J.HUIZINGA

BRIEF

ISSELI
III

19

VEEN

19

TJEENK WILLINK

UTRECHT/ANTWERPEN 1991

Redactie
Leon Hanssen
W.E. Krul
Anton van der Lern

Deze uitgave is tot stand gekomen onder auspicien van de
Stichting ter Bevordering van de Beoefening van de Cultuurgeschiedenis
in Nederland

Dit deel is tot stand gekomen met steun van het
Prins Bernhard Fonds
en de Stichting Praemium Erasmianum

Copyright © Erven J. Huizinga
Vormgeving Koos van der Bijl
ISBN 90 204 2036 4
n/1991/0108/ 400
CIP

WOORD VOORAF

Nahet enerverende jaar 1933, waarmee het tweede deel van de Briefwisseling
besloot, kwam voor Huizinga in de direct daarop volgende periode het accent te liggen op het wetenschappelijk werk. De vele internationale contacten, zowel in de correspondentie als in het persoonlijk verkeer, bleven daarbij gehandhaafd en breidden zieh nog uit. Naast lezingen in Italie, Zwitserland en Oostenrijk hield Huizinga in 1934 vier voordrachten over de aard
van de geschiedwetenschap voor de zomeruniversiteit in het Spaanse Santander. Zij versehenen zoals vrijwel alle kleinere werken van Huizinga in De
Gids, waaraan hij, hoewel geen redacteur meer, gedurende deze jaren onverminderd zijn medewerking bleef verlenen. Uiteindelijk publiceerde hij een
bewerking van deze voordrachten in boekvorm: De wetenschap der geschiedenis (Haarlem 1937).
Het internationale aanzien dat Huizinga genoot, blijkt onder meer uit zijn
lidmaatschap van de 'Commission Internationale de Cooperation Intellectuelle'. Uit deze Volkenbondscommissie, waarvan de leden op persoonlijke
titel werden benoemd en niet als vertegenwoordiger van hun land, kwam later het gelijknamige instituut voort, dat als voorloper van de Unesco kan
worden beschouwd. Huizinga woonde de jaarlijkse vergaderingen bij te Boedapest (1936), Parijs (1937) en Geneve (1938). In dit forum, waarin onder andere gediscussieerd werd over de toekomst van de Europese geest, diende
ook Huizinga zijn plaats te bepalen. Hoe hij zijn eigen land waardeerde, wat
hij als de positieve en negatieve eigenschappen van de Nederlanders beschouwde, zette Huizinga in 1934 uiteen in zijn Nederland's geestesmerk. Dit
opstel, dat als brochure verscheidene herdrukken beleefde, kwam tegemoet
aan de nationale gevoelens die in dezelfde tijd door koningin Wilhelmina
werden omschreven met de woorden: 'wij willen onszelf zijn en blijven'. In
de discussie in de Volkenbondcommissie nam Huizinga stelling tegen de
Franse schrijver Julien Benda, die voor een verregaand internationalisme .
had gepleit, met het Frans als voertaal. Huizinga verdedigde de nationale
staten - in het bijzonder de kleine! - en vroeg om waardering van het eigen
karakter van elk land afzonderlijk. Veel belangrijker dan een onverkort internationalisme achtte Huizinga de eis dat de mogendheden zieh in hun politiek lieten leiden door ethische principes: eerlijkheid, goede trouw en eerbiediging van het recht van andere staten. Hij wenste een einde gemaakt te zien
aan de overtuiging dat de moraal ondergeschikt mocht worden gemaakt aan
het belang van een volk (lees: Duitsland) of aan het belang van een klasse
(lees: de Sovjetunie). Positiefbesloot hij zijn op ruime schaal verspreide Lettre aM. Julien Benda (1934): 'De koorts zal wijken. De grote dwalingen zijn
altijd voorbijgegaan'.
Het verlaten van een ethisch uitgangspunt meende Huizinga niet alleen in
de politiek waar te nemen, maar ook op andere terreinen van de samenleving. Aan zijn bezorgdheid gaf hij uitdrukking in zijn lezing, op 8 maart

5

1935 te Brussel gehouden: 'Crisis der cultuur'. Nog in hetzelfde jaar werkte
hij deze lezing uit tot In de schaduwen van morgen. Ben diagnose van het geestelijk lij"den van onzen tijd (Haarlem 1935). Ten grondslag aan wat hij als het
cultuurverval van zijn tijd beschouwde, lag volgens Huizinga de verzaking
van de ethische, esthetische en cognitieve normen die de politiek, de kunsten
en de wetenschap tot dan toe hadden gekenmerkt. Zijn vriendin Henriette
Roland Holst voorspelde dat het boek een echte 'schlager' zou worden en het
succes was inderdaad eclatant: in twee jaar tijd versehenen zes drukken en
bij Huizinga's leven werd het in negen talen vertaald. Het boek heeft Huizinga een tweede faam bezorgd, namelijk die van cultuurcriticus naast zijn
beroemdheid als cultuurhistoricus. Ondanks zijn nadrukkelijke verzekering
in het voorbericht dat hij zichzelf beschouwde als een optimist, werd Huizinga's naam als cultuurcriticus voortaan - met meer of minder recht - in
een adem genoemd met die van cultuurpessimisten als Ortega y Gasset en
Oswald Spengler. Zowel met Spengler als met Ortega heeft Huizinga persoonlijk kennis gemaakt en zij hebben te Leiden voordrachten gehouden;
met Ortega y Gasset heeft Huizinga bovendien enkele brieven gewisseld, die
alle in dit deel zijn gepubliceerd, al verraden ze ook niets van een inhoudelijke discussie.
Een hoogst interessante gedachtenwisseling vinden we wel terug in de correspondentie tussen Huizinga en zijn achterneef Menno ter Braak. De houding van de veel jongere Ter Braak - zij scheelden bijna dertig jaar - jegens
zijn hooggeleerde familielid vertoont een opmerkelijke curve: van grote bewondering (voor Herfsttij), via gehele verwerping (van Nederland's geestesmerk en de Schaduwen) tot een kritische herwaardering in zijn krantebespreking van Homo ludens, welke recensie Huizinga tot een uitvoerige reactie
verleidde. De scherpe ofschoon altijd respectvolle argumentatie over en
weer, de uitvoerigheid waarmee beiden hun standpunt verdedigden, maken
de brieven tussen deze twee schrijvers met hun zo geheel verschillende reputatie en meningen tot een van de hoogtepunten in dit deel. Daarnaast is Huizinga's waardering voor het werk van de dichters Martinus Nijhoff en A.
Roland Holst - dit in tegenstelling tot eerdere afwijzingen - een weerlegging
van de clichematige voorstelling dat voor de Leidse hoogleraar het literaire
werk van tijdgenoten had afgedaan.
Het belangrijkste werk, tot stand gekomen in de periode van dit deel van
de Briefwisseling, is Huizinga's Homo ludens. Proeve eener bepaling van het
spel-element der cultuur (Haarlem 1938). Met recht mag dit boek beschouwd
worden als zijn hoofdwerk na of naast Herfsttij der middeleeuwen uit 1919.
Evenals Herfsttij is Homo ludens in ongeveer twintig talen versehenen, wat
Huizinga tot een van Nederlands meest vertaalde auteurs maakt. De ondertitel gaf verscheidene malen aanleiding tot misverstand. Steeds weer beklemtoonde Huizinga dat het hem niet ging om het spelelement in de cultuur,
maar van de cultuur: cultuur als spel. Tot deze opvatting omtrent het ontstaan van cultuur was Huizinga al in het begin van de eeuw gekomen. Feitelijk is Homo ludens de uitwerking van het thema van Huizinga's rectorale
rede van 8 februari 1933: Over de grenzen van spe! en ernst in de cultuur. Het

6

zou ruim vijf jaar duren voor het boek geheel voltooid was. Zo schreef Huizinga aan Pieter Geyl op 18 januari 1935: 'Ik ben bezig, met zorg allen beschikbaren tijd te besparen voor het uitwerken van een omvangrijke studie,
die mij nog veel arbeid zal kosten, en waar ik eindelijk mee afrekenen wil'
([1115]). Begin 1937 sprak Huizinga voor het Warburg Institute te Londen
over 'The play element of culture' [1245A]. In januari 1938 moest hij Werner Kaegi nog melden dat het schrijven van het boek zoveel meer tijd kostte
dan was voorzien, maar in de herfst van 1938 verscheen het eindelijk. Het
boek was geen cultuurgeschiedenis, geen cultuurkritiek, maar dat beide tezamen en meer: het gafHuizinga een plaats als cultuurfilosoof.
Eveneens in 1938 publiceerde hij Der Mensch und die Kultur, de tekst van
een lezing die Huizinga in het voorjaar van 1938 te Wenen zou geven, maar
die door de 'Anschluss' van Oostenrijk bij Hitler-Duitsland geen doorgang
vond. Afzonderlijk uitgegeven werd ook Huizinga's rede voor de A VRO-radio op 19 november 1939: Neutraliteit en vrijheid, waarheid en beschaving
(Haarlem 1939). Onder de indruk van de gebeurtenissen in Midden-Europa
publiceerde Huizinga enkele maanden later zijn Patriotisme en nationalisme
in de Europeesche geschiedenis tot het einde der 19e eeuw (Haarlem 1940), de
tekst van drie voordrachten, gehouden te Leiden in februari 1940. Nog in
april 1940 verscheen in The Fortnightly, als een epiloog bij de Engelse vertaling van de Schaduwen, Huizinga's artikel ''Conditions for a recovery of civilization''. Het waren alle uit bezorgdheid voortvloeiende variaties op hetzelfde thema: hoe ons de noden van onze tijd bewust te worden en hoe iets er tegen te doen?
'Intellect moet veilig zijn' - zo luidt een van Huizinga's losse notities in
zijn omvangrijke schriftelijke nalatenschap. Het moet vooral het criterium
zijn geweest van zieh niet te willen vastleggen op een, gemakkelijk mis te
verstaan, standpunt op een terrein dat eigenlijk het zijne niet was, waardoor
hij zieh ervan weerhield lid te worden van het 'Comite van Waakzaamheid
van anti-nationaal-socialistische intellectueelen'. Tegenover Menno ter
Braak, als secretaris van dit Comite, wilde Huizinga op 12 september 1936
[1228] nog wel een keer zijn denkbeelden uiteenzetten over de contemporaine situatie, maar tot een lidmaatschap was hij niet bereid. Na de Duitse inval
veranderde zijn houding in deze niet. Concrete actie lag niet op zijn weg.
Waarschuwen in geschrifte, het blijven herinneren aan ethische principes
bleef zijn uitgangspunt, zoals bijvoorbeeld in zijn Hoe bepaalt de geschiedenis
het heden? Ben niet gehouden rede (Haarlem 1946). Deze toespraak tot de Civitas Academica bleef onuitgesproken door de sluiting van de Leidse universiteit in november 1940.
Een uitnodiging van de Amerikaanse geschiedschrijver van Nederlandse
afkomst Hendrik Willem van Loon om naar de Verenigde Staten te komen,
wees Huizinga onder dankzegging van de hand: 'Afgezien van de vraag, ofer
gelegenheid zou zijn, om te komen, mijn plaats blijft hier: in mijn land en in
mijn ambt, wat ook de komende tijden mogen brengen' [1420]. In het eerste
jaar van de bezetting verscheen er een groot aantal historische werken, met
name over de Tachtigjarige Oorlog en de Gouden Eeuw, waarin de Neder-

7

landers herinnerd werden aan hun roemrijk verleden. Huizinga leverde zijn
bijdrage aan deze morele ondersteuning' met het klassiek geworden Nederland's beschaving in de zeventiende eeuw. Ben schets (Haarlem 1941). In Huizinga's beschrijving van ons bloeitijdperk vond Henriette Roland Holst
vooral treffend: 'het zoo goed als geheel ontbreken van schaduwen in het
bee!d,' wat je van die beschaving ontwerpt. Het interesseert mij, of dat min
of meer opzettelijk is, omdat je vindt dat die schaduwkant van weinig belang
is naast de vele en groote lichtzijden, - of van zelf in het werk gekomen is'
([1450]). Een directe zinspeling op het actuele tijdsgebeuren was Huizinga's
opmerking over de positie van de joden in Nederland in de zeventiende
eeuw: 'Men vervolgde hen niet, en sloot hen niet afvan het overige volk' (11,
454). Het protest van hoogleraren en studenten tegen de verwijdering van de
joodse docenten aan de Leidse universiteit bracht de Duitse bezetter ertoe de
universiteit te sluiten. Een volgende stap was het ontslag van R. Kranenburg, hoogleraar staats- en administratief recht, die in zijn nieuwe handboek
op dit gebied te weinig aandacht zou hebben geschonken aan de bepalingen
van de bezetter. Deze maatregel leidde tot een collectieve actie van 58 hoogleraren, die vrijwillig hun taak neerlegden. Huizinga nam zijn ontslag op 29
april 1942 [1461].
Op 7 augustus 1942 werd Huizinga gearresteerd en met acht andere Leidse
hoogleraren als 'civiel geinterneerde' overgebracht naar het als gijzelaarskamp ingerichte klein-seminarie 'Beekvliet' te St. Michielsgestel. Hoewel
zijn gezondheidstoestand siecht was, heeft Huizinga toch bijna drie maanden in 'Gestel' gevangen gezeten. Direct na Huizinga's arrestatie heeft de jurist W.J.M. van Eysinga, voormalig hoogleraar te Leiden en raadsheer in het
Permanente Hof van Internationale Justitie, zieh veel moeite gegeven om instanties en particulieren in binnen- en buitenland voor het lot van Huizinga
te interesseren. Van Eysinga drong er op aan om verzoeken tot vrijlating of
protesten tegen Huizinga's gijzelaarschap te zenden aan de rijkscommissaris
Seyss-Inquart te 's-Gravenhage of rechtstreeks naar Berlijn. Of deze interventies ook effect hebben gesorteerd en zo ja, wiens voorspraak daadwerkelijk heeft geleid tot Huizinga's vrijlating, is tot op heden niet duidelijk (verg.
[1495]). Mogelijk heeft een beroerte waardoor Huizinga in het kamp getroffen was, bij de bezetter de vrees doen toenemen dat Huizinga in het kamp
zou overlijden. Bind oktober 1942 werd Huizinga uit de gijzeling ontslagen
op voorwaarde dat hij zieh zou vestigen in de provincie Gelderland ofOverijssel. Zijn collega R.P. Cleveringa, hoogleraar rechtsgeleerdheid te Leiden,
degene die als eerste zijn stem tegen de anti-joodse maatregelen had verheven, bood Huizinga daarop zijn buitenhuis aan in het dorp De Steeg, ten
oosten van Arnhem. Hier vestigde Huizinga zieh in november 1942, samen
met zijn tweede echtgenote Auguste Schölvinck en hun dochtertje Laura.
Het was een wel zeer bijzondere wending in Huizinga's leven toen hij, na
reeds in 1914 weduwnaar te zijn geworden, in 1937 voor de buitenwereld geheel onverwacht opnieuw in het huwelijk trad. Op r mei 1937 kwam Auguste
Schölvinck, dochter uit een Amsterdamse koopmansfamilie, bij Huizinga in
8

dienst als hoofd van de huishouding en voor enkele secretariele werkzaamheden. Huizinga's correspondentie aan haar springt spoedig over van 'Geachte
mejuffrouw Schölvinck' naar 'Waarde Guste' en nog veel hartelijker aanspreekvormen, waaruit blijkt dat hij weldra een diepe genegenheid voor haar
opvatte. Auguste Schölvinck, achtentwintig jaar oud en rooms-katholiek,
werd door hem ten huwelijk gevraagd. Huizinga's verblijf in Parijs, juli
1937, voor de vergaderingen van de Volkenbondscommissie voor intellectuele samenwerking, bood haar de rust en de gelegenheid om over het aanzoek
na te denken. De brieven die Huizinga vanuit Parijs schreef, en die hier alle
zijn gepubliceerd, zijn zeker een verrassing. De afstandelijke hoogleraar slaat
jegens zijn beoogde bruid al de akkoorden aan van een gloeiende minnaar.
Niet alleen het verschil in leeftijd en godsdienst, maar ook de financiele
positie van Auguste Schölvinck nahet overlijden van Huizinga - dit gelet op
de rechten van Huizinga's kinderen - baarden haar ouders zorgen. Op hun
verzoek stemde Auguste Schölvinck in met een bezinningsperiode tijdens
een familievakantie te Baden-Baden. Dit intermezzo veranderde niets aan
haar eenmaal ingenomen standpunt en op 4 oktober 1937 kon het huwelijk
in familiekring worden voltrokken.
Zowel uit de tijd voor het huwelijk als uit de maanden in St. Michielsgestel zijn alle brieven bewaard gebleven die Huizinga en zijn tweede echtgenote gewisseld hebben. Van Huizinga zijn alle brieven opgenomen die hij
Auguste Schölvinck geschreven heeft tot aan de verplichte scheidingsperiode, toen zij in Baden-Baden verbleef. Gedurende deze weken schreven beiden wel brieven in dagboekvorm, dit met de bedoeling ze elkaar na het weerzien te laten lezen; deze zijn hier niet opgenomen. Wat betreft de periode
daarna, is het selectiecriterium van de mededelingswaarde bepalend geweest. Hetzelfde geldt ook voor de brieven uit het gijzelaarskamp St. Michielsgestel: als voorbeeld is een brief van Auguste Huizinga-Schölvinck gepubliceerd; uit de vrijwel dagelijkse brieven van Huizinga aan haar is een
keuze gemaakt.
De hartelijkheid en intimiteit die uit de brieven aan zijn vrouw spreken,
doen eens te meer het verlies betreuren van de correspondentie van Huizinga met zijn eerste echtgenote. Het beeld van Huizinga als de gereserveerde
en wereldvreemde geleerde, wordt door deze brieven in zekere mate gecorrigeerd. Hoe geestig, onderhoudend en vol hartelijke belangstelling hij in familiekring en onder vrienden kon zijn, maken ons juist deze brieven aan Auguste Schölvinck duidelijk. Hetzelfde geldt voor de twee brieven aan Henriette Roland Holst die aan vernietiging zijn ontkomen ([1408) en [1426)). Richard Roland Holst is ook in dit deel van de Briefwisseling de trouwste correspondent en zijn overlijden op 31 december 1938 betekende voor Huizinga
een 'onheelbare verwonding' [1437). De twee overgeleverde brieven doen
ons beseffen hoe belangrijk de inhoud van de op last van Henriette Roland
Holst vernietigde correspondentie geweest moet zijn. Dit geldt evenzeer
voor de brieven aan Andre Jolles. Na de breuk tussen Jolles en Huizinga in
1933 (zie Briefwisseling II, 8) is er geen direct contact tussen beiden meer geweest. Op 10 december 1944 schreef Huizinga hoe vaak zijn gedachten nog

9

steeds uitgingen naar de vriend van weleer, 'mij ontvallen, helaas niet door
den dood' [1571].
In vergelijking met beide voorgaande delen Briefwisseling, waarin de brieven van en aan Huizinga elkaar in evenwicht hielden, overheersen in dit
deel de brieven door Huizinga geschreven. Bovendien zijn in een aanhangsel
enkele brieven opgenomen van Huizinga, die pas na de verschijning van beide eerste delen teruggevonden zijn. Uit de oorlogsjaren, met name uit De
Steeg, zijn nauwelijks brieven aan Huizinga bewaard gebleven. Waarschijnlijk zijn deze spoedig na ontvangst vernietigd. De ballingschap in De Steeg
is voor het nieuwe gezin een relatief gelukkige periode geweest. Huizinga behoefde er de vernielingen in het westen niet waar te nemen en ook de voedselsituatie was er veel beter dan in de grote steden. In menige brief uit de eerste oorlogsjaren weerklinkt de opmerking: 'het gaat ons zoo goed als de omstandigheden toelaten'. Na de geboorte van zijn dochtertje Laura Maria op 4
november 1941 wordt deze zin vervangen door het opgewekter en nog veel
frequenter: 'Onze Laura is onze dagelijksche vreugde'. Na de afkondiging
van de spoorwegstaking en de slag bij Arnhem worden de contacten met
vrienden en familieleden spaarzamer, de eenzaamheid dientengevolge groter .
.Het laatste werk van grotere omvang dat Huizinga schreef en waarvan hij
wist dat het tot na de bevrijding zou moeten wachten op publikatie, was zijn:

Geschonden wereld. Ben beschouwing over de kansen op herstel van onze beschaving (Haarlem 1945). De pessimistische visie die Huizinga in dit boek neerlegde, kenmerkte niet zijn persoonlijke houding met het oog op de toekomst.
Hij overlegde schriftelijk en soms mondeling met collega-hoogleraren over
de inrichting en de taak van de universiteit en over de Koninklijke Akademie
na de bevrijding. Sterk was zijn verlangen naar de vrede, - zelfs met het
hoogst uitzonderlijke 'God geve het' [1565] - maar niet naar de vrede van het
eigen levenseinde: in december 1944 is er sprake van enig hardnekkig hoesten, maar het werd door hem weggewoven als van geen betekenis. Nog op 14
januari 1945 is de toon in een brief aan Barge opgewekt en vol ondernemingslust: 'Mij zelf in het bijzonder gaat het zeer bepaald veel beter dan een
jaar geleden, toen ik je op 8 Februari deed schrikken. Ik loop veel beter, sta
en beweeg mij gemakkelijker, en heb overigens niets te klagen' [1578]. Zijn
laatste brief, 24 januari 1945, handelt over een eventuele proclamatie, na de
bevrijding uit te vaardigen door de Leidse hogeschool. Na een kort ziekbed,
buiten bewustzijn, is Huizinga in de vroege ochtend van r februari 1945
overleden. Door de bijzondere omstandigheden kon geen van zijn kinderen
aanwezig zijn bij de bijzetting in een grafkelder te Rheden. Op 27 februari
1946 werd Huizinga herbegraven op het kerkhof bij het Groene Kerkje te
Oegstgeest, in het grafbij zijn jong gestorven zoon Dirk.

