzaker die afstand neemt van alle wereldlijke zaken.

[ 519]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.S. Allen (Oxford)*
22 januari 1924
Dear Friend,
Your kind letter of 9. J anuary gave me great pleasure in every way. I am
glad to hear of your proposed journey in the spring; it must be delightful to
combine travelling and working together in that season! And I wish you all
luck with Jean de Prins.
Many thanks for your elucidation about 'a reverser of the mind'. I shall
omit it when I get the second proof of those pages.
I can fully agree with your interpretation of ''bonae literae''; it is impossible to convey the whole meaning of it into a single word, and still it is so
clear what Erasmus must have meant by it.
Now I should like to have your advice about one point more. lt will not
cost you more time than of writing me a card; otherwise I should not dare to
trouble you again.
499

I received yesterday the revision of the first half of my book, and observed
that my Americans have introduced a uniform heading of all the pages:
''Erasmus The Humanist''. 1 cannot consider this a happy thought. lt is as if
we were to read throughout a book at the top of every page: Wellington The
General, or Luther The Reformer, or Lincoln The Statesman. Besides, 'the
humanist' as a designation ofErasmus seems hardly adequate. Ifl wanted to
characterize him in one term, 1 should say 'the biblical humanist', which of
course is impossible as a heading. But I should rather prefer not to lie him
down at all to a word. He is too rich for that. - Will you please tell me, whether 'Erasmus the Humanist' used as a general heading recurring 100 tim.es
strikes you as ridiculous? If not, then I shall adopt it, in any other case I shall
propose to give each page a heading of its own, if there must be headings,
and indicate them myself. I shall be greatly obliged if you can spare just a
moment to answer by return of post, so that I need not delay the returning of
the proofs.
What you say about the dedication is doubly welcome to me, because it takes away a scruple I felt. I do not know whether I told you that my book after
all is also to appear in Dutch. Pater Kruitwagen and Prof. Lindeboom 1 persuaded me to publish it. Now I wished that the Dutch edition too should be
dedicated to you, and by your words I feel sure that you will not object. If
you can read it, it will please you at least one degree better than the English
version, because it is quite true what you remarked in your letter: by translation epithets so easily acquire associations other than their own. When rereading my original text I was surprised to find a general difference of 'nuance', though I had word for word approved of the translation. Besides this I
availed myself of your warnings to soften down many passages, so that even
though the whole work is the same, still the impression will differ.
All my children (Elizabeth would do so if she knew) join their best greetings to you both with mine.
Yours ever,
J. Huizinga

*

Origineel: Oxford, Bodleian Library.
I. J. Lindeboom (1882-1958), kerkhistoricus, hoogleraar kerk- en dogmengeschiedenis te Groningen; zijn dissertatie: Erasmus, onderzoek naar zijn theologie en z11'n godsdienstig gemoedsbestaan (1909).

[ 520]

Johan Huizinga (Leiden) aan S.H. de Roos*
•
•
24 Januar1 1924
Zeer Geachte Heer de Roos,
U herinnert U misschien, dat U verleden jaar, bij Uw bezoek, mij vroeg,
of het boek over Erasmus, waarvan Roland Holst U had gesproken, ook in
het Nederlandsch zou verschijnen, en dat ik daarop antwoordde van niet.
Nu zal er evenwel toch een hollandsche uitgave van kamen, bij Tjeenk Wil500

link, die er veel voor voelt, er Uw Erasmus-letter voor te gebruiken. Hij
heeft het oog op de drukkerij van Thieme, althans als deze de letter op de
zetmachine heeft.
Nu zouden uitgever en schrijver het op hoogen prijs stellen, als U bij het
opzetten van den druk enkele raadgevingen en aanwijzingen zoudt willen geven, betreffende spiegel, opschriften, noten enz. Er zal een klein octavo formaat worden gekozen. Indien U daartoe bereid zijt, zouden wij, hetzij ten
kantore van Tjeenk Willink te Haarlem, hetzij op de lettergieterij er eens
over kunnen spreken. Wanneer U mij zoo spoedig mogelijk wilt berichten,
ofhet U gelegen komt, en zoo ja waar en wanneer, zal ik met Tjeenk Willink
de afspraak treffen.
Met groet en hoogachting,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Haarlem, Stadsbibliotheek.

[ 521]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
26 januari 1924
Beste vrie11d
Gisteren avond kwam er een telegram van Van Kampen ''waar de correctie
van Kalff bleef' - van morgen heb ik terug geseind, dat zij te Leiden was;
vermoedelijk is de zaak sindsdien in orde gekomen. Dat je mijn brief ontvangen hebt, weet ik, daar ik het proefschrift van dr. S. 1 in behoorlijken toestand aan dien jongeling kon terug geven.
Ik ben altijd nog slap en sikkeneurig en kan maar weinig werken - daarbij
heb ik veel te doen en de menschen willen telkens iets van mij hebben. Er
kwam weer een brief van de Meester, die een artikel over Verwey en een
over Byron verlangt. In Verwey heb ik heelemaal geen zin. lk heb te veel aan
hem te danken, om kwaads van hem te zeggen - maar ik vind hem te zeer
een klinkend metaal en een luidende schel om hem te kunnen prijzen. Dat
stukje van Pietje van Eyck in de Gids 2 heeft er ook niet toe kunnen bijdragen
mij in een betere luim te brengen. Wanneer ik van iemand beweer, dat hij
hoogmoedswaanzin heeft, dan is het een raar argument wanneer een ander
daarop antwoordt: dat moet je hem niet kwalijk nemen, want hij verbeeldt
zieh, dat hij Ons lieve Heer is. Op de zelfde wijze neemt van Eyck Verwey in
bescherming tegen het verwijt, dat hij ''aan matelooze zelfverheerlijking en
matelooze zelfoverschatting van het dichterschap'' lijdt, door te zeggen: jawel, maar hij beschouwt dichten als dat wat God gedaan heeft, toen hij de
wereld schiep! - Het is immers juist die beschouwing die wij mal en verkeerd vinden.
- Mijn stukje over van Marle 3 is erg zwaar op de hand geworden. Jammer,
maar ik kan er niets aan doen. lk zou geloof ik, om weer een beetje luchthartiger te kunnen schrijven, weer eens op een paard moeten zitten of iets dergelijks; ik voel mij oud en verschrijftafeld.
501

Nu peins ik over Byron voor de Gids 4 - er zijn weinig dichters, waar ik
zooveel van houd als Byron en Victor Hugo. Maar het is bliksems moeilijk
iets behoorlijks over hen te zeggen. Intusschen - het feit dat ik met mijn bewondering een aantal aanbidders van den mooien vers-Moloch een beetje ergeren kan, geeft mij moed.
Hartelijke groeten
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Proefschrift van Wolfgang Seiferth over Jean Petit; zie Andre Jolles aan Huizinga,
25 mei 1922.
2. P.N. van Eyck, ''Nederlandsche poezie'', n.a.v. Albert Verwey, De weg van het
licht, De Gids 88 (1924) I, 103-128.
3. Andre Jolles, ''Kunsthistorische methoden'', n.a.v. Raimond van Marle, The development of the ltalian schools of painting.
4. Andre }olles, ''Byron (19 IV 1824)'', De Gids 88 (1924) II, 205-218.

[ 522]
H.D. Tjeenk Willink (Haarlem) aan Johan Huizinga (Leiden)*
I februari 1924
Amice,
Mij dunkt dat de aard van het boek een zoo zorgvuldig mogelijke uitvoering eischt. Evenmin als ik daarop mag bezuinigen door te trachten het werk
bij een derderangs drukker te laten uitvoeren mag ik er tegenop zien bij een
eersterangs drukker iets meer te betalen omdat het uiterlijk daarbij wint.
Willen wij daarom maar niet eens met den heer de Roos overleggen. Ik zal
Thieme alvast eens een proefpagina laten zetten die ik dan bij ons onderhoud kan mede brengen en waarop de heer de Roos eventueele correcties en
aanwijzingen kan aangeven.
Met vriendelijken groet,
t.t. H.Tj.W

*

Origineel: Leiden, UB.

[ 523]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
6 februari 1924
Beste vriend
- over je briefheb ik mij buitengewoon verheugd, omdat ik er na dien van
27.I niet zoo gauw weer een verwacht had. Wat brieven uit Leiden beteekenen ... Ik ga 's morgens vrij vroeg van Marienbrunn weg en kom pas 's
avonds thuis; overdag werk ik en geefik college in de Universiteit. Wanneer
er nu in den loop van den dag zoo'n brief komt, pleegt Grittli, wanneer zij
eenigzins kan, naar stad te wandelen om hem mij te brengen - dan hoef ik
502

niet tot 's avonds te wachten. Ziedaar - Word dus op dat punt niet alte een·
zelvig.
Ik denk dat wij omstreeks 3 Maart naar Holland komen en wel naar Amsterdam, dat wij daar ergens slapen, en dat ik dan 4 Maart mijn speech houd
en dat wij den zelfden avond of den volgenden morgen naar Leiden komen.
Ik doe dat om ditmaal Leiden volop te genieten en niet door die vervelende
lezing gepreoccupeerd te zijn, zooals de laatste keer. Aan het eind van het semester ben ik gewoonlijk vrij wel op en wanneer ik dan nog iets te doen heb,
zit dat mij dwars. 1 Bovendien zijn de finantieele verhoudingen in het europeesche dolhuis alweer heel anders. Holland is in vergelijking met Duitschland in zekeren zin goedkoop - en hollandsch geld is hier weinig waard. Op
mijn leven heeft dat - tusschen twee haakjes - alweer een allerraarsten invloed, daar ik duitengevolge binnenkort zal moeten ophouden hollandsch te
schrijven en weer voor duitsche uitgevers, die van alle kanten met bestellingen komen, zal moeten gaan werken. Maar voor een verblijf in Holland
heeft het zekere voordeelen. Ik heb meer dan ooit het gevoel in een mallemolen te zitten. Da nobis requiem - voor mijn part aeternam.
De geschiedenis van den jongen heer Johan Huyts 2 is voortreffelijk, maar
het genootschap ''dat het van te voren wat gezellig wou maken met het oog
op de komst van den nieuwen Christus'', vind ik eigenlijk nog veel aardiger.
Ik heb er gisteren avond in bed nog om liggen grinniken. Wat zou je dat allergenoeglijkst kunnen uitwerken: ''de vereeniging tot bevordering van het
vreemdelingenverkeer'' - een strijkje - een poort met ''WELKOM'' - een
kamer in de ''Oude Doelen'' - B en W laten zieh niet onbetuigd - Galavoorstelling op het Leidscheplein met Rooyaards 3 in ''Lucifer'' - Lid van de
Maatschappij van Letterkunde van wege de bergrede - portret geschilderd
door Toorop - bezichtiging van de Gevangenpoort - instuif bij van Eeden
waar alle aspirantjezusjes worden voorgesteld - inwijding van een school
voor meer uitgebreid lager onderwijs voor messiasjes etcetera ad infinitum.
Heel hartelijke groeten -

[... ]4
Nog eens heel veel groeten
A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Verg. Andre Jolles (Leipzig) aan Huizinga, 29 februari 1924 (poststempel): 'lk ben
geestelijk in een vrij gedelabreerden toestand - maar dankbaar, dat dit semester uit is,
en dankbaar, dat ik weg kan. Korn maar niet op mijn lezing - je weet dat ze meestal
maar halflukken - ik vrees, dat het ook dit keer geen genot zal zijn.'
2. J ohan Huijts (*1897), journalist met Sovjetsympathieen, bekleedde tijdens de bezetting op omstreden wijze de post van hoofdredacteur van de NRC. Onduidelijk
welke 'geschiedenis' bedoeld wordt.
3. Willem Royaards was met zijn gezelschap vaste bespeler van de Amsterdamse
stadsschouwburg. Vondels Lucifer had hij in een decor van R.N. Roland Holst in het
Paleis voor Volksvlijt uitgevoerd (1910).
4. Uitweiding over de Engelse toneelschrijver Henry Glapthorne (1610-omstreeks
1643).

[ 524]
Johan Huizinga (Leiden) aan uitgeverij Charles Scribner's Sons (New
York)*
16 februari 1924
Dear Sirs,
Finding the annexed paragraph in the ''Nieuwe Rotterdamsche Courant''
ofSaturday Febr. 16th, 1 I feel bound to repeat that I never authorized you to
alter the title ''Erasmus'' I gave to my book, and that I expect that it will appear under no other title. 2
I did not write a book on ''Erasmus the Humanist'', but on the theologian
and reformer as well. So the title ''Erasmus the Humanist'' would be erroneous and misleading. Moreover it would make the impression ofbeing chosen in opposition to the new work ''E. the Reformer'' by Leonard Elliott
Binns, 3 Methuen & Co. 1923, an inference which I wish to avoid by all
means, as the book was completely unknown to me when writing mine.
Very truly yours,
J. Huizinga

*

Minuut: Leiden, UB.
I. Tekst in de NRC: 'De firma Scribner te Londen kondigt aan: Erasmus the Humanist, door Prof. Dr. J. Huizinga.'
2. Charles Scribner's Sons reageerden, na een tweede aanmaning van Huizinga, op
II maart 1924: 'You have no reason tobe alarmed in the matter ofthe title. The book
is yours and no title will appear upon it ofwhich you do not approve. The book will
be called simply ''Erasmus''.'
3. Leonard Elliott Binns, Erasmus the reformer. A study in restatement (Londen
1923).

[ 525]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
22 februari 1924
Beste Han.
Laat ik beginnen met je te zeggen dat ik je open en hartelijken brief zeer
waardeer, en er absoluut niets in staat dat mijn gevoelens voor jou kan beinvloeden, anders dan in de goede beteekenis.
Ik hoop van harte dat ook wanneer de verhouding tusschen Veth en mij op
een breuk eindigt, dat wij er niet minder hartelijk in de vriendschap om zullen blijven.
Die mededeeling van de Meester's dochter zou voor mij ook geen bewijs
op zichzelfzijn, wanneer die mededeeling alleen stond, maar dat deedt zij allerminst, maar bovendien is zij noodzakelijk ook te zien in het verband dat ik
aanwees, nl. de volkomen ongeprovoceerde en roekeloos hatelijke wijze
1
waarop Veth enkele <lagen v66r ik naar Parijs ging zieh op de Academie tegen mij zieh uitte, eerst in die snibbigheid over 't boekje2 en toen vlak daarop
over mijn spreken in Parijs. Als je dit alles niet in onderling verband wilt

zien is 't natuurlijk gemakkelijk er over heen te glijden. Dat Veth tegen jou
nu zieh kiesch en loyaal uitliet over mij, zegt niets. Dat past bij deze soort
naturen volkomen, zij willen 't goede en drijven tot 't slechte. Is wat naar 't
slechte drijft bevredigt, dan krijgt het andere de boventoon. Maar dat siechte
moet eerst bevredigt zijn. Daardoor ook de wonderlijke combinatie van een
echte ''mauvaise langue'' te zijn, en een gretig en gevoelig uitspreken van
oraisons funebres.
Ik wilde dat wij deze psychologische studie konden voortzetten, zonder
dat 't iemand betraf, met wien wij beide in een verhouding staan of hebben
gestaan die 't hart ook raakt. Ik stuur je voor de aardigheid iets dat ik tijden
geleden overschreef (ik krijg 't graag terug). Ik schreef 't over omdat 't mij
z66 sterk trof, en ik door dit te lezen sterker dan ooit tevoren den indruk
kreeg dat waar een geheel objectief gesteld psychologisch type z66 treffend
juist is op althans vele punten, wij milder moeten staan tegenover persoonlij·
ke uitingen die ons antipathiek zijn. 't Type klopt niet als een bus, maar zelfs
jij zult, daar twijfel ik niet aan, door de karakteriseering getroffen worden.
Over Veth's rol in dit geval ontbreken mij nog een paar gegevens. Wij
spreken er dus nog wel over, doch spreek je er liever niet over dan zwijg ik.
Ik stuur je tegelijk hiermede mijn voordracht. Ik hoop dat je je den tijd
gunnen kunt om ze rustig te lezen. Dat je 't er mede eens zult zijn verwacht
ik niet, maar 't nationalistisch herrietje dat de Meester er van maakt lijkt mij
volslagen uit de lucht gegrepen.
Trouwens hij komt met niet een argument, niet een zakelijk of historisch
argument, en knoopt alleen insolenties aan insinuaties.
lk weet niet ofje zijn stukken bewaard hebt, maar om de wille van de vriendschap zou ik je willen vragen, lees ze eens over als je mijn stuk gelezen hebt.
Als jij ook vindt dat ik voor mijn eigen zaakjes pleit (wel te verstaan in de
minne beteekenis die de M. daaraan geeft) dat ik mij smalend over dooden
kunstenaars uit, en geprikkeld ben omdat er geen notitie genoeg van mij in
de pers is genomen, dan zou ik dat van jou bereid zijn aan te hooren. Iets anders dan dat zegt hij niet, niet een weerlegging.
· Hartelijk gegr.
t.t. R.

*
1.
2.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
De Rijksacademie voor Beeldende Kunsten te Amsterdam.
R.N. Roland Holst, Over kunst en kunstenaars of Overpeinzingen van een bramen·

zoeker.