10

DANKBETUIGING

-

Bij de voltooiing van deze uitgave herhaalt de redactie graag haar dank aan
de familie Huizinga voor de bereidwillige medewerking. Onze erkentelijkheid geldt hier vooral Huizinga's jongste dochter, mw. Laura M. ConleyHuizinga, voor het ter beschikking stellen van de vele brieven die haar ouders gewisseld hebben en voor haar toestemming tot publikatie.
Deze uitgave zou niet tot stand zijn gekomen zonder de voortgezette ondersteuning van de 'Stichting ter Bevordering van de Beoefening van de
Cultuurgeschiedenis in Nederland', de 'Stichting Praemium Erasmianum'
en het 'Prins Bernhard Fonds', waarvoor onze hartelijke dank.
Dr. J.J. Boer, Prof.Dr. A.E. Cohen, Prof.Dr. E.H. Kossmann en Prof.Dr.
M.E.H.N. Mout hebben door hun kritisch lezen van brieven en annotatie
wederom de redactie in haar werkzaamheden kunnen bijstaan. Voor hun
hulp bij het vertalen uit het Spaans danken wij Prof.Dr. H.L.M. Hermans
en Dr. Hendrik Henrichs.
Naast de particulieren en instanties die in beide voorgaande delen genoemd zijn, spreekt de redactie graag haar erkentelijkheid uit jegens:
Prof.Dr. Y. Arieli (Jeruzalem, corr. Koebner), Prof.Dr. H. Baudet (corr.
Baudet), mw. P.W.M. Bokhorst-Groenhart (Kaapstad, corr. Bokhorst), het
C.J. Burckhardt Kuratorium (Vinzel, Zwitserland, corr. Burckhardt), Cornell University (Ithaca, N.Y., corr. Van Loon), de Deutsche Bibliothek
(Frankfurt a.M., corr. Gürster), Diederichs Verlag (Jena, corr. Diederichs),
mw. M.W.J. Foeken-Muller (Milsbeek, corr. Foeken), de Fundaci6n Ortega
y Gasset (Madrid, corr. J. Ortega y Gasset), het Gemeentearchief te Rotterdam (corr. Kossmann), mw. Dr. M. Gijswijt-Hofstra (Amsterdam, corr.
Hofstra), mw. E. Hengeveld-Soeters (Arnhem, corr. Hengeveld-Soeters), het
Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (Amsterdam, Vrije Universiteit, corr. Höweler), the Houghton Library, Harvard
University (corr. Gannett en Sarton), het Istituto Italiano di Studi Germanici (Rome, corr. Gabetti), mw. H. ten Cate-Cleveringa ('s-Gravenhage, corr.
Cleveringa), mw. Dr. Florence Koorn (Gemeentearchief Haarlem, corr.
Sterck-Proot), mw. N.J. van Lier-Meurs (Wageningen, corr. Van Lier), de
Nederlands-Zuidafrikaanse Vereniging (Amsterdam, corr. Beelaerts van
Blokland), het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie ('s-Gravenhage, corr. Van Gelder), het Rijksmuseum Vincent van Gogh (Amsterdam,
corr. Van Gogh-Bonger), mw. O.J. Samkalden-Meijers (Amsterdam, corr.
Meijers), de Schweizerische Landesbibliothek (Bern, corr. Reynold), Mr. J.
Soons ('s-Gravenhage, corr. Mea Verwey), Dr. F. Stern (Tel Aviv, corr.
Koebner), M.F.W. Teding van Berkhout (Meppel, N.G. Teding van Berkhout), het Universitätsarchiv te Leipzig (corr. Windisch), de Universiteitsbibliotheek te Groningen (corr. Van der Leeuw), het Warburg Institute (Londen, corr. Bingen Saxl), Wim Zaal (Muiden, corr. Cuypers) ende Zentralbibliothek Zürich (corr. Atlantis Verlag).
II

,,
.J'.s-

< '<.:>

#:.4't'.
1(

e.,.. , ,

.e::::;.

,,<' q

~.. c,

-

ie:..-r-._
__

'

'

--

•

,.

-·
' >-

,, .. _,..
.
.....,. aP

?

,.. .- •
--...« r- <

,

/.:CZ

•

''J.1'

•

Sl ' 1 ,

~<-',n:n
...
•d er ' • ?.a

e
• ,
••

...

"_,
=

,

& III

<'.'

•

G'.

'

•

...