[ 526]
Johan Huizinga (Leiden) aan A.J. Barnouw*
27 februari 1924
Waarde Collega,
Telkens heb ik U reeds willen schrijven, en veel te lang het uitgesteld, wat
ik U veel eerder had mogen berichten, dat namelijk een Engelsehe uitgave

van mijn werk 'Herfsttij der ME', waarvoor U zieh indertijd zoo veel moeite
hebt gegeven, nu toch binnenkort verschijnt, bij Edward Arnold & Co te
Londen. Het wordt een verkorte redactie, zoo als ik die indertijd zelfheb gemaakt voor de Fransche editie, die mij gevraagd was en nog altijd geen
voortgang neemt, twee jaar bijna nadat ik het MS inleverde!
De vertaling is door Hopman gemaakt, maar ik heb er zelf ook vrij wat
aandeel aan, doordat ik met hem op een heel prettige wijze kon samenwerken en heele passages zelf suggereeren, als mij zijn vertaling niet bevredigde
(wat nooit aan hem lag, overigens).
Zooals U weet, ben ik nu in Kalfl's plaats president van het lectoraat. 1 Het
verheugt mij, dat de moeilijkheden weer uit den weg zijn; zoo juist zend ik
Nijhoff den briefterug, dien hij daaromtrent van President Butler2 ontving.
De Ned. Amerikaansche Fundatie bereidt weer de uitzending van 4 studenten voor, en Uw denkbeeld: de Amerikaansche week in Juli, belooft als er
wat hoorders komen wel iets aardigs te kunnen worden.
Wanneer U weer in het land komt, hoop ik Ute ontmoeten.
Met vr. groeten,
Gaarne de Uwe,
J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. In 1913 had Gerrit Kalff sr. een comite opgericht tot stichting van een lectoraat in
de Nederlandse letterkunde aan Columbia University in New York, de Koningin
Wilhelmina-leerstoel.
2. Nicholas M. Butler (1862-1947), president van Columbia University 1901-1945.

[ 527]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
r maart 1924 (poststempel)
Beste Han.
Is Dre er al, of wanneer komt hij, en hoe lang blijft hij? Wij gaan natuurlijk naar zijn voordracht (d.v.) en verheugen ons daar zeer op. Wij vragen
jullie nu maar niet om juist dien dag te komen eten, want dat is te gehaast en
voor hem vermoeiend. Maar laten wij vooral tijdig een afspraak maken.
Welbedankt voor je brief, ik vond 't aardig dat je zoo schreefover die voor1
dracht. Zelfs 't Handelsbl. en 't Vaderland vielen d. M. af, en er zullen er
wel meer zijn die dit nationalistisch heibeltje gek en onredelijk vinden, en
daarvoor zullen uitkomen.
Hooren wij dus gauw. Hartelijke groeten voor jullie allen en Dre niet te
vergeten
t. t. R.

*
1.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Johan de Meester.

506

[ 528]
Andre Jolles (Ascona) aan Johan Huizinga (Leiden)*
2 april 1924
Beste vriend 1
helaas, helaas - Lacus Verbanus heeft Lugdunum Batavorum zoo weinig
uit mijn herinnering verdrongen, dat ik altijd nog met mijn gedachten in
Holland ben. Veel te veel. Mijn geestelijk equilibre waggelt en wankelt allerfataalst. Daarom aarzel ik nog altijd of ik de uitnoodiging van de studenten,
het feest 2 zelf te leiden, wel mag aannemen. Na ieder verblijf op de Witte
Singel is mijn heimwee, of laten wij liever zeggen mijn gevoel, hoezeer mijn
leven met Holland samenhangt, grooter geworden en ik weet niet, of ik er
verstandig aan doe, dit gevoel te laten voortwoekeren - daar toch een zeker
fatum (je kunt dat woord voor mijn part met ''eigen schuld'' in het Hollandsch vertalen!) mij schijnt te dwingen, in Duitschland te blijven. Nu ik
hier zit heb ik het gevoel: nog zoo'n verblijf - en het is met mij gedaan:
d.w.z. ik word in Leipzig een kwaadaardig oud heer, met alles ontevreden en
volmaakt ongeschikt zijn dagelijksche plicht te vervullen, een mopperende
amphibie, die aan het zeuren raakt over ''ik hang en ik verlang'' naar iets,
wat toch nooit komt.
IO.IV.24

De brief is blijven liggen, zooals in oude tijden. Ondertusschen is de zaak
nog een beetje gecompliceerder geworden, doordat de duitsche regeering,
zooals je misschien gezien hebt, reizen naar het buitenland buitengewoon
bemoeilijkt heeft. Het is nu zelfs min of meer de vraag, of ik in Juni naar
Holland kan komen - ik kan dat van hier uit moeilijk beoordeelen, daar ik
niet weet, wat er met die nieuwe malligheid bedoeld is, of hoe men haar ontduikt. Jan, die door Ankersmit 3 was uitgenoodigd eenigen tijd bij hem te komen logeeren om in Amsterdam werk te zoeken, schreef mij een brief, dat
zij hem niet uit Duitschland weg laten - daar bij hem waarlijk geen gevaar
voor ''Steuerflucht'' is, aangezien hij ternauwernood belasting betaalt,
schijnt het inderdaad, dat de nieuwe maatregelen streng zijn en dat Duitsch·
land niet enkel meer een dolhuis, maar tegelijkertijd een muizenval is - als
het niet zoo bedroevend was, zou je van die combinatie een teekening kunnen maken.
Afwachten dus. Er moet nu toch binnen ''niet al te lang'' ook wel zooiets
als een beslissing omtrent het professoraat komen. W anneer die, zooals ik eigenlijk niet betwijfel, ongunstig is, zou ik zeggen: het is beter, dat ik het aanbod zelf aan het feest mee te werken maar van de hand wijs. Dat beteekent
natuurlijk allerminst, dat ik nu zeg: ''ik speel niet meer mee!'' Het denkbeeld
schijnt mij nog altijd fraai; het nieuwe plan voor de Daad is buitengewoon
goed; ik heb lust genoeg de details uit te werken; uit een compagnieschap
van jou en Grittli zouden, dunkt mij, prachtige maskers kunnen ontstaan en wanneer wij iemand als magisterculus4 tot regisseur konden maken, zou
het zaakje wel loopen, ook zonder dat ik mijn hart opnieuw in de lage landen
bij de zee verlies.

De brief moet weg - want de post komt voorbij
wordt vervolgd
A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

Het Lago Maggiore, resp. Leiden.
2. De viering van 350 jaar Leidens ontzet op 3 oktober 1924 door de Leidse studenten.
3. J.F. Ankersmit (1871-1942), journalist, aanvankelijk medewerker van De Kroniek,
sedert 1901 technisch leider van de SDAP-krant Het Volk, waar hij in 1925 na Troelstra politiek hoofdredacteur werd.
4. 'meestertje': Johan de Meester jr. (1897-1986), acteur en regisseur.
1.

[ 529]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
2 april 1924 (poststempel)
Beste Han.
Ik schreef je nog niet omdat wij steeds in agitatie hebben gezeten over
J any. Wat ik je nu schrijf is nog geheel in vertrouwen.
Prof. Lameris 1 had eerst gezegd dat 't een operatie van niets was, daarop
afgaande heeft Jany er toe besloten, toen hij er was zeiden ze dat 't onderzoek
erg regen was gevallen, de zaak heeft toen dagen getraineerd. Eindelijk heeft
Prof. Lameris gezegd dat 't wel een ernstiger operatie zou worden, maar met
volle zekerheid en zonder risico.
't Slot is dat 't een veel erger operatie is geworden en dat ze den haard van
den fistel niet hebben gevonden, de boel weer dicht hebben gemaakt, na
eerst nog 't heele staartbeen weg te hebben gebroken. 't Is alles absoluut voor
niets geweest, de arn1e jongen zal op zijn aller allergunstigst er even slecht
aan toe zijn als hij was, maar de kans is niet uitgesloten dat 't er erger door
wordt.
Hij moet in ieder geval vijf weken daar blijven, hij weet 't nog niet, maar
begint 't te bevroeden. Ik hoop Vrijdag naar hem toe te gaan. Wij zijn er ellendig over dat begrijp je, en als je de details hoort dan gruw je van de zelfverzekerdheid waarmede die heeren operateurs spreken, beloven, handelen, ... en falen ten koste van een ander.
Jany heeft tot den dag er voor geweifeld, toen zei Prof. Lameris, er is niet
meer risico dan de risico die u hebt als u van Hilversum naar Utrecht reist.
Jet gaat straks voor 14 dagen uitrusten bij Bine de Sitter. 't Is tekort, maar
't is iets, en Bine de Sitter was er allerliefst in.
Hartelijk gegroet, 't was laatst erg gezellig bij je, maar 't lijkt alles zoover
na 't gebeurde met J any,
dag,

R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1.

.

H.J. Lameris (*1872), hoogleraar algemene heelkunde te Utrecht 1919-1943.

508

[ 530]
Andre Jolles (Ascona) aan Johan Huizinga (Leiden)*
ro april 1924
Vervolg Van morgen stuurde ik mijn brief1 weg, omdat ik vreesde, dat hij anders
weer zou blijven liggen. Er komt hier zoo dikwijls iets tusschen. De laatste
tien dagen heb ik tusschen de druppeltjes door twee artikelen voor de Gids
en de Rotterdammer2 moeten omwerken en schrijven - ik vrees, dat men het
een beetje zal merken. Apropos, sedert ik de regen van drukproeven in je
huis zag, heb ik meer gewetenswroeging dan ooit - wat echter niet wegneemt, dat je dit maal neefje in zijn nachthansopje krijgt; ik wist geen weg
met de proeven, daar wij halfen half van plan waren nog in Italie te gaan
wandelen. Daar zal, vrees ik nu niet heel veel van kamen - de berichten uit
Duitschland zijn ongunstig - het loopt ons niet mee.

12.rv.24
- Mijn brieven nemen de vorm van een dagboek aan.
Nu ter zake. Ik zal binnen kort het plan een beetje verder uitwerken en je
het een en ander sturen - jij verandert er aan, wat je wilt - Grittli maakt een
paar schetsjes, die ook door jouw handen gaan. Alles bij elkaar zorgen wij ervoor, dat het plan half Mei zoo ongeveer op pootjes staat - de jongens 3 kunnen dan beslissen ofzij het willen hebben - en wij kunnen beslissen hoe het
zal worden uitgevoerd - ook de finantieele kant kunnen wij dan tot zoolang
laten rusten. Ik zou die lezing met demonstraties wel eens willen zien, je zult
dat buitengewoon goed kunnen. Over het geheel zou het toch wel heel genoeglijk zijn, indien er een modus kon gevonden worden ...
Op een avond, een paar weken geleden, liet ik me eens ontvallen: ''Jij moet
er eens uit'' - je hebt toen ietwat bezorgd gevraagd: ''Of ik dat zoo noodig
voor je vond'' - en ik kon met een heel goed geweten antwoorden van niet.
Maar ik geloofin het algemeen, dat een beetje levende beweging en beweeglijk leven voor ons halve eeuwers, die neiging krijgen, wat wij te zeggen hebben nu eens te gaan vast !eggen, toch wel goed is. Het plezierige van vertooningen is, dat men probeert ze zoo mooi mogelijk te maken, en dat zij toch
sans consequence blijven, het is een tijdelijk leven in kleuren en stemmingen
en bewegingen, dat als een mooie ruiker op de schrijftafel van het tijdelooze
leven staat - en ik heb er toch, geloof ik, veel bij geleerd. Dans en landschap
zijn de middelen, die mij het best geholpen hebben iets van de kultuur te begrijpen. Ik geloof, dat wanneer wij samen zoo iets konden doen, dit eigenlijk
voor ons allebei van werkelijk belang zou kunnen zijn, daar de artistieke
(verdomd gemeen woord!) eigenschappen, die wij nu eenmaal bezitten, en
die wij zoo goed en zoo kwaad het gaat gebruiken om de verdroogde wetenschap een beetje op de been te helpen, hier een genoeglijke opfrisching zouden krijgen. Jij teekent niet veel meer - ik dicht niet meer; dat is een even gezonde als verstandige resignatie; maar een feest! en dan als het voorbij is,
weer aan het werk! - dat zou toch even weer teekenen en dichten zijn, wat
men met een goed geweten zou kunnen doen, en wat het betere, wat wij onze

taak vinden missehien nog beter zou maken. - Oeh lieve Hemeltje, wanneer
de omstandigheden het toeh maar gedogen wilden Amen.
Wil je aan de studenten zeggen, dat zij pas antwoord op hun aanvraag krijgen, wanneer ik weer in Leipzig ben en de toestand kan overzien.
Jan Veth heeft al vroeg gedieht - In het beroemde Julia-boekje is ook een
5
vers van hem. Het wordt zelfs in de broehure ''De Onbevoegdheid'' enz geeiteerd:
Zij wuiven hun kuiven
Als wilden zij zaeht
De starren verwarren
Die staan in den naeht. 6
Daaraan mag men op zijn 6oste verjaardag wel even herinneren. 7 Het grappige is, dat zijn oudste zuster, de eerste geweest is, die er bij de Julia-gesehiedenis inliep. Jan stuurde (natuurlijk voor het versehijnen van het boekje)
kleeren naar Dordreeht en in de zak van een jasje zat een kladje van het gedieht - zijn zuster las het en vond het ''mooi'' - sehreef er over, en kreeg een
kwaadaardig antwoord met het strenge bevel er met niemand over te spreken.
Zulke anekdotes kan je zeker niet gebruiken - maar ik sehrijf maar op, wat
mij te binnen sehiet.

4

*
6

Het zeer mooie sonnet Sinte Maria ter sneeuw is al zeer oud. Ik vond het als
jongen onder oude papieren op zijn atelier - omstreeks '89 - en leerde het uit
mijn hoofd. Toen ik het hem later opzeide, was het gedieht al lang verloren
en hij had het vergeten. Zoo iets noemt men ''mondelinge overlevering'' -

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Andre Jolles aan Huizinga, 2 april 1924.
2. Andre Jolles, ''Byron (19 IV 1824)'', De Gids 88 (1924) II, 205-218; idem, ''Byron en
Chateaubriand'', NRC, 19 april 1924.
3. De Leidse studenten.
4. Deze passage tot het einde van de brief staat op een apart vel, waarboven Jolles
heeft genoteerd: Jan Veth. Het is niet zeker of het fragment bij deze brief hoort.
Verg. n. 7.
5. Samenmet Willem Kloos en Albert Verwey had Jan Veth onder het pseudoniem
Guido het zeer lange gedieht Julia gepubliceerd, met opzet geschreven in de gekunstelde trant van die dagen. De critici ontvingen het zeer goed, waarna de mystificatie
door de auteurs werd onthuld en de critici aan de kaak werden gesteld in: De onbevoegdheid der Hollandsche literaire critiek (1886). Aan dit tweede boek had Veth geen
deel.
6. Laatste strofe van ''Schemering'' uit: Guido, Julia. Ben verhaal van SiciliiJ 10-12:
'En wuiven hun kuiven,/ Als wilden ze zacht/ De starren verwarren,/ Die staan op de
wacht.'
7. Huizinga schreefin de NRCvan 17 mei 1924 een stukje over Jan Veth ter gelegenheid van diens zestigste verjaardag, waarin een gedeelte uit een briefvan Andre Jolles
is opgenomen (V.W. VII, 481-486). Mogelijk is dit fragment de rest van die brief.
8. Gedrukt in: Jan Veth, Kunstbeschouwingen (Amsterdam 1904), 97.

510

[ 531 l
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
23 april 1924 (poststempel)
Beste Han.
't Mocht wel dat ik wat van je hoorde, 't zijn goede berichten bovendien,
dat Elsje terug is en goed en vrolijk is, dat Retha geniet en dat jij luiert. 't Is
jammer dat 't zoo koud blijft, en wij bidden zachtjes dat 't om zal slaan v66r
I Mei, want wij willen niet met de kachel in de Buissche Heide beginnen.
't Ziet er niet uit of de zomer voor ons rustig zal zijn, want daar is zooveel
in de allernaaste familie waarover wij in zorgen zijn. 't Is nooit zoo geweest
als nu, zoo'n accumulatie van getob in de familie.
Jet is goed dat is een groot ding, zij verlangt ook naar de Buissche Heide
dat is erg prettig, daar is niets dat haar terug houdt. 't Is alleen vervelend dat
zoo'n gaan daar heen toch altijd een kwart verhuizing beteekent, met herrie,
en dat ik dat niet van haar kan afnemen.
J any komt vermoedelijk vandaag uit 't ziekenhuis, hij logeert dan voorloopig bij zijn broer in Sloterdijk. Toen ik hem verleden week bezocht zei hij, als
ik door twee jaar van mijn leven te offeren deze maand te niet kon doen, dan
stemde ik toe. Daarna schreef hij mij '' ... ik blijf pessimistisch''. Hij bedoelt
daarmede dat 't alles niets gegeven heeft, en hij alleen vreest dat er dank zij de
operatie een tweede fistel bij is gekomen. 't Is een beroerde geschiedenis.
Verder kan ik je in geheim vertellen dat 't Dom Raam er is, dank zij de neven Schorer, 1 die charmant er in zijn geweest. 't Mag daarom nog niet bekend worden omdat zij zieh garant stellen voor 't ontbrekende, maar liever
willen dat ik nu begin, hoewel zij doorgaan met inzamelen. Ik hoop dus in de
B.H. er mede te beginnen. Ik ben er nu erg uit, maar ik kom er wel weer in,
en zal 't dan heerlijk vinden. Ik werkte den laatsten tijd steeds voor Calve, 2 't
allerlaatst maakte ik 't decor van een mayonaise kom, waarvan er 10000 gemaakt worden bij Regout. 3 Ik heb wel hoop dat 't fleurig zal worden en sterk
van kleur. Van een mayonaise kom naar een Domraam is een heele stap.
Fatsoenlijk is Gunning zeker, 4 maar vooral lijkt hij mij een man die door te
groot enthousiasme oppervlakkig is en blijft.
Enthousiasme is natuurlijk voor wie met jeugd te maken heeft een qualiteit, maar 't ontaardt zoo gauw in een leegheid, die alle inhoud, om der
zwaarte wille, voor de jeugd te drukkend vindt.
Hartelijk gegroet allen, Elsje in 't bijzonder, en veel plezier nog.
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. K.J. Schorer en jhr. M.R. Radermacher Schorer, directeur van de Utrechtsche
Algemeene Brandwaarborg Maatschappij, penningmeester van de commissie van
aanbieding van het Domraam.
2. Ter gelegenheid van het veertigjarig bestaan van de Nederlandsche Oliefabriek in
1924 ontwierp Roland Holst een jubileumtegel, een nieuw diploma dat bij jubilea
aan personeelsleden werd uitgereikt en een mayonaisekom. Ook daarna ontwierp hij
produkten voor de firma. Directeur A.C. Waller was een broer van Ina SanthagensWaller.