<

,

e
:c<

< :;.,

• ,z

~~~

• C)

,

ct........,.

• ..,.., ...

,,
v

<'.<

<

•

Yq

,,,.,,

c

,:::, q„

,:;
\

&<

,q •

&-

•

••
• :>•.,-A

-~

•

c< +
... ,E

•

;..

,. .

e

•

•

Cl

,

.

-,

•

7

z:P

....-(

•

/'= ~

Per

S2

., • •
•
•

r <'.

/· ,?'<'.

••

= •

, 1

•

,

.e-,:,....

...
•
p
r

-

~

•

-

_.

'

J

-=

C:q <

•

t,-

e

--

/

•

,

•

. --

,.....

,,.

et

-

< ~ ,................ ,.
__

•,,...._ ?

..-aE
,

• ,.,.

ae

-

•

;,

• •

o< <"':

'

n

Q

s

•

' e.

"'

•
S7 ,. > ••

•

<Z•

('

1

>

.

•<~·.,..,-'C?..._~,.._.,.

J

1

0

...

--J

--

..._ ..,.. ....._. , • O."~/.,.,_.:_s:z._.-......_,_.__J_~---,,., ; ··•'-'---..
~"'!

p

•

~

-

< s, , •

)(

O(~·-.$A~-

• ... " -

.,

, • Ga.(..,
-

(,,:$}

A

•

,

~

~

Z.c:,c R,

•

•

S7 S?

•

R:t

•,:;;

5 (n

...-(,:,

12 f2

c,

s?:'n Q ,,

/ ?-t.r....-...........;.._,. ~·-....
.....

,:;.,-

,...•'-•qot,_.2:~;..szs.~S>sa,,,1.___.;:..__ •
~~

o ( s cz:::o

<'.

e

A

..
--.,...._,. .<,:;,.,-,.......••. ..-,....."',-,,"'..,,e,.;.._.

•

•

A

n c. _.
o ca::o..-"~--'---~

.<,:;,-:,~ - • :t--·--...-;;• 4
.. .?:~-

a

.....

,:: ',e

Crz

-

G?rz

r?/7,

0

<

,.

7' .,,0 ,Z::-

J

,_.,.__·_ao::a.-<,C:;. _
__

?

•,

.. .

e

•

•

f? ..

~ Q ...

•

4 ,.
•

•

0

•

,

•

'

2

•

., -

•

')

Huizinga aan Menno ter Braak, 6 december 1935
(kaart, voor- en achterkant).

[ 1067]
Walther Köhler 1 (Heidelberg) aan Johan Huizinga*
8 januari 1934
Sehr verehrter Herr Kollege!
"
Haben Sie recht herzlichen Dank für Ihren gütigen Brief2 vom 13. Dez.
vergangenen Jahres! Es freute mich ausserordentlich, dass Sie die kleine Lutherschrift3 so freundlich aufgenommen haben; mir kam es darauf an, zu zeigen, wo die Probleme liegen; die zu erkennen, scheint mir für den Histori·
ker immer das Wichtigste, ich weiss, dass Sie da derselben Ansicht sind.
Nicht die facta sondern das, was dahinter steht, ist das Wertvollste.
4
Es war mir von höchstem Interesse, die Würdigung Ihrer Arbeit in der HZ
zu lesen; ich hatte den Eindruck, es sollte das eine Art Satisfaction für Sie sein
5
nach der Bemerkung am Schluss des vorletzten Heftes, die ich aufs Tiefste
bedauerte und von der ich mir nicht denken kann, dass sie von Meinecke
stammte. Soweit ich urteilen kann, ist der Verfasser im Wesentlichen Ihrer
Arbeit gerecht geworden, ich hätte nur gerne irgendwie Erasmus hereingebracht gesehen, und zwar als typical figure, die er mehr oder minder für uns
Historiker ist, sofern wir unter der Macht historischer Relativität stehen. Die
stille Schwermut, die über Ihrer Arbeit liegt, ist doch ganz sicher durch persönliche Lebenserfahrung bedingt; ich komme immer mehr dazu, diesen
ganz persönlichen Faktoren den allergrössten Einfluss auf Denkweise und
Charakter zuzuschreiben. Wäre Erasmus ein robuster Bauer gewesen wie
Luther, er wäre nie ''Erasmus'' geworden, oder wenn ich an mir selbst exemplifizieren darf, die Hemmung durch die Schwerhörigkeit treibt rein naturhaft zum Erasmischen Standpunkt des Beobachters. Das führte zu der Frage
nach der Bedingtheit der Geistesstruktur durch den Körper, die ich als sehr
stark anzunehmen geneigt bin. Hoffentlich findet sich bald Gelegenheit,
über diese Fragen - ich habe noch manche andere geschichtsphilosophischer
Art - mit Ihnen mündlich zu reden, ich hoffe sehr, in diesem Jahre wieder
nach Holland zu kommen, vielleicht um die Pfingstzeit.
[... ]6
Bei uns in der Familie geht es soweit gut. Wir grüssen Sie alle herzlichst
und wünschen Ihnen und den verehrten Ihrigen Liebes und Gutes für das
neue Jahr. Für die Wissenschaft sind die Zeiten trübe, Mars regiert die
Stunde, aber Sie haben Recht: die ecclesia pressa7 war sachlich die reifste,
mit der Wissenschaft ist es ähnlich.
In herzlichem Gedenken
Ihr W. Köhler
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Walther Köhler, zie Briejwisseling I [569].
2. Niet teruggevonden.
3. Walther Köhler, Luther und das Luthertum in ihrer weltgeschichtlichen Auswirkung
(Leipzig 1933).
4. Richard Koebner, ''Zur Begriffsbildung der Kulturgeschichte'', zie Briefwisseling
II [1061] n. 3.

13

5. ''Erklärung'', Historische Zeitschrift 148 (1933) 228; zie Briefwisseling II [1003], n. 2.
6. Vraag naar de onkosten die een theoloog voor een studieverblijf in Leiden zou
moeten maken.
7. 'De verdrukte kerk'.

[ 1068]
1
Johan Huizinga (Leiden) aan Lucien Febvre *
•
•
9 Januar1 1934
Monsieur et eher collegue,
Je comprends tres bien qu'aucun des deux sujets 2 que je vous proposais ne
vous convient parfaitement pour les Annales, et apres taut je prefere reserver le deuxieme pour une autre forme de publication que celle d'une revue.
Cependant ä present je n'en ai pas d'autres, et comme je ne m'occupe guere
plus du genre d'etudes qui rentrerait dans le cadre des Annales, il est acraindre que ma collaboration - que je desire vivement - ne se fasse attendre. Si
pourtant je trouve quelque chose qui pourrait etre utile je ne manquerai pas
~~l'~r.
·
Veuillez croire, Monsieur et eher collegue, a mes sentiments de sympathie
et de devouement
J. Huizinga

*

•

Origineel: Leiden, UB (voordien: archiefLucien Febvre).
1. Lucien Febvre, zie Briejwisseling II [1055].
2. De brief waarin Huizinga zijn twee onderwerpen voorstelde is niet teruggevonden, evenmin het antwoord van Lucien Febvre hierop.

[ 1069]
Johan Huizinga (Leiden) aan Th.J.G. Locher 1*
•
•
13 1anuar11934
Waarde Locher,
In de eerste plaats beterschap gewenscht!
Eenige weken geleden, nauwkeuriger gezegd omstreeks Kerstmis, vroeg
Romein2 mij, of ik voor de bedoelde taak3 iemand zou kunnen aanbevelen. Ik
schreefhem: ''Locher zou dit kunnen, als hij tijd vindt, zieh er in te werken''.
De kwestie blijft dus, wat v6or moet gaan: Uw russische plannen4 of dit. Dat
hangt ook af van de verwachtingen, die wij van Romein's onderneming in
haar geheel mogen hebben. Ik heb zijn brief niet bewaard, en weet er niet
meer de bijzonderheden van. Maar hij heeft die natuurlijk ook U meegedeeld, en ge zult dus kunnen beoordeelen, of ge U in goed gezelschap bevindt, en of de heele opzet er naar uitziet, dat het werk wat opgang zal maken.
Om Uw naam als historicus te bevestigen zou ik in het algemeen publicatie in tijdschriften nuttiger achten dan zulk een medewerking aan een verzamelwerk. Aan den anderen karit brengt dit laatste Uw productie onder meer
oogen.
14

Het is zeker van gewicht U niet al te uitsluitend als specialiteit in slavische
geschiedenis te doen kennen.
Het blijft een moeilijke beslissing. Ik geloof, dat ik in Uw geval de reis
naar Praag c.a. zou laten voorgaan, en aan Romein zou schrijven: kan het
wachten tot zomer 1935, dan met genoegen. Blijkt het daarop af te stuiten,
dan moest ge er, dunkt mij, naar streven, binnen niet al te langen tijd eens
met een leesbare en tegelijk wetenschappelijke monografie of artikel te komen, over een onderwerp, dat wijde belangstelling kan vinden.
Ziedaar wat ik erover weet te zeggen.
Met vriendelijke groeten aan U beiden,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, F.H. Locher-Hibma.
1. Th.J.G. Locher, zie Briefwisseling II [913].
2. Jan Romein, zie Briefwisseling 1 [212].
3. Het schrijven van een hoofdstuk in: Jan Romein, De Lage Landen bij de zee. Gei1lustreerde geschiedenis van het Nederlandsche volk van Duinkerken tot Deljzijl (Utrecht
1934); het mede door Annie Romein-Verschoor geschreven boek bevatte bijdragen
van P.J. Bouman, 0. Noordenbos, R. van Roosbroeck en H. Vos, maar niet van
Th.J.G. Locher.
4. Locher volgde colleges Russisch bij N. van Wijk; welke 'plannen' hij had is niet
duidelijk.

[ 1070]
1
Johan Huizinga (Leiden) aan Gerrit Kalffjr. (Bussum)*
16 januari 1934
Zeer Geachte Heer Kalff,
Met belangstelling las ik Uw artikel, 2 dat op een hachelijk terrein bakens
uitzet en diepten peilt. De moeilijkheid blijft, zooals ge zelf voortdurend
waarschuwt, de onzekere graad van exactheid der aangelegde maatstaven.
Met vr. dank en groeten,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, UB.
I. Gerrit Kalff jr., zie Briefwisseling I [167].
2. Gerrit Kalff jr ., ''De collectief-cultureele gevolgen van het clericale coelibaat'',

Menschen maatschappij. Tweemaandelijks tijdschrift voor anthropologie, psychologie etc.
10 (1934) 9-28.

[ 1071]
Leonhard Huizinga (Brand, Oostenrijk) aan Johan Huizinga*
18 januari 1934

B.V.

Uit je vriendelijk schrijven, in casu van der Lubbe, 1 en uit de mondeling
door Heleentje2 overgebrachte boodschap, dat ik gek ben, maak ik met ge15

noegen op, dat wij zoowel over van der Lubbe, als over de typische eigenaardigheden van de familie Huizinga, de zelfde meening hebben. Het door jou
geciteerde adagium, dat voor zoover ik weet, luidt: ''nulla poena sirre lege
praevia poenali'', is, als ik mij niet zeer vergis, zelfs van den Duitscher Anselm von Feuerbach afkomstig, 3 en ook ik heb dat, met pijnlijke verbazing,
door zijn landgenooten geschonden gezien. Maar dat heeft de Nederlandsche regeering blijkbaar niet, en dat is haar groote fout! Zij had een zeer
scherp protest in moeten dienen, betreffende het feit, dat een Nederlandsch
onderdaan, in een staat die zieh cultuurstaat noemt, ter dood wordt veroor-.
deeld, met terzijdezetting van dit door alle cultuurstaten aangenomen principe; maar zij had niet beleefd en vriendelijk om genade moeten vragen, voor
een communistisch psychopaat! 4
W at M ussert betreft, zou ik dan toch wel eens willen weten, of je de belachelijke gronden gelezen hebt, die de regeering voor haar verbod 5 opgeeft;
· en hoe je vindt, dat deze loyale jongetjes hun koningin niet mogen dienen,
terwijl de roode heeren, met hun laffe politiek van hetzen in de kranten, en
dan zeggen, dat zij het niet revolutionair bedoelen, die koningin, die zij niet
eens wenschen, wel mogen dienen. Is Nederland een koninkrijk of niet? Wie
heeft schuld aan de zeven provincien?6 (ik durfhet niet eens met hoofdletters
schrijven). Wie bewerkte, dat een gedeelte van de Amsterdamsche politie
,
weigerde deel te nemen aan het defile voor de koningin? 7 Wie stuurde Amsterdamsche werkeloozen naar den Haag om de koningin, na de opening van
de staten-generaal (weer geen hoofdlettersl) uit te gaan jouwen? Wie zendt de
Internationale per draadeloze de wereld in, en schimpt op het Wilhelmus?
Dat vinden jouw ''weldenkenden'' allemaal goed, omderwille van het vrije
woord en de beroemde menschenrechten, zoolang dat vrije woord maar niet
voor Mussert geldt, en die menschenrechten alleen op de S.D.A.P. toegepast
worden! Straks lacht de heele wereld weer om ons, als een paar misleide bruine en blanke dwazen, er weer met een oorlogsschip van door gaan, maar dan
hebben wij tijd genoeg om de roode heeren te veroordeelen, die dan weer in
de kamer zullen juichen, ofzullen zeggen, dat het zoo erg niet bedoeld was!
Wat betreft ''Mussert na den maaltijd'', deze woordspeling is wel geestig,
maar niet juist m.i. De conjunctuur, die in Nederland nog wel geweldig naar
beneden zal gaan, is geheel in het voordeel van Mussert, en ik vrees dat de
maaltijd in Holland nog beginnen moet. Ik hoop, dat er bij die maaltijd, de
noodige roode heeren gemalen zullen worden! Ik ben geen nazi. Ik raak hier
herhaaldelijk in woede, als ik het gebral van de Duitsche heeren, door de radio moet aan hooren, maar ik huiver, als ik denk aan de blinde gematigdheid
van de ''weldenkende'' koningstrouwe Hollander.
Voor de laatste keer, moet er nog een oorlogsschip gekaapt worden, voor
wij inzien dat Holland een koninkrijk is?!
•
plp
Leonhard
P .S. Heleentje kwam hier behouden aan, en ziet er best uit. Fransje8 heeft
vandaag gespuugd en ligt welgemoed in bed. Zij werd, nadat ik haar het
Kerstverhaal verteld had aangetroffen, terwijl zij woedend haar pop afran16

selde. Gevraagd wat zij daar deed, verklaarde zij: - Maria slaat het Kerstkindje! Het heeft plasje in de broek gedaan! Veel groeten van allen. L.

*

Origineel: Familie Huizinga.
1. Marinus van der Lubbe (1910-1934), Nederlands communist, waarschijnlijk aan·
stichter van de brand in de Rijksdag te Berlijn op 27 februari 1933.
2. Heleen Krayenhoff, zie Briefwisseling I [423].
3. Paul Johann Anselm Feuerbach (1775-1833), Duits strafrechtgeleerde, Lehrbuch
des gemeinen in Deutschland gültigen peinlichen Rechts (Giessen 1801) par. 20: 'nulla
poena sine lege praevia poenali', 'geen strafzonder voorafgaande wet'.
4. Daags na de brand werd door de Duitse regering bij decreet de doodstraf gezet op
daden van hoogverraad en brandstichting, op 29 maart werd met een speciale wet
hieraan terugwerkende kracht verleend. Daarop overhandigde het Nederlandse gezantschap aan het Duitse ministerie van Buitenlandse Zaken een nota (8 april), waarin de regering verklaarde deze wet te beschouwen als een 'Specialgesetz das anscheinend insbesondere gegen van der Lubbe gerichtet ist'. Op 23 december werd het
doodvonnis uitgesproken, waarop de Nederlandse regering op 3 januari 1934 tot president Von Hindenburg een gratieverzoek richtte. Nadat alle verzoeken waren afgewezen werd Van der Lubbe op 10 januari 1934 in Leipzig met de guillotine onthoofd.
5. Op 30 december 1933 had de regering de NSB verboden verklaard voor ambtenaren omdat deze partij haar doelen niet langs legale weg zou trachten te verwezenlijken.
6. De kruiser 'De Zeven Provincien', waarvan Indonesische en Nederlandse opvarenden zieh op 4 februari 1933 bij Sumatra meester hadden gemaakt na verlaging van
hun soldij; de muiters werden op 10 februari tot overgave gedwongen door middel
van een vliegtuigbom, die 23 mensen het leven kostte en 20 gewonden veroorzaakte.
7. Op 9 september 1933, bij de huldiging van de koningin in het Olympisch Stadion
te Amsterdam, ter gelegenheid van haar vijfendertigjarig regeringsjubileum.
8. Franziska Margaretha Huizinga, zie Briefwisseling II [856].

[ 1072]

Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
•
•
21 ianuar1 1934
Beste Han,
In lang hoorden wij niets van elkaar. Ik heb 't steeds erg druk gehad, eerst
alles opruimen op de Akademie, 1 en nu mijn nieuwe atelier inrichten, dat
een half uur hier vandaan ligt, want 't is de oude Raadzaal van 't voormalig
Overveensche stadhuis. Ik ben blij dat ik 't gekregen heb, want wat ik hier
verder voor dit doel zag, was niets. Ik hoop Woensdag klaar te zijn. Ik kan
mij kinderlijk verbeugen op die lange rustige werkdagen en het teruggetrokken en ongestoorde leven. Hoe gaat 't bij jullie. Retha terug en goed? Stuurt
eens een berichtje over allen. Voordat je naar Rome 2 gaat behoef je toch niet
op reis? Je zult 't toch ook wel minder druk hebben nu je 't rectoraat niet
hebt. Of is er toch nog veel werk aan den winkel. Scharten schreef mij a pro·
pos van de Gidsredactie. 3 De geprocedeerde is dus geeindigd als voorzitter
van de rechtbank?
Wij zijn goed.
Hartelijk gegr. allen
t.t. Rik

17

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart van een fresco in het pauselijk
paleis te Avignon.
1. Roland Holst had om ontslag verzocht als directeur van de Rijksacademie voor
Beeldende Kunsten om zieh geheel te kunnen wijden aan de vervaardiging van zijn
tweede raam voor de Dom in Utrecht.
2. J. Huizinga, ''La formazione del tipo culturale olandese'', Studi Germanici 13
(1935) 22-38 (V.W. II, 508-523), lezing gehouden in april 1934 te Rome voor het Isti·
tuto di Studi Germanici; op 4 april sprak Huizinga eveneens te Rome in het Nederlandsch Historisch Instituut over 'De opkomst van het moderne geestelijke verkeer'
(niet gepubliceerd).
3. Nadat in november 1933 Martinus Nijhoff, A. Roland Holst, D. Crena de Iongh
en J.D. van der Waals als redacteur van De Gids hadden bedankt (verg. Briefwisseling
II [1062]), stelde Colenbrander een nieuwe redactie samen, die op 17 december compleet was. Nieuwe Jeden waren J.W.F. Werumeus Buning (1891-1958), schrijver en
criticus van De Telegraaf; B.M. Telders (1903-1945), hoogleraar volkenrecht te Leiden 1931-1941; E.J. Dijksterhuis; J.H. Plantenga (1891-1942), architect, directeur van
de Academie voor Beeldende Kunsten te 's-Gravenhage, en de schrijver Anton van
Duinkerken (1903-1968).

[ 1073]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
29 januari 1934
Beste Han.
Welbedankt voor je overdruk, 1 ik heb met groote bewondering je uiteenzetting gelezen. Het is alsof je door een verrekijker kijkt, wat een massa en
een toon was, krijgt oneindige gevarieerdheid van vorm, het ver-af wordt
dicht-bij. Ik vind het verrassend en bewonderenswaardig dat de geest zooveel ver ziender kan zijn dan het normale oog, het verontrust mij echter ook,
't verstoort iets van de harmonische eenheid waar binnen wij, min of meer
onnoozel leven.
Maar ik gevoel z66 veel voor dit soort onnoozelheid, ondanks haar beperkingen, - is dit traagheid van geest? Daar zal in de geschiedenis, zelfs in de
meest recente, wel altijd veel recht te zetten blijven. Een Haagsche dame die
laatst je naam hoorde, viel uit, ''o dat is die professor die zoo leelijk plagiaat
heeft gepleegd''. Arme Han, op je grafsteen zal nog komen te staan
Hij was groot en beroemd, hoe hij dat lapte
Vraag 't Pirenne van wien hij alles gapte ..
Ik geniet van de stille ongestoorde werkdagen. Gisteren zette ik een raam
open, 't sloeg elfuur, ik dacht: nu begint mijn spreekuur. Er kwam echter alleen een woudduif die mij heel vertrouwelijk vertelde dat hij zoo verliefd
was.

Hartelijke groeten voor jullie allen
je Rik

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, [Toespraak na de onthulling van het Lorentz-monument te Leiden
op 3 november 1933], Leidsch Universiteits-blad 3 (1933/34), 17 november 1933; herdrukt in: Nederlandsch tiJäschrift voor natuurkunde 1 (1934) 41-44 (V.W. VI, 492-494).

r8

[ 1074]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
14 februari 1934
Lieber Herr Dr.,
Herzlichen Dank für Ihre Bemühungen, 1 und zugleich beste Wünsche zur
venia legendi! 2 Das geht aber nicht leicht, eine solche zu bekommen, wie es
scheint!
Ich habe gleich Herrn Fueter3 geschrieben, und muss es auf den 20. März
halten. Mai ginge überhaupt nicht, und später wäre jedenfalls schwierig.
Die kleinere Zuhörerschaft ist natürlich schade, aber es kommt mir vor allem darauf an, dass es eine verstehende ist. Mit einem ermässigten Honorar
bin ich ganz zufrieden.
Das wird also für mich dies Jahr ein ganz internationaler Betrieb: im
Frühjahr Schweiz, Oesterreich und Italien, und im Sommer vielleicht Spanien, wozu ich vor zwei Tagen eine Einladung erhielt. 4 Und das für einen,
der eigentlich am liebsten zu Hause sitzt! Es wäre aber kleinlich, sich auf all
diese Fahrten nicht zu freuen, und das tue ich auch von Herzen, insbesondere auf das Wiedersehen alter Freunde. Ich schreibe Ihnen noch genau, wenn
ich in Zürich einzutreffen gedenke.
Mit den besten Grüssen,
Ihr stets ergebener,
J. Huizinga
* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Verg. Huizinga aan Werner Kaegi, 29 januari 1934 (niet opgenomen) waaruit:
'Am 22. März habe ich in Wien einen Vortrag zu halten, ftlr den Kulturbund. Ich
wählte das Thema meiner Rektoratsrede, Ihnen bekannt, also Das Spielelement in
der Kultur. Schon eher gedachte ich, über die Schweiz dahin zu reisen, und wo
möglich Sie zu begrüssen. Jetzt fiel mir plötzlich ein, dass vielleicht ftir dieses echt
burckhardtsche Thema auch in Basel, oder auch Zürich, Interesse zu finden wäre. Es
wäre mir um so lieber, weil ich gegen die Qualität meiner Wiener Zuhörerschaft einen leisen Verdacht habe, und mir der Gegenstand sehr am Herzen liegt'; het antwoord van Kaegi is niet teruggevonden.
2. 'toelating als docent'; bedoeld is Kaegis verzoek als zodanig aan de universiteit
van Bazel toegelaten te worden; zie Briefwisseling II [1061] n. 2.
3. Eduard Fueter (1908-1970), wetenschapshistoricus, chef-redacteur van de Schweizerische Hochschul-Zeitung te Zürich; organiseerde in Zürich de lezing van Huizinga.
4. J. Huizinga, Sobre el estado actual de la ciencia hist6rica. Cuatro conferencias (Madrid 1934); vier voordrachten, gehouden aan de internationale zomeruniversiteit te
Santander op 23-27 juli 1934; in Nederlandse bewerking: ''Vier voordrachten over
den huidigen stand der geschiedeniswetenschap'', De Gids 98 (1934) IV, 119-134, 233248; 99 (1935) 1, 66-83, 158-173, voorzien van aantekeningen waarin Huizinga zijn
standpunten verdedigt tegen Menno ter Braak, P.N. van Eyck en Jan Romein, die
stelling hadden genomen tegen Cultuurhistorische verkenningen; met weglating van de
reacties tegen zijn critici opgenomen in: J. Huizinga, De wetenschap der geschiedenis
(Haarlem 1937) (V.W. VII, 104-173).

19

[ 1075]
1
Johan Huizinga (Leiden) aan Richard Koebner *
4 maart 1934
Sehr geehrter Herr Kollege,
Ich habe mit unserem Sekretär Prof. Paul Scholten2 in Amsterdam darüber gesprochen, ob es möglich wäre, Ihre Schrift ''Vom Begriff des Historischen Ganzen'' 3 in die Abhandlungen unserer Akademie der Wissenschaften
aufzunehmen. Leider wird es nicht gehen. Die Akademie sieht sich in ihren
Mitteln so beschränkt, dass sie sogar schon angenommene Abhandlungen
wieder den Verfassern zur Verfügung stellen musste. Unter diesen Umständen kann sie keine neuen Verpflichtungen übernehmen ohne ganz überwiegende Gründe besonderer Art. Ich muss Ihnen deshalb das Manuskript (separat, eingeschrieben) wieder zugehen lassen, zu meinem lebhaften Bedauern.
Ich habe in Ihrer Schrift besonders die tiefe Durchdachtheit und die strenge Begriffsbestimmung bewundert, und dabei mich lebhaft gefreut über die
Verbindung von Theorie und praktischer Anwendung, welche, wie Sie zurecht sagen, in methodologischen Arbeiten zur Geschichte so oft vermisst
wird. In Ihnen ist fortwährend der Historiker, der zugleich Philosoph ist,
am Worte.
Fragen Sie mich, ob Sie mich überzeugt haben, so muss ich einen ziemlich
starken Vorbehalt machen. Es scheint mir, dass ich einerseits den subjektiven, andererseits den objektiven Charakter des geschichtlichen Erkennens
mehr betonen müsste. Sie sehen ein objektives Ganzes der Geschichte als
ideelles Postulat; ich habe mich (Wege der Kulturgesch. S. 82) dagegen ausgesprochen. Zugleich aber glaube ich an eine ganz selbstlose, nicht auf eine
aktuelle Gegenwart bezogene Vertiefung in die Geschichte; Sie nicht. Ihr
§ 3 des ersten Teils ist ganz fest gebaut und sehr treffend; dennoch regen
sich bei mir Widersprüche, die ich nicht zum Schweigen bringe. ''Keine Geschichtsauffassung, die sich in einen nationalen Rahmen stellt, hat eine Gemeinschaft von Nationen als Ausgangspunkt. Immer ist die eigne Nation
der Gipfelpunkt der Geschichte.'' S. 57/58. 4 - Aber sie braucht sich ja nicht
in den nationalen Rahmen zu stellen, und sogar wo sie das tut, wird der Historiker einer kleinen Nation nicht daran denken, diese Gipfelpunkt der Geschichte zu erachten. Zu Ihren Seiten 56 und 59 muss ich gestehen, dass gerade ein gewisser Abschied von der Welt und der Gegenwart mich der historischen Vertiefung in irgendein Vergangenes am zugänglichsten macht. Vergessen Sie nicht zuviel den starken ästhetischen Bestand des historischen Erkenntnisprozesses?
Ihre S. 70 scheint mir einer Auslieferung des Wahrheitsgehaltes der Geschichte an die Tagesmeinung bedenklich nahe zu kommen. Ich möchte fur
die Geschichte ein höheres Recht der Entscheidung beanspruchen, als Sie
ihr lassen wollen.
Es fragt sich: könnte man nicht statt Parteiung blass von Gegensätzen reden, und brauchen diese Gegensätze immer die aktuellen Streitfragen einer
20

gegebenen Lage zu sein? Werden sie nicht vielmehr vom Historiker in die Frage hineingestellt? Sind andererseits gerade Parteiungen nicht oft rein sinnlos
und zwecklos, nur Leidenschaft und Gewalt, und können sie als solche cardo
der Geschichte sein? Kann Ihre Auffassung standhalten vor der Anerkennung
absoluter Massstäbe der Wahrheit, des Rechtes, des Guten und Bösen?
Vielleicht tue ich Ihren Gedanken unrecht. Die Lektüre Ihrer Schrift ist
keine leichte, und ich ftlhle mich in philosophicis immer nur in sehr beschränktem Masse aufnahmefahig. Wie das auch sei, ich habe aus Ihren
Auseinandersetzungen viel gelernt, daftlr ich Ihnen herzlich danke.
Ich denke noch mit Vergnügen an den Tag zurück, den Sie hier verbrachten. Sie lassen mich seinerzeit wohl wissen, wie es sich mit Ihrer zukünftigen Arbeit entschieden hat?
Mit meinen besten Grüssen,
Ihr ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Jeruzalem, Hebreeuwse universiteit. Eerder gepubliceerd in: Richard
Koebner, Geschichte, Geschichtsbewusstsein und Zeitwende. Frank Stern red. (Gerlin·
gen 1990) 292-293.
1. Richard Koebner (1885-1958), Duits joods historicus, privaat-docent en buitengewoon hoogleraar middeleeuwse geschiedenis te Breslau 1920-1933, emigreerde in
1934 naar Palestina, hoogleraar nieuwere geschiedenis aan de Hebreeuwse universiteit te Jeruzalem 1934-1955; verg. Briefwisseling II [1061], n. 3 en Huizinga aan Richard Koebner, 14 januari 1925 en 23 november 1933 (Briefwisseling III, appendix).
2. Paul Scholten (1875-1946), jurist, sedert 1907 hoogleraar burgerlijk recht aan de
Universiteit van Amsterdam, secretaris van de afdeling Letterkunde van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen 1930-1942.
3. Richard Koebner, ''Vom Begriff des historischen Ganzen'', verscheen pas in:
idem, Geschichte, Geschichtsbewusstsein und Zeitwende (Gerlingen 1990) 49-128.
4. De bladzijden verwijzen naar de paginering van het manuscript.

[ 1076]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
[op ofna 3 april 1934]
Beste Han.
Ben je al terug of zoudt je nog bij Mussolini ''gezelsen''? Na je opgewekt
briefkaartje uit San Gemignano hoorden wij niets meer. Hebt je 't prettig gehad. Naar je verbalen ben ik zeer benieuwd. Wanneer zal ik ze hooren, dat is
de vraag. Wij hopen al heel gauw naar de Buissche Heide te gaan. Jet is erg
vermoeid vind ik en tot rust komt zij niet voordat zij daar is. Zij is omgeven
van menschen die zeggen alles voor haar over te hebben, maar voorloopig
niets dan bovenmatig veel van haar eischen.
Ons ''Blesje'' is gestorven 1 hij was al 12 1/2 dus hij heeft een mooien leeftijd
gehaald maar wij missen hem heel erg, Jet mist hem ook nog veel meer dan
vorige honden, want hij was zoo volkomen haar kameraadje overdag.
Maken de kinderen 't goed, 't was zeker erg gezellig zoo met J acob2 samen
uit te zijn, voor hem zal 't ook later een heerlijke herinnering blijven.
21

Viel 't milieu in Rome je voor je lezingen mede?
Blijf je voorloopig thuis en heeft het werk zieh erg opgehoopt? Laat eens
wat hooren.
Hartelijk gegroet.
Rik

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
I. Richard Roland Holst in het 'Boek van de Buissche Heide': 'Blesje stierfte Bloemendaal in den nacht van 3 April'.
2. Huizinga's zoon 'Jim', die zijn vader op de reis naar Italie vergezelde.

[ 10771
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
19 mei 1934
Waarde Romein,
. Vrij\iagavond zou de eenige tijd zijn, waarop ik U in de volgende week zou
kunnen verwachten. Ik geef U echter in overweging, dat bezoek nog uit te
'
stel!en,.Over de vervulling der bedoelde vacature 1 is nog niets bepaald, en ik
acht .het de vraag, of de positie blijft wat zij was. Den 26sten gaat het bestuur
er over spreken, en het departement zal er ook in gekend moeten worden. Ik
noteer Uw naam op een groeiende lijst van gadingmakenden, en zal U beric;hten, indien er aanleiding komt) te solliciteeren. Ik acht het niet onmogelijk, dat de betrekking tot een ondergeschikte gereduceerd zal moeten worden. Dit laatste in vertrouwen.
· Met vriendelijke groeten
Gaarne
Uw dw. J, Huizinga
'

'

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
I, Onduidelijk welke vacature bedoeld is,

[ 10781
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
[21 mei I934] 1
Beste Han.
.
.
Wanneer je dezen briefkrijgt zult je vermoedelijk door Retha al weten dat
zij gisteren hier was met haar vriendin juffr. Mees. 2
Jet en ik kwamen uit Achtmaal en liepen na te denken over een gesprek dat
wij juist gehad hadden toen Retha op ons afsprong, roepend ''u herkent mij
niet''. Zoo erg was 't niet, maar je staat toch een moment perplex.
Ik was even bang voor Jet die nog wel wat zwak, dan plotseling schuw kan
worden, maar dat viel mede.
Na vrolijke verbalen gegeven te hebben in ruil voor boterhammen, gingen
de twee moderne vrouwen in hun mooie auto terug of beter gezegd naar
.

22

.

'

Middelburg. Retha ziet er patent uit, met nog een pietsje nagloed van de Alpen. Zij is echt een vitaal jong mensch, vlot en open voor 't leven.
De teekeningetjes 3 die je mij toezendt getuigen - hoe kan dat ook anders van 't zelfde ''sprüdelnde''. 't Is zeker een bijzondere prestatie veertig teekeningen te maken in zoowat 5 minnten per teekening, maar deze soort gaven
leven door de vaart op! Vaart hebben ze noodig, zooals een improvisator·applaus noodig heeft tusschentijds.
Jet heeft 't zijn hier zeker al veel goed gedaan, zij rust wat meer en zij
wordt niet lastig gevallen dat is al veel, zij werkt echter niet minder. Wij zitten den eenen avond op de waranda en den volgenden avond bij een houtvuur. Daar zit geen vastheid in. Maar wij vinden 't toch heerlijk hier te zijn.
Als mijn zwager en belle soeur 4 komen dan gaan wij laat ik zeggen 25 Juni
naar Bll terug.
5
Hartelijk gegroet en 't beste met Paola.
t.t. Rik

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
De brief is gedateerd: '2de Pinksterdag-avond'.
2. Lotte Mees (*1913), clubgenote van Retha, studeerde psychologie te Leiden; later
gehuwd met Huizinga's promovendus, de diplomaat H.N. Boon (1911-1991).
3. Mogelijk sneltekeningetjes van Retha Huizinga, die evenals haar vader talent voor
sneltekenen had.
4. W.C.Th. van der Schalk en M.M. van der Schalk-Mauroy, zie Briefwisseling II
[581].
5. Paola Huizinga-Kestner, echtgenote van Leonhard Huizinga.

1.

[ 1079]
C.R. de Klerk 1 (Dagblad De Tijd, Amsterdam) aan Johan Huizinga*
22 mei 1934
Hooggeachte Professor Huizinga,
Natuurlijk heeft U met ondergeteekende gemeen een afkeer van krauten- ·
papier, en ik kan me Uw verveelden glimlach voorstellen als U thuiskomend
van een missietocht in partibus infidelium van het weleer beschaafder Europa z66veel van dat papier (ook van De Tijd) op U wachten vindt. Te meer
waardeer ik Uw vriendelijke woorden naar aanleiding mijner zendingen.
Toch zou ik U willen voorstellen: beantwoord ze alleen met nu en dan een
overdrukje. Die zijn altijd buitengewoon welkom; ze zijn een verademing,
als men dagelijks in het luidruchtig gezelschap is van een stel Gemeenschapsjongeren, 2 van wie Asselbergs (v. Duinkerken) wellicht de begaafdste,
zeker de onbeschaafdste is. Ik preek hier met Huizinga-teksten, en niet zonder vrucht. Die zgn. jongeren hebben op hun drie en dertigste jaar ongeveer
niets van U gelezen; ze hebben een neiging om dergelijk werk a priori te veroordeelen, tot ze werkelijk aan het lezen raken en ... bekeeren. Verleden week
kwam v. Duinkerken binnenloopen met al Uw boeken op een paar na: hij
had ze tweedehands kunnen koopen. Ik schrijf U dit, niet om U gelukkig te
maken, maar om U te verzekeren, dat U vat heeft op dit geslacht zoodra het

23

luistert. De barbaries onder dit slag poeten en prozatoren is anders ongelooflijk groot. Ik moet echter bekennen, dat ik goed en vroolijk met die jongelui
kan opschieten; ze hebben ook veel aardigs. Bovendien bezorgt het Oeteldonksch humorisme van Asselbergs (barok van barok!) zijn omgeving geregeld leverschuddingen.
Alleen zou ik U vriendelijk willen vragen, mij wel te schrijven, als U mij
betrapt op een of andere cultuurhistorische ketterij. Ik herlees Uw allerbelangrijkste 1650-1750 beschouwingen: 3 reeds vroeger zond U mij daarvan een
overdruk. Zij wekken door hun suggestieve beschrijving van velerlei status
nascendi bij mij telkens de vraag: waar blijft het blijvende? Zoo verbaas ik
mij over geesten als Van der Leeuw, 4 dominee Boissevain, 5 Prof. Bakhuizen
v.d. Brink6 e.a., dat zij nooit Grotius noemen, terwijl zij met hun Oxford-occupaties als in zijn stappen treden, waarschijnlijk zonder hem ooit gelezen te
hebben. Ik nam de proef met een van hen en zond hem ter lezing mijn brochure De Grootste der Great Hollanders, 7 met een voorwoord van v. Vollenhoven.8 Hij reageerde op intelligente wijze en stand verbaasd over Grotius' ... moderniteit. Ook polste ik soms naar invloed van Uw ''Herfsttij'',
omdat zij anders dan Grotius niet achter de Middeleeuwen om naar de
Christelijke Oudheid grijpen, maar naar de, m.i. door hen onhistorisch geziene, mediaevale Kerk. Ik moet echter gelooven aan veel onbewusten en in·
directen invloed, dien leidende geesten op tijdgenoot en nageslacht uitoefenen, en peins: waar blijft het blijvende? En h6e werkt het d66r?
Als U ooit over deze Hervormde Contrareformatie schrijft, houd ik mij
aanbevolen voor een drukje. Natuurlijk is De Tijd beschikbaar, als U krantenpapier daarvoor zoekt. Inmiddels ga ik door met zendingen, waarin Uw
naam genoemd is. Zonder verlegenheid kan ik dat alleen, wanneer U mij
niet antwoordt, tenzij ter vermaning.
Met onderscheiding en vriendelijken groet,
Uw C.R. de Klerk

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Cornelis R. de Klerk (1873-1953), letterkundige, redacteur van verscheidene katholieke bladen, o.a. De Tijd 1931-1934; medebezorger van de uitgave van De werken van
Vandel (10 dln. Amsterdam 1927-1937). De brieven van Huizinga aan De Klerk zijn
niet teruggevonden; verg. M.V. [Maria Viola, De Klerks echtgenote], Ben en ander
over C.R. de Klerk (z.pl.z.j.): 'C.R. de Klerk schreef in zijn eigen rubriek ''Tijd en
tij'' actueele beschouwingen, o.a. over Erasmus, Grotius, Augustinus, Canisius, Vondel, Goethe, Spinoza, Gustaaf Adolf, Stadhouder Willem III enz. Prof. J. Huizinga,
die er vele las, oordeelde in b.rieven (28-IV-'33) en (9-V-'34): ''Uw opvatting aangaande het begin der Contrareformatie strookt geheel met die, welke ik dit jaar in een college over de Hervorming bij herhaling mijn hoorders voorhield''. ''Daar juist las ik
Uw laatste T1jd-bijdragen: zij laten mij nooit zonder leering; Uw gave, de wezenlijke
punten te belichten, treft mij steeds opnieuw'''.
2. De Gemeenschap, katholiek literair en cultureel maandblad (1925-1941), waarvan
Anton van Duinkerken sedert 1929 redacteur was.
3. J. Huizinga, Natuurbeeld en historiebeeld in de achttiende eeuw (Groningen 1933)
(V.W. IV, 341-359).
4. Gerardus van der Leeuw (1890-1950), protestants theoloog en godsdiensthistoricus, sedert 1918 hoogleraar godsdienstgeschiedenis en -fenomenologie te Groningen.
5. Wilhelm Theodor Boissevain (1880-1945), hervormd predikant te Leiden 1918-1944.

6. Jan Nicolaas Bakhuizen van den Brink (1896-1987), aanvankelijk predikant, hoogleraar kerkgeschiedenis te Leiden 1934-1943, 1945-1966.
7. C.R. de Klerk, Degrootste der "Great Hol/anders'': Hugo de Groot (Amsterdam r930).
8. Cornelis van Vollenhoven, zie Briefwisseling I [133].

[ 1080]
Johan Huizinga (Leiden) aan Paul Citroen 1*
•
27 me11934
Sehr geehrter Herr Citroen,
Haben Sie vielen Dank für Ihr kleines Buch. 2 Ich habe es mit Aufmerksamkeit durchgelesen. Der gelassene Ton, die leise Selbstironie und die
noch sozusagen abwartende Haltung berühren mich sympathisch.
Mit meinem besten Dank flir Ihr weiteres Kunstschaffen.
Ihr ergebener
J. Huizinga
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

1. Paul Citroen (1896-1983), schilder, graficus en kunstpedagoog, geboren in Berlijn
en sedert 1927 in Nederland werkzaam; docent aan de Academie voor Beeldende
Kunsten te 's-Gravenhage.
2. Paul Citroen, Material. Notizen eines Malers 1933 (Amsterdam [1934]).

[ 1081]
Johan Huizinga (Leiden) aan Hubert Cuypers jr. 1*
•
•
10 JUnl 1934
Zeer Geachte Heer Cuypers,
Met genoegen beantwoord ik Uw vragen. 2 Door een groote slordigheid
van den voorzitter der conferentie werd van mijn voordracht te Zeist 3 verslag gegeven in den vorm van de 12 stellingen, waarin ik op verzoek der studenten mijn betoog had geresumeerd. 4 Het spreekt vanzelf, dat ze zoo niet
begrijpelijk zijn. Ik ben nu juist bezig, die voordracht voor publicatie uit te
werken en uit te breiden. Zij zal in het najaar verschijnen. Er werd mij namelijk juist in denzelfden tijd als door de studenten ook nog van andere zijde
een vertoog over Nederlandsche volkseenheid gevraagd; ik vind nog geen
vrijheid, U met den aard der publicatie bekend te maken, daar ik niet weet,
in hoeverre dat met de wenschen dergenen, die het mij vroegen, strookt. 5
De door U aangehaalde uiting van J. Haller (in zijn 'Tausend Jahre
Deutsch-franz. Beziehungen', 6 als ik mij niet vergis) zou ik zonder voorbehoud willen onderschrijven, mits men er natuurlijk niet in leest, dat het verschil tusschen Romaansch en Germaansch bij de 'ontwikkeling' van de door
de Karolingische verdeelingen bepaalde rijken geen rol zou hebben gespeeld.
Met belangstelling zie ik Uw kritiek op de z.g. Dietsche beweging7 tegemoet.
Hoogachtend,
Uw dw. J. Huizinga

25

* Origineel: Muiden, Wim Zaal.
1. Hubert Cuypers jr. (1873-1960), koordirigent en componist.
2. Niet teruggevonden.
3. Op 9 en 10 mei 1934 werd te Zeist een studentenconferentie gehouden op initiatief
van de Vrijzinnig Christelijke Studenten Bond over het thema volkseenheid, waar
o.a. Huizinga en P. Geyl het woord voerden.
4. N.N., "Volkseenheid. Het studentencongres te Zeist'', NRC, II mei 1934, waaruit: 'Woensdagavond sprak prof.dr. J. Huizinga over Nederland's Geestesmerk. I. Er
zijn geestelijke kenmerken aan te wijzen, die het Nederlandsche volk als geheel samenhouden en het van andere volken onderscheiden. 2. het begrip ''het Nederlandsche volk'' kan niet volkomen exact worden bepaald. 3. In den historischen groei van
het Nederlandsche volk weegt het lotgeval zwaarder dan de waarneembare grondfac·
toren. 4. de scheuring in Noord en Zuid was het resultaat van wisselvalligheden en
omstandigheden. 5. Eerst in het kader van den Nederlandschen staat heeft het Neder·
landsche volk zijn aard en zijn wezen ontplooid. 6. Het Nederlandsche volk is in al
zijn deelen burgerlijk en vrijheidlievend, burgerlijk echter bezien in zijn vroegere beteekenis. 7. Het mag zieh als nationale deugden toekennen: a. een relatief sterke
waarheidsbehoefte; b. een relatiefhooge mate van ontzag voor het recht van anderen.
8. Her kenmerkt zieh door een relatief geringe vatbaarheid voor illusie en rhetoriek.
9. Het lijdt in relatief geringe mate aan nationale zelfverheerlijking en zelfverheffing.
10. De kracht van het Nederlandsche volk in de wereld ligt in zijn open staan voor
het vreemde, met behoud van eigen aard. 11. Alle Nederlanders van goede wille wenschen orde, rechtsontzag en billijkheid. 12. Allen erkennen en wenschen gezag'.
5. J. Huizinga, ''Nederland's geestesmerk'', in: Gedenkboek van de Maatschappij tot
Nut van 't Algemeen, ter gelegenheid van haar I50-jarig bestaan (r784-r934) (Amsterdam 1934) 1-26; zelfstandig versehenen: Leiden 1935, Leiden 21935 (herzien) en deze
tweede editie herdrukt: Leiden 1946 (V.W. VII, 279-312).
6. Johannes Haller (zie B1·iefwisseling II [722]), Tausend Jahre deutsch1ranzösischer
Beziehungen (Stuttgart/Berlijn 1930).
7. Hub. Cuypers jr, Aug. Cuypers, Critiek der Dietsche beweging (Oisterwijk 1935).

[ 1082]
Johannes Haller (Stuttgart) aan Johan Huizinga*
•

•

24 JUnl 1934
Verehrter Herr Kollege,
Sie werden in den nächsten Tagen ein Buch erhalten, das ich soeben habe
erscheinen lassen, den ersten Band einer auf 3 Bände berechneten Geschichte des Papsttums. 1 Nehmen Sie ihn freundlich auf, und wenn Sie ihn lesen,
denken Sie meiner, wie ich, als ich ihn schrieb, so oft an Sie habe denken
müssen, ob ich wol vor Ihrem Urteil bestehen könne. Denn dass ich auf Ihr
Urteil mehr gebe als auf das irgend einer Lebenden, bitte ich mir zu glauben.
Ihr letzter Brief! enthielt leider manches Trauriges, und auch ich kann
nicht nur Gutes melden. An häuslichem Kummer hat es auch mir nicht gefehlt, dazu gesellte sich recht drückende körperliche Krankheit. Das hat sich
beides gebessert, ich fühle mich persönlich sogar woler als seit langer Zeit,
wenn auch das Alter mich immer wieder mahnt, den Lebensradius kürzer zu
nehmen, als ich - noch immer - wünschte. Das Dritte freilich, worüber Sie
klagten, lastet unverändert und mit immer peinlicherem Druck auch auf mir
und uns allen, die wir glaubten, eine Morgenröte neuer besserer Zeiten zu

26

begrüssen, und nun uns bescheiden müssen, einzusehen, dass vieles, recht
vieles doch ganz anders ist, als wir meinten und hofften. Mit welchen Empfindungen Sie die Entwicklungen unserer Zeit verfolgen, kann ich Ihnen
lebhaft nachfühlen. Auch ich habe täglich damit zu kämpfen, dass wir all
dem entsagen müssen, was uns einst als hoher Ideal unantastbar und unbezweifelt war. Ich sage mir freilich, dass es anders garnicht sein kann, da wir
nicht eine gelegentliche Erschütterung erleben, sondern den Zusammenbruch einer ganzen Bildung, nicht eine Episode, sondern eine Epoche, den
Abschluss einer Kulturperiode. Vielleicht ist das leichter hinzunehmen,
wenn man, wie es mir längst ging, über das völlige Versagen der vorausgehenden, nun endenden Zeit mit allen ihren Hervorbringungen sich keinen
Zweifeln hingegeben hat. Aber schmerzlich und wehmütig bleibt der Abschied doch, auch wenn man sich die Hoffnung nicht rauben lässt, dass das
Neue, das jetzt unter schweren Wehen aus dem Schosse der Zeit geboren
wird, einmal besser sein wird als sein Vorgänger zuletzt war. So klammere
ich mich an den Trost, den Goethe predigt: dass wir das ewige 'Stirb und
W erde' 3 des Menschendaseins glauben müssen, wollen wir nicht trübe Gäste auf der schönen Erde sein. Es ist im Grunde nichts anderes als selbstverleugnendes und selbstvergessenes Aufgehen in der Entwicklung aller Dinge,
Welt und Menschheit, und im gläubigen Sichunterwerfen unter den Willen
des Schicksals.
4
Sehr gefreut hat es mich, dass Sie meinen jungen Neffen in Zürich kennen gelernt haben, wie er mir voll Begeisterung schrieb. Er ist ein hochbegabter, nur bisher noch etwas zu vielseitig interessierter Junge, der erst jetzt
allmählich seinen Weg zu finden scheint. Ich habe ihn sehr gern. Hoffentlich hat er von der Begegnung mit Ihnen recht zu profitieren gewusst.
Mit dem Wunsch, dass die Zeit Ihnen Besseres gebracht haben und weiterhin bringen möge, als Sie leider zuletzt melden konnten, grüsse ich Sie auch von meiner Frau - recht herzlich und bleibe in aufrichtiger Verehrung
Ihr ergebener
Haller

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Johannes Haller, Das Papsttum. Idee und Wirklichkeit. In 3 Bde. I. Die Grundlagen
(Stuttgart 1934); de uitgave zou uiteindelijk vijf delen omvatten.
2. Huizinga aan Johannes Haller, 29 mei 1933 (zie Briefwisseling II [1021]).
3. J.W. von Goethe, Westöstlicher Divan, Buch des Sängers, 'Und solang' du das nicht
hast,/ Dieses: Stirb und Werde!/ Bist du nur ein trüber Gast/ Auf der dunklen Erde'.
4. Niet gei'dentificeerd.

[ 1083 ]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
24 juni [1934]
Beste Han,
Met mijn nog wat stijve vingers, kom ik je hartelijk bedanken voor je brief.
Hij heeft mij zeer ontroerd met een blijde ontroering. Wij zijn nooit geheel

27

zeker over de waarde van ons werk, wij dichters, omdat het wezenlijke ervan