511

3. Maastrichtse aardewerkfabriek, toen reeds De Sphinx genaamd.
4. J. Huizinga, "Aanleeren of afleeren'', n.a.v. H. van Loon, De geschiedenis der
menschheid, met medewerking van den schrijver voor Nederland bewerkt door dr.
C.P. Gunning (Arnhem 1923), De Gids 88 (1924) II 130-137 (V.W. VII, 237-243). C.P.
Gunning (1886-1960), classicus, rector Amsterdamsch Lyceum.

[ 532]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.S. en H.M. Allen (Oxford)*
8 rnei 1924
Dear Friends,
Your charming little book on Thomas More 1 was a delightful surprise to
me. I have not yet found leisure to read it through, but still I gather something
of its purport. This is just the way, it seems to me, to bring a general public
nearer to the great men of the sixteenth century: letting them speak for themselves, or listening to their contemporaries. I hope soon to find time to read it
at my ease, and in the meanwhile I thank you most cordially for your present.
The archivist of Leiden is in search of a lost collection of miscellaneous
papers, called by the name of the collector Flud van Giffen, and containing
some letters of Erasmus according to the catalogue just found. The collection was sold to the King of Prussia shortly after 1700, but proved to be unknown in the Berlin archives. If the investigations being made now lead to
its recovery, I shall warn you.
Elisabeth has come home from Lausanne about Easter, in good health and
very gay. She is now giving the last touch to her knowledge for the examina·
tion in July and August.
The boys and Retha are also quite well, and so am I myself. I have had a
good deal of work to do all the winter and shall continue to have so till August at least. Ofmy four books (Erasmus English and Dutch, and Waning of
the Middle Ages English and German) nothing has appeared as yet, but I expect them every day. Your volume V evidently also suffers delay.
Which part ofEurope have you chosen for your hunting·fields during this
summer? I have accepted an invitation to hold a few lectures at Vienna in
September, 2 forming part of a series of International courses. Probably I
shall take Elisabeth with me; I hate travelling alone, and she of course desires nothing better.
Is your English spring quite as bad as ours here? We are all longing for
mild weather since the end of March. I have altered my garden; you must
needs come back to see how nice it looks now.
With our best greetings, especially of Elisabeth,
Yours sincerely
J. Huizinga
P.S. Please notice the change ofmy number: 32 Witte Singel! 3

*

Origineel: Oxford, Bodleian Library.
1. P.S. en H.M. Allen, ed., Sir Thomas More: selections Jrom his English works and
from the lives of Erasmus and Roper (Oxford 1924).
512

2. Huizinga sprak begin september 1924 voor de ''Dritte Wiener Internationale
Hochschul-Kurs'' te Wenen over ''Der Einfluss der Nachbarländer auf die Ent·
wicklung der niederländischen Kultur''.
3. Huizinga's oude nummer was Witte Singel 74.

[ 533]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
13 mei 1924
Beste Han.
Wij zitten hier ondertusschen maar op de lente te wachten, toch zijn wij
erg blij hier te zijn, want de rust en de ongestoordheid is een weldaad. 't Is
vreemd te zien hoe alles toch zijn gang gaat, de vogels zingen terwijl je zelf
de haard opstookt en alle bloesems gaan open, terwijl 't 's nachts vriest. Ze
lachen dan om de ouderwetsche Hollandsche huisvrouw die met de schoonmaak eindigde met stoken, maar de eiken zijn net even burgerlijk stipt, die
ontvouwen hun bladen als 't nog gemeen koud is.
Ik vind Jet erg goed, veel flinker, rustig en gelijkmatig, 't is een weldadig
verschil bij verleden jaar, en zij kan zooveel meer aan, zij mag dan wel eens
moe zijn, maar zij verzet ondertusschen veel en velerlei werk. De nachtega·
len bouwen een nest in mijn atelier, allerliefst is hun gezang, bovendien zie
ik er een geluksvoorteeken in voor 't Dom Raam waar ik nu aan beginnen ga,
zoodra ik de groote neo-drukken van 't raam heb. De zwaluwen zullen echter
wel zorgen dat er fantastische vlekken op komen, maar ik heb niet 't hart ze
weg te jagen.
In afwachting van die neo drukken ben ik aan 't afdoen van een oude belofte, en ben bezig aan een stukje over Puvis de Chavannes 1824-1924 voor een
Fransch tijdschrift. 1 Zou ik Elsje durven vragen ofzij 't vertalen wil, dat zou
ik allerplezierigst vinden en ik zou 't niemand zoo graag toevertrouwen.
Maar vraag 't haar niet als je maar even denkt dat 't haar bezwaart, want ze
moet 't vast niet doen ter wille van mij, en wij moeten 't geheel zakelijk ook
behandelen. 't W ordt niet lang, ik denk 6 of zeven pag. overeenkomstig met
den druk van de Gids.
Veel hart. gr. van ons voor jullie
t.t. R.
Wij mochten den 50 verjaardag van Cees medevieren, 2 die daarvoor naar
hier gevlucht was. Hij is nu in Belgie.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Samen met een artikel over een andere Franse negentiende-eeuwse schilder, ver·
scheen het in een klein boekje: R.N. Roland Holst, Chasseria1, en Puvis de Chava11nes
(Amsterdam 1928).
2. Cornelis van Vollenhoven werd vijftig jaar op 8 mei 1924.

[ 534]
Johan Huizinga (Leiden) aan E.W. Bok (Philadelphia)*
19 mei 1924
Dear Mr. Bok,
Having just received my 'Erasmus' I wish to express to you my satisfaction on seeing our names together and my sincere thanks for your kind help
and encouragement. May the book prove worthy of the honour of opening
your series. You may be assured that your scope in starting it is highly appreciated in this country.
Very sincerely yours,
P .S. I hope soon to send you a copy of the Dutch edition about to be published.
* Minuut: Leiden, UB.

[ 535]
Andre Jolles (Leipzig)·aan Johan Huizinga (Leiden)*
19 mei 1924
Och jemineejoostje - beste vriend - altijd, wanneer ik een beetje tot rust
kom, vliegt er een berichtje op mijn schrijftafel, dat mijn ziel weer in oproer
brengt. Iemand uit Amsterdam stuurt mij de Rotterdammer van Vrijdag 16.
V. met een zot berichtje in de rubriek Onderwijs, 1 dat je natuurlijk gelezen
hebt. Wat moet dat? coup-de-main ofbetise? Indien er werkelijk iets van aan
mocht zijn, dit:
Ik heb hier genoeg ''germanistiek'' en ''vergelijkende taalkunde'' geroken,
om er een algemeen begrip van te krijgen; dat ik in de laatste jaren mijn neus
even in Sanskrit en Oud-Noordsch heb gestoken weet je ook; ik heb van den
beginne af aan grammatische colleges gegeven - ik zou dus, mits ik hard
werkte, min of meer in staat zijn iets te geven, wat op een ''historische grammatica'' leek. Wat ''Nieuw-Nederlandsch'' en ''Middel-Nederlandsch'' betreft, zou ik daar zelfs niet zoo heel veel tegen hebben, en wanneer veel ook
niet volkomen correct zou zijn, er zou door mijn omgang met Sievers het een
en ander bijkomen, wat nieuw is. Over mijn ''germanistische'' bekwaamheden zou Sievers misschien kunnen getuigen.
Ziedaar mijn geloofsbelijdenis, voor het geval, dat de faculteit er over denkt,
mij de twee vakken te geven, in de hoop de zaak later te splitsen. 2 Ik voor
mij, zou er het werk voor over hebben, de litteratuurgeschiedenis laten rosten en mij met alle kracht op de grammatica werpen. Mijn talenten liggen
zeker niet in die richting!!! - maar aan den anderen kant is grammatica geen
tooverkunst (al is het vaak goochelen) en kan een mensch die zaak evengoed
leeren als vergelijkende anatomie van de zoogdieren of iets dergelijks. Een
syntaxis van het Middel- en Nieuw-Nederlandsch zou ik om te beginnen dadelijk kunnen geven.
Is het daarentegen alles malligheid van onzen vriend de Meester - lid van

3

het bekende Jan-Kalfsche Driemanschap - dan zal ik na eenige schommelingen wel weer in evenwicht kamen. Ik vond in het algemeen de mededeeling van den minister aan de 1e kam er niet zoo kwaad. W anneer men een
aarts-neerlandicus benoemt, wordt vermoedelijk de litteratuurhistorische lacune gauw genoeg gevoeld, en men kan er altijd op terugkomen, dat de leerstoel volgens de woorden van zijn Excellentie in hoogst eigen persoon ''voorloopig'' niet bezet is.
Genoeg - ik verheug mij buitengewoon op mijn Hollandsche reis.
Jan is op het oogenblik in Amsterdam en zoekt werk.
Het stukje over Jan Veth4 kreeg ik van morgen - Om te beginnen deed het
mij genoegen, dat de evenwijdigheid in onze geestesrichting hier toch weer
sterk bleek - niet alleen denken wij over die zaken op dezelfde wijze, maar
het krijgt ook denzelfden vorm: wanneer je mijn stukje niet tusschen aanhalingsteekens gezet hadt, zou dunkt mij alleen een doortrapt Schallanalytiker5
gemerkt hebben, dat hier iemand anders aan het woord was en dat schijnt
mij, daar geen van tweeen zieh naar den anderen richt, zoo iets als de proef
op de som, dat wij het bij het rechte eind hebben. 6 Mij geeft dit een aangenaam vertrouwen. Verder heb je, geloofik, in een kort bestek een heel duidelijk beeld van zijn veel vertakten geest gegeven en goed laten kijken, dat hij
overal waar wij zijn spoor vinden, ook werkelijk wat beteekent; dat hij niet
is, wat de Duitschers Hans-in-allen-Gassen noemen, maar dat wij hem inderdaad als een factor en tegelijk als een beeld van het hollandsche geestesleven
moeten opvatten. Wanneer ik mijn indruk van je artikel moest samenvatten,
zou ik zeggen, dat het een fraai staaltje is van de wijze waarop wij het leven
en het gelijktijdige historisch benaderen kunnen - een moeilijke kunst, maar
die wij geloof ik zeer noodig hebben, ten eerste om niet ''wetenschappelijkhistorisch'' te worden, ten tweede om in deze verwarde en verwarrende tijden toch iets als een lijn te vinden.
Er is misschien in Jan Veth even een kantje, dat niet heelemaal tevreden
zal zijn - maar dat is niet zijn beste kant en wanneer hij nadenkt zal hij zeker
inzien, want daarvoor is hij wijd en verstandig genoeg, dat hier van den portretschilder een voortreffelijk portret gegeven is: iemand, die niet boven zijn
tijd staat, maar die in zijn tijd een van de krachtigste en zuiverste drijfveeren
voor vooruitgang en ontwikkeling beteekent.
Heel hartelijke groeten
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. NRC, 16 mei 1924: 'De vacature prof Kaljf en prof Muller. [... ] Naar wij vernemen heeft de ontslagneming van prof. J.W. Muller als hoogleeraar in de Nederlandsche letteren aan de Leidsche universiteit er toe geleid, dat tegelijk met deze vacature
ook in de vacature, ontstaan door het overlijden van prof. Kalff, zal worden voorzien.
De vakken, die beide hoogleeraren doceerden, zullen in een hand komen. In verband
hiermede kan binnenkort de benoeming van prof. dr. Andre Jolles worden tegemoet
gezien.'
2. J.W. Muller werd per 1 augustus 1924 opgevolgd als hoogleraar in de Nederlandse
taalkunde door J.H. Kern (1876-1933).

515

3. Blijkens de briefvan Huizinga aan Jan Veth van 7 juni 1924 sprak Jan Kalf over
een driemanschap Veth-De Meester-Huizinga dat in Nederland op cultureel gebied
de lakens zou uitdelen.
4. J. Huizinga, ''Jan Veth''.
5. De 'Schallanalyse' was een methode van Eduard Sievers om teksten te analyseren
aan de hand van hun klankstructuur.
6. Verg. Andre Jolles aan Huizinga, 10 april 1924, n. 6.

[ 536]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.S. en H.M. Allen (Oxford)*
23 mei 1924
Dear Friends,
Your book and mine 1 must have crossed at almost the same time, which I
should wish to take as a happy omen. In seeing this new result of your indefatigable labours and realizing all the patient care you bestow on the slightest
particulars of Erasmus' career, 1 feel almost ashamed of my impudence to
describe the whole ofhis life after a study so trifling and short in comparison
with yours.
I propose to work your new volume through as soon as I can find time; it
attracts me very much, as well for the new letters as for the guidance I lacked
when reading the old ones. 1 am proud to see your Leiden degree on the Title.2
In a week or so my Dutch Erasmus is to follow the English one, and perhaps not much later I hope tosend you The Waning ofthe Middle Ages.
I am reading your More in my few moments of leisure, and find it very
•
•
capt1vat1ng.
My best thanks for your present and cordial greetings, also from my children,
Yours sincerely,
J. Huizinga

*
1.

2.

Origineel: Oxford, Bodleian Library.
Huizinga's Erasmus en het vijfde deel van het Opus Epistolarum.
Allen's Leidse eredoctoraat: 'In univ. Leidensi lit. et phil. doctorem hon. cau.'

[ 537]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
24 mei 1924 (poststempel)
Beste Han.
Dank voor je briefje. 't Is een slag en de dood van oom1 ontneemt ook voor
ons, aan 't leven hier iets van het eigenaardige en mooie. 't Is anders een
mooi leven, zoo oud te worden en z66 goed te blijven. Hij lag als een krijgsman, hij leek 60, 't was werkelijk majestueus.
Ja dat stuk van Cees2 is erg goed en tegelijk eenvoudig en warm. 't Is voor

516

hem ook een verlies. Hij logeert hier en wij hebben 't prettig. De misere en
narigheid in de naaste kring van ons accentueert zieh, en is beklemmend en
de rust roovend.
Hartelijk door ons gegr.
t.t. Rik
Geluk met Erasmus. 3
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Henri van der Hoeven overleed te Zundert op 21 mei.
2. Cornelis van Vollenhoven, ''Prof.mr. H. van der Hoeven
3. Mededeling op de envelop.

t'', NRC, 21 mei 1924.

[ 538]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
2juni1924
Beste vriend je hebt misschien gelezen, dat Albert Köster plotseling overleden is - dat
geeft behalve begrafenisplechtigheden etc veel te doen, daar wij colleges
moeten overnemen en wat dies meer zij. Ik kom dus pas begin van de volgende week en niet zooals ik van plan was eind van deze. En nog iets - ik
verander het onderwerp van mijn speech en spreek over het sprookje in
plaats van over het raadsel. 1 Dat hangt ook samen met het drukke werk - en
bovendien werd het raadsel, dat uitging van het raadselsprookje van Oetanka
uit het begin van het Mahabharata wat al te geleerd - zoowel voor mij, daar
Sanskritvertalingen nog heel langzaam gaan, als voor het publiek, dat waarschijnlijk van indische letterkunde maar heel weinig besef heeft - dat blijft
dus liever voor de Gids liggen. Vindt je het noodig, dit het Bestuur vooraf
mee te deelen, doe het dan als-je-blieft. Anders kan ik het ook 's morgens verteilen - de leden zullen er niet rouwig over zijn. Overigens zijn paspoort,
Ausreiserlaubnis etc. in orde.
- Wat het professoraat betreft ... 2 Tegenspoed slaat op onze ziel - ''tusschen hoop en vreeze drijven'' op onze zenuwen; ik heb in alle bescheidenheid het gevoel, dat mijn ziel sterker is dan mijn zenuwen en een stootje
meer verdragen kan. Ik had, toen eindelijk het bericht gekomen was, even
een gevoel als David in Samuel II cap. 12 vs. 2off. 3
Anders een raar geval, onze tijden waard. Daar is een leerstoel, die een nederlandsche regeering eigenlijk moest liefhebben als den appel van hun oogen. Er kamen twee mannen in aanmerking4 - beide, alweer in alle bescheidenheid, voortreffelijk in hun soort. Den eenen nemen zij niet, omdat hun
buurman scheel kijkt, den anderen omdat hij - maar ach, hoe onschuldigl communist is. Dan maken zij van den leerstoel een kakstoeltje en zetten er
een klein, rond ploertje op. 5 Sie itur ad astra 6 - Laten wij op betere tijden hopen en betere regeeringen. Voor alles wat je gedaan hebt, maar meer nog
voor de laatste alinea van je brief, dank ik je hartelijk. Voor mij is het profijt,
dat ik er van trek dit: ik heb in dit jaar meer dan ooit gevoeld bij jelie te hoo-

ren en door jelie te zijn opgenomen en dat geeft zelfs in het buitenland een
gevoel van thuis. En daarmee basta.
Ik verheug mij op jou en de jongens
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Inderdaad Iuidde Jolles' voordracht in de jaarvergadering van de Maatschappij
der Nederlandsche Letterkunde te Leiden op II juni 1924 ''Het sprookje'', Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 1923-1924 (Leiden 1924), 18-

42.
2. De vacature-Kalff te Leiden in de Nederlandse letterkunde; mogelijk is ook be-

doeld de dubbele vacature in taal- en letterkunde, verg. Andre J olles aan Huizinga, 19
•
me1 1924, n. r.
3. 'Toen stond David op van de aarde en wiesch en zalfde zieh'.
4. Andre Jolles zelf en Reindert Jacobsen (1876-1962), leraar aan het Rotterdamse
Gymnasium Erasmianum. Jacobsens vriendschap met de politicus en historicus W.
van Ravesteyn (1876-1970) bezorgde hem de roep van communistische gezindheid,
maar van enige politieke activiteit is niets bekend. Jacobsen kwam, ofschoon in de
vergadering van de faculteit ter sprake gebracht, niet voor op de voordracht van de
letterkunde-leerstoel.
5. Waarschijnlijk bedoeld J.H. Kern, die op de leerstoel van Nederlandse taalkunde
benoemd werd.
6. 'Zo gaan we naar de sterren', Vergilius, Aeneis, 9.641.