ons wordt ingegeven en buiten de kontrole omgaat van onze redelijke vermogens, al hebben die toch ook weer aan ieder gedieht aandeel. Wanneer nu iemand als jij, die tot zoo scherp kontroleeren in staat is, overtuigd is dat dit
kleine boekje 1 zooveel hooge poezie bevat, dan word ik er stil van, en oneindig dankbaar gestemd, dat ik dit macht bereiken.
Dus nog eens hartelijk dank, dat je je zoo in mijn werk verdiepte, en mij
zoo uitvoerig schreef.
Het gaat ons goed. Vandaag vertrekt Maddie Huvers, de doctoranda in de
letteren, die mij 2 1/2 week met alles hielp, 2 met intelligentie en nooit falende
zachtheid en vriendelijkheid. Ik kon haar ook het werk dikteeren, waaraan ik
bezig ben (een levensbeschrijving van Rosa Luxemburg, geen vie romanceel).3 Zij paste zieh ook bijzonder goed bij ons aan.
Ik kan nu vrij wel alles zelf doen, maar natuurlijk zijn de band en de pols
nog stijf en pijnlijk. Ik merk wel, dat ik maar heel kort achter elkaar moet
schrijven, anders wordt de pols als een plank.
Toch is 't verwonderlijk gauw genezen; 't was gisteren 3 weken.
Wij verwachten dagelijks het doodsbericht van Cateau W orp 4 en hopen
dat zij niet lang meer te lijden heeft.
Hartelijke groeten, ook van Rik,
je Jet
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Henri!!tte Roland Holst, Tusschen tijd en eeuwigheid (Rotterdam 1934).
Op 2 juni bad Henriette Roland Holst bij een val haar pols gebroken; zij was daarna verzorgd door Truida Broos-Nijboer en door Maddie M. Huvers.
3. Henri!!tte Roland Holst, Rosa Luxemburg, haar Zeven en werken (Rotterdam 1935).
4. Cateau Worp-Roland Holst (1857-1934), oudste zuster van Richard Roland Holst,
echtgenote van de neerlandicus J.A. Worp, overleden op 28 oktober 1934.
2.

[ 1084]
Johan Huizinga (Leiden) aan A.W. Byvanck (Leiden) 1*
9 juli 1934
,·

Amice,
Wanneer ge het winterprogram voorbereidt voor de Wetenschappelijke
Voordrachten, denk dan eens aan den Duitschen musicoloog en muziek-ethnograaf Prof. Curt Sachs, 2 voorheen hoogleeraar in Berlijn en directeur van
de instrumentenverzameling, nu slachtoffer der rasvervolging, en in Parijs.
Mij werd gezegd, dat hij lezingen in ons land zeer zou wenschen. Hij moet
een buitengewoon veelzijdige en levendige geest zijn. Ik kan desgewenscht
nadere bijzonderheden omtrent hem verschaffen.
Ik wensch U een aangenamen zomerl
t.t. J. Huizinga
* Origineel: Leiden, UB.
r. A.W. Byvanck (zie Briefwisseling I [382]), voorzitter van de 'Leidsche vereeniging
voor wetenschappelijke voordrachten'.
2. Curt Sachs, zie Briefwisse/ing II [1048].

28

[ 1085]
Johan Huizinga (Leiden) aan Johannes Haller*
10 juli 1934
Verehrter und lieber Herr Kollege,
Ich will mit einer Antwort nicht warten, bis ich den stattlichen Band, der
mich vor einigen Tagen erreichte, gelesen habe. Ich nehme ihn im August
nach dem Orte mit, den Sie kennen, 1 und der seinen oasenhaften Charakter,
auch für mich, immer mehr bewährt. Vorher geht aber eine Reise nach Spanien, die ich nächste Woche antreten werde, um in der Sommer-Universität
in Santander vier Vorlesungen über Geschichtswissenschaft zu halten.
Den meinigen und mir geht es eigentlich recht gut. Inmitten des staunenden Entsetzens, mit dem ich die heutige Welt- und Kulturlage immerfort
betrachten muss, ist es mir immer eine Freude und eine hoffnungsvolle Beruhigung, wenn ich sehe, wie das jüngere Geschlecht, individuell und persönlich, doch nichts von rechter Anlage und Bildungsfähigkeit verloren hat.
Es ist ein Reiz des Alters, den ich nur seit den letzten Jahren kenne, seine
Kinder kräftiger, mutiger, gewandter als sich selbst zu sehen, und mit ihrem
Urteil zu rechnen. Ich meine aber gar nicht bloss den eigenen Nachwuchs,
auch die Schüler, und gelegentlich gemachte Bekanntschaften wie die Ihres
Neffen in Zürich. Welch ein verheissungsvoller junger Mensch! ich habe einen lebhaften Eindruck von ihm behalten. Diese Jugend, die nach uns
kommt wird doch die Welt nicht verderben lassen. Aber die Kräfte des Bösen, in tausend Formen, sind entsetzlich gross, und gerade die Vollkommenheit der technischen Organisation unserer Kultur macht sie so schwer niederzuringen. Wo aber wird das Neue, das auch Sie hoffen, geboren? das
wirklich schöne, wahre, gerechte und erhabene. Man spürt es nicht, man
sieht es noch nicht Kerne und Gemeinden bilden, und fragt sich: muss denn
erst diese ganze Kultur zu grunde gehen, bevor es sich erheben kann?
So bald ich Ihr Buch gelesen habe, schreibe ich Ihnen wieder. Dass Sie auf
mein Urteil so grosses Gewicht legen, rührt mich ganz besonders. Es freut
mich, dass Sie zu einer schöpferischen Leistung wie dieser die vollen Kräfte
haben. Möge der Sommer Ihnen ftir die Fortsetzung der Arbeit wieder neue
zuführen.
Mit herzlichem Danke und Gtuss, auch an Ihre Frau, in aufrichtiger Verehrung,
Ihr ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Koblenz, Bundesarchiv.
1. Toornvliet.

29

[ 1086]
1

Johan Huizinga (Leiden) aan H.M. Allen-Allen (Oxford) *
15 juli 1934
•

Dear Mrs. Allen,
The new volume2 bears a new quality which the former ones lacked, in
being a monument both to your husband and to Erasmus. When I now Iook
up to the stately row of volumes completed it almost seems to me as if the
importance of giving Erasmus is superseded by the importance of giving us
Allen. The one will keep the other living, for many centuries to come. The
world will probably continue to think ofErasmus as the greater man. Those
who were so fortunate to know Allen, if they had to choose between them,
will think of Allen as the higher soul, which means a great deal, for Erasmus
had a right to both of these qualifications.
May the time be given you to achieve the whole work, and may the task
keep up your strength, till you can make Simeon's words your own. 3
With my heartfelt thanks for your precious gift,
Yours sincerely,
J. Huizinga

*

Origineel: Oxford, Bodleian Library.
I. H.M. Allen-Allen, zie Briefwisseling 1 [397].
2. Opus epistolarum Des. Erasmi Roterodami VIII. P.S. Allen en H.M. Allen red.
{Oxford 1934); met levensbeschrijvin.g van P .S. Allen door H. W. Garrod.
3. Lukas 2, 29: 'Nu laat Gij, Heere! Uw dienstknecht gaan in vrede naar Uw woord'.

[ 1087]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Middelburg)*
26 juli 1934 (poststempel)
B.H.
Overal heb ik vruchteloos navraag naar je gedaan tot bij de Holl. a111bassade in Madrid toe, maar 't onderzoek heeft tot niets geleid. Misschien zoo bedacht ik mij in eens, ben je rustig op Torenvliedt in slaap gevallen. Laat dit
kaartje je dan eens wakker maken.
Hart. gegr.

R.
*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD; doorgestuurd naar Leiden.

[ 1088]
Jan de Vries 1 (Leiden) aan Johan Huizinga*
17 augustus 1934
Amice,
Ik ben je zeer dankbaar voor de toezending van je Lettre a M. Julien Benda,2 want daardoor had ik de gelegenheid je uitmuntend betoog te lezen. Het

was stellig een welkome aanleiding voor je, om je denkbeelden uiteen te zet·
ten, al moet ik erkennen, dat je den heer Benda veel eer hebt aangedaan door
met hem de degens te kruisen. Ik vind een dergelijk internationalisme verfoeilijk en zijn voorstel betreffende het Fransch als toekomstige wereldtaal
eenvoudig belachelijk. Op gevaar af va.n antisemiet te schijnen - maar ik
meen, dat dit tegenover jou stellig niet groot zal zijnl - moet mij toch de op·
merking van het hart, dat een dergelijk anationaal gevoel toch wel typisch
Joodsch is en een dergelijke geesteshouding voor de Duitschers werken moet
als een roode lap op een stier!
Behoeft men het bestaan van naties te verdedigen, al geschiedt het dan op
de meesterlijke wijze, waarmede je het begrip der justice royale in het geding
brengt? Is niet de natie als historisch gegeven van zoo ontzaglijke draagwijd·
te, als dit in de laatste eeuwen gebleken is, in zichzelf gerecbtvaardigd genoeg? En behoeft zij dus verdediging tegen her platte rat.ionalisme van Ben·
da?
Veroorloof mij een opmerking naar aanleiding van wat je op blz. 45 zegt.
Daar spreek je van de vredelievendbeid der Skandi.naviscbe volken. Ja> is zij
niet veeleer het bewijs van hun zwakte? Wat zou een strijd dier Lilliputters
in het huldige Europa belachelijk zijnl Maar desondanks zijn er diepe regen·
stellingen, die onder andere omsrandigheden oorlog zouden bereekenen, nu
echter slechts een uitweg vinden in wisseling van nota's eo krantenpolemie·
ken. Wij hebben het pas beleefd met de kwestie van Eirik Raudesland, 3 hoc
fel de volken tegenover elkaar stonden en de toon der krantenartikelen was
in die dagen allesbebalve matsch. Doet Denemarken zoo gewillig afsta.nd van
IJsland, 4 omdat het zoo vredelievend is geworden, of moet het zicl1, zij het
ook met bloedend hart, in het onvermijdelijke schikken? Het agressieve na·
tionalisme, dat wij beleven, dunkt mij een ernstige waarschuwing, dat men
niet ongestraft de nationale krachten kan ondergraven. Had de 19de eeuw
niet zoo hartstochtelijk het internationalisme beleden, misschien stond de
wereld er nu beter voor. Intusschen, neem deze opmerkingen voor wat ze bedoelen te zijn, een bewijs, met hoeveel belangstelling ik je opstel gelezen
heb.
Met hartelijke groeten
t.t. J. de Vries

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Jan P.M.L. de Vries, zie Briefwisseling II [777).
2. J. Huizinga, ''Lettre ä M. Julien Benda'', in: Troisien,e volume de correspondance
(sur /'esprit, /'ethique et la guerre) de /'Institut international de Cooplration intc/lectuelle
de la Societe des Nations (Parijs 1934) 27-51 (V. W. VII, 269-278). Julien Benda (1867·
1956), Frans schrijver en filosoof, keerde zieh tegen anti-rationalistische stromingen
in zijn tijd en pleitte voor een internationaal samengaan met het Frans als voertaal.
Evenals Huizinga was hij lid van de 'Commission Internationale de Coop~ration In·
tellectuelle' (C.I.C.I.), een Volkenbondscommissie waarvan de ledcn op pcrsoonlijke
titel en niet als vertegenwoordigers van hun land werden benoemd. Uit deze commissie kwam het 'Institut International de Coop~ration Intellectuelle' (I.I.C.I.) voort,
eveneens een Volkenbondsorganisatie, die als voorloper van de UNESCO ka.n wor·
den beschouwd.
3. Erik Raudesland: Groenland, waar in 981 de Noor Erik de Rode landde. In 1931

31

en 1932 betwistte Noorwegen na steenkoolvondsten de Deense soevereiniteit over
twee gebieden aan de oostkust van Groenland, maar werd door het Haagse Hof van
Internationale Justitie op 5 april 1933 in het ongelijk gesteld.
4. IJ sland, Deens sedert 1814, was sedert 1918 nog slechts in personele unie met Denemarken verbonden en zou tijdens de Tweede Wereldoorlog onafhankelijk worden.

[ 1089]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
19 augustus 1934

•

Beste Han.
Morgen gaan Jet en ik weer terug naar de Buissche Heide. De toestand
van Ina is heel bevredigend, zij is Woensdag jl geopereerd, 1 een zware operatie, maar alles gaat boven verwachting goed er is ook absoluut niets verontrustend gevonden, 't heeft dus zuiver een gynacologisch karakter. Zij is
heel zwak nog, 't is natuurlijk vreemd en naar, iemand die anders zoo gezond is zoo neergeveld te zien, maar zij zelf zegt, 't is net of ik een erge
maag-darmcatarrh heb gehad. Wij zijn om haar een week naar hier gekomen, maar zooals alles zieh laat aanzien, is er geen reden om langer te blijven. Of J opie de Stoppelaar nog geopereerd zal moeten worden is nog niet
vast uitgemaakt, in ieder geval zou die operatie veel eenvoudiger zijn en
lichter.
't Is erg prettig dat je reis zoo goed verloopen is al ging iemand met Kees' 2
spullen op den loop. Ik wist niet dat jullie ook nog naar Marokko zijn geweest. Hemeltje wat heb jij de laatste jaren veel gereisd, ik voel mij als een
Koog-aan-Zaaner beurtschipper in vergelijk tot je globe trotting.
Wij hopen tot eind Septr te blijven ik zou 't de goede en oude traditie met
voeten treden vinden, wanneer je er dit jaar niet zoudt komen. Dat mag niet.
Hartelijk gegroet van ans
t. t. R.
Met mijn zuster Worp gaat 't siecht, zij - en ook wij voor haar - snakken
naar het einde. Mijn zuster Burgers 3 gaat vooruit.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. In een (niet opgenomen) brief van 9 augustus deelde Richard Roland Holst mee
dat Ina Santhagens en J ohanna de Stoppelaar beiden een gynaecologische operatie
moesten ondergaan, reden waarom hij en Henriette Roland Holst naar Bloemendaal
terugkeerden.
2. C.A. de Meijere (zie Briefwisseling II [993]), aanstaande echtgenoot van Retha
Huizinga.
3. Sabine Burgers-Roland Holst (1859-1944), tweede zuster van Richard Roland
Holst.

[ 1090]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
22 augustus [1934]
Beste Han,
Zeer bedankt voor de overdruk van je brief aan Julien Benda. Ik heb die direkt, met groote belangstelling en veel instemming gelezen, en ik bewonder
je, dat je in zulk sierlijk fransch dien heer Benda, die zeker uitstekende intenties heeft, maar blijkbaar nogal eenige enormiteiten gezegd heeft, met vaderlijke zachtzinnigheid tot meer redelijke inzichten zoekt terug te brengen.
Ben grappig idee, nu maar meteen de vaderlanden heelemaal te willen afschaffen, en weinig fransch-van-geest om zoo door te draven.
Wij vinden het jammer, dat je dit najaar niet op de B. Hei zult komen. Je
bent zoo'n trouwe komparant, en ik had mij verheugd op je verhalen over
Spanje. - De zomer wordt voor ons beheerscht door de eindelooze agitaties
over zieke familieleden en vriendinnen. Gelukkig blijven de berichten van
Ina goed, ''maar'', zegt de chirurg heel kalm, ''als er geen trombose komt, zal
mevrouw, enz.'' Het blijft dus agitatie, tot zij weer op de been is.
Het is mij een raadsel hoe Rik toch zoo veel en zoo goed heeft kunnen werken, gelukkig maar dat hij het kan.
Onze hartelijke groeten, ook aan je kinderen
Jet ·

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 1091]
· Johan Huizinga (Middelburg) aan Gerard Knuvelder 1*
31 augustus 1934
Weledelgeb. Heer,
Met belangstelling heb ik Uw studie gelezen, die zoo doorloopend met
mijn werk rekening houdt. 2 Overtuigd hebt U mij niet. Alles wat U van blz.
48 af3 over den mythus zegt, versterkt mijn opvatting, dat wij in hetgeen
men daarmee tegenwoordig, op voetspoor van Duitsche spraakgewoonten,
bedoelt, inderdaad te doen hebben met een door en door vervalscht, dikwijls
bewust vervalscht product van cultuurverwildering, dat bij de goe gemeente, die men er mee winnen wil, wel degelijk voor historie tracht door te gaan.
Bij Uw daaraan voorafgaande opmerkingen heb ik nog enkele kantteeke•
n1ngen.
blz. 34-2. 'De Gids' is nooit mijn tijdschrift geweest in den zin, dat alles
wat er in kwam, mijn meeningen vertegenwoordigde. 4 Ook had ik eind 1932
de redactie reeds verlaten.
blz. 34. De rol der wetenschap in onze cultuur wordt door U ten zeerste
onderschat. Ook de meest onontwikkelde leeft heden ten dage geestelijk en
lichamelijk in en uit wetenschap. Ik noemde haar niet ''de wetensvorm'',
maar ''de intellectueele wetensvorm'' van onzen tijd. 5

33

blz. 36. De historische zekerheid is naar mijn meening zelden of nooit absolute, laat ons liever zeggen, mathematische zekerheid. Haar karakter is dat
van evidentie. 6
7
blz. 36. Heb ik zelf het woord ''geschokt'' gebruikt? Ik herinner mij het
niet. Die geheele voorstelling, alsof ik plotseling zou hebben ingezien: zoo is
het toch eigenlijk niet, is een verzinse! van Menno ter Braak. Voor mijn eigen bewustzijn is mijn geestelijke ontwikkeling van het begin der eeuw en
nog eerder afvolkomen geleidelijk en zonder principieele ommekeer.
blz. 39. De geschiedenis als ''middel'' te beschouwen schijnt mij een ge8
zichtspunt van zeer bedenkelijke consequentie. De ''onvruchtbare vakman''
staat veel nader tot den philosoof, den dichteren den mysticus dan Uw mythensmeder, die eigenlijk mank gaat aan overschatting van eigen cultuur en
inzicht en belangrijkheid.
U ziet, de lectuur van Uw interessant boekje werpt allerlei nieuwe geschilpunten op. Ik dank U voor de toezending.
Hoogachtend
· Uw dw. J. Huizinga
9
P.S. Hiernevens mijn jongste publicatie als uv-c{6oatc;

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Gerardus P.M. Knuvelder (1902-1982), literatuurhistoricus en publicist, leraar
Nederlands 1923-1952 eo directeur van het St. Joriscollege te Eindhoven; medewerker van het katholieke culturele maandblad Roeping 1922-1944.
2. Gerard Knuvelder, Historie en mythe (z.pl.z.j.), 'niet in de handel', waarin de
schrijver polemiseert tegen Huizinga's Cultuurhistorische verkenningen.
3. 'Tweede hoofdstuk: het goed recht der mythe. Diversiteit van historie eo mythe'.
4. Gerard Knuvelder, Historie en mythe, 34, n. 2: 'in Huizinga's tijdschrift - De
Gids, Julie 1933'.
5. Gerard Knuvelder, Historie en mythe, 34: 'Neen, neen! is de lezer naar aanleiding
van de laatste stelling geneigd te roepen: niet van de moderne beschaving is de kritiese wetenschap de wetensvorm, rnaar van een zeer kleine, zeer geschoolde groep der
intellectuele upper ten, van de wetenschapslieden, al begeeft ook sommiger kritiese
zin zieh op het ogenblik dat zij met hun onwelgevallige verschijnselen in aanraking
komen'.
6. Gerard Knuvelder, Historie en mythe, 36; 'gij belijdt - als ik - dat onze mogelikheid tot historiese zekerheid vrij gering is'.
7. Gerard Knuvelder, Historie en mythe, 36: 'gij waart geschokt toen gij de relativiteit uwer historiese waarde moest constateren, rnoest constateren dat gij rnythologie
bedreeft, al kleeddet gij uw snood verraad aan onze krities-wetenschappelike geest in
de fraaie kleedij uwer sierlike termen die ik zozeer bewonder'.
8. Gerard Knuvelder, Historie en mythe, 39; 'Voor wie het onderzoek naar het verleden, met zeker resultaat nog wel, uitsluitend doel is, kan eigenlik alleen het materiaalonde~oek in aanmerking komen. Maar wie de geschiedenis als middel beschouwt, en
dus niet als de onvruchtbare vakman tegenover het verleden staat, voor hem is dit stadium als vanzelfsprekend gegeven, te overschrijden'.
9. 'antidosis' of'tegengift'; bedoeld is: J. Huizinga, ''Lettre ä M. Julien Benda''.

34

[ 1092]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
31 augustus 1934
Lieber und verehrter Herr Professor,
Ihre Lettre a M. J. Benda bescherte mir eine exquisite Stunde der Ruhe
und Klarheit mitten in dem Umzug aus dem alten Haus, das meine Eltern
50 Jahre bewohnten. Meinen herzlichen Dank. An meiner völligen Zustimmung werden Sie kaum zweifeln, nachdem ich Michelet soviel Zeit gewidmet habe. 1 Sein Programm ist Ihren Gedanken sicher verwandt gewesen.
Übrigens habe ich mich in den letzten Tagen ausgiebig mit Ihnen unter2
halten dürfen, indem ich den Johannes von Salisbury übersetzte, den ich
während des Semesters liegen lassen musste. Im Augenblick ist das Manuskript beim Kopisten. In einigen Tagen geht es an Herrn Dr. Steiner von
der Corona, 3 der dann entscheiden wird, ob er den Johannes v. S. wählt oder
das ''Natur- u Geschichtsbild im XVIII. Jh.'' 4 Nach der Unterhaltung mit
ihm berichte ich Ihnen und schicke Ihnen auch das Manuskript meiner
Übersetzung wenn ich darf.
Schönsten Dank für die Karte aus Madrid! 5 Mein Semester in Basel ist gut
verlaufen. Neun Zuhörer, was für den Anfang viel ist. Im Winter soll ich
XVI. Jahrhundert lesen, allgemein europäisch. Wir sind in der grössten Ver6
legenheit mit der Besetzung der beiden freien Professuren (Nach Dürr ist
auch Bächtold7 gestorben). Ich selbst komme kaum in Betracht und f"ühle
mich auch noch zu grün, zu wenig vorbereitet und im Grunde überhaupt
nicht zum Ordinarius berufen. Nun steht zu fürchten, dass irgendeine georgianische Grandeloquenz nun das Basler Katheder besteigen wird, was uns
schon aus schweizerischen Gründen keine frohe Aussicht bedeutet. Es
könnte z. B. Kantorowicz8 sein. Die Georgianer haben in Basel einen merkwürdig guten Boden, via Altphilologie und Nietzsche. Nun beende ich den im alten Haus begonnen Brief im neuen. Gestern sah
ich Dr. Steiner von der Corona, gab ihm das Ms. zur Ansicht. Er hat eine
Vorliebe für Ihr ''Natur- und Historiebild'' ... , wird sich aber erst nach Lektüre des deutschen Johannes v. S. entscheiden, worauf ich Ihnen wieder berichten und das Ms. schicken werde. Sollte die Corona den J. v. S. ablehnen,
so wird es sicher anderswo unterkommen.
Mit den herzlichsten Wünschen für ein genussreiches und ruhiges Ferienende, das Sie wohl nach den Anstrengungen des Jahres in dem stillen
Toornvliedt verleben, bleibe ich stets
Ihr Werner Kaegi
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Verg. Werner Kaegi, Michelet und Deutschland (Bazel 1936).
2. J. Huizinga, ''Ein prägotischer Geist: Johannes von Salisbury'', in: idem, Parerga.
Werner Kaegi red. (Bazel 1945) 33-61.
3. Corona. Zweimonatsschrift. Hrsg. von Martin Bodmer und Herbert Steiner (München 1930-1943); Herbert Steiner (1892-1966), Duits letterkundige.
4. J. Huizinga, ''Naturbild und Geschichtsbild im 18. Jahrhundert", Corona 5 (1935)
536-562; ook in: idem, Parerga. Werner Kaegi red. (Bazel 1945) 147-174.

35

5. Niet teruggevonden.
.
.
.
6. Emil Dürr (1883-1934), hoogleraar middeleeuwse en n1euwe gesch1eden1s te Bazel,
met bijzondere aandacht voor de Zwitserse geschiedenis, 1918-1934.
7. Hermann Bächtold (1882-1934), hoogleraar middeleeuwse en nieuwe geschiedenis
te Bazel 1916-1934.
8. Ernst H. Kantorowicz (1895-1963), Duits historicus uit de kring rond Stefan George, hoogleraar middeleeuwse en nieuwe geschiedenis te Fra~kfurt 1930-1934, emigreerde in 1938 via Oxford naar de Verenigde Staten, waar h1J doceerde te Berkeley
sedert 1939 en Princeton sedert 1951.

[ 1093]
.
Walther Köhler (Heidelberg) aan Johan Huizinga*
3 september 1934