[ 539]
Jan Veth (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
2 juni 1924
Waardste,
Toen ik, in onze Zwitsersche afzondering, de N. Rotterd Ct van 17 Mei
nagestuurd kreeg en mijn naam boven een feuilleton van het Letterkundig
Bijblad 1 vond staan, schrok ik geweldig. Ik had alles willen ontloopen en nu
kreeg ik toch in het publiek de aandacht op me gevestigd. En hoe! Ik beken,
dat ik het stuk den eersten keer maar vluchtig dorst door te kijken, en er
doodverlegen mee was. Eerst een paar dagen later heb ik het goed gelezen.
En toen zag ik in dat, al is het veel en veel te vleiend, ik er trotsch op mag
zijn, dat er z66iets over me geschreven werd. Trotsch, omdat het op zichzelf
een voortreffelijk staaltje van levend historieschrijven is. En trotsch, om de
heusche vriendschappelijke gevoelens van jou (en ik mag wel zeggen, ook
van Andre) jegens mij, die er uit spreken. Ik kan je daarvoor mijn dankbaarheid niet, zooals ik het zou willen, betuigen. Want er zijn nu eenmaal dingen, die me stil maken.
2
De pot, die Ila me vanmiddag bracht, en die je, namens de Gidsbroeders
bij haar bezorgd hadt, is iets stil prachtigs. Zij krijgt een uitgezochte plaats
in onze kleine avondkamer, en ik zal er altoos als naar iets dierbaars op kijken.
Met een hartelijken handdruk
always yours

J.V.
518

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, ''Jan Veth''.
2. Ila was de roepnaam van Veth's tweede dochter, Alida (A.J. Moes-Veth, 18911960).

[ 540]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
5 juni [1924]
Beste Han,
Gisteren kregen we je Erasmus, waar we pas door Cees nog veel van gehoord hadden; ik ben direkt begonnen met lezen en het boeit mij zeer. Rik
vraagt me, je uit ons beider naam wel te willen bedanken, tot tijd en wijle hij
kans ziet, je een behoorlijken briefte schrijven. [... ]1
Wij hopen zeer, dat je van dezen Erasmus, - en ook van de vele andere
schrifturen, die dezer dagen naar Cees ons vertelde, in allerlei talen van je
verschijnen, - heel veel genoegen zult beleven, zoodat al dit volbrachte werk
weer tot een aanmoediging wordt voor nieuwe werken. Ook voor de Gidsoverdrukken hartelijk dank, het is erg prettig je rede2 nog eens rustig te kunnen savoereeren.
Andre komt zeker dezer dagen bij je? Ik was van plan geweest in Leiden te
komen om hem te hooren en de vergadering 3 eens bij te wonen, maar er
komt nu natuurlijk niets van, ik zit te bekneld tusschen allerlei dingen.
Veel hartelijke groeten, ook voor Elsje, van ons beide; wij zien jou en haar
toch zeker eens van den zomer?
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Verslag werkzaamheden Richard Roland Holst.
2. J. Huizinga, ''Van instituut tot akademie'', in: Jaarboek der Kon. Akademie v. Wetenschappen 1921-r9.2.2 (Amsterdam 1923) 195-224 (V.W. VIII, 426-449). Rede, gehouden in de algemene vergadering der Koninklijke Akademie op 25 maart 1922.
3. Van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde.

[ 541]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
7juni1924

Waardste,
Je briefJe van den 2den heeft mij bijzonder verblijd. Toen De Meester mij
indertijd vroeg, over je te schrijven, wist ik al, dat je elke hulde wilde ontloopen, en vroeg allereerst: zou hij het niet onaangenaam vinden? Maar ik
moest toch ook toegeven, dat zelfs dat geen reden mocht zijn om je niet te gedenken, en toen deed ik het natuurlijk bijzonder graag. Voor de uitvoering
staande waren mijn overwegingen deze. Met onze oude beproefde vriendschap heeft het publiek niets te maken, dus geen toast. En ook geen stuk,

waarvan men zeggen kan: nu ja, die heeren van de Gids steken elkaar in de
hoogte! - Weet je dat Jan Kalfspreekt van een gewaand driemanschap Veth·
de Meester-Huizinga, dat in 't land de lakens uitdeelt? Wij hebben nog al
wat uit te deelen, nota bene! - Maar ter zake. Een volkomen objectief stuk
dus, waartoe ik geheel in mijn historische huid wou kruipen. Andre was hier
toen juist en beloofde mij gegevens, die ik er tenslotte zoo in laschte als hij ze
gaf. Toen 't stuk af was, wist ik volstrekt niet, of het goed was, en meer en
meer knaagde (hier komt een fraai beeld!) de vriend aan den historicus en
zei: ben je nu toch niet al te gereserveerd geweest? In het bijzonder hinderde
het mij, en hindert het mij nu nog, dat ik over jou als schilder sprekende,
niet duidelijker heb gezegd, hoe van harte ik mij onder je bewonderaars
schaar.
Maar enfin, nu ik weet, dat het stuk je genoegen heeft gedaan, ben ik blij
het te hebben geschreven, zooals ik al verheugd was toen je oudste zuster 1 er
mij terstond haar vreugde over te kennen gaf. Die reactie dat je het eerst
maar vluchtig durfde doorkijken, kan ik maar alte goed begrijpen, ik vind in
het lezen van lof over jezelf een soort physieke griezeling.
Het speet mij, van Ila te hooren, dat je rust in Zwitserland door ongesteldheid verstoord is. Ik hoop je vandaag over een week in welstand op Toorenvliedt te zien.
Hartelijke groeten, ook aan je vrouw,
t.t. J.H.
* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.

1. Cornelia Johanna Veth (1848-1945).

[ 542]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Middelburg)*
12 juni 1924
Beste Han
Als 't tien graden warmer was zoudt je in de Elyseesche velden niet heerlijker kunnen zitten dan ik nu op de waranda zit, vogelenkoor rondom, zelfs de
nachtzwaluw voor 't eerst, de wei vol bloemen, de wilgen in 't licht van de
avondzon, en daarboven een hemel waar God zieh niet met een J antje (let
wel ik zeg geen Han-tje) van Leiden heeft afgemaakt. Om den drommel niet.
Ik heb door 't ziek zijn van mijn zwager Van der Schalk met je vriend v. Valkenburg met veel genoegen kennis gemaakt, eens was ik een avond bij hem
en 't gesprek duurde langer, ook al omdat er buiten een onweer was met
stroomen regen. Hij liet mij toen je teekeningen zien, de serie ironische teekeningen op feiten van de Vaderlandsche geschiedenis. 1 Zij hebben mij veel
meer dan alleen kostelijk geamuseerd, ik vind ze veel meer dan geestig (en
zeer geestig) alleen, maar ik vind ze voortreffelijk in hun soort en bewonderenswaardig van strak volgehouden detailleering, en van rijkheid van details.
Ik vind ze heusch eenig in hun soort en zoo volkomen vrij van alle dilletantisme en losgelaten vaagheden. Ik wist wel dat je in die lijn veel kon, maar
520

dat je dat kon dat wist ik niet. Je moet 't uitgeven, in ernst, dat moet je doen,
of een ander 't recht geven er voor te zorgen. Als je 't niet doet dan zal ik je 't
leven met plagerijen ondragelijk maken, want dan zal ik je weigering toeschrijven aan allerlei soorten hooghartigheid, professorentrots en weet ik
wat nog meer.
Is Dre nog in 't land? lk had erg graag een afspraak met hem gemaakt,
maar ik voelde mij niet tot 't futtig maken van afspraken in staat. Ik zal niet
klagen, maar ik heb de vervelendste zes weken achter den rug die ik mij in
lang herinner beleefd te hebben, al maar verdrietigheden en herrie er bovenop, als 't eene afgeloopen was kwam 't ander, zoodat ik 't gevoel heb of ik
nooit iets uitgevoerd heb als in een vorig leven, en in dit leven nooit meer
iets uitvoeren zal, zoo hartgrondig is mijn concentratie door alle gebeurtenissen in den vijzel tot gruis gestampt. Aan de Buissche Heide heb ik nog niets
gehad, ik bedoel niets van de heerlijkheden die ik anders om zoo te zeggen
direct cadeau krijg van de bosschen hier. (Een prettige herinnering toch, 't
logeeren van Cees hier tijdens de droevige <lagen op de Moeren).
Is Dre er nog, zeg hem dat 't mij heel erg spijt, maar dat hij, noch iemand
anders iets aan mijn gezelschap zou hebben v66r ik minstens 14 <lagen stilte
en eenzaamheid heb gehad, en weer geloof dat ik nog wel eens tot iets in
staat zal zijn. Over een onnoozel stukje (dat wat Elsje zou vertalen) zit ik als
een seniele stakker te kieskauwen.
Ik heb in je Erasmus nog niets gelezen, trouwens Jet is er nu aan bezig en
vertelt er mij van tijd tot tijd met groote opgewektheid over, gisteren b.v.
over 't psychologische stuk er in.
Op 't oogenblik logeert Elsie Rutgers v.d. Loeff hier, 't is bepaald een
troost om daarnaar te kijken en zoo iets liefs om je heen te hebben.
Nu kan ik niet meer zien, de nachtegaal zingt nu mooi, maar God heeft
zijn hemeldecor uit angst voor den regen met zeilen bedekt.
Hartelijk gegroet allen
dag! t. t. Rik
Jet is erg goed, veel beter dan verleden jaar, een vreugde om 't te zien.
2
Zoojuist van Jany een brief, daardoor de adresverandering.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Zie Huizinga aan Jan Veth, 17 november 1895, n. 2.
2. Deze mededeling op de envelop.

[ 543]
Jan Veth (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
12 juni 1924
Waardste,
Laat mij je nog even, alvorens ik je Zaterdag op Toornvliedt, - of misschien reeds voordien in den trein - de hand zal drukken, mogen zeggen,
hoe blij ik ben met je Erasmus-boek. Ik had het juist, terwijl ik haastig liep,
in het raam van een boekhandelaar zien liggen, en me voorgenomen het te
521

koopen, toen ik er thuis je present exemplaar van vond liggen. En dadelijk
ben ik, in vrije kwartiertjes, die ik dezer <lagen al te weinig heb, met de lezing begonnen. En dat met het allergrootste genoegen. Ik ben pas op een
derde maar het boek heeft me heelemaal te pakken, en ik vind het zoo helder
en beeldend, dat ik me niet begrijp dat het niet al veel vroeger tot stand
kwam. Het saamgegroeid zijn van historieschrijven en portretteerkunst
beantwoordt ongeveer aan mijn ideaal.
Met nogmaals mijn hartelijken dank voor dit mooie boek, dat als iets heel
deugdelijks blijven zal,
always yours J.V.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
•

[ 544]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
16 juni 1924
Waardste,
Je eet Donderdag bij Duparc, naar ik hoor. Hij vroeg namelijk mij ook,
maar ik kan niet, want wij hebben dien avond de faculteitsvergadering over
de aanbeveling voor de vacature Kalff. 1
Nu zou je, dunkt mij, reeds bij Duparc den bodem kunnen bewerken. Het
standpunt: A. 2 kan niet benoemd worden vanwege Gent, moet m.i. vooral
op deze twee gronden bestreden worden.
1. De regeering heeft, toen er materieel gewin viel binnen te halen, wel v.
3
Bissing benoemd, die voor de Gentsche Universiteit de manager is geweest.
Nu het te oogsten gewin louter geestelijk is, mag zij niet in gebreke blijven.
2. en dit is dunkt mij ons sterke punt: A. is niet een Vlaamsch activist en
dus geen belgisch verraaier, noch ook een hollandsche neutraliteit-schender
ä la Labberton4 c.s., maar een gewezen duitsch officier, en als zoodanig naar
Gent gecommandeerd. Op dat laatste kan de regeering zieh beroepen, als de
belgische gezant een zuur gezicht mocht zetten.
Ben belgisch heibeltje zal er natuurlijk van komen; maar komaan!
Dit alles in de hoop, dat C. en ik er Donderdag in slagen, de faculteit mee
te krijgen. 5 Wij zullen ons best doen.
Ik moet toch nog eens zeggen, hoe blij ik ben, eenigermate het medium te
hebben kunnen zijn, waardoor je je met A. hebt verzoend.
Hartelijke groeten, In haast!
t.t. J.H.
* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
I. Op donderdag 19 juni.
2. Andre Jolles.
3. F.W. Freiherr von Bissing, 1922-1926 bijzonder hoogleraar in de kunstgeschiedenis van Egypte en Oost-Azie te Utrecht.
4. John H. Labberton (1877-1955), letterkundige, publiceerde onder het pseudoniem
Th. van Ameide, hoogleraar te Gent 1916-1918.
522

5. Ondanks tegenwerking van P.J. Blok wist Huizinga te bereiken dat Andre Jolles
op de eerste plaats van de voordracht van de faculteit in de vacature-Kalffkwam.

[ 545]
Andre }olles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
1
25 juni r924
Beste vriend ''Laat ons trachten dien grooten Erasmus steeds te zien, zooveel als de klei·
ne het ons veroorlooft'' - pag. r77 - 2
In dit ''laat ons trachten'', ligt misschien het verschil in houding tusschen
jou en mij ten opzichte van Erasmus. Dat in het summum jus ergens een
summa injuria ligt, noemde Cicero al een afgezaagde waarheid. Maar zijn er
geen menschen, of karakters die de rechtvaardigheid niet kunnen velen en
voor wie een rechtvaardige beoordeeling in zekeren zin onrechtvaardig is?
Het was niet zonder ietwat bitterheid, dat ik, toen ik de laatste bladzij van je
boek gelezen had, tot mij zelf zeide: dit is een rechtvaardig boek en een juist
oordeel. Ik kon het op geen enkel punt weerleggen; het was alles waar; het
zat alles voortreffelijk in elkaar en was buitendien uitstekend geschreven; ik
moest je op ieder punt gelijk geven; ik kon je nergens verwijten, dat je Erasmus als mens onderschat hadt. En toch ...
Ik weet, dat dit ondankbaar is. Lindeboompje verbaast er zieh over, dat er
in de vier eeuwen sedert Erasmus' dood geen behoorlijke biographie over
hem is versehenen. ''Schier ongelooflijk'', roept hij uit. Ik ben minder naief.
Waarachtig geen wonder. Waar school in Holland geest, gemoed en eruditie
genoeg het aan te durven. Hemsterhuis, Bakhuizen of Huizinga? Het is bijna een woordspeling. Intusschen - Busken Huet had het zijne gedaan (eilie·
ve, had hij niet een plekje in je bibliographie verdiend?) - maar het zijne was
niet genoeg, dat moet ik alweer toegeven. Nog eens: wij hebben reden tot
dankbaarheid voor wat je gedurfd en gedaan hebt. En toch ...
Noem ook dit egocentrisch - en toch! Vriend, ik gebruik het woord:
''vriend'' in een zeer diepe gevoelslaag, ik voor mij wensch niet beoordeeld te
worden op de wijze, waarop jij het Erasmus doet.
Triv Kpet't''tCO 't'a auyypaµµa't'a cSetl;et3 - staat op Dürers portret. Maar
altijd weer heb je gelijk: wij mogen het niet daarbij laten, want het is zeker
niet door zijn geschriften, dat Erasmus Erasmus is. Die syngrammata zijn
Erasmus niet, en Erasmus is niet die schrijfsels. En toch zijn zij het wel - en
toch is hij het ook. En daar ligt de paradox.
En hoe dichter wij bij Erasmus komen, hoe meer wij hem in zijn geheel als
paradox gaan voelen en hoe meer wij begrijpen, dat hierin het onderscheid
met den grooten Rabelais, den grooten Luther, den grooten Montaigne
ligt - maar hoemeer wij hem als zoodanig bewonderen, en hoemeer, subjectief gesproken, ik hem daarom lief heb. Hij heeft al de charme, al het verleidelijke, al het beschamende, al het reinigende, dat een paradox op onzen
geest uitoefent. Nu geeft mij je boek al de tegenstrijdigheden en tegenstellin·
523

gen, al het heen-en-weer en het op-en-neer van die paradox, en zeker niet in
den vorm van een beschuldiging, maar met fijn gevoel voor den samenhang.
En toch - hoor ik er niet genoeg uit, dat dit een paradox en dus toch weer
een merkwaardige eenheid is.
Blijven liggen.

7.vrr.24
Het is alweer bijna veertien dagen geleden, dat ik begon te schrijven. Ik kom
dezen zomer niet op streek; heb veel te doen en doe niets - Dat komt er van,
wanneer men midden in het semester vacantie neemt Bovendien kan ik mijn ziel, of mijn astraallichaam, of mijn ka, of hoe het
orgaan mag heeten, dat in mijn samenstel het dwalende oftewel planeticose
vertegenwoordigt, niet in mijn macht krijgen; het doet raar, het fladdert, het
wil er uit. Ik wou, dat er een expeditie werd uitgerust om het graf van den
4
hopvogel van de Koningin van Saba te zoeken - upupa epops -

r7.vrr.24
Waarom mijn briefaldoor maar blijft liggen - ?
Het ligt gedeeltelijk aan Erasmus. Wat ik er voor een week of wat over
schreef, stond onder den indruk van de eerste lezing. Het is niet heelemaal
juist - het is bovendien vaag. Maar ik blijfbij mijn ''en toch''. Wie een por·
tret schildert, kan geen antinomieen geven - maar het is misschien gevaarlijk
van een wezen, dat zoozeer uit antinomieen is samengesteld een portret te
willen schilderen.
En dan - dat is, waar het het minst mee meekan - je ziet hem toch wel heel
sterk in zijn eigen tijd. ''Hij vormt geen schakel in de ontwikkeling der natuurwetenschap, noch der nieuwere wijsbegeerte'' p 261. Ben je daar zoo zeker van? Geloof je bij voorbeeld, dat Cartesius zonder Erasmus denkbaar is?
Wanneer ik aan den eenen kant de devotio moderna - natuurlijk ook als we·
tenschappelijk, of laten wij liever zeggen als ''humanistisch'' verschijnsel zet, en aan den anderen den tijd van Spinoza en Christiaan Huighens - al
weer als humanisme - dan is dat toch een duidelijke ontwikkeling, en in die
ontwikkeling is Erasmus een van de gewichtigste schakels. Er loopt, wat de
philosophie betreft een dikke lijn, die van den miles christianus naar de manuductio ad stoicam philosophiam van Lipsius gaat (indien ik mij niet ver·
gis, was Lipsius grootvader, ofvader?, persoonlijk met Erasmus bevriend) en van daar naar Spinoza's ethica. En wat de ''natuurwetenschap'' aan gaat is de studie van den mensch, zooals Erasmus haar bedoelde, niet eigenlijk
het begin van wat in de r7e eeuw ''natuurwetenschap'' wordt. Ik geloof niet,
dat dit spitsvondig is; men zou het ook zoo kunnen zeggen: Erasmus kent de
''natuurwetenschap'' niet, maar er is in zijn methode iets, wat de natuurwe·
tenschap voorbereidt; sterker: iets wat noodzakelijk tot de ''wetenschap van
de natuur'' moet leiden. Er loopt - en dit verduidelijkt misschien mijn stelling - een evenwijdige lijn van Morus en Colet naar Bacon.
''Ben voorlooper van den modernen geest'' - ? Neen zoo niet. Wanneer
men van ''moderne'' begrippen uit de ontwikkeling van de wetenschappen
op zieh zelf gadeslaat of terug vervolgt, komt men misschien niet op Erasmus. Maar men kan het ook anders zien. Staatswetenschap, natuurweten-

schap, historie en wijsbegeerte ontplooien zieh in den loop van de r6e eeuw
en het begin van de 17e eeuw alle met een gemeenschappelijken knop, die ik
alweer als het humanisme samenvat, zij zijn alle ''humanistisch''. - Je zoudt
er de kunst ten deele bij kunnen nemen - Daar zij op het oogenblik niet
meer ''humanistisch'' zijn is het niet zoo heel gemakkelijk hen in dat verband
te beschouwen, maar wanneer wij ze historisch beoordeelen, moeten wij het
toch probeeren. Wanneer wij nu vragen: wie heeft aan dat humanisme die
eigenaardige, lenige, veelzijdige vruchtbaarheid gegeven, dat er dat alles uit
groeien kon, en uit groeien moest? - dan komen wij bij de koppen uit de r6e
eeuw; in de eerste plaats bij Erasmus. Wij mogen natuurlijk niet zeggen, dat
zij dit bedoeld hebben - maar het is toch ook niet juist (misschien nog veel
minder juist!) te ontkennen, dat zij er de eigenlijke oorzaak van geweest zijn.
En zoo geloof ik, wanneer jij zegt: ''Erasmus was geen wegbereider voor de
staatswetenschap'', van mijn kant alweer, dat het werk, wat Erasmus gedaan
heeft de geestelijke voorwaarde was, en zelfs de conditio sine qua non, voor
Grotius' mare liberum, al heeft geen haar op zijn hoofd (ä propos, heb je wel
eens geprobeerd je hem zonder zijn kapje voor te stellen?) aan ''zeerecht'' gedacht.
En wanneer wij naar den anderen kant kijken, dan is dit ''humanisme''
toch een evidente breuk met de ''middeleeuwen''. Wij weten maar al te
goed - och lieve Hemeltje hoe goed! - dat noch de tegenstelling Renaissance - middeleeuwen, noch die van hervorming - middeleeuwen opgaat. Maar
''humanisme'' als alleenige bodem, waarop die nieuwe wetenschap en wereldbeschouwing konden groeien, is dunkt mij toch wel een echte tegenstelling en in zooverre zie ik in Erasmus toch wel een voorlooper en een prodro5
mus galeatus! van den ''modernen geest in het algemeen'' en iets heel anders
dan Luther.
Je zult nu zeggen, dat ik eenige zinnetjes uit je boek te absoluut opvat en
dat je op heel veel plaatsen iets dergelijks gezegd hebt. Toegegeven! Het is
misschien meer een kwestie van kleur, van schakeering, misschien ook een
kwestie van sympathie. Daarom is ieder geschrijf veel te stellig en het zou
heel wat prettiger zijn, wanneer wij er bij het uitlaten van Hinsop over konden praten.
Eilacy.
Nu stuur ik echter mijn brief weg. Anders blijft hij weer liggen. Over het
feest later; ik verheug mij dat magisterculus 6 aangenaam in den omgang is en
ben het met zijn plannen eens. Groet de heele familie; binnen kort krijgt Jacob zijn Don Quixote en Elsje een Anthologie frans:aise; ''ich halte ihr den
Daumen'' bij haar examen, zooals men hier zegt.
Je boek maakt opgang - mijn studenten komen er een voor een mee aandragen, niettegenstaande de slappe en dure tijden.
je vriend A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

1. Het eerste deel van de brief is door Jolles abusievelijk gedateerd 25 juli in plaats
•
•
van 25 JUnt.
2. J. Huizinga, V. W. VI, 125.

3. 'Een beter beeld tonen u zijn geschriften'.
4. Latijnse naam van de hopvogel.
5. Een gehelmde voorman.
6. Johan de Meester jr.

[ 546]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
9 juli 1924
Waardste,
De zaak Andre staat nu zoo, dat Curatoren hem 1 niet als no. 1. genomen
hebben, niet zonder dat Pieter Johannes 2 daarin leelijk gewoeld heeft. Wan·
neer je dus toch nog bij den Minister een stap zoudt doen, zou je daarbij uitsluitend voor de faculteit opkomen. Dat maakt het m.i. niet heel veel anders,
al vermindert het de kans op succes natuurlijk zeer. Naar ik meen, is de Vis·
ser op reis; haast zal er dus niet bij zijn, maar je weet zelf het best, hoe en
wanneer je hem kunt benaderen. Altijd als je er bij blijft, dit ondanks het
feit, dat Curatoren hem schrapten, te willen doen. Het argument blijft: dit is
de manier om de mediocriteiten op de leerstoelen te brengen, en de talenten
eraf te houden.
Is Jan Jolles 3 werkelijk vertrokken? Ik heb nog veel over het droevige geval
gedacht.
Hier alles wel.
Hartelijke groeten v .h. t.h.
je H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
r. Andre J olles.
2. P.J. Blok.
3. Jolles' zoon Jan Andries werd na herhaalde conflicten met zijn vader in Nederland
uitbesteed om een opleiding te volgen; hij nam echter de wijk naar Zuid-Amerika,
waar hij actiefwerd in de communistische beweging.

[ 547]
Johan Huizinga (Middelburg) aan uitgeverij Benno Schwabe (Bazel)*
9 augustus 1924
Sehr geehrte Herren,
Auf ihre Anfrage vom 12. Juli, die mir leider so spät zur Hand kam, kann
ich Ihnen nunmehr antworten, dass ich prinzipiell gerne geneigt bin zu einer deutschen Ausgabe meines ''Erasmus'', und dass es mich freuen würde,
wenn diese in einem Basler Verlag erschiene.
Die Übersetzung sollte stattfinden nach der holländischen Ausgabe, (Haarlem, Tjeenk Willink 1924), erstens weil diese endgültiger und vollständiger
ist (sie enthällt die Fussnoten, welche in der Amerikanischen Ausgabe fortgelassen werden mussten), - zweitens weil die Übersetzung aus dem hollän-

526

••

dischen genauer sein kann, - drittens weil ich über das Ubersetzungsrecht
der holländischen Ausgabe, unter Vorbehalt der Genehmigung meines Verlegers, verfugen kann.
Meine Bedingungen würden sein, dass ich (wie für die Ausgabe bei Scribner's) 1oo/o vom Ladenpreis jedes verkauften Exemplars erhielte, und dass
die Übersetzung von Ihnen bekostigt würde .
••
Meinerseits wäre ich bereit, die Ubersetzung im Manuskript auf die Genauigkeit der Wiedergabe des Originals hin zu prüfen.
Falls Sie zur Illustration beschliessen würden, wäre es mir angenehm, bei
der Auswahl der Bilder einigermassen Stimme zu haben.
Wenn es zur Übersetzung kommt, muss ich Ihnen ernstlich raten, einen
Übersetzer zu wählen, der wirklich mit dem holländischen durchaus vertraut ist, weil die scheinbare Ähnlichkeit beider Sprachen öfters über die
grosse Schwierigkeit einer genauen Übersetzung hinwegtäuscht.
Gerne sehe ich Ihre Antwort entgegen.
In vorzüglicher Hochachtung,
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Schwabe & Co AG.

[ 548]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Jef Suys*
9 augustus 1924
Geachte Heer Suys,
Met genoegen zal ik over Uw studien inlichtingen geven. Wees verzekerd,
dat ik mij geen geweld zal behoeven aan te doen, om deze ten gunste van
Uwe sollicitaties te doen strekken. 1 Ik vermoed, dat gij zinspeelt op de mogelijkheid, dat ik Uw politieke gevoelens een gevaar zou achten voor Uw optreden als leeraar. Ik ben echter volkomen bereid, daarmede geen rekening te
houden, daar ik mag aannemen, dat gij zelfbij Uw sollicitaties Uw beschouwingen omtrent staat en maatschappij niet zult verzwijgen. 2
Geloofmij, met vr. groet,
Uw dw. J. Huizinga

*

•

Origineel: Amsterdam, IISG.
1. Suys had gesolliciteerd als leraar aan de Hoogere Handelsschool te Den Helder.
2. Huizinga zinspeelt op een veronderstelde communistische gezindheid van Suys .
•

[ 549]
JefSuys ('s-Gravenhage) aan Johan Huizinga*
II augustus 1924
Hooggeleerde Heer Huizinga!
Mijn hartelijken dank voor Uw bereidwilligheid en Uw goede meening
omtrent mijn persoon. Uit Uw schrijven blijkt mij evenwel de aanwezigheid
van een misverstand, die een nader antwoord van mijn kant gewenscht en
zelfs eenigermate noodzakelijk maakt. Een tikje uitvoerigheid moet U mij in
dezen ten goede houden: de zaak is wel allerminst ingewikkeld, maar in twee
woorden kan ik niet voldoende duidelijk zijn.
Onvoldoende duidelijk was ik in elk geval, toen ik U v66r eenige dagen
schreef, want een toespeling gelijk U onderstelt, lag mij volkomen verre. Ik
dacht allerminst aan politieke dingen, misschien omdat ik deze voor de aangelegenheid, waarover ik schreef, zonder belang achtte, en dezelfde gezindheid bij U aannam. Een andere reden van mijn argeloosheid was, dat ikzelf
sedert minstens twee jaren in politicis indifferent, en in toenemende mate indifferent, ben; mijn vrienden die daarin niet meegingen weten daarvan. Dat
is de preciese, zuivere waarheid. Onwelwillende interpretaties van deze
waarheid zijn zeker mogelijk - d.w.z. alleen van de zijde van hen die mij niet
persoonlijk kennen - maar, al wil ik niet zeggen dat ze mij koud laten, ik
moet me daar ten slotte in schikken. Het zou toch te gek zijn wanneer ik
deze, voor mij en mijn vrienden evidente waarheid, achterhield, omdat dezelve mij praktisch niet onnut is. Ik heb dit trouwens, blijkens Uw schrijven,
reeds lang genoeg gedaan.
Ik moet echter bekennen, dat de gedachte alleen al aan het verband tusschen politieke overtuiging en sollicitatiekansen naar een leeraarsbetrekking,
mij alleronaangenaamst is, en het weinige, dat in mij als welgefundeerde opvatting aanwezig is, in verzet brengt. De eisch en het ideaal van een onbevooroordeelde wetenschappelijke objektiviteit is met een dergelijk verbandleggen m.i. onvereenigbaar. De mogelijkheid en de wenschelijkheid van
deze wetenschappelijke onbevangenheid vormt het grootste deel van mijn
Credo als intellektueel. Ik geloof echter dat deze eisch uiterst moeilijk te verwezenlijken is, dat weinigen zichzelf deze eisch principieel stellen, en dat de
werkelijkheid zeer ver is beneden het ideaal. De afkeer van alles wat naar het
officieele zweemt is daarvoor onder het intellekt te weinig aanwezig. Moest
ik een geleerde noemen die zieh met eerbiedwekkende konsekwentie aan het
beginsel der wetenschappelijke objektiviteit houdt, ik zou in de eerste plaats
op Max Weber wijzen, wiens geheele werk, en speciaal zijn in 1919 uitgesproken rede ''Wissenschaft als Beruf' hierdoor wordt gekarakteriseerd. 1
Dat iemand die er een bepaalde politieke overtuiging op na houdt - laat
ons zeggen een revolutionaire politieke overtuiging - verplicht zou zijn bij
zijn sollicitaties daarmee ongevraagd voor den dag te komen, kan ik dan ook
niet inzien. Het spijt mij werkelijk, dat ik uit Uw schrijven haast wel moet
opmaken dat U er anders over denkt. Ook afgescheiden van alle beginselkwesties is bovendien het feit dat naar de politieke gezindheid niet wordt ge-

vraagd en deze dus niet als essentieel wordt gevoeld - mij althans zijn nog
geen vragen in deze richting gedaan - m.i. voor den sollicitant voldoende om
deze kwestie onaangeroerd te laten; een andere houding zou op ostentatie
gaan lijken. Het spijt mij - en in dezen spijt mengt zieh eenige verwonde·
ring - dat U, wanneer ik U althans goed begrijp, deze meening niet deelt.
Ziehier, hooggeachte professor, wat ik mij gedrongen, en, door de aan het
slot van Uw schrijven geformuleerde verwachting, ook eerlijkheidshalve ver·
plicht, voelde, U alsnog te schrijven. Ik geloof dat ik niet gebabbeld heb, al
moest ik eenigszins uitvoerig zijn: de duidelijkheid stelt nu eenmaal haar eischen. Wanneer deze regelen bovendien iets van een poging tot overreding
hebben, dan is dat, oprecht gesproken, ·omdat Uw praktijk zoo hoog uit·
steekt boven Uw theorie. U moge het bovenstaande lezen in den geest waar. in het geschreven is, en de gevoelens van hoogachting willen aanvaarden van
Uw dienstw. dr
J. Suys
* Afschrift: Amsterdam, IISG.

Een vertaling van deze rede van Max Weber door Suys, vergezeld van een inlei·
ding van de vertaler, verscheen: ''Wetenschap als beroep'', Wetenschappelijke bladen.
Een bloemlezing uit buitenlandsche tijdschriften (Haarlem 1924) II, 175-204.
I,

[ 550]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Middelburg)*
17 augustus 1924
Beste vriend onze brieven hebben elkaar gekruisd en je hebt, hoop ik intusschen de
sprookjesproef1 gekregen. Wat de plannen betreft, zou het voor ons het aan·
genaamste zijn, wanneer je v6or je verblijf in Weenen naar Leipzig
kwaamt - en wel zoo, dat er ook nog tijd overschiet, samen een dag in Dresden door te brengen. Mij dunkt, dat is de moeite waard - Giorgione, van
Eyck, de ''Zwinger'' etc, etc - een waardige voorbereiding op Pieter Brueghel.
Laten wij dus hopen: tot ziens. En over Erasmus mondeling. Er is altijd
gelt1k bij een ongelukje: voor een paar maanden was ik buitengewoon be·
droefd dat de zeer beperkte middelen van het ''Institut'' mij dwongen de
reeds bestelde ''Brieven'' van Allen weer afte bestellen - nu ben ik bijna blij.
Ik kan hem niet missen; hij hoort tot mijn geestelijke huisgoden, ~~ - ~at
geef ik je grif toe - ik ben laf genoeg, zoo noodig mij het lezen. ~an z11n_ br1even te ontzeggen, om hem als figuur te mogen behouden - vo1la mon etourderie.
Groet mej. K. 2 Elsje ende jongens
A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1.

2.

Andre Jolles, ''Het sprookje''.
Krayenhoff.

[ 551]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
1 september 1924
Beste vriend wel een teleurstelling; wij hadden er ons alle twee op verheugd je te zien.
Misschien later - het is inderdaad geen groot vermaak, op het oogenblik
door Duitschland te reizen. En Leipzig met regen is ''van een grotesk sombere schunnigheid'' - merk je, dat ik bezig ben een artikel over van Deyssel te
schrijven? 1
Maar jammer is het toch - want ik heb een opgewekt praatje noodig; ik zit
in de put; down, down. Er zijn zoo tijden, dat het leven naar beschimmeld
roggebrood smaakt. Ik word oud. Grittli beweert, dat ik weer eens naar Italie
moet - misschien doen wij het.
October - Holland? Het oude liedje: juist in dien tijd hebben jelie vermoedelijk in de faculteit de nieuwe lijst opgemaakt - ik vind het niet prettig mij
2
na de laatste nederlaag te vertoonen - ik weet geen weg met mijn figuur - ik
doe veel verstandiger Holland te mijden, te meer, daar de winter hier wel
weer eens heel beroerd zou kunnen worden - maar dat neemt niet weg, dat
ik er natuurlijk lust in heb. ''Ben besluit nemen, was nooit je fort'' - zegt
mijn vriend J.H. Wij zullen zien. Op het oogenblik betreur ik het oprecht,
dat ik geen talent heb aan den drank te raken.
Wel bedankt voor je hulp bij het ''Sprookje''. Met mijn artikel over Fra
Angelico ben ik gelukkig klaar. Het was vervelend werk - ik kan mij bij die
dingen zoo moeilijk beperken, ga dan in zoo'n tijd zitten ploeteren, vind allerlei problemen, en zie dan in de verte, hoe men er eigenlijk een boek over
zou moeten schrijven3 - dat leidt dan weer afvan de dingen, die ik in deze jaren nog zou willen afmaken. Nu komt de Gids weer aan de beurt - zeg aan
Colenbrander, wanneer je hem ziet, dat hij waarschijnlijk van de maand iets
krijgt over ''metriek'' naar aanleiding van het boekje van Verhagen, 4 dat hij
mij voor eenigen tijd stuurde.
En nu - vergeef dit sikkeneurig geschrijf. Heel veel plezier op je Weensche reis en groet den ouden Pieter. 5
je vriend A.J.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Andre Jolles, ''Lodewijk van Deyssel, 22 September 1924'', NRC, 13 en 20 september 1924.