•

Sehr verehrter Herr Kollege!
Bei der Rückkehr von einer Studienreise fand ich Ihre freundliche Zusendung vor, 1 Ich habe sie sofort gelesen und mich an ihrem Inhalte sehr
erfreut. Ganz abgesehen von der Schönheit und Eleganz, mit der Sie die
mir um dieser Formenschönheit besonders werte französische Sprache
handhaben, stimme ich dem Inhalte freudig zu. So geht es nicht, wie Herr
Benda es will. Ich bin ganz Ihrer Meinung, dass die internationalen Beziehungen und der internationale wissenschaftliche Austausch, an dem ich
unbedingt festhalte, das Nationale nicht ganz aufsaugen können und auch
nicht dürfen. Es gilt auch hier die rechte Balance zu finden. Aber balancieren ist schwer und erfordert einen ungeheuer feinen Sinn für Takt, der
den Meisten fehlt. Meine Lebensphilosophie kommt immer mehr auf ein
••
Balancieren heraus, und ich glaube mich da in Ubereinstimmung mit Ihnen zu befmden. Auf andere Weise ist es m.E. unmöglich, den verschiedenartigsten Anforderungen des Lebens gerecht zu werden. Der grosse
''Duce'' auf diesem Gebiete war und ist der von Ihnen und mir in gleicher
Weise verehrte Erasmus von Rotterdam. Aber das hat dann auch wieder
seine Schwächen: der Balancierer wirft das Rad der Geschichte nicht herum, sondern nur der Einseitige. Darin liegt für mich eine der tiefsten Tragiken der Geschichte.
Gerne würde ich mit Ihnen wieder einmal mündlich diese Probleme be·
sprechen. Leider hat sich mein Plan, Pfingsten dieses Jahres nach Holland
zu kommen, zerschlagen, da Professor Kühler, 2 den ich sprechen musste, erkrankt und verreist war, aber ich hoffe auf nächstes Jahr. Vor kurzem war
Professor Bruno Becker 3 aus Amsterdam bei uns und erzählte von Ihnen.
Frau Professor Eekhof4 berichtete uns von Ihrer Reise nach Spanien. Mir
liegt gerade in der Gegenwart sehr daran, den internationalen Charakter der
Wissenschaft zu wahren, und ich bin darum ganz besonders dankbar, mit
Ihnen in Verbindung bleiben zu können.
Meine Frau, meine Tochter und ich grüssen Sie auf's herzlichste.
Ihr ergebener
W. Köhler

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
J. Huizinga, ''Lettre il M. Julien Benda''.
2. Wilhelmus Johannes Kühler (1874-1946), doopsgezind predikant 1897-1912, hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam in de geschiedenis van het Christendom na
Karel de Grate 1912-1946 en tegelijkertijd hoogleraar aan het Doopsgezind Semina·
•
r1um.
3. Bruno Becker (1885-1968), historicus van Russische afkomst, bijzonder hoogleraar
Oosteuropese cultuurgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam 1929-1945,
hoogleraar Russisch 1945-1955.
4. Gezina Eekhof-Bos (1883-1955), weduwe van Albert Eekhof.
1.

[ 1094]
Emil Lucka 1 (Brussel) aan Johan Huizinga (Leiden)*
5 september 1934

Hoch verehrter Herr Professor!
Die kleine Schrift,2 die Sie so gütig waren, mir zuzusenden, ist mit einiger
Verspätung zu mir gekommen. Ich bin Ihnen von Herzen dankbar dafür,
nicht nur für die Gabe sondern noch mehr für Ihre Stellung und Ihr gewichtiges Wort. Sie haben nach meinem Bedenken das Problem von der rechten
Seite gesehen und angefasst, und gegen den unfruchtbaren Intellektualismus das wirklich Lebendige, das nun einmal zeugend ist, betont. Man kann
nicht klarer und einfacher die Wahrheit verkunden und ich werde viel Gewinn von Ihren Gedanken haben. Dank! Wie gut ist der Gegensatz von Nationalismus und Nationalität!
In Verehrung
Ihr ganz ergebener
Emil Lucka

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Emil Lucka (Lucca) (1877-1941), Oostenrijks schrijver van o.a. biografieen van zijn

jeugdvriend Otto Weininger, Dostojevski en Michelangelo.
2. J. Huizinga, ''Lettre il M. Julien Benda''.

[ 1095]
Jan Kalf 1 ('s-Gravenhage) aan Johan Huizinga*
7 september 1934

Amice,
De oproeping voor de Akademie herinnert mij eraan, dat ik je nog niet
dankte voor je open brief aan Julien Benda, dien ik toch met zoo veel instemming en zoo groote bewondering heb gelezen. Het programma voor een
boek - en wat 'n rijp en wijs boek - in z66 weinig blaadjes, en z66 eloquent
gezegd. Ik heb mij afgevraagd of ikzelf, als monumentenmaniaque misschien
over de grens van het redelijk ''nationalisme'' sta. Maar ik bevind - bewijs
voor je standpunt - dat de grondige kennis van de eigenlandsche dingen, mij
opener heeft gemaakt, warmer en warmer in bewondering voor de kunst van

37

andere landen. Wat je van de taal zegt kan ik ook zoo geheel meevoelen en
beamen. Zoo zou ik wel kunnen doorpraten. Maar of ik aan de zeven hoofdzonden de moderne psychologie zou geven? 2 Misschien als jij ze interpreteert, maar niet volgens den Roomschen catechismus!
Nogeens: dank!
en hartelijke groeten van
t.t. Jan Kalf

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Jan Kalf, zie Briefwisseling I {5].
2. Verg. J. Huizinga, ''Lettre ä M. Julien Benda'', 30: 'la seule categorie des sept peches capitaux, comme directive de la vie et du jugement, vaut taute la psychologie
moderne' (V.W. VII, 270).

[ 1096]
Johannes Haller (Stuttgart) aan Johan Huizinga*
9 september 1934
Lieber und verehrter Herr Kollege,
Ihr schöner Brief vom 24. August 1 hat mir eine Freude gemacht, wie kein
anderer. Von einem Historiker wie Sie so sehr verstanden und anerkannt zu
werden, macht mich stolz, und ich lege Ihren Brief zu meinen Ehrenurkunden. Ja, Ihr Beifall ist mir von um so grösserem Wert, weil ich erwarten
muss, von denen, die sich ftir Vertreter der ''Fachwissenschaft'' halten, abgelehnt zu werden. Das würde mich nicht wundern. Dass eine so wolverteidigte Festung auf den ersten Angriff hin kapituliere, kann niemand erwarten, und ein Angriff gegen die Art der Geschichtsschreibung, die bei uns ftir
zünftig gilt, ist mein Buch. Nicht nur, dass ich in vielen Einzelheiten dem
herkömmlichen Urteil widerspreche - das würde man mir verzeihen; auch
nicht, dass ich gewagt habe, einen Gedanken, auf den andere nicht gekommen sind, zum Grundton der Darstellung zu machen - auch das ginge vielleicht noch an. Aber meine ganze Art der Fragestellung, ja, ich möchte sagen, meine historiographische Konfession steht ausserhalb der Zunft, ich
bin also ein Ketzer im vollen Sinn des Wortes, und einen solchen muss die
Zunft verurteilen und, wenn sie kann, vernichten. Dass sie es versuchen
wird, darauf bin und war ich, wie schon gesagt, von Anfang an gefasst. Wie
viel es unter solchen Umständen bedeutet, von einem Fachgenossen Ihres
Gewichts anerkannt zu sein, werden Sie sich kaum vorstellen können. Hier
handelt es sich ja nicht darum, ob man in Einzelfragen wie ''Petrus in Rom''
oder der karolingischen Schenkung Recht hat, sondern um das, was man als
Geschichtschreiber will und erstrebt. Ist eine Darstellung als Ganzes etwas
wert, wirkt sie für sich selbst überzeugend, anschaulich, wahr, so mögen Irrtümer ihr nachgewiesen werden, sie wird doch ihren Nutzen haben. Und
wenn ein Richter wie Sie meinem Buch dieses Placet erteilt, fühle ich mich
gerechtfertigt. Im Stillen hatte ich wol darauf gehoffi:, weil ich bei allem, was
Sie geschrieben, stets das Gefühl einer verwandten Tonart hatte und habe.

Dass Sie aber es so nachdrücklich und warm aussprechen, erfreut und stärkt
mich im Innersten.
[... ]2
Starken Eindruck macht mir Ihre Ablehnung des ''Heroismus als Prinzip''. Sie kommt mir so überraschend, dass ich Zeit brauche, mich mit ihr
auseinanderzusetzen. Vielleicht tue ich es einmal in einem Aufsatz. Zu einem andern Aufsatz hätten Sie mich beinahe veranlasst durch das, was Sie
zum Schutz der ''Sondernationalitäten'' geschrieben haben. Für diese Zusendung bin ich Ihnen besonders dankbar. Ich war fast entschlossen, einige
Bemerkungen, zu denen Sie mich angeregt hatten, zu einem Aufsatz auszuarbeiten. Da hat mir aber ein Bekannter, dem ich den Ihren zu lesen gab,
diesen entführt, und bis ich ihn zurückerobere, wird Zeit vergangen und der
Stimulus verflogen sein. In vielem stimme ich Ihnen zu, möchte aber zwei
Dinge zu bedenken geben. Die Schattenseiten - ''puerilite, orgueil, mensonge'', wenn ich mich recht erinnere3 - sind doch keine Eigentümlichkeit des
Nationalismus. Sie haften jeder Ideenbewegung an, sobald sie die Massen
ergreift. Ich finde sie bei 1789, bei der englischen Revolution, auch bei der
Reformation und den Anfangen der Kirche, nicht zu vergessen die Kreuzzü••
ge. Uber den Wert der Bewegung ist also mit der Verurteilung ihrer Begleit·
erscheinungen nichts gesagt. Dann aber: als Historiker fühle ich mich gedrungen, den Nationalismus vor allem zu erklären. Mir erscheint er als die
Folge davon, dass der Staat eine Sache der Massen wird. Eine Oberschicht
kann international und weltbürgerlich sein, die Menge muss national sein,
weil sie nur die eigene Sprache kennt. Darum führte die ''Freiheit'' von 1789
zum Nationalismus, weil sie dazu zwang, die Massen durch Wort und Rede
zu leiten. Schliesslich erscheint mir die Gerechtigkeit zu fordern, dass man
nicht vergesse, welches Volk den Nationalismus ''erfunden'' hat, nämlich
die Franzosen, die mit ihm auch heute noch alle andern übertreffen. Beweis
dessen Ihr Gegner, der in aller Naivetät verlangt, sämtliche Völker Europas
sollten auf ihre Nationalität verzichten zu Gunsten Frankreichs. Denn darauf läuft doch sein Vorschlag hinaus, das Französische zur einzigen Kultursprache zu erklären.
Um Ihre spanische Reise beneide ich Sie. Mir fehlen allerdings in meinem Erinnerungsbuch noch wichtigere Länder, vor allem England. Aber
das Land Karls V en Philipps II müsste ich eigentlich auch kennen. Dafür
ist es nun leider zu spät. Dagegen hege ich in einem heimlichen Winkel
meines Herzens die Hoffnung, die Niederlande noch einmal wiederzusehen. Vielleicht bietet sich dazu im Spätherbst eine Gelegenheit. Da soll ich
beim Jubiläum eines Geschichtsvereins in Münster einen Vortrag halten, 4
und Münster liegt an der Grenze der Niederlande. Aber freilich - wer
kann sagen, wer wagt nur zu vermuten, wie es dann aussehen, ob man
noch leben und ob das Überschreiten einer Grenze noch möglich sein
wird!
So leben Sie denn wol und lassen Sie sich nochmals herzlich danken für
das gütige Verständnis und die freundliche Anerkennung, die Sie mir entgegenbringen.
39

Stets in aufrichtiger Verehrung ergeben
der Ihre
Haller

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Niet teruggevonden.
2. Bijzonderheden betreffende Johannes Haller, Das Papsttum.
3. Verg. J. Huizinga, ''Lettre ä M. Julien Benda'', 31: 'La civilisation moderne est
remplie par trois faiblesses eternelles de l'ame humaine, que je veux nommer: puerilite, superstition et insincerite' 0/.W. VII, 271).
4. Zie Johannes Haller aan Huizinga, ro februari 1935, n. r.

[ 1097]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga*
17 september 1934
Beste Han.
Nu zit je al weer een heel tijdje in Leiden en deze prachtige indian summer gaat toch een beetje je professoraal neusje voorbij. 't Is wel prachtig
hier, maar de droogte, de angst voor branden ook de angst dat de watervoorraad ons zal begeven, maakt 't toch een beetje penibel.
Wij hopen r Oct. weer in Bloemendaal terug te zijn, misschien gaan wij
nog voor twee dagen als slot van onze werkperiode hier, naar Brugge, vooral
ook om 't Gezellehuis te zien. Met Ina gaat 't heel goed, zij en Jopie de Stoppelaar zijn nu aan 't nakuren in Apeldoorn, zij zijn wel allebei heel erg zwak,
maar dat zal wel spoedig bijkomen. Ina heeft van de zware operatie werkelijk
een minimum last gehad.
Hoe is 't met alle kinderen en kleinkinderen, schrijf je dat ook eens. Ik
hoop dat je toch een pietsje gewetenswroeging hebt over je niet komen hier.
Ik wilde je nog iets vragen. Portretten voor de Senaatskamer van aftredende professoren, worden die door de de universiteit bekostigd, of is 't een geschenk van den scheidenden prof aan de universiteit. Ofhoe zit 't? Moeten 't
altijd geschilderde portretten zijn?
Je gaat zeker Zaterdag naar 't Huldigingsdiner van Karel Thym, 1 f 12 per
couvert maar vergeet niet met aperitif. 't Is wel een droevig slot van je leven
om in Carlton te eindigen ... met een aperitif.
Hartelijk gegr. ook door Jet
Rik

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag op 22 september 1934 werd Lodewijk van Deyssel gehuldigd, o.a. met een diner in hotel Carlton te Amsterdam.

[ 1098]
Pieter Geyl (Londen) aan Johan Huizinga*
22 september 1934
Waarde Collega,
Ik moet u nog dank zeggen voor de toezending van uw brief aan Benda. Ik
heb hem hoofdzakelijk met warme instemming gelezen, maar nu ik er Benda's Trahison des clercs 1 eens bij gehaald heb, voel ik toch dat ik van hem te
ver sta dan dat ik hem op uw toon zou hebben kunnen toespreken. Uw reserve zou de mijne moeten zijn, maar ik zou ze met zooveel nadruk maken, dat
ze de sympathie zou overstemmen.
De volstrekte ontkenning van de nationale structuur van ons cultuurleven
is niet noodig om tot een verwerping van de vergoddelijking der natie te komen. Ik verfoei met u de gedachte dat nationalisme de hoogste waarden zou
vertegenwoordigen, dat recht e11 waarheid ondergeschikt zouden zijn aan het
belang van een groep. Maar als men tracht weg te cijferen zooals Benda doet,
dat de mensch zijn geestelijk leven niet anders dan in zekere vormen leiden
kan, waarvan de nationale verbizondering een van de meest onontkoombare
is, en bij normale aanvaarding een van de sterkst steunende, dan komt men
tot zulke absurditeiten als de raad aan anderen om het Fransch (toevallig
Benda's eigen taal!) voor cultureele doeleinden te gebruiken. (Een absurditeit mij hier heel wel bekend, alleen vindt men het hier vanzelfsprekend dat
iedereen Engelsch zou schrijven ... )
Benda's beschouwingswijze treft mij als in de grond onhistorisch. Hij wil
van de gesehiedenis af, zij heeft voor hem geen beteekenis; een standpunt!
ofschoon niet het uwe noch het mijne. Maar om van de geschiedenis afte komen, springt hij toch wel willekeurig met haar om. Er zijn in onze tijd zekere exeessen, zekere enormiteiten, die hem van andere eeuwen onderscheiden. Voorzoover ik zien kan, spruiten ze vrijwel alle voort uit de technische
uitvindingen die de massa in een zooveel nauwer relatie tot de staat gebracht
hebben; Benda geeft dat heel aardig aan. Maar als hij bewijzen wil dat het
heele eomplex van gevoelens en opvattingen dat het moderne nationalisme
samenstelt een moderne uitvinding is, van de realistische philosophen die
ons allen in her verderf geleid zouden hebben, dan maakt hij er roch maar
wat van.
Te beweren dat het Frankrijk v. d. Rev. en v. h. Keizerrijk zieh nooit tegen de andere volken uit naam van zijn taal en letterkunde verheven hebben
zou, is veel en veel te absoluut gesproken. De Franschen voelden zieh terdege de dragers van een hoogere beschaving. De anderen moesten zieh tegen
hun nivelleerende expansie verzetten door zieh aan wat hun eigen was vast
te klemmen. Hoe kan men dat alles wegredeneeren? Dat Lod. XIV in de Elzas het Duitsch met rust liet, is juist; maar in Duinkerken, Kassel, Ieperen
bande hij het Nederl. aanstonds gestrengelijk uit de rechtszaal (dat had Ben2
da ook in Brunot, die hij aanhaalt, kunnen vinden). Dat de Franschen v. d.
17e en r8e eeuw bij hun veroveringen zieh niet van historische pretenties of
tendenties bewust waren, is er wel zoo naast als iets maar zijn kan. De eer41

bied voor het precedent ofvoor de wijsheid ende rechten der voorvaderen
dagteekent werkelijk niet van gisteren (Blz. 31, 32, 33 v.d. Trahison des clercs).
De philosophische erkenning van de historische beschouwingswijze is,
dunkt mij, een groote winst v. h. denken der late 18e en vroege 19e eeuw. Dat
eenvoudig te willen wegwerpen vind ik een roekeloos bedrijf, daarin ligt het
remedie voor de nooden van onze eeuw zeker niet. Daarom kan ik Benda,
hoeveel treffend rake dingen hij ook zegt, niet zoo waardeeren.
Vergeef mij deze lange brief, zie er een bewijs in van de belangstelling
waarmee ik de uwe aan Benda gelezen heb, en geloofmij
steeds gaarne,
Uw P. Geyl

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Julien Benda, La trahison des clercs (Parijs 1927).
2. Ferdinand Bmnot (1860-1938), Frans taalkundige; Histoire de la langue franfaise
des origines 1900 (10 dln. Parijs 1901-1943).

a

[ 1099]
Johan Huizinga (Leiden) aan H.A. Höweler 1*
I oktober 1934
Zeer Geachte Heer Höweler,
Dank voor Uw bericht. Ik heb er niets tegen, dat het stuk in de geheele
pers verschijnt. 2 Alleen wil ik het te voren aan den heer Marchant 3 sturen,
met wien ik in Juli een (door hem begonnen) gemoedelijk onderhoud over de
kwestie had. Vandaar mijn verzoek om twee exemplaren tijdig vooruit te
ontvangen.
Hebt U mijn briefbij de lezing op zijn juistheid beproefd? Ik weet niet zeker ofmijn term ''ministerieele beschikking'' 4 de juiste was; ook zou ik mij in
de regels der spelling-Marchant vergist kunnen hebben.
W ees zoo goed, op een en an der nog eens te letten en zoo noodig mij te
verwittigen.
In afwachting van het getikte exemplaar,
Hoogachtend
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, VU, HDC.
1. Hendrik Arnold Höweler (1899-1976), neerlandicus, werkzaam in het middelbaar
onderwijs, sedert 1933 conrector en sedert 1935 rector van het Gereformeerd Gymnasium te Amsterdam; secretaris van het 'Comite voor eenheid in de schrijfwijze van 't
Nederlandsch' 1933-1934, dat in maart 1934 aan de Nederlandse en Belgische regering een 'Compromisvoorstel inzake de regeling der schrijfwijze van het Nederlandsch' aanbood, De Nederlandse regering besloot echter tot een ingrijpender herziening, die bekend kwam te staan als de spelling-Marchant. In de volgende jaren
bleef een 'Nationale vereeniging voor orde en eenheid in de schrijftaal', met Höweler
als secretaris, zieh tegen deze regeling verzetten.
2. J. Huizinga, ''Open briefaan den heer H.A. Höweler te Hilversum'', NRC en De
Telegraaf, 19 oktober 1934 (V.W. VIII, 546-548).

42

3. Hendrik Pieter Marchant (1869-1956), politicus, mede-oprichter van de Vrijzinnig
Democratische Bond, voerde als minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen 1933-1935 een vereenvoudigde spelling door, die naar hem genoemd werd.
4. J. Huizinga, ''Open brief aan den heer H.A. Höweler'': 'Gaan ministerraad en
groote dagbladen 6m, dan zal het pleit ten gunste van de ministerieele beschikking
beslecht zijn' (V.W. VIII, 547).

[ 1100]
Johan Huizinga (Leiden) aan J. Ortega y Gasset 1*
9 oktober 1934
Querido sefior:
He leido la prueba 2 y la he reexpedido al mismo dia. Le agradezco muchisimo la amabilidad de revisar todo el texto con tanto esmero. Veo muy claro
que todas sus correcciones son una gran mejoria. Si le parece util introducir
mas alteraciones le dejo a V d y le quedare agradecido.
Reciba sefior la expresi6n de mi cordialidad,
J. Huizinga
* Origineel: Madrid, Fundacion Ortega y Gasset.
[Vertaling uit het Spaans:]
Geachte heer,
Ik heb de drukproef gelezen en heb hem dezelfde dag teruggezonden. Ik dank U
zeer dat U zo vriendelijk was de gehele tekst met zoveel zorg te herzien. Het is mij
duidelijk dat al Uw correcties een grote verbetering zijn. Als het U nuttig schijnt
meer wijzigingen aan te brengen, ga dan gerust Uw gang, ik zal U er dankbaar voor
••

ZlJil.

Met de meeste hoogachting,
J. Huizinga
1. Jose Ortega y Gasset (1883-1955), Spaans cultuurfilosoof; La rebelion de las masas
(Madrid 1930).
2. De Spaanse vertaling van J. Huizinga, ''Lettre il M. Julien Benda'', Tierra Firme I
(1935) 55-69.

[ 1101]
Johan Huizinga (Leiden) aan Menno ter Braak*
17 oktober 1934
Waarde Menno,
lk zie werkelijk geen kans, Uw vragen 1 te beantwoorden, vooreerst omdat
ik geen schrijvers ofboeken weet, waarvan ik hetzij 1° of2° zou kunnen getuigen, vervolgens omdat de termen ''stelselmatig over- of onderschat worden'' mij te vaag schijnt om tot basis van een enquete te strekken.
Met vr. groeten,
Uw J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Ben enquete, die namens Ter Braak als redacteur van het Het Vaderland in oktober 1934 aan een aantal schrijvers werd voorgelegd: '1. Zijn er volgens Uw inzicht in

43

de Nederlandsche literatuur schrijvers of boeken ten aanzien waarvan gij rneent_ te
mogen constateeren dat zij stelselrnatig overschat worden? 2. Zijn er _volgens Uw 1~~
zieht in de Nederlandsche literatuur schrijvers of boeken, ten aanz1en waarvan g1J
meent te mogen constateeren dat zij stelselmatig onderschat worden?'

[ 1102]
Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
20 oktober [1934] (poststempel)
Beste Han,
Ik wil je nog even bedanken voor Alanis. 1 Ofschoon ik onder het lezen wel
eens 't gevoel had van een aap in den Bijbel, heb ik toch aan sommige stukken heusch wat gehad. Gisteren las ik met belangstelling je amusante brief
over het spellingvraagstuk ... 2 en 't leek mij dat je wel gelijk had; maar vandaag was Kalffvan 't A'sche Lyceum3 bij me, en hij zei dat het toch voor de
kinderen zooveel beter zou zijn, als 't nu maar gebeurde ... Het verlies van de
levendigheid van het taalbeeld lijkt mij het sterkste van je argumenten.
Hartelijk gegroet van ons.
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. J. Huizinga, Über die Verknüpft,ng des Poetischen mit dem Theologischen bei Alanus
de Insu/is (Amsterdam r932).
2. Zie Huizinga aan H.A. Höweler, r oktober 1934, n. 2.
3. Na zijn studie doceerde Gerrit Kalff jr. Nederlands aan het Amsterdamsch Lyceum.

[ 1103]
Johan Huizinga (Leiden) aan J.F.M. Sterck 1*
21 oktober 1934
Zeer Geachte Heer Sterck,
Uw Amsterdamsche humanisten2 verplaatsen ons in een milieu, dat des te
interessanter is, omdat wij er zoo gaarne veel meer van zouden weten, van
het uiterlijk der stad, van het leven van al die families, die hier achter hun