De voordracht van Jolles als eerste geplaatste in de vacature-Kalff door de faculteit, was niet door de curatoren der Leidse universiteit overgenomen. Verg. Huizinga
aan Jan Veth, 9 juli 1924.
3. Wel verscheen: Fra Angelico da Fiesole, acht farbige Wiedergaben berühmter Gemälde mit einer Einführung von Andre Jolles (Leipzig 1926).
4. Andre Jolles, ''Metriek'', n.a. v.: Balthazar Verhagen, Prosodie der voordrachtskunst
(Groningen 1924), De Gids 88 (1924) IV, 279-288.
5. Pieter Breughel de Oudere (omstreeks 1525-1569), een aantal van zijn werken
hangt in het Kunsthistorische Museum te Wenen.
2.

530

[ 552]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
14 september 1924
Beste Han.
Met je briefen je waardeering voor 't Puvis artikel1 was ik natuurlijk heel
blij. 't Is z66 zeldzaam dat je eens echt iets spontaans en hartelijks hoort op
wat je zoo doet, en al weet je dan wel dat 't voor een groot deel komt omdat
wij allemaal 't zoo druk hebben, en 't leven z66 veel eischt, toch is 't dan erg
prettig als 't eens anders uitvalt. En jij bent met alles wat je aan je hoofd hebt
een voorbeeldige op dit punt, en op nog vele andere punten.
2
Ik hoop dat je de ramen hebt gezien bij zonlicht, want dat doet veel. Ik
ben blij dat ze je aanstaan, ik geeftoe dat dat trappenhuis wat koel is en leeg,
maar nergens is werk van mij zo goed toegepast als daar, zoo vanzelfsprekend, en daardoor ook zoo een in de omgeving.
Gisteren was ik op bezoek in 't klooster te Oosterhout, bij den Benedictijner bouwmeester Pere Bellot. 3 Hij inviteerde mij daar kennis te komen maken met Charlier, 4 een uitmuntend Fransch beeldhouwer. 't Was een aardig
en intressant bezoek, ik voelde mij toen ik daar zoo alleen aan 't tafeltje zat te
eten, onder v66r den abt, (die mij eerst als verwelkoming water door de handen had geschonken) als een ondeugend wereldsch kind. Maar wat een stijl
in zoo'n klooster, en wat een kieschheid en keurigheid, ook in de wijze waarop 't eenvoudige maar goede eten opgediend werd, en verder in alles.
Vanavond hoop ik de laatste 30 pagina's van je Erasmus te lezen. Ik vind 't
echt een prachtig portret, wanneer ik dit nader ging definieeren dan zou ik allicht overschrijven wat ik zoo juist over portret heb geschreven naar aanleiding
van de portretten van de Klerk. Ik heb daar juist een dubbel proef van liggen, ik
stuur 't je voor de aardigheid, je leest 't in vijfminuten, dan weet je mijn bedoeling. Dat curieuze en zeldzame vrijlaten en toch vast grijpen, vind ik in je boek
juist geheel vereenigd, en 't heeft ook de klaarheid van 't beheerschte, de klaarheid die de portretten ook hadden toen schilderen middel maar geen doel was.
Ik had voor 't Puvis artikel fotoos laten komen, mag ik jou zijn ''Winter''
zenden, ik zou 't prettig vinden als die photo je welkom was.
Wij zien verlangend uit naar een bericht hoe jullie reis geweest is, 't zal
wel echt gezellig zijn geweest, en voor Elsje ''dol''. Wat was 't gezellig dat zij
laatst mede kwam, 't was ook zoo prettig te zien dat zij zoo thuis voelde. Wij
hebben daarna wat rust gehad, behalve de onrust dat Bles en Does onder een
auto hebben gelegen toen ik naar 8x met hen ging. 't Ding kwam in een
krankzinnige vaart van Belgie af, ik keek angstig om en toen was 't al gebeurd, en zag ik Does tusschen de wielen, Bles zag ik niet. Ben paar seconden daarna zaten zij hevig jankend naast mij, Bles met een manke poot, Does
met een wondje boven 't oog en een snee op zijn rug. Alles is nu weer in
orde, 't is ongeloof'lijk afgeloopen.
't Was net op den verjaardag van Bles, hij werd dien dag 3 jaar. Ik had juist
eenige verzen van Goethe voor hem in den hondentaal vertaald, en ik vrees
dat hij daarover liep te soezen. B.v.

531

''Wie nooit grommend zijn bak leeg at''
''Wien nooit zwarte kat krolsche nachten''
''Bevend van woede in zijn mand op zat''
''Die kwispelde nooit voor hooger machten''
Nu adieu, bij deze blasphemie zullen wij 't maar laten.
Ik hoop Han dat 't volgend groote werk weer een portret zal zijn, want dat
ligt je voortreffelijk, en ik leer er zooveel door.
Hartelijke groeten ook voor de kinderen
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Verg. Richard Roland Holst aan Huizinga, 13 mei 1924.
2. De ramen van Roland Holst in het trappenhuis van het postkantoor te Haarlem.
3. Dom Paul Beilot (1878-1944), benedictijner monnik en Frans architect; legde zieh
te Oosterhout toe op het bouwen in baksteen. De abdij van Oosterhout is gebouwd
••
naar ZtJn ontwerp.
4. Henri Charlier (*1883), Frans beeldhouwer, werd in 1911 katholiek en werkte voor
de abdij van Solesmes, waar hij pere Bellot ontmoette; werkte met hem samen o.a. in
Bloemendaal en Besoyen.

[ 553]
Johan Huizinga (Leiden) aan Gerard Brom*
23 september 1924
Zeer Geachte Collega,
1
Ontvang mijn oprechten dank voor de toezending van Uw overdruk. Het
verheugt mij bijzonder, dat gij in mijn werk zooveel vindt te prijzen. Wel
moet ik opnieuw het hoofd schudden over Uw interpretatie van mijn wereldbeschouwing, en glimlachen over Uw zonderlinge fictie ''leidsch'' .2
Doch dit verhindert niet, dat ik het ten zeerste waardeer, dat mijn uiteenzettingen op zoo menig punt U bevredigd hebben.
Met groet en hoogachting,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Nijmegen, KDC.
1. Gerard Brom, n.a.v. J. Huizinga, Erasmus, De Beiaard 9 (1924), 223-229.
2. Brom maakte melding van 'de Hollandse of liever de Leidse reserve in de toon'
(228).

[ 554]
Andre Jolles (Florence) aan Johan Huizinga*
24 september 1924
Beste vriend
- gisteren morgen vond ik hier je briefkaart, die fermo in posta op mij lag
te wachten. Olga Fröbe schreef ons af - zij kreeg bezoek van haar vader en
daarmee was de logeerkamer bezet - ik was, zooals je weet moe en melanco-

532

liek - wij moesten er eens uit - zoo zijn wij lichtzinnig op reis gegaan:.Eer~~
hebben wij weer een beetje in de buurt van Trente gewandeld en nu z11n WlJ
op weg naar Napels of liever naar Pompei en Paestum - ik wou weer eens
iets antieks zien.
Florence is en blijft Florence - ik loop door de straten, waar ik voor dertig
jaar mijn eerste eigen kennis van kunst heb opgedaan - en ik heb het gevoel,
dat ik sindsdien niet heel veel wijzer geworden ben - maar ook eigenlijk niet
heel veel ouder. Mijn ''primitieven'' zou ik niet graag herlezen, maar ik vier
1
toch in stilte hun dertigjarig jubileum met een zekere pieteit. In ieder geval
is mijn nieuwsgierigheid nog even groot: Nieuw - of misschien ook niet
nieuw, maar veel sterker, is mijn gevoel voor het landschap, of liever voor de
plek, waar mijn voeten staan. Wij spraken er al eens over - ik krijg zoo iets
als een bijgeloof in de landstreek - historisch materialisme met een geogra·
phische schakeering en een mystiek geurtje.
Dit etruskische tuintje is de eenige plaats, waar al die bloemen konden
groeien, en wanneer ik er loop te wandelen, bespeur ik dien groei bijna licha·
melijk. Niet alleen, dat Dante en Giotto nergens anders vandaan konden ko·
men - neen, vooral dat het verschijnsel Dante - Giotto hier niet kon uitblijven, dat het hier een onvermijdelijke historische noodzakelijkheid is. Maar
ik zou wel drommels graag willen weten, wat die Etruskers, wier kunst even
sterk in hun necropolen en doodkisten, als in het Inferno en ten slotte in de
graven van de Medici zit, eigenlijk voor kerels geweest zijn.
Waar komen die Grieken, die niet heelemaal Grieken zijn, die niet aan
kusten wonen, maar ergens in het buurland hun heuvels zoeken, vandaan?
Waarom zijn zij zoo ontoegankelijk voor het Hellenisme en het Byzan·
tynsch? En dan de tijd! Meer dan duizend jaar hoor je niets van hen. Is
het invloed van het relativisme? - maar ik kam tegenwoordig met het be·
grip ''tijd'' in de historie niet meer terecht. Er zijn tijden, waarin het c<his·
torische'' uitgeschakeld is, tijden, die eenvoudig niet-historisch zijn waarin dus ''uren, maanden, dagen, jaren'' zooals Feith zegt ''als een scha·
duw heenvlieden'' 2 - waarin dus ook geen eeuwen bestaan. Wij pakken de
historie slechts daar, waar zij ''tijdelijk'' wordt - het historisch-tijdelooze is
een begrip waarmee wij nog niet geleerd hebben te werken. Of misschien
moeten wij zeggen: de geschiedkunde ziet alleen het positief historische en
begrijpt voorloopig de historie met een omgekeerd teeken nog niet. Hoe
een volk in positief historische tijdperken er ten naaste bij uitziet, weten
wij misschien; maar een volk in negatieve tijdperken ... Het geval interes·
seert mij bijzonder, daar het dunkt mij ook voor de litteratuurgeschiedenis
van belang is - of niet juist dingen, die ik als ''eenvoudige vormen,, poog
te vatten in zulke tijden van belang zijn? Maar ik kan het nog niet formu·
leeren.
Het begint te regenen - en ik moet mijn aangenaam tafeltje op de Piazza
Signoria verlaten Gegroet met Elsje, Reta en de jongens
je vriend A.J.

533

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Andre Jolles, ''Primitieven'' (eerste reeks), De Amsterdammer, 4, II, 25 maart, 8,
22 april, 6 mei 1894, idem (tweede reeks), De Kroniek, 17, 24 maart, 7, 21 april, 26
mei 1895.
2. 'Uuren, <lagen, maanden, jaren,/ Vliegen als een schaduw heen./ Ach! wij vinden,
waar wij staren,/ Niets bestendigs hier beneen!', Rhijnvis Feith, ''Nieuwjaars-lied''.

[ 555]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
2 oktober 1924
Waarde Heer Romein,
Tegen Uw stellingen V en VI heb ik geen bezwaar. Bij VII, die ik U zooals
zij daar staat, grif toegeef, merk ik op, dat in den tweeden druk, naar welken
ik aanspraak maak beoordeeld te worden, aan de woorden in kwestie (daar
blz. 26) een nadere zinsnede is toegevoegd, die ze verduidelijkt en misschien
Uw stelling toch te zeer haar gewicht ontneemt, daar het bezwaar dat U aanvoert, er feitelijk in wordt toegegeven. 1
Ik meen mij te herinneren, dat Knuttel 2 zijn taalkundig bezwaar tegen het
woord ''herfsttij'' 3 (ik zelf heb er letterkundig gesproken groot berouw van)
later heeft teruggenomen, maar het kan wel enkel mondeling zijn geweest.
Het verbeugt mij, dat gij klaar staat voor de promotie; 't is niet gemakkelijk, het met een maatschappelijke functie te vereenigen. 4
Met vr. groeten, ook aan Uw Vrouw,
Gaarne de Uwe,
J. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, IISG.
r. In de eerste druk van Herfsttij der middeleeuwen (Haarlem 1919), 22-23, schreef
Huizinga: 'Zander de aanwezigheid van economische oorzaken te loochenen, is men
geneigd te vragen, ofter verklaring van den laat-middeleeuwschen partijstrijd een politisch-psychologisch gezichtspunt niet meer profijt oplevert dan een politisch-economisch.' In de tweede druk (Haarlem 1921, 26) voegde Huizinga o.m. in een noot toe
'dat een opvatting als de mijne in het geheel niet het erkennen der economische factoren uitsluit, laat staan als protest tegen economische geschiedvorsching zou zijn geformuleerd.'
2. J.A.N. Knuttel (1878-1956), neerlandicus en communist, redacteur van het Woordenboek der Nederlandsche taal.
3. J.A.N. Knuttel, ''Nabloei'', n.a.v. J. Huizinga, Herfsttij der middeleeuwen, De
Nieuwe Tijd (1920) 462-473. Verg. 464, n. 2: 'De precieuze hoofdtitel is niet gelukkig.
Voor ''Herfsttij'' is men geneigd aan te vullen ''het'' en niet het juistere ''een''. Feitelijk is de titel een Gallicisme, maar het Fransch zou schrijven de en niet du M.A. Overigens is herfsttij geen woord (tij = eb ofvloed) en een herfst waarachter geen winter
gedacht kan worden geeft een onbevredigend beeld.'
4. Jan Romein speelde een leidinggevende rol in de redactie van het communistische
dagblad De Tribune.

534

[ 556]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
12 oktober 1924
Beste Han.
Zoojuist gaat Schorer weg die hier een nacht logeerde, niet jou neef, maar
Rademacher S. Hij kwam eens kijken naar den voortgang met het Dom
Raam, dat verder opgeschoten is dan uit wat er te zien is, zou kunnen worden opgemaakt. Maar ik schoot er den laatste tijden goed aan op zoodat ik
Bogtman 1 v66r ben, en hij maanden werk zal hebben aan de uitvoering der
ornamentale deelen, terwijl ik dan 't figuratieve middenstuk onder banden
neem. Als je in Bloemendaal komt hoop ik dat wij nog eens naar Bogtman
zullen gaan om fragmenten te zien. Als 't raam er kamt zal ik ergens in een
verborgen hoekje - en hoeveel verborgen hoekjes zijn er in dat reusachtig
raam, schrijven, dat 't zonder jou niet ontstaan zou zijn, immers jij hebt de
Schorers opgewekt, juist in een tijd toen 't vrijwel hopeloos stond, en zonder
de Schorers zou 't nooit tot uitvoering zijn gekomen. lk bedenk mij dit feit
van jou medewerking bij herhaling en met vreugde. Die Rademacher Schorer is een echt binnenvetje, die naast de zakenwereld waar hij zieh zeer matig
voor intresseert, er een zeer ruime belangstelling op na houdt voor veel andere dingen. Hij trof 't hier prachtig zoodat 't een alleraardigst bezoek was.
Onze plannen zijn zoo: a.s. Zondag ga ik voor drie dagen naar Amsterdam
(college etc.), Jet gaat dan met Bine de Sitter en Mies Elout naar Brussel, ik
hoop haar daar Woensdag over een week op te pikken, en dan gaan wij via
Parijs naar Chartres. Jet wilde wel eens graag even er uit, zij heeft een inspannenden zomer gehad en een druk huishouden; en ik verlangde erg bij de
oude meesters mijn licht eens op te steken, want daar doen zieh tallooze
vraagpunten voor van afstands- en kleurwerking, en afmeting der mozaiek,
waar niemand dan zij je antwoord op kunnen geven. Dan komen wij hier terug voor 2 of 3 <lagen om in te pakken en naar Bloemendaal te gaan.
Toe vraag Elsje nog eens ofwij 't cliche van 't uitmuntende fotootje dat zij
maakte van 't ''gehucht'' hier en dat zij ons beloofde, zou willen zenden, ik
hoop er vast briefkaarten van te laten maken, als een klein hoofdje bovenaan.
Je ziet Han ik ben halfidioot en kan geen zin schrijven zonder uitkrabben. Ik
ben den heelen dag met Schorer op pad geweest in dit prachtige zomersche
weer, en tuitebol nu zoo'n beetje. Wat een dag he, ongelooflijk prachtig was
't, en is 't ook nu met de maan. Ik wou je nog iets vragen, als er zoo eens
kwestie is van een groot cadeau bij de een of andere gelegenheid van min of
meer officieelen aard, denk dan eens aan 't scherm van Bertha Bake; Zij is absoluut recalcitrant terwijl ik juist zoo gehoopt had dat zij behalve de vreugde
van 't werk zelf er profijt uit zou trekken. Maar zij wil er niet van hooren, de
eenige kans blijft dus dat 't verkocht wordt. Het zou m.i. echt een kunstwerk
zijn voor een officieel cadeau. Mocht je iets hooren denk er dan aan wilt je.
Hebt je 't erg druk, of valt 't mede nu alles eenmaal aan den gang is? En
hoe zijn de kinderen. Als je even tijd hebt, schrijf dan nog eens iets over
Weenen.

535

Hart. gegr. allen, ook van Jet
t.t. Rik
Ik zwem nog iederen dag. 2
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Willem Bogtman (1882-1951), glasschilder en glazenier die het eigenlijke brandschilderwerk voor Roland Holst uitvoerde.
2. Deze mededeling op de envelop.