sierlijk latijn toch eenigermate voor ons schuil gaan. Wat een curieus stuk
echte en verfijnde beschaving in het toen toch nog zeer afgelegen Amsterdam! En wat een banden met de wereld rondom: Erasmus, Denemarken,
Portugal!
Zou Uw Petrus Comes Vulpipaludanus 3 van blz. 83 niet die Pieter de
Graeffkunnen zijn, die volgens NNBW II kol. 501 regel 13 v6or 1547 gestorven is. Wat dan in Vulpipaludanus te zien? Het Vosje, v.d. Aa, Aardrk.
Wdb. XI. 872, de Vossepolder, ibid. 888? Ik kan niet uitmaken, of er eenige
grond zou zijn, de familie De Graeff daarmee in verband te brengen.
Mijn hartelijken dank voor dezen bundel, die mij bijna tegelijk bereikt met
de Lectures and wayfaring sketches van onzen betreurden Allen.4
44

Wilt U mijn groet overbrengen aan Mevrouw Sterck?5
Steeds gaarne
Uw J. Huizinga

*

Origineel: Rotterdam, Gemeentebibliotheek.
1. Johannes Franciscus Maria Sterck (1859-1941), letterkundige, kenner o.a. van de
geschiedenis van Amsterdam en van het leven en werk van Vondel.
2. J.F.M. Sterck, Onder Amsterdamsche humanisten. Hun opkomst en b/oei in de I6e
eeuwsche stad (Hilversum 1934).
3. Leerling van de Latijnse school aan de Oude Zijde; verg. J.F.M. Sterck, Onder
Amsterdamsche humanisten 84: 'GraafVulpipaludanus zou een vertaling kunnen zijn
van Vosmeer ofVossenbroek'.
4. P.S. Allen, Erasmus. Lectures and wayfaring sketches (Oxford 1934).
5. Johanna Maria Sterck-Proot.

[ 1104]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
16 november 1934
Beste Han.
Je hebt niet meer gepiept, ook jou Zondagen zijn zeker volgeloopen, zoodat je plan om ons nog in Nov. te vragen, misliep.
Wij hebben er eerst nog een beetje rekening mede gehouden, maar nu is 't
hopeloos, a.s. Zondag en Zondag over een week zijn wij bezet.
Wat doe je met Kerstmis, blijven jullie in Leiden of gaan jullie naar Torenvliedt. Misschien is het mogelijk dat dan je plan doorgaat, als wij er tijdig
aan denken om een vasten afspraak te maken. Hoe zijn de kinderen en de
kleinkinderen, alles goed en opgewekt?
Je weet zeker dat Bine, 1 op weg naar A'dam om een paar weken te gaan
boemelen, in Leiden op de Sterrewacht 2 veel zieken heeft gevonden, zoodat
zij nu daar is om mede te helpen.
Ik vind dat Jet wel baat heeft van de adviezen van Dr. de Kleyn, zij volgt
ze goed op, zij spaart zieh werkelijk en neemt meer rust en neemt ook werkelijk de medicijnen. Ik vind haar nog al te gauw vermoeid en zij blijft te lang
moe zoodra er maar even iets bijzonders is, maar zij slaapt rostiger en beter,
dat is al heel veel.
Wij leven daardoor zoo stil als op de Buissche Heide, wij zien weinig menschen als de lange werkdag voorbij is. Ik zag dat je ontslag gekregen hebt als
voorzitter van de Museum commissie, 3 wie zal je opvolgen? Ik las dat zij alle
ambtenaren hun pensioen gaan geven direct de maand volgend op hun 65e
verjaardag. Dus nu behoef je niet meer te ''dubben'' of je tot je 7oste aan
moet blijven of niet, want dat zal toch ook wel voor de hoogleeraren geldend
zijn?
Je weet ieker dat mijn oudste zuster een kleine drie weken geleden gestorven is, gelukkig dat haar lijden voorbij is, 't was te zwaar.
Hebt je 't erg druk met colleges of zijn er veel extra bemoeienissen die je
drukte geven? Ik zegen 't iederen dag dat ik naar mijn atelier kan gaan en mij
45

kan opsluiten en alle aandacht op mijn werk kan concentreeren. Wat een
weldaad zoo'n reeks zwijgzame dagen.
Laat eens wat hooren.
Hart. gegr.
t.t. R.
* Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
r. Bine de Sitter.
·
· · k
B
2. Bij haar broer Willem de Sitter, vriend van Huizinga, die ernst1g z1e was. ov1;~dien leden een zoon en een kleindochter van De Sitter aan tuberculose, waaraan z1Jn
kleindochter Ragni de Sitter (1927-1934) op 16 novembe.r ove'.lee~. .
3. De 'Rijkscommissie van advies inzake d~ musea', z1e Brzefwzsseltng 1 [393) n. r,
waarvan Huizinga tot oktober 1934 de voorz1tter was.

[ 11051
Richard Roland Holst (Bloemendaal] aan Johan Huizinga (Leiden)*
18 november 1934

B.H.
Wat een verdriet bij de de Sitters. Erg droevig, 't is te hopen dat 't met de
andere patienten spoedig goed zal gaan. Wij noteeren graag 9 Dec. voor ons
gaan naar Leiden, dan zullen er vast nog verjaardag kliekjes zijn, hopen wij.
Hartelijk gegr. dank voor overdruk.
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart van de westgevel van het
klooster Ter Apel.

[ 1106]
Richard Roland Holst (Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
21 november 1934

Beste Han.
Hard is 't ook voor jou in zoo korten tijd na elkaar, twee intieme vrienden
te verliezen. 1 Een somber gemis, waar je steeds aan herinnerd zult worden
omdat jullie toch min of meer in een verband werkten en tot een milieu behoorden. Het is erg naar voor je.
Wij lazen ook dat je schoonzuster2 gestorven is, ook haar sterven zal, al is 't
dan op een andere wijze, je toch beroeren. 't Is vreeselijk om te denken hoe
zwaar het verdriet in eens de de Sitter's trof. 't Is als een catastrophe! Zien wij je
wellicht na de crematie nog, ofzult je je niet van de anderen kunnen los maken?
Hart. gegr.
t.t. Rik

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Cornelis van Vollenhoven, overleden op 29 april 1933 en Willem de Sitter, overleden op 20 november 1934.
2. Louise Amelia Schorer-van Hoytema overleed op 19 november 1934.

[ 1107]
Julien Benda aan Johan Huizinga*
3 december 1934
Cher Monsieur Huizinga,
Combien je suis en retard avec vous et que de reproches je m'adresse! Mon
excuse est d'abord de tres nombreux deplacements, mais surtout l'espoir que
j'avais - que j'ai toujours - de vous repondre publiquement. 1 Toutefois, deborde de travail et ne voyant pas encore pour tout de suite la possibilite de
cette reponse, jene veux pas attendre davantage pour vous dire combien je
suis sensible ä l'attention si bienveillante dont vous avez accueilli mon ouvrage et combien je vous en remercie.
Vos critiques me paraissent, en somme, se ramener ä une seule. Vous me
reprochez de ne pas tenir campte des circonstances, des faiblesses humaines,
de ne point en un mot me placer dans le relatif. Mais ma position est precisement de ne pas accepter le relatif, d'aucune defaillance et precher la perfection totale et inhumaine (divine) comme un absolu vers lequel on doit tendre
sans evidemment pouvoir jamais l'atteindre, a aussi sa valeur. En somme,
question de division du travail.
Viendrez-vous prochainement ä Paris? Dois-je attendre une seance de Cooperation pour avoir le plaisir de vous revoir? Laissez-moi esperer que non et
que, si vous veniez bientöt sous nos climats, vous voudriez bien m' en informer, et soyez assure, en attendant ce jour, de mon meilleur souvenir et, encore une fois, de ma vive reconnaissance.
Julien Benda

*
I.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Niet versehenen.

[ 1108 ]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
5 december 1934
Beste Ran.
•
Ja zeker, wij komen heel graag Zondag 1 en verheugen ons er op dat wij
Elsje, Mary en naar wij hopen ook Retha en haar vriend zullen zien.
Maar reken niet vroeger op ons dan 5 uur, want wij hebben loges van Zaterdag op Zondag. Je rede bij de crematie van de Sitter gehouden, vonden
wij bijzonder mooi en treffend. Het bijschrift dat je voor de almanak bij zijn
portret maakte zal wel van dezelfde geaardheid zijn. 2 Het zal daarom een
goed bezit wezen.
Tot gauw
Hart. gegr.
t. t. R.

*
I.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Ter viering van Huizinga's verjaardag.

47

2.

J. Huizinga, ''In memoriam W. de Sitter", in: Almanak van het Leidsch Studenten-

corps voor 1935 (Leiden 1934) 103-104 (V.W. VI, 499-500).

,

[ 11091

Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
10 december [1934]
Beste Han,
Ik verdiepte rnij gisterenavond in den trein meteen z66 in je ''Geestesmerk'', 1 dat Rik mij in Haarlem bijna uit den wagen moest sleuren. Ik heb
het nuten einde gelezen en wil niet wachten, met je te zeggen dat ik het een
erg mooi stuk werk vind, ondanks de overrijken inhoud toch betrekkelijk
licht van vorm. Het moet zeker zoo gauw mogelijk als een klein boekje verschijnen, om zijn werkte kunnen doen in wijderen kring ...
L'Europe tragique is van Gonzagues de Reynold. 2 Ken je den schrijver en
denk je dat het de moeite waard is, het te bestellen?
Wij vonden het gisteren een bijzonder prettigen avond. Veel hartelijke
groeten voor de kinderen speciaal nog dank aan Reta, dat zij mij zoo keurig
verzorgde.
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Zie Huizinga aan Hubert Cuypers jr ., 10 juni 1934, n. 4.
2. Gonzague de Reynold (1880-1970), franstalig Zwitsers schrijver en historicus,
hoogleraar Franste Bern 1915-1932, hoogleraar cultuurgeschiedenis te Fribourg 19351950; L 'Europe tragique (Parijs 1934).

[ 1110

1

Johan Huizinga (Leiden) aan Martinus Nijhoff*
23 december 1934
Waarde Nijhoff,
Alleen de Zondag, en niet elke, geeft mij de ongespannenheid, die ik noodig heb, om verzen te lezen, behalve als ze direct met mijn werk te maken hebben. Nu heb ik je bundel in eens geheel door kunnen lezen. 1 Ik meen je voor
.de zeer op prijs gestelde toezending niet beter te kunnen danken dan door
een poging, om mijn reactie erop te formuleeren. Ik lees niet veel hedendaagsche poezie, en val ik er eens in, dan verzucht ik dikwijls: altijd hetzelfde. Dat is met jou verzerr niet het geval. Wat mij het eerst treft, is iets bijzonder persoonlijks, en een nieuwe toon. De qualificaties dringen zieh op: eenvoudig, direct, jeugdig (ik zou jongensachtig zeggen, als daarin niet een lichte negatie lag). Weldadig concreet van thema; levendig zonder bont te zijn,
het r}'thme in een soort neglige dat vertrouwen wekt, niets van een voetstuk.
Er is ook een algemeene trek in, dien ik echt-nederlandsch zou willen noemen. Toch ook weer vol van de geheimenis, zonder welke geen dichtkunst
leven kan. Treffendste voorbeelden, naast Het Veer, dat wij al kenden: de
•

Bijen, de Brug van Bommel, het Florentijnsche jongensportret.
Misschien is De Soldaat en de Zee het meest geschikt om aan te duiden,
waarom ik, ondanks hemelsbreede onderscheiden, aan W alt Whitman moet
denken. Dit als overgang op het volgende.
Contact met al het omringende, menschen en dingen, in een vorm, die
geen ander uitdrukkingsmiddel kan geven, is dat niet een van de voornaamste doeleinden van alle poezie? En daarom: zeggen van het onzegbare, het
woord ende gedachte losrukken uit den bodem van het logische, waar beide
groeien, om ze te laten dienen voor de vormgeving aan het a-logische.
Is dit bij benadering juist, dan volgt, dat de dichter zeer veel bedekt moet
laten, want om het te ont-dekken zou hij logisch moeten worden. Er moet
dus in alle poezie een deel zijn, wat alleen de dichter begrijpen kan, of misschien ook hij niet. Vrage: laat de moderne dichter dit deel niet veelal te
groot? Wat doet de lezer met De Schrijver, blz. 38/39? 3
Zookomik op Awater. Het is ongewoon pakkend, meesleepend, raak van
visie en bondige uitdrukking met een enkel woord. Men zou het z66 in een
reeks van teekeningen kunnen overbrengen. Die trein aan het slot is een
meesterstuk. Het lichtspel van de opeenvolgende assonantiereeksen, eindigend op de schrille U is ook zeer treffend. Is het nog iets meer dan een buitengewoon levendige droom, zooals men ze werkelijk droomt? Hoe dit zij,
het gedieht heeft m.i. hooge qualiteiten.
Wat liggen de Gids-vergaderingen al weer ver achter ons! Ze waren meestal eigenlijk aardiger dan de afleveringen, die er te vuur stonden. Men zou
eens een dissertatie moeten schrijven over de Vloek op het Nederlandsche
beschavingsleven. Er is iets mis, en altijd geweest. Er is geen milieu van
menschen, waarin dat leven wordt opgevoerd.
Ik stuur je, zoodra ik nieuwe exemplaren krijg, een kort geschrift, 2 dat
over andere zijden van dat leven handelt,
Met de groeten van het tijdsgewricht,
Steeds
Uw J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Martinus Nijhoff, Nieuwe gedichten (Amsterdam 1934).
2. J. Huizinga, ''Nederland's geestesmerk''.
3. In de tweede druk van Nieuwe gedichten (Amsterdam 1937) verving Nijhoff ''De
schrijver'' door een ander sonnet onder dezelfde titel, met de beginregels: 'Op deze
plek heeft een gedieht gestaan. / 't Beviel me niet. Toen ik het op wou knappen, /
toen bleef er, toen mijn pen begon te schrappen, / per slot van rekening geen woord
van staan.' In latere drukken werd dit gedieht op zijn beurt vervangen door het sonnet ''Impasse''.

[ !III ]

Johan Huizinga (Leiden) aan Pieter Geyl*
26 december 1934
W aarde Collega,
De Kerstvacantie geeft mij eindelijk gelegenheid, mij met Uw tweede
49

deel 1 bezig te houden, zooals ik U beloofde. Dat bezig houden, d.w.z. de aandachtige lectuur van verschillende hoofdstukken en het doorzien van het geheel, was mij een groot genoegen. Laat mij trachten, in eenige bijzonderheden te treden.
Zooals U wel bekend is, loopen onze meeningen over den feitelijken inhoud van het groote scheuringsproces, dat den Nederlandschen stam verdeelde, niet ver uiteen. Het verschil van standpunt treedt eerst in, waar de
practische consequenties worden getrokken. Wij kunnen dat hier laten rusten. Volkomen terecht hebt ge m.i. de mogelijkheid der hereeniging voor de
17e eeuw in het middelpunt van Uw behandeling van dien tijd geplaatst. Dat
het Zuiden daardoor zooveel meer aandeel krijgt in het verhaal, kan, zelfs
voor iemand, die alleen de geschiedenis van de Republiek als zoodanig zou
wenschen te kennen, niet anders dan voordeel en verrijking heeten. Ik heb
geen gevallen opgemerkt, waar ge maatstaven aanlegt, die voor dien tijd niet
geldig waren. Ik vind merkwaardige bijzonderheden, b.v. p. 149, en nergens
aanleiding, om tegen Uw voorstelling verzet aan te teekenen.
Met bijzondere instemming las ik, alles wat het afwegen der verdiensten
der partijen en richtingen betreft: Uw streng oordeel over de politiek van
Frederik Hendrik (in een college in 1908/9 heb ik, met minder grondige kennis van zaken, al in denzelfden geest gesproken), Uw rechtvaardiging of althans erkenning van het staatsgezinde, het patricische, het Amsterdamsche
standpunt, Uw verdediging van den vrede van Nijmegen enz. Overal schijnt
mij Uw beoordeeling billijk en onvooringenomen, met veelzijdig begrijpen
der omstandigheden.
De vorm, waarin ge de politieke en diplomatieke gebeurtenissen weet mee
te deelen, vind ik bijzonder geslaagd. Men leest het gemakkelijk, en krijgt
een duidelijk beeld, en ge vermijdt volkomen de alledaagsche populariteit,
die het in gemeenzame wendingen of het verderfelijke ''en bagatelle'' behandelen zoekt.
Met verrassing las ik Uw hoofdstukken over maatschappij en beschaving,
Uw m.i. rake qualificeering van het kerkelijke, de even pittige als bondige
· voorstelling van kunst en litteratuur, vol levendige en uitstekend gezegde
wendingen, b.v. pag. 711, 714, 717.
Slotsom: een ding spijt mij, nl. dat de serie U bond aan dezen omvang, en
U onderwierp aan die nare concessie aan het analfabetisme (ten pleiziere van
den uitgever) om de noten verborgen achteraan te plaatsen. Uw elastische
trant had best een wat zwaardere belading met details en namen verdragen.
Ook wensch ik U voor een volgende uitgave beter uitgevoerde kaartjes!
Tenslotte nog een paar opgemerkte kleinigheden. Op blz. 585 brengt ge
Uw lezer in verwarring, door van de Kasselrij van Oudenburg te spreken,
waarbij hij aan Oudenburg bij Oostende zal denken, dat geen kasselrij was,
en niet zal begrijpen, dat ''Oudenburg van Gent'', zooals het citaat heeft, de
kasselrij rondom Gent zelf beteekent. De Vlaamsche schrijvers spreken,
meen ik, voor het laatste meestal van den Oudsburg. Op blz. 606 en vg.
loopt ge m.i. wat te haastig over de jaren 1684 tot '88 heen, waardoor de wapenstilstand van Regensburg, 1684, onvermeld blijft, evenzoo Lodewijk's

50

aandrang, om dezen in een vrede om te zetten, en op blz. 615 niet geheel juist
gesproken wordt van een oorlogsverklaring aan den Keizer, terwijl het in·
derdaad een verklaring was, dat de Wapenstilstand verbroken was, zonder
dat Lodewijk daarmee oorlog bedoelde. Op blz. 207 vlg. blijft onaangeroerd
de vraag in hoeverre 1648 de definitieve losmaking van het Duitsche Rijk in·
hield. Zooals U weet, zeggen de verdragen daaromtrent niets.
Met de beste wenschen van het seizoen,
Steeds de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Utrecht, UB.
1. P. Geyl, Geschiedenis van de Nederlandsche stam (3 dln., onvoltooid, Amsterdam
1930-1937) II (r934); verg. Huizinga aan Pieter Geyl, 30 oktober 1934 (niet opgenomen), waaruit: 'Ik zal het lezen zoodra ik tijd vind, wat nog niet terstond zal zijn.
Daar kom ik dus nog op terug'.

[ 1112]
Pieter Geyl (Londen) aan Johan Huizinga*
29 december 1934
W aarde Collega,
Hartelijk dank voor uw uitvoerige en gulle brief. Hij heeft mij zeer veel
genoegen gedaan. Gij zult misschien glimlachen als ik zeg dat hij mij gelukkige oogenblikken heeft bezorgd, en toch is dat niet meer dan de waarheid.
Het heeft mij aan waardeering (en ik zou zelfs sterker woorden kunnen gebruiken) voor mijn werk niet ontbroken, ook de vakhistorici zijn over 't geheel welwillend geweest, en toch heb ik nog altijd het gevoel dat de reputatie van het boek nog doordringen moet, dat zij op weerstanden stuit. Ik verklaar dat ten deele uit bijkomstige omstandigheden als het verschijnen in de
WB-serie, 1 hetgeen zijn bezwaren heeft, en mijn overzeesch bestaan; maar
ool~ uit de opzet en mijn strijdbare houding als ''Groot-Nederlander''. 2 Dat
heeft veel vooroordeel tegen mij en mijn werk in het leven geroepen, dat ik
wel al grootendeels overwonnen heb, maar nog niet geheel. Juist uit de besprekingen van oudere vakgenooten is mij dat nu bij het 2de deel weer gebleken. Brugmans heeft bijvoorbeeld in de N.R. C. 3 na veel vriendelijke lof
gewaagd van ''de zwakke compositie'', er is ''immers'' geen eenheid meer te
beschrijven. ''Het is eigenaardig dat Prof. Geyl dat heeft voorbijgezien." (!!)
En J apikse in het Hbl. 4 heeft wel ''veel bewondering'', zegt zelfs over de
stam-gedachte het tegenovergestelde van Brugmans ofschoon hij ook daar
weer andere reserves maakt, maar spreekt dan toch maar even van mijn
''heerlijk generaliseeren of overdrijven'': dat is dan vooral de Orangist die
Frederik Hendrik en Willem II in bescherming meent te moeten nemen; het
vermakelijke, of ergerlijke, is dat hij ''een sterk voorbeeld'' van mijn wildheid gevende zelf de plank volkomen mis slaat en een plaats aanhaalt die ik
met tal van bewijzen (indertijd al in mijn Oranje en Stuart-studies en de
Oranjes en Antwerpen in Engl. Hist. Review, Gids, Tijdschr. voor Gesch.
51

aangevoerd) staven kan. Ik ben zeker genoeg van mijn zaak om aan de holheid van al zulke kritiek geen oogenblik te twijfelen, en toch is het me een
buitengewone voldoening van u op die punten zoo volledige instemming te
ontvangen.
Ietwat anders staat het nog met mijn hoofdstukken over beschaving en
maatschappij. Daar krijg ik van alle kanten niets dan lof over, maar daar
wachtte ik juist uw oordeel met eenige trepidatie af.
Een werk als dit laat de schrijver onvermijdelijk in menig opzicht onbevredigd. Ik zucht vaak onder de last die ik nu al ruim zeven jaar geleden op me
genomen heb en die ik nog minstens vijf zal moeten torsen. De gedurige
worsteling met plaatsruimte (u hebt dat heel juist opgemerkt) is vermoeiend.
Maar bovendien, men geeft een beeld, men heeft een conceptie en verwezenlijkt er wel iets van; maar hoe willekeurig is het vaak, hoe moet men soms
lukraak kiezen, aldoor onverbiddelijk schrappen en verwerpen, telkens
heenglijden over ingewikkeldheden, ook in eigen onkunde of oppervlakkige
kennis berusten omdat men voort moet en anders nooit klaar komen zou!
Dar is eilende die onafscheidelijk zijn moet van werk op deze schaal, maar
juist daarom heb ik soms zoo'n heimwee naar ander werk; me verdiepen in
een korte periode, in een bepaald en overzichtelijk probleem, er alles van te
weten komen en er iets over schrijven waar betweterige bedillers het niet zoo
gemakkelijk mee zullen hebben!
Het is jammer dat u mijn Nederl. Stam niet ergens bespreekt. Is er geen
kans dat u daar alsnog toe komt?
Met vriendelijke groeten en beste wenschen voor 1935,
gaarne de Uwe
P. Geyl

*

Minuut: Utrecht, UB.
r. Serie van uitgeverij Wereldbibliotheek te Amsterdam.
2. Onder zijn conceptie van de 'Nederlandsche stam' verstond Geyl allen die met de
Nederlandstalige cultuur verbonden waren, waarmee hij de grenzen van een nationale 'klein-Nederlandse' geschiedschrijving trachtte te doorbreken.
3. N.N., ''De geschiedenis van den Nederlandschen stam'', NRC, 13 augustus 1934.
4. N. Japikse, zie Briefwisseling 1 [63}; N.J., ''Geschiedenis van den Nederlandschen
Stam'', Algemeen Handelsblad, 4 december 1934.

[ 1113 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan J. Ortega y Gasset*
2 januari 1935
Pregiatissimo Signore,
Ho letto immediatamente i Suoi piccoli saggi 1 tutti e quanti con immenso
piacere e persistente eonsenso. Mi dispiace ehe un saggio mio recente ed attuale sul carattere del popolo olandese, 2 ehe tratta parecchie questioni discusse da Lei in un senso analogo, esiste soltanto in olandese. In luogo suo Le
invio qualehe cosa in ispagnuolo (in parte IV mi appoggio anche alla Sua autoritä). 3

52

Ho finito or ora la lettura di ''Jahre der Entscheidung'' di Spengler4 con
sentimenti congeneri ai Suoi!
Con sincera gratitudine
Suo dev.mo J. Huizinga

*

Origineel: Madrid, Fundaci6n Ortega y Gasset.
[Vertaling uit het Italiaans:]
Zeer geachte heer,
Ik heb Uw kleine essays meteen gelezen, alle met zeer veel genoegen en voortdurende instemming. Het spijt me dat een recent en actueel essay van mij over het karakter van het Nederlandse volk, handelend over een aantal kwesties die door U op
overeenkomstige wijze aan de orde zijn gesteld, uitsluitend in het Nederlands bestaat. In plaats daarvan zend ik U iets in het Spaans (in deel IV steun ik ook op Uw
gezag).
Ik heb onlangs het lezen voltooid van ''Jahre der Entscheidung'' van Spengler met
gevoelens overeenstemmend met de Uwe!
Met oprechte dankbaarheid
Uw toegewijde J. Huizinga
1. J. Ortega y Gasset, Ideas y creencias (Madrid 1934).
2. J. Huizinga, Nederland's geestesmerk.
3. J. Huizinga, Sobre el estado actual de la ciencia hist6rica. Cuatro conferencias.
4. Oswald Spengler, Jahre der Entscheidung. Deutschland und die weltgeschichtliche
Entwicklung (Miinchen 1933).

[ 1114]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Kalf*
15 januari 1935
Amice,
Een candidatuur Degener 1 is tegen mij ook al wel eens geopperd door Van
Eysinga. Ik heb mij er destijds tegen verzet, omdat ik meende, dat D. in zijn
hart eigenlijk voor alles, wat zieh wetenschap noemde, verachting koesterde,
en daarom niet in de Akademie hoorde.
Daargelaten, in hoeverre die meening juist mocht heeten, heeft een uitvoerig gesprek, dat ik eenige maanden geleden met D. had, mijn appreciatie van
zijn intellectueele figuur wel zeer te zijnen gunste gewijzigd, zoodat ik niet
alleen een candidatuur niet zou ontraden, maar zoo noodig bereid zou zijn,
die te steunen. Ik heb daarom gisteren terstond, uit jou naam, Brugmans en
Eysinga er voor geworven; beiden zijn bereid. Mij dunkt, jij moet de aanbeveling opmaken en aan hen ter beoordeeling zenden, om haar daarna v66r 20
Februari bij het bureau in te dienen. Wanneer je mij er ook onder wilt hebben, ben ik, gelijk gezegd, bereid.
Er worden veel candidaten gesteld, de vacatures zijn niet 2 maar 3 (Vissering2 wordt in Maart 70).
Spoedige beterschap, en veel groeten,
t. t. J. H uizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
1. De kandidaatstelling van F. Schmidt Degener (zie Briefwisseling 1 [238]) voor het
lidmaatschap van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen.

53

2. G. Vissering (1865-1937), bankier, president van De Nederlandsche Bank 19121931.

[ III5 ]

Johan Huizinga (Leiden) aan Pieter Geyl*
18 januari 1935
W aarde Collega,
De vraag aan het slot van Uw briefheb ik nog niet beantwoord, nu ik van
'De Telegraaf een verzoek van dien aard ontvang. Ik heb moeten antwoorden, dat het mij, wegens volstrekt gebrek aan tijd, niet mogelijk was, de bespreking op mij te nemen.
Deze afwijzing wil ik U persoonlijk nog wat nader toelichten. Ik zou, om
Uw tweede deel naar den eisch te bespreken, moeten beginnen met het thans
geheel en grondig te lezen, bij voorkeur onder vergelijking met andere recente geschriften. Tevens zou ik het in verband moeten beschouwen met het
voorafgaande eerste deel, en dus ook daarvan meer kennis moeten nemen,
dan ik tot dusver deed.
De gelegenheid tot dit alles ontbreekt mij. Ik ben bezig, met zorg allen beschikbaren tijd te besparen voor het uitwerken van een omvangrijke studie, 1
die mij nog veel arbeid zal kosten, en waar ik eindelijk mee afrekenen wil.
Onvermijdelijke storingen kamen daar toch nog ieder oogenblik tusschen,
afgezien van den tijd, dien ik aan de colleges moet besteden. Nog juist is er
een nieuw stapeltje ter afdoening op mijn schrijftafel versehenen.
Ge zult mij daarom ten goede houden, dat ik mijn getuigenis aangaande de
waarde van Uw werk tot particuliere mededeeling beperk, en de openbare
recensie overlaat aan anderen, op wier weg het meer ligt dan op den mijnen.
Komt ge binnenkort nog eens in Holland, dan houd ik mij voor een herhaling van Uw bezoek aanbevolen.
Met vriendelijke groeten,
Gaarne de Uwe
.·
J. Huizinga

*

Origineel: Utrecht, UB.
I. J. Huizinga, Homo ludens. Proeve eener bepaling van het spel-element der cultuur
(Haarlem 1938).

[ 1116]
Julien Benda (Parijs) aan Johan Huizinga*
23 januari 1935
Cher Monsieur Huizinga,
Je vous demandais dans ma derniere lettre si j'aurais le plaisir de vous voir
aParis bientöt. C'est peut-etre moi qui aurai celui de vous voir en Hollande
le premier. Je dois aller faire des conferences en Belgique fin octobre - debut

54

de novembre 1935, et viens vous demander s'il ne vous semblerait pas possible que j'en fisse quelques-unes en Hollande, comme il m'arriva en 1930. Un
de mes principaux attraits, si cela vous semblait possible, serait d'aller vous
saluer et de nous entretenir des sujets qui nous retiennent.
J'ai deux sujets (entre d'autres) ii proposer aux organisateurs:
1 °. La Crise de la Verite (Etude sur le pragmatisme)
2". La Crise de la Democratie en France.
Croyez, eher Monsieur Huizinga, a mes remerciements anticipes pour la
suite que vous voudriez donner ii mon projet, et soyez assure de mon meilleur souvenir comme de ma consideration la plus distinguee
Julien Benda

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 1117]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
24 januari 1935
Beste Han.
Ben dissertatie die ik zoo juist van den zoon van Van Blom 1 kreeg,
brengt mij meteen tot het schrijven van een briefJe. Ik ben onder ons gezegd niet erg wegwijs onder Blomsspruiten, ik herinner mij een erg aardig
stevig heerschap die voor ons uit zwom toen wij bij Keetje Serrurier2 een
Gidsvergadering hielden, hij is immers getrouwd en hij is immers ook de
jonge man die bij een mevrouw van Heeckeren een zaal gedecoreerd heeft.
Maar die studeerde (of was klaar) voor Indisch ambtenaar. 3 Is de schrijver
van deze dissertatie een andere spruit? Vermoedelijk wel. 4 Zij zijn allen zoo
opgegroeid in je hof5 dat je mij wel precies zult kunnen inlichten. Die dissertaties worden tegenwoordig luxe boeken, war je noemt ''rijk geillustreerd''. 6
Hebt je 't erg druk. Maken de kinderen en kleinkinderen het goed en wat
is er verder voor nieuws uit je verte?
Wij leven hier min of meer een hofjesleven. Jet houdt zieh zoet aan de
voorschriften der medici, zij gaat vroeg naar bed, werkt heusch niet, eet
meer en wij zien zoo goed als niemand. 't Is natuurlijk nu wel saai dat ik van
9 tot zes iederen dag weg ben, 7 maar daar valt niets aan te doen. Als alles
goed blijft gaan dan hopen wij toch weer vroeg naar de B.H. te gaan, en daar
is dit bezwaar opgeheven.
Onder ons gezegd en gebleven, strikt dus tusschen ons, wil ik je wel zeggen dat ik mij over Jet's herstel geen al te groote illusies maak. De dokter
heeft mij laatst nog eens gezegd dar met zorg en wijsheid er niets fataals te
duchten is, maar dat zij zieh zal moeten wennen aan zeer veel beperkingen
en dat die beperkingen blijvend zullen moeten zijn. Antwoordt hier maar
niet op. Het heeft geen zin haar nu te verontrusten. Een rijke natuur als zij
vindt toch wel haar diepere bevrediging, al moet 't dan zijn op een andere
55

wijze dan voorheen. Dus ik hoor wel eens spoedig wat van je.
Hartelijk allen gegr.
t.t. Rik

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Jan Rombout van Biom (1907-r987), tweede zoon van Durk van Biom, promoveerde op 31 januari 1935 bij N.J. Kram op een proefschrift over een boeddhistische tempelten zuidoosten van Prambanan: Tjandi Sadjiwan (Leiden/Amsterdam z.j. (1935]).
2. Cornelia Serrurier (1879-1962), privaatdocente nieuwere Franse letterkunde te
Leiden 1914-1934, secretaresse Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 19211924, publiceerde o.a. Pierre Bayle en Ho/lande (Lausanne 1912), Descartes, leeren leven ('s-Gravenhage 1939).
3. J.R. van Biom had in zijn studententijd decors geschilderd en met zijn vrouw gereageerd op een advertentie van de baronesse Van Heeckeren, die de panelen in de
eetzaal van haar kasteeltje bij De Steeg van schilderingen wilde voorzien. Een jaar na
zijn promotie werd hij bestuursambtenaar in Nederlands-Indie.
4. Het vermoeden is niet juist; de oudste zoon van Durk van Biom, J.G. van Biom
(r903-r985), was mijnbouwkundig ingenieur.
5. De zonen Van Biom waren bevriend met de zonen Huizinga.
6. De dissertatie van J.R. van Biom was voorzien van foto's en door zijn vrouw gemaakte tekeningen.
7. In verband met zijn werkzaamheden aan het nieuwe Domraam.

[ 1118]
H.D. Tjeenk Willink (Haarlem) aan Johan Huizinga (Leiden)*
•
•
25 1anuar11935
Amice,
Inderdaad had ik gaarne Herfsttij der Middeleeuwen1 tot een prijs op de
markt gebracht die nagenoeg onder ieders bereik viel. Indien echter een honorarium van f. 3000.- verlangd wordt, is dat niet mogelijk.
Ik heb nu een calculatie gemaakt om het boek voor J. 5.90 gebonden in
den handel te brengen bij eenzelfde oplage. Hoewel de risico voor mij na·
tuurlijk veel zwaarder is omdat ik gemakkelijker de oplaag tegen f. 4.90 dan
tegen J. 5.90 verkoop en het tempo van den verkoop trager is, zou ik U
dan f. 3000.- honorarium kunnen aanbieden, doch in twee termijnen van
f. 1500.- bij verschijning en f. 1500.- na verkoop van 2500 exemplaren.
Mocht ge liever een som in eens ontvangen dan stel ik voor een bedrag
van f. 2500.- hiervoor te bepalen.
Ik ben voor mijzelf overtuigd dat dit een zeer royaal aanbod is en ook overeenkomt met de vroeger betaalde honoraria. Er dient in aanmerking te wor·
den genomen dat ik thans het boek tegen precies de helft van den prijs van
vroeger aanbied, dat juist door de plaats die het boek zeer terecht zieh verworven heeft, een groot aantal belangstellenden het werk reeds bezit, en dat
de koopkracht van het publiek sinds de verschijning van den derden druk
danig is teruggegaan en zieh nog niet heeft hersteld.
Mag ik het er voor houden dat ge met mij accoord gaat? Als ge het wenscht
kom ik gaarne even naar Leiden, om een en ander nader toe te lichten.
Met vriendelijken groet,
t.t. TjW
56

* Origineel: Leiden, UB.
4
1. J. Huizinga, Herfsttij der Middeleeuwen (Haarlem 1935), herziene druk.

[ 1119 ]

Johan Huizinga (Leiden) aan Pieter Geyl (Londen)*
5 februari 1935
Onder de malligheden, waaraan ons vaderland rijk is„ is de nieuwe Bilderdijk-vereering zeker een der onnoozelste, met name op dir terrein„ zoodat
Uw stuk een nuttige daad mag heeten. 1
Met vr. groet,
de Uwe
J. Huizinga
* Origineel: Utrecht, UB.
1. Pieter Geyl, ''Bilderdijk als geschiedschrijver'', Groot-Nederland 33 (1935) 1, 187204, waaruit: 'Er bestaat sedert enige tijd een georganiseerde Bilderdijk-verheerlijking. Onder leiding van zijn ijverige voorzitter August Heyting werkt het BilderdijkGenootschap aan het 'eerherstel' van de zo lang 'door het liberalisme verguisde' grote'.

[ 1120]

Johannes Haller (Stuttgart) aan Johan Huizinga*
10 februari 1935
Verehrter Herr Kollege„
Bitte, nehmen Sie das beiliegende Heft freundlich auf! 1 Es ist ein kleines
Echo von Gedanken, die zum Teil von Ihnen ausgegangen sind. Schade„
dass Sie in Münster nicht dabei sein konnten! Gern hätte ich aus der Stelle,
die jetzt fast wie ein wolwollendes Lob sich ausnimmt„ 2 eine persönliche
Huldigung gemacht„ an der die Zuhörerschaft, etwa 600 Personen„ ohne
Zweifel mit Wärme sich beteiligt hätte. Ihre Meinung über das heutige
Deutschland hätte sich dabei vielleicht ein wenig verbessert„ wenn Sie sich
hatten überzeugen können, dass auch heute noch der Spruch 3. Regum 19„
18 richtig ist. 3
Für Ihren reizenden Aufsatz über Middelburg„ Domburg und Umgegend
haben Sie vielen Dank! 4 Ich habe ihn sogleich und mit wachen, schönsten
Erinnerungen gelesen und finde Ihre Resultate völlig einleuchtend. Es ist
eben immer und überall das gleiche Bild: die bürgerliche Ordnung des Mittelalters erwächst aus dem Zusammenwirken von Kreuz und Schwert.
Seien Sie herzlich gegrüsst und gedenken Sie freundlich Ihrer aufrichtig
und verehrungsvoll ergebener
Haller
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD .
••
l. Johannes Haller, Uber die Aufgaben des Historikers (Tübingen 1935), 'Vortrag, gehalten im Historischen Verein zu Münster i.W. am 15. November 1934'.

57

2. Johannes Haller, Über die Aufgaben, 27: 'Ein geistvoller Historiker, unter den lebenden der geistvollste, Johan Huizinga, hat von der Geschichte als Wissenschaft gesagt, sie sei die Form, in der eine Kultur sich von der Vergangenheit Rechenschaft
gebe. Wenn das richtig ist - und ich wüsste nicht, wie man das Wesen der Geschichte besser bestimmen könnte - so ist nichts natürlicher, als dass mit dem Wechsel der
Epochen die Abrechnung mit der Vergangenheit von neuem beginnt und ein anderes
Ergebnis zeitigt'.
3. r Kon. 19, 18: 'Ook heb Ik in Israel doen overblijven zeven duizend, alle knieen,
die zieh niet gebogen hebben voor Baäl, en allen mond, die hem niet gekust heeft'.
4. J. Huizinga, Burgen kerspel in Walcheren (Amsterdam 1935), Mededeelingen der
Koninklijke Akademie van Wetenschappen, afdeeling Letterkunde, deel 80, serie B
(V.W. I, 526-553) .
•

[ 1121 ]

Johan Huizinga (Leiden) aan Johannes Haller*
14 februari 1935
Verehrter Herr Kollege,
Eine leichte Erkältung, die mich heute morgen zu anstrengender Arbeit
weniger aufgelegt machte, gab mir gleich Gelegenheit, Ihren schönen Vortrag in voller Ruhe und Aufmerksamkeit zu lesen. Prof. Wätjen 1 hatte mir
damals schon einen Zeitungsausschnitt geschickt, um so mehr freute mich
jetzt die Lektüre des vollständigen Textes. Ich wäre furchtbar gern in Münster dabei gewesen, nicht um die Huldigung, welche Sie mir zugedacht hatten, in Empfang zu nehmen, sondern um Sie zu hören und wieder zu sprechen. Leider war es ganz unmöglich.
Ihre klare und woltätig einfache Auseinandersetzung habe ich sehr genossen. Es ist merkwürdig, wie man über diese Fragen ungefähr das gleiche Urteil in ganz verschiedene Form fassen kann. Ganz besonders hat mich Ihre
Distinktion: die Frage subjektiv, die Antwort kaum, getroffen. 2 Noch neulich hatte ich mich über diese Fragen aufsneue zu äussern, und ich erlaube
mir, Ihnen den Schluss dieser Vorträge zuzusenden, 3 damit Sie sehen, wie
weitgehend wir über den Grundsatz einig sind. Leider kann ich Ihnen nur
diesen Teil schicken, von den vorhergehenden habe ich nur ein Exemplar;
Separatabzüge nehme ich selten mehr. Vielleicht interessiert Sie auch meine
Polemik mit den holländischen Kritikern literarischer Gesinnung. 4
Hoffentlich führen unsere Wege uns doch noch einmal wieder zusammen.
Ob es bald sein wird? ich habe vorläufig keine Reiseabsichten.
Seien Sie herzlich gegrüsst und glauben Sie meiner unveränderlichen Verehrung und Ergebenheit.
J. Huizinga

* Origineel: Koblenz, Bundesarchiv.
Hermann Wätjen (1876-1944), Duits historicus, hoogleraar nieuwe geschiedenis te
Münster 1923-1942 .
2. Johannes Haller, Uber die Aufgaben, 28-29: 'Es ist ein Unterschied zwischen Frage
und Antwort. Dass die Fragestellung nur subjektiv sein kann, versteht sich von
selbst, denn wer fragt nach anderem, als was er wissen will und noch nicht weiss? [... ]

I.

..

58

Etwas anderes ist es mit der Antwort. Wer für sie das Recht der Subjektivität in Anspruch nimmt, der treibt Spott mit der Wissenschaft'.
3. J. Huizinga, ''Vier voordrachten over den huidigen stand der geschiedeniswetenschap''.
4. Menno ter Braak, P.N. van Eyck en Jan Romein; verg. Huizinga aan Werner
Kaegi, 14 februari 1934, n. 4.

[ 1122]

Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
27 februari 1935
Beste Han,
Wel bedankt voor je brief. Ieder kritisch oordeel over een werk van mij
kan, komend van jou, niet anders dan leerzaam voor mij zijn en zal altijd
goed worden overwogen. Wel is het waar, dat dit boek 1 op zekere tegenstanden in je stuitte, maar dat het die niet wist te overwinnen kan heel goed terug
te voeren zijn op een zekere tweeslachtigheid in het gevoel, waarmee ik mij
in R. Luxemburg verdiepte. Ik geef toe, dat dit een element van zwakte is,
maar ook toch weer betrekkelijk van kracht, vergeleken bij een totaal onkritische bewondering b.v.
Hierover zou nog veel te zeggen zijn.
Intusschen heb ik nu ook je opstel over de historische idee2 gelezen en mij
verheugd over de eenheid van filosofische levensopvatting, die ik van uit
verschillende uitgangspunten uit groeiende zie tusschen een kleine schaar.
Rik bolwerkt het heusch om voor Mies een aardig eere-geschenk bijeen te
krijgen. 3 Wij zijn nu al op f 350 en er moeten nog antwoorden inkomen. Als
het meevalt wilde hij haar met het geld, namens de kontribuanten een mooi
boekwerk zenden, b.v. de portretten van Holbein. Het zou aardig zijn, zoo
dit kon, en er toch genoeg overbleef om een aardige vakantiereis voor man en
vrouw mogelijk te maken.
Ik kan mij je zoo moeilijk voorstellen als kluizenaar, doordat ik je altijd zoo
als familievader zie thuis.
Hartelijk gegroet
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Henriette Roland Holst, Rosa Luxemburg.
2. J. Huizinga, ''De historische idee'', De Gids 99 (1935) 1, 66-83; de derde van de vier
voordrachten gehouden in Santander (V.W. VII, 134-150).
3. De schilderes Mies Elout-Drabbe kreeg een geldbedrag bij haar vijftigste verjaardag om haar in staat te stellen met haar echtgenoot een vakantiereis te maken .
•

59

[ 1123]
Max Huber 1 (Zürich) aan Johan Huizinga*
28 februari 1935
Hochgeehrter Herr College,
Sie haben die grosse Freundlichkeit gehabt, mir Ihre so gedankenreiche,
mich fesselnde Schrift ''Nederland's Geestesmerk'' zuzusenden.
Dass Sie dabei meiner kleinen, so viel weniger tief dringenden kleinen
Schrift Erwähnung tun wollten, 2 hat mich sehr erfreut; darf ich doch daraus
entnehmen, dass sie einem Forscher von Ihrer Bedeutung einiges Interesse
geboten hat.
Ihr ''Nederland's Geestesmerk'' enthält in äusserster Concentration Vieles
und Wesentliches zum soziologisch-psychologischen Verständnis der Politik. Wie wertvoll sind Ihre Hinweise auf den Wandel der Begriffe und dessen politische Auswirkungen! Aber für den, der sich für Ihr Land mehr interessiert als für andere fremde Länder wie ich, ist Ihre Schrift von doppeltem
Interesse. Auch die Vergleiche, die sich mit der Schweiz aufdrängen, haben
mir zu denken gegeben. Wie einheitlicher ist Ihr Land als das meinige und
welche Festung ist Ihre Sprache! Sehr einleuchtend ist mir auch was Sie von
dem ''bürgerlichen'' Charakter des nieder!. Staates sagen.
Die Tugend, die Sie mit Recht für Ihr Volk vindizieren, das Fehlen von
Selbstüberhebung, eignet auch Ihnen - fast zu sehr. Mir als Aussenstehendem kommt das niederländische Staatswesen trotz der bürgerlichen Fac;:ade,
recht imposant vor. Als ich in der Miangas 3 Sache mich etwas mit der Ostind. Compagnie befasste, hat mir das Nebeneinander der tadellosen ''bürgerlichen'' Organisation, die mir da sichtbar wurde, und des Gigantischen der
Dimensionen einen tiefen Eindruck gemacht. Als Ausländer darf ich das
letztere betonen, das Sie aus eben der genannten niederländischen Tugend
kaum andeuten.
Ihr hochachtungsvoll und dankbar ergebener
Max Huber
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

Max Huber (1874-1960), Zwitsers jurist, hoogleraar te Zürich, president van het
lnternationaal Gerechtshof te 's-Gravenhage, president van het Internationale Rode
Kruis 1928-1945.
2. Niet in J. Huizinga, ''Nederland's geestesmerk'', maar kennelijk in de niet teruggevonden brief: Max Huber, Vom Wesen und Sinn des Schweizer Staates (Zürich
1934).
3. Een der noordelijke eilanden van de Indonesische archipel, ten zuiden van het Filippijnse Mindanao; nadat het eiland bij het Verdrag van Parijs in 1898 tussen de Verenigde Staten en Spanje tot de Filippijnen was gerekend, kwam het in 1906 tot Amerikaanse aanspraken op de soevereiniteit van dit eiland. In januari 1925 werd het geschil voorgelegd aan het Permanente Hof van Internationale Justitie, dat Max Huber
met de arbitrage belastte. Op 4 april 1928 oordeelde Huber dat het eiland vanouds
onder de Nederlandse soevereiniteit viel en geen deel had mogen uitmaken van het
genoemde verdrag.
I.

60

[ 1124 ]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
3 maart 1935
Beste Han.
Het plannetje voor Mies Elout is toch gelukt. Morgen (dat is de dag) krijgt
zij een mooi boek en een cheque groot f 400, namens enkele vrienden.
Toe schrijfmij eens (na Woensdag) hoe Spengler is geweest en welken in1
druk je van hem persoonlijk kreeg. Wanneer ik 's avonds niet liever thuis
bleef zou ik zeker om een introductie gevraagd hebben, ofschoon hij, naar ik
hoor, als spreker niet bijzonder is.
Ik zou 't erg aardig vinden je indruk te hooren.
Hier is alles 't zelfde, Jet na een migraineweek wat zwakker, maar die migraine is nu over gelukkig.
Hartelijk gegr.
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Oswald Spengler sprak op 6 maart 1935 in het groot auditorium van de Leidse universiteit over 'het ontstaan van de zeevaart en zijn invloed op de wereldgeschiedenis'.

[ 1125 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan Hubert Cuypers jr.*
4 maart 1935
Zeer Geachte Heer Cuypers,
Vriendelijk dank voor Uw bespreking. 1 Uw instemming verheugde mij te
meer, waar gij op belangrijke punten het niet met mij eens zijt.
Met ''macht in zieh zelf is een kwaad'' zit het toch nog een beetje anders.
Ik draag dat adagium met mij om sedert 1906, toen ik Burckhardt's Weltgeschichtliche Betrachtungen las, die het zegt: ''Die Macht an sich ist böse''. 2
Burckhardt nu was, zooals U weet, allerminst een 'liberaal'. Ik heb het altijd
zoo verstaan: macht is een kwaad, wanneer zij niet geheiligd wordt door een
aspiratie, die boven den machtswil en de machtshandeling uitgaat. Dat is
toch ook niet 'liberaal'.
Mijn vriend Barge gaf mij in gesprek precies dezelfde kritiek als U: macht
op zieh zelfis indifferent. Is het soms, dat voor beiden het begrip uit S. Thomas komt? In ieder geval geef ik toe