[ 557]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga*
29 oktober 1924
B.H.
Gisterenavond kwamen wij uit Parijs terug, morgen ga ik naar Bloemendaal en overmorgen gaat Jet. Ik hoop 't dan daar al een beetje op orde te hebben. Wij hebben 't heerlijk gehad op reis, 't was kort wel, maar wij hebben
Chartres toch goed gezien. Ik zag ook nog den bovenbouw en de toren, een
heele klimpartij, waarvan het dalen de laatste 40 meter'door 't oudste gedeelte van den toren niet prettig is, stikdonker. 't Is een wereld op zichzelf, je
zoudt feitelijk eens een maand alleen daarvoor naar Chartres moeten gaan.
De ramen zijn natuurlijk prachtig, maar mij trof nog meer dan de pracht
daarvan, de eenheid. De 120 kolossale ramen schijnen op een dag te zijn geboren, zij zijn een, en toch zie je de groote vraagpunten voor den glasschilder daarin telkens op andere wijze opgelost. Ik ging er heen om raad, ik kom
wijzer maar tegelijk ook onwijzer terug. Maar een ding leer je er wel, nl. hoeveel gemakkelijker de glasschilders het hadden die als ondergrond de architectuur en de geometrie hadden, dan zij die als ondergrond slechts de vrije
schilderkunst hebben. En dan, zoo'n architect, hij levert 't raam voltooid
over, de architect van nu zegt, ''daar daar hebt je een gat, stop dat''. De kwestie van grisaille, over-grisailleeren en niet grisailleeren, in die dingen uit zieh
de persoonlijkheid, maar ondanks die verschillen zijn ze een. Hij die een
eeuw na de oudste ramen, de roos er boven maakte, voor hem heb ik misschien nog meer respect dan voor de groote XIIeeuwers die de prachtige drie
ramen er onder maakten. Er zijn ramen in 't Noordertransept, die daemonisch en heidensch van kracht zijn, en anderen zijn sereen als de tonen van
een fluit in den avond, maar altijd zijn ze een, en een met de architectuur.
Enfin ik zou er wel een paar uur over door kunnen schrijven, maar nu niet
want ik ben moe van 't gesjouw en den inpak. Onder ee11 reuzepost lag je
brief, waar Jet erg blijde mede was.
Hartelijk gegroet allen
t.t. Rik.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 558]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
31 oktober 1924
Beste vriend ik had inderdaad al verlangend uitgezien naar een briefuit Leiden en was
blij iets te hooren - de geheimzinnige brieven uit Holland reizen nog altijd
door Italie; ik ben benieuwd van wie ze kunnen zijn.
Je bericht over Albert Verwey1 heeft mij natuurlijk bedroefd - de geheele
geschiedenis heeft mij meer levenslust gekost dan ik eigenlijk missen kan, en
ik heb in dit jaar een heel klein geestelijk terinkje opgedaan - het moeilijke en
weinig opbeurende bestaan hier is zoo onafzienbaar ... Maar ik heb toch nog
fut genoeg om over het een en ander te grinneken. Jongen, jongen, ja, dat
moest er nog bijkomen - Albert op een leerstoel! W anneer ik bedenk, hoe
Gerrit Kalff, toen ik de laatste keer met hem sprak over Verwey smaalde ... dat
kunnen dissertaties van Jan Kalebas worden ... Albert, die examens afneemt!
De anekdote over zijn Erasmuskritiek2 is zoo buitengewoon typisch - zoo is
hij altijd geweest, zoo zal hij altijd blijven: de man van de parmantige vergissingen, de man die de ''amien fiere'' 3 bij Maerlant voor de H. Maagd hield - a
propos, wanneer hij Roomsch was, zou men kunnen gelooven, dat hij in den
laatsten tijd vaak een schietgebedje aan de veertien noodhelpers gedaan had,
en dat bij die gelegenheid Sint Erasmus en Sint Aegidius door elkaar geraakt
waren - nog een gelukje, dat hij niet op Blasius of Pantaleon gekomen is. Heb
je dat grapje gepubliceerd? Hij zou het verdienen. Albert en Erasmus ... de
man verstaat geen drie woorden Latijn. Het verbeugt mij ten zeerste dat Vitulus4 - alweer apropos: ''uno labda minus'' 5 zou Kaff worden! Kafis hij niet,
eer een distel! - aan de zaak onschuldig is; ik vermoed, dat hij, nu dit het resultaat is, van zijn bemoeizucht bitter berouw heeft.
Of ik volgend voorjaar kom? Graag en, als je mij hebben kunt, lang! Ik wil
geen lezingen houden; ik wil in Holland uitrusten, mij lichtelijk door de rust
van je huis laten vertroetelen.
Wat is dat voor een vreemd slot aan je brief: ''Bid God voor mij'' - Er zijn
weinig menschen voor wie ik dit zoo gaarne en zoo oprecht zou willen doen.
Als ik maar wist hoe?
Hartelijke groeten aan de heele familie
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Tegen een hernieuwde voordracht van de faculteit in, waarop Andre Jolles wederom als eerste voorkwam, hadden de curatoren de als viertle geplaatste Albert Verwey
als opvolger van Jan Kalff aangewezen. Bij Koninklijk Besluit van 24 november 1924
werd Verwey benoemd tot hoogleraar in de letteren en wijsbegeerte, rnet als leeropdracht de Nederlandse letterkunde en haar geschiedenis en de esthetische kritiek.
2. Albert Verwey, ''Erasmus'', De Bibliotheekgids 3 (1924) 213-219, waarbij een portret van Erasmus staat afgebeeld, dat echter niet van Erasmus is maar van diens
vriend Pieter Gillesz.
3. Verg. Andre J olles aan Huizinga, II september 1923, n. 10.
4. Jan Kalf.
5. 'Met een L minder'.
6. Andre Jolles, ''Metriek'', De Gids 88 (1924) IV, 279-288.

537

[ 559]
Julia Bastin 1 (Parijs) aan Johan Huizinga*
4 november 1924

Monsieur,
Je viens de faire connaissance avec votre livre sous sa forme allemande
Herbst des Mittelalters.
C'est une oeuvre qui me semble la meilleure synthese ecrite jusqu'ii ce jour
sur la fin du moyen äge, et je suis persuadee que le public fran9ais s'y inte•
ressera1t.
C'est pourquoi, Monsieur, je me permets de vous demander la permission
de me le confier afin que je le traduise en fran9ais.
Je connais la langue neerlandaise depuis mon enfance, ayant ete elevee ii
Liege oü l'on m'a enseigne, ii l'ecole et ii l'Universite, la langue et la litterature hollandaise.
Ensuite, enthousiasmee par les Couperus, les Frederik van Eeden et tant
d'autres, je fis un sejour de deux ans ii La Haye, sejour dont j'ai garde un
souvenir charmant.
Au point de vue du fond, je crois etre capable de ne pas trahir votre pensee, car je suis medieviste de metier; depuis quatre ans, je travaille avec mes
maitres, le professeur Antoine Thomas 2 et le professeur Jeanroy. 3 Je suis
Eleve diplömee de l'Ecole des Hautes Etudes (Sorbonne, Sciences historiques et philologiques) et je publie pour la Societe des Anciens textes fran9ais
un Corpus des fables fran9aises du Xlle ii la fin du XVe siecle. 4
Je serais ii la fois honoree et heureuse d'avoir votre assentiment.
Je vous prie de recevoir, Monsieur, l'expression de mes sentiments tres
distingues,
J. Bastin

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Julia Bastin (1888-1971), Belgisch medieviste, doceerde aan de U niversite Libre te
Brussel (1931-1958). Haar Franse vertaling van Herfsttij der middeleeuwen zou uiteindelijk, met een voorwoord van G. Hanotaux, uitgegeven worden: Le declin du moyenage (Parijs 1932).
2. Antoine Thomas (1857-1935), Frans historicus en filoloog, 1888-1933 hoogleraar
Rornaanse filologie aan de Sorbonne, 1895-1910 docent aan de Ecole des Hautes-Etudes te Parijs.
3. AlfredJeanroy (1859-1953), hoogleraar middeleeuwse letterkunde aan de Sorbonne.
4. J. Bastin, Recueil general des Isopets (2 dln. Parijs 1929-1930).

[ 560]
Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
10 november 1924

Beste Han,
Ik heb gewacht, met je prettige briefte beantwoorden, tot ik na een, dit·
maal bijzonder vermoeiende en rompslompige verhuistijd, weer tot eenige

538

koncentratie kon komen. Dit is eindelijk vandaag het geval, en ik zit aan
mijn zon-beschenen schrijftafel, wel nog te midden van ongerangschikte
papperassen, maar dan toch met het bewustzijn, straks aan het opruimen en
rangschikken te kunnen gaan, wat dan toch het preludium is tot weer aan het
werk komen. Wij hopen je nu gauw eens te zien, het huis is gezelliger dan
ooit, nadat Rik er dezen zomer nogmaals de finishing touch aan heeft laten
aanbrengen, eo al hebt je het natuurlijk heel druk, en zijn ook wij tamelijk in
beslag genomen, zoo zal er toch zeker wel een middag te vinden zijn dat wij
ons alle drie vrij kunnen maken. Dus meldt je gauw aan!
Ik ben heel bijzonder blij geweest met wat je me schreef over mijn tooneelboek, 1 dat je er zoo in details op inging, vond ik bijzonder prettig, en je waardeering deed mij werkelijk goed, ten eerste omdat ze van jou kwam; en ten
tweede omdat het den kritiek tot dusver aan elke poging tot begrijpen ontbroken heeft. Voor een deel ligt het natuurlijk aan mijn eigen ''dubbelgeworteld'' wezen, waardoor geen enkele groep, richting of partij mij als ten volle
en onvoorwaardelijk bij en tot haar behoorend beschouwen kan. Maar voor
een deel is, geloof ik, ook de oppervlakkigheid der lezers en der kritiek de
oorzaak van niet-begrijpen. Wanneer bijv. Top Naeff schrijft ''H.R.H.
schreef dit boek ter verpoozing'' - dan is dat toch bijna ridikuul voor mij, die
weet hoe lang en hard ik er voor eo op gewerkt heb. Ik had gehoopt op
werkelijke kritiek, diskussie eo weerlegging, maar tot dusver heb ik niets
daarvan gezien. Enfin.
Gebrek aan waardeering voor de barok heeft, behalve jij, ook een mijner
oude vrienden uit de holl. sociaaldemokratie mij verweten, en wel Wiedijk,
alias Saks2 zooals zijn pseudoniem is. Ik weet niet, of je zijn opstellen (in
twee deelen gebundeld) 3 kent; hij is een van de fijnste en scherpzinnigste dialektici die ik ken, daarbij zeer erudiet en zeer geestig, maar helaas met het
klimmen der jaren van een onduldbare wijdloopigheid geworden. Als een
''inleiding'' tot hernieuwde studie van de barok, bad ik gehoopt een bezoek
aan Versailles te brengen - ik vond dat ook een passende boetedoening voor
mijn waarschijnlijk te veel op instinktieve gevoelswaarde en verder onvoldoende gemotiveerd oordeel. Helaas plasregende het op den dag dat wij het
heerlijke Chartres verlieten eo daardoor kwam er niet van. Het zou anders
wel fijn geweest zijn in het park, de bosschen waren juist op het hoogtepunt
van hun herfstpracht. We zijn toen nog 1 1/2 dag in Parijs geweest en hebben
daar zeer wufte vermaken nagejaagd! Het relaas daarover bewaar ik tot je
komt.
Een kennis van mij, die een poos in China geweest is, bracht daar vandaan
mee een zeer oud en waarschijnlijk zeer kostbaar werk over Chineesche
bouwkunst, met tal van illustraties en chineeschen tekst. Hij zou dat graag
willen afstaan aan een of ander instituut, (museum, bibliotheek) waar het
voor deskundigen nuttig kan zijn. Zou de ''eerste stap'' daartoe niet zijn, dat
het zulk een deskundige onder de oogen kwam? Zoo je dat ook vindt geef mij
dan s.v.p. naam en adres van den man op, die je daartoe bevoegd acht. Ik
<lacht aan Borel, maar misschien weet je een ander.
Ik ben erg benieuwd te hooren, of je het onderwerp van studie voor de vol-

539

gende jaren al gevonden hebt; ik hoop zoo hartelijk, dat je iets zult vinden,
waarin onder te duiken je waarlijk voldoening geeft.
Rik heeft zijn kamers nogal veranderd, ze zijn erg naar zijn zin nu en hij
kon vandaag ook weer aan 't werk gaan.
Hartelijk gegroet van ons beide
Jet
Is Elsje nog in Parijs; is het voor haar studie?

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. H. Roland Holst, De voorwaarden tot hernieuwing der dramatische kunst (1924).
2. Pieter Wiedijk (1867-1938), ps. J. Saks, literator en marxist, aanvankelijk apotheker.
3. J. Saks, Socialistische opstellen (2 dln. Rotterdam 1918-1923).

[ 561]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth*
13 november 1924
Waardste,
Je hebt de stukken van Visser zeker gekregen? Wat Degener ons nu levert,
is wel het comble. Met dien man is niet te werken, en ik heb van zijn persoon genoeg. De grove manier waarop hij met heengaan dreigt vind ik
hoogst onbehoorlijk. Het eenige zal zijn, dat de M.C. hem dan maar zijn zin
geeft, zijn knoeiwerk, dat hij geheel gehandhaafd wil zien, sanctioneert, en
verder de handen van het Rijksmuseum aftrekt.
Het vervelende is, dat ik in Visser niet den rechten steun voel. Je begrijpt
dat ik lust zou hebben om te zeggen: stik dan. Ik zal het niet doen, en terwille van de zaken trachten, te blijven sturen. Maar ik moest mijn hart even te·
gen je luchten. Duparc is ertegen, dat Meyers in de vergadering komt. Allemaal dus moeite voor niets.
Span je vooral niet in voor conciliatiepogingen bij D. Het eenige waar ik
wel prijs op stel is dat wij elkaar voor de vergadering even spreken. Ik haal je
b.v. af, en breng dan meteen het lijstje mee. Het goud staat goed, maar verkleind wordt deze misschien iets te zwaar.
Hartelijke groeten aan je vrouw en Polle.
t.t. H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.

[ 562]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
19 november 1924
Beste vriend [ ... ]l
Je plan de campagne schijnt mij uitstekend. De geheele geschiedenis, te
beginnen met de 11e eeuw, door te gaan; te zien, wat er voort loopt en wat er

540

blijft staan, wat hoofdstroomingen en wat zijstroomingen zijn; hierbij personen als uitgangspunt te nemen en te pogen ze zoowel in hun individueele
eigenaardigheid als als kultuurdragers - vergeef dit germanisme! - op te vatten... dit dunkt mij een zeer aantrekkelijke taak. En eigenlijk iets geheel
nieuws - en toch, nil novi, iets wat je in je inaugureele speech te Groningen
beloofd hebt. 2
Als taai morpholoog knaag ik sedert het verschijnen van je Erasmus-boek
aan het begrip ''monographie'' en ''biographie''. Er schuilde in onze correspondentie over dit onderwerp ergens een methodologische fout. ''Jij ziet
hem zus, ik zie hem zoo!'' - dat is een uitweg, die, sans comparaison, door
Dürer en Holbein mag ingeslagen worden, maar die in de wetenschap eigenlijk niet te pas komt.
Ik zou lust hebben het begrip ''vita'', te beginnen met Boccaccio over Vasari, Brantöme en nog een groot aantal andere snaken, die je kent, tot in de
19e eeuw te vervolgen, om dan te bewijzen, dat het vroeger nooit bedoeld is
als een middel om het wezen en de beteekenis van een persoon te begrijpen,
dat het hiertoe ook volkomen ontoereikend is, en dat alleen die zelfde 19e
eeuw de vergissing begaan heeft het hiervoor te houden. Ik zou dan daarna
willen aantoonen, dat de monographie of de biographie een vorm is, die uit
zekere letterkundige vormen ontstaan, te kwader ure in de wetenschap is
binnengeslopen en er schade en verwarring heeft aangericht.
Wel te verstaan - het is een zuivere vormkwestie.
Ik beweer natuurlijk niet, dat het leven van de persoon niet van invloed is
op de kultuur en op zijn kultuur of dat de kultuur niet van invloed is op het
leven van de persoon enz, enz, enz, enz. Ik beweer alleen, dat de vorm
''mono-biographie'' als vorm niet in staat is dat gene uit te drukken, wat
wij - jij en ik! - onder het wezen en de beteekenis van die persoon verstaan.
De vorm moet uit de geestelijke occupatie ontstaan en hij moet voor die
occupatie bondig zijn. De mono-biographie is dat voor onze occupatie net
zoo min als een roman het zou zijn.
28.xr.24
Ik ben intusschen een week ziek geweest. ''Darmgrippe'' zeggen de heeren
van de faculteit. ''Was man nicht declinieren kann etc'' noemt men tegenwoordig ''griep''. In ieder geval een vervelende geschiedenis waarbij je je beroerd voelt en weinig te eten krijgt. Ik word het hoe langer hoe meer met
mijn jongen vriend in de medicijnen eens, dat ziektes het gevolg van een
''geisteseinstellung'' zijn - ergens in mijn binnenste is een klok die van slag
is - hoe ik hem weer op slag krijg mag Joost weten.
Maar daarbij ben ik den draad kwijt geraakt - want ik wou eigenlijk nog
meer over de biographie verteilen. In het kort: ik ben benieuwd hoe je het
hem lappen zult, de personen als uitgangspunt te nemen, de personen levend te maken, zonder eigenlijk over de personen te schrijven. Dät het je
lukken zal betwijfel ik niet - en het zal buitengewoon verkwikkelijk zijn over
dit en andere problemen te praten en te schrijven. Houd mij een beetje op de
hoogte van wat je leest, dan kan ik mij ook wat orienteeren. Wat de 11e en
12e eeuw betreft zijn mijn voorstellingen vaak vrij vaag. Ik heb mij voor vijf541

entwintig jaar eens in Petrus Lombardus verdiept, omdat ik vermoedde, dat
in de gedachtengang van dien tijd iets zat, wat de beeldende kunst later beter
zou uitdrukken. Maar ik merkte toen, dat ik die problemen nog niet aan
kon - misschien zou het nu beter gaan.
[... ]3
En nu - hartelijke groeten uit de ziekenkamer - of is het een oud man·
netjeshuis? - aan de heele familie
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Alinea met scherts over Albert Verwey, die als Albert Nyansa - het Albert-meer in
Centraal-Afrika - tot de '''meer''deren' wordt verheven.
2. J. Huizinga, Het aesthetische bestanddeel van geschiedkundige voorstellingen, Haar·
lern 1905 (V. W. VII, 3-28).
3. Uitweiding over zijn college over de roman.

[ 563]
Johan Huizinga (Leiden) aan uitgeverij Benno Schwabe*
20 november 1924
Sehr geehrte Herren,
Gestern war Herr von Arnim hier 1, und sagte mir, dass er das Probekapitel
••
schon eingeliefert hätte. Ich hoffe, dass die Ubersetzung Ihnen gefällt, und
möchte dazu bemerken, dass eine getreue Wiedergabe des Originals zu ei·
nem besonders 'glänzenden' Stil, wie Sie sich ausdrückten, kaum Veranlassung geben wird. Ich habe das ganze Buch absichtlich stilistisch ganz einfach gehalten, und möchte demselben diese Eigenschaft auch in der Übersetzung bewahrt wissen.
Es wird mich freuen, bald unser Übereinkommen bestätigt zu sehen.
In vorzüglicher Hochachtung,
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Schwabe & Co AG.
1. Bernd Dietrich Hans von Arnim (1899-1946), Duits slavist, zoon van de filoloog
Hans von Arnim (1859-1931); hij studeerde slavistiek in München en Leiden, waar hij
in 1930 bij N. van Wijk promoveerde.

[ 564]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.S. Allen*
1 december 1924
Dear Friend,
Professor Vogel tells me that you have been appointed as President of Corpus Christi College and that all your friends rejoice heartily in the honour
conferred upon you. Enough for rne for doing the same and for sending you
a word of cordial congratulation! I hope the joy is not all on the side ofyour
542

friends and the cares on yours. Will you have to leave Merton1 now, and
your nice house we remember so well? And will you be quite so free to give
your time to the work ofyour life? Well, anyhow, there is a new reason for
coming to see you again in your new surroundings as soon as I may.
All's well here; Elisabeth joins greetings to you both,
Yours sincerely,
J. Huizinga

*
1.

Origineel: Oxford, Bodleian Library.
Merton College, Oxford, waarvan Allen tot dat moment president was.

[ 565]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
2 december 1924
Beste vriend Zoo even vertelt mij mijn dokter, dat ik tot Januari vacantie moet nemen.
Daar ik nu, wanneer ik hier blijf, toch niet anders doen kan, dan in de Universiteit te zitten, heb ik besloten tot Kerstmis op reis te gaan en daar ik geen
lust in het Zuiden heb, kom ik met de vraag: mag ik een <lag oftien bij je komen logeeren. Ik ben geen patient, verpleging overbodig, en ik ken je wijze
van leven genoeg, om je niet te storen. Maar je zegt het natuurlijk eerlijk,
wanneer het jou of mej. K. 1 niet convenieert.
Stuur even een telegram - dan neem ik een kaartje naar Leiden.
Ofanders -wanneer er bezwaren zijn - zou je dan even bij Jan Veth willen
vragen - ofhij mij kan hebben - dat gaat gauwer dan wanneer ik nahet antwoord uit Leiden eerst naar Amsterdam moet schrijven.
Het is een buitengewoon aangenaam gevoel - hoe het antwoord ook uitvalt - te weten, dat ik je zoo iets kan vragen.
Met hartelijke groeten
je A.J.

*
I.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Krayenhoff.

[ 566]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
8 december 1924 (poststempel)
Beste Han.
1
Hoe onthoudt je 't - maar 't is waar je onthoudt alles - dat ik jarig was?
Feest was er niet, maar wel een feest was 't, mijn zwager dien dag te zien, geheel hersteld, vol en train met absoluut niets meer van zijn hypochondrie.
Wij hadden dat nooit meer zoo verwacht, 't is een succes voor je vriend v ..
Valkenburg.
Elsie Rutgers v.d. Loeff logeert hier, zij zal nog wel een tijdje blijven.

543

Treft 't zoo dat Elsje en jij nog v66r Kerstmis hier kunnen kamen dan zou
dat heel gezellig zijn, maar wetend dat je 't overdruk hebt wil ik niet aan je
trekken, want ik weet te goed hoe vervelend 't is tenslotte dan, maar met een
verdeeld hart er voor te zwichten.
Later zullen wij allen wel berouw hebben dat wij te weinig tijd hebben
geofferd aan de gezelligheid ende hartelijkheid, om alte ijverig in 't gareel te
loopen. Daar zullen wij geen van allen aan ontsnappen.
In ieder geval, en dat maakt 't moeilijker moeten wij tijdig afspreken, want
't ongeluk is dat afspraken maken tegenwoordig even als kunstwerken pas na
twee of drie reprises lukken.
Spreek mij daarvan ... ik zit erg te vossen voor mijn ramen die naar Parijs 2
moeten, zoodat ik 's morgens om zes uur al naar beneden sluip en in mijn
badmantel twee uur in de wacht sleep v66r dat 't wakkerworden begint. Ik
vind dat prettiger dan 's avonds laat te werken, je bent dan uitgerust.
Wat aardig van Cees om naar tante v.d. Hoeven te gaan, wat zal zij daar
van genieten. Wij zijn van plan om de oratie van Albert Verwey bij te wonen, als dat zoo uitkomt, 't is zei hij mij 14 Janri. Mogen wij dan komen
eten?
Hartelijk gegroet allen
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. 4 december.
2. Ramen van Roland Holst maakten deel uit van de Nederlandse inzending voor de
wereldtentoonstelling te Parijs in 1925.

[ 567]
Gabriel Hanotaux (Parijs) aan Johan Huizinga*
13 december 1924
Cher Monsieur,
Avant de repondre a votre lettre du 8 novembre, j'ai voulu voir Champion;
et c'est ce que je viens de faire. 11 m'a assure qu'il etait un peu moins surcharge de travail en ce moment. Moi-meme ayant acheve mon Histoire de la
Guerre1 (17 volumes!), j'ai un peu plus de temps, si j'ose dire. Et il a ete convenu 1° qu'il me rendait le manuscrit, 2 ° que je faisais les corrections necessaires (un petit echenillage au point de vue de Ja forme) 3°, et qu'il se mettrait tout de suite a l'impression.
Je pars pour Je midi avec le manuscrit dans une huitaine de jours, et c'est
Ja premiere chose que je ferai, je vous le promets. II me serait bien agreable
de ne pas vous manquer apres tant d'efforts que vous avez faits pour honorer
notre art et instruire notre public, meme en sa langue.
Champion vous demande de tächer de l'aider pour faire connaitre la version frani;:aise en Hollande meme et dans les autres pays ou la langue frani;:aise est repandue. Ce serait l'affaire de quelques bons articles et de quelques
souscriptions de bibliotheques.
544

Excusez-moi de tant de retards; la veritable coupable, c'est la situation economique et les exigences de la main d'oeuvre toujours croissantes en France.
Veuillez agreer, eher Monsieur, l'expression de mes sentiments les meilleurs,
G. Hanotaux

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Gabriel Hanotaux, Histoire illustree de la guerre de 1914 (17 dln. Parijs 1915-1924).

[ 568]
Johan Huizinga (Leiden) aan Gabriel Hanotaux (Parijs)*
16 december 1924
Cher Monsieur,
Je suis tres heureux de savoir que l'edition fran'raise de mon ouvrage va
etre realisee: 1 j'espere que la correction de mon texte n'exigera pas trop de
, .
votre temps prec1eux.
La demande de M. Champion me cause quelque embarras. Il n'y a pas lieu
de croire que le public hollandais s'interessera a la traduction d'un ouvrage
tres connu ici dans sa forme originale. Les editions anglaise et allemande,
toutes les deux plus completes que ne le sera l'edition fran'raise, ne se vendent pas non plus en Hollande, et en meme temps restreignent beaucoup le
terrain pour le debit d'une edition fran'raise dans autres pays. Je n'ai pas
moyen de lancer des articles qui pourraient servir, ou de procurer des souscriptions. De sorte que, si M. Champion en ferait une condition importante,
un obstacle serieux en resulterait.
Veuillez agreer, eher Monsieur, l'expression de mes sentiments les plus
distingues.

*

Minuut: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Deze vertaling van Herfsttij der middeleeuwen is niet versehenen; een Franse uitgave zou pas in 1932 worden gerealiseerd, verg. Julia Bastin aan Huizinga, 4 november
1924, n. l,

[ 569]
J ohan Huizinga (Leiden) aan uitgeverij Benno Schwabe (Bazel)*
17 december 1924
Sehr geehrte Herren,
1
Es wundert mich, dass die U ebersetzungsprobe des Herrn v. A., der ein
feiner Sprachkenner ist, ungenügend empfunden wird. Ich muss Ihnen aber
das Urteil überlassen; ich habe übrigens seine Arbeit nicht gesehen. Ihre Betonung der ''Eleganz'' beunruhigt mich meinerseits ein wenig. Selbstverständlich wäre dem Uebersetzer gewisse Freiheit zuzugestehen, aber jeder
Versuch, einem modernen Tagesgeschmack stilistisch absichtlich entgegenzukommen, wäre mir unlieb, und würde für mich Anlass sein, die Uebertra545

gung ins Deutsche überhaupt nicht zu wünschen.
Falls Sie also Herrn v. A. als Uebersetzer nicht wünschen, wäre es am Besten, dass jetzt mir eine Probe vorgelegt würde, welche Ihnen gefiele, noch
besser, wenn ich dieselbe mit dem Kapitel des Herrn v. A. vergleichen
könnte.
Dass Ihnen die Uebersetzung meines Werkes ''Herbst des Mittelalters''
besser gefällt, liegt wohl daran, dass dieses Werk auch holländisch ganz anders gedacht und geschrieben ist als ''Erasmus''. Uebrigens könnte ich Frau
2
J.-M. als U ebersetzerin leider nicht wieder empfehlen; ihre U ebersetzung
hat nur durch dreifache Ueberarbeitung (u.a. von mir selbst) ihre jetzige
Form erhalten, und Autor und Verlag unendliche Mühe und Zeit gekostet.
Mit Ihren Vorschlägen 1-4 bin ich einverstanden. Ueber die Bilder möchte
ich mir noch einen näheren Vorschlag vorbehalten.
Sie haben wahrscheinlich in der Neuen Zürcher Zeitung die Besprechung
meines Buches von W. K.r (wohl der bekannte Kirchenhistoriker Walter
Köhler) gelesen? 3
In vorzüglicher Hochachtung,
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Schwabe & Co AG.
r. B.D.H. von Arnim.
2. Mathilde Jolles-Mönckeberg.
3. Walter Köhler (1870-1946), hoogleraar kerkgeschiedenis te Zürich, sedert 1929 in
Heidelberg; W.K-r, ''Erasmus von Rotterdam'', n.a.v. J. Huizinga, Erasmus, Neue
Zürcher Zeitung, 11 december 1924.

CORRESPONDENTENLIJST

(de cursief gedrukte briefnummers zijn brieven van Huizinga)
Adama van Scheltema, C.S. 347
Allen, P.S. 397, 398, 399, 406, 428, 458, 476, 478, 486, 509, 510, 513, 517,

519, 532, 536, 564
Allen, H.M. 406, 486, 517, 532, 536
Anrooy, Peter van 99, 101, 125, 143, 186
Arnold, Edward 465, 466, 472, 477
Barnouw, A.J. 301, 302, 319, 322, 330, 341, 526
Bastin, Julia 559
Bernhard, Ludwig 312
Bok, Edward W. 405, 411, 445, 487, 495, 498, 534
Brom, Gerard 247, 256, 441, 553
Brugmann, Karl 7, 13
Brummel, L. 421
Burger jr., C.P. 275
Byvanck, W.G.C. 107, 154, 167
Champion, Edouard 457
Colenbrander, H.Th. 40, 46, 51, 60, 63, 64, 109, 152, 155, 160, 168, 171, 176,

177, 179, r8o, 182, 202, 206, 238, 355
Coster, Dirk 175, 214
Drei Masken Verlag 378, 390, 470
Duparc, M.I. 393, 394
Dupuis, Toon 102
Eeden, Frederik van 81, 82

•

Eysinga, W .J .M. van 362
Fredericq, Paul 74
Fruin, Mr. R. 90, 9r
Geyl, Pieter 429
Gidsredactie 448
Ginneken S.J., Jac. van 181
Groningen, Rijksuniversiteit van
Curatoren 43
Lustrumcommissie r27
Hanotaux, Gabriel 352, 369, 407, 437, 451, 452, 459, 460, 567, 568
Hoste, Huib 205
Huizinga, Dirk en Harmanna Margaretha Huizinga-De Cock r, 3, 4, 9, 10,

II, 12, I4, 15, 16, 18, 25
Huizinga-De Cock, Harmanna Margaretha 17, 34, 36, 39
Huizinga, Herman 8
Huizinga, Jakob (broer) en echtgenote 110, 113, rr7, 120, 123, 126, r28, 130,

13I, 134, 135, r36, 138, 142, I44, 146, 147, 148, 149, r50, 156, 157, I59, 163
547

Huizinga, Jakob Herman (zoon) 305, 309
}olles, Andre 22, 24, 26, 27, 30, 31, 38, 42, 44, 57, 76, 78, 84, 86, 87, 88, 89,
94, 97, 98, IOO, 103, I06, 108, III, II4, 258, 259, 261, 263, 270, 279, 285,
290, 297, 300, 310, 313, 315, 318, 320, 321, 327, 328, 335, 338, 343, 349, 353,
358, 367, 374, 377, 382, 383, 387, 388, 389, 392, 404, 408, 412, 415, 417, 418,
422, 424, 438, 449, 453, 454, 455, 461, 464, 480, 484, 490, 492, 494, 496,
500, 502, 503, 505, 506, 511, 516, 521, 523, 528, 530, 535, 538, 545, 550, 551,
554, 558, 562, 565
Jolles-Mönckeberg, Mathilde 22, 30, 192, 295, 364, 365
Kalf, Jan 5, 65, 66, 67, 69, 72, 73, 75, 85, 95, 96, II2
Krabbe, H. 223
Kampinga, Herman I04
Lehmann, Paul 371
Leids Universiteits Fonds I66
Mangan, J.J. 443
Mees-Verwey, Mea 33I
Muller Fzn, S. I69, I87, I94, 203, 234
Nieuwenhuis, W. 289
Pirenne, Henri 68, 70, 7I, 77, I45, I88, 189, I90, I9I, I93, I95, 197, 204, 2II,
2I5, 227, 230, 240, 244, 269
Rennell Rodd, J. 462
Roland Holst, A. 403
Roland Holst, Henriette 170, 178, 183, 184, 207, 213, 216, 219, 225, 228, 229,
231, 233, 235, 252, 254, 255, 264, 265, 276, 287, 292, 317, 350, 354, 356,
357, 376, 380, 385, 401, 410, 416, 446, 493, 504, 540, 560
Roland Holst, Richard 115, 116, 118, 119, 121, 124, 132, 137, 140, 158, 184, 196,
198, 200, 201, 207, 220, 225, 226, 232, 235, 236, 237, 243, 245, 246, 249,
253, 254, 257, 260, 264, 266, 268, 271, 273, 274, 276, 277, 288, 292, 294,
296, 298, 303, 304, 306, 307, 308, 311, 314, 316, 317, 324, 326, 329, 334, 336,
339, 342, 345, 351, 360, 366, 370, 372, 373, 375, 376, 379, 381, 384, 386,
400, 402, 413, 414, 416, 419, 420, 423, 425, 426, 433, 434, 447, 456, 481,
485, 489, 491, 497, 501, 507, 508, 512, 514, 515, 525, 527, 529, 531, 533, 537,
542, 552, 556, 557, 566
Romein, Jan 2I2, 239, 293, 332, 337, 409, 427, 430, 431, 432, 435, 436, 442,
444, 473, 474, 555
Romein, Jan en Annie Romein-Verschoor 340
Roos, S.H. de 105, 14I, 439, 520
Schmidt Degener, F. 467, 468, 471, 483
Schorer, K.J. 488
Schorer-Plaat, Elsiena H.R. 62
Schwabe, Benno 547, 563, 569
Scribner's Sons, Charles 524
Six, J. 32, 33, 54, 55, 83, 284
Suys, J ef 548, 549
Tjeenk Willink, H.D. 217, 218, 222, 24z, 250, 251, 282, 325, 333, 475, 522
Tonkens, G. 79, I29, 29z

Turner, Frederick Jackson 242, 248
Usener, Hermann 37
Valkenburg, C.T. van 80
Verenigde Staten van Amerika, Legatie 22r
Verwey, Albert r39
Veth, Jan 2, 4r, 45, 48, 49, 50, 52, 53, 56, 58, 59, 6r, 92, z53, r62, I64, r65,

r72, r73, I74, 208, 209, 2ro, 262, 267, 272, 278, 280, 281, 283, 286, 323,
344, 346, 348, 359, 36r, 363, 368, 391, 395, 396, 440, 450, 463, 469, 479,
482, 539, 541, 543, 544, 546, 56r
Veth-Dirks, Anna 151, 16r, 299
Vlugt, W. van der 224
Vogel, J.Ph. 6, 19, 23, 28, 29, 35, 47, 93
Vollenhoven, Cornelis van r33, r85, 199, 499, 518
Wiessing, H.P.L. 122
Winkel, Jan te 20, 2r

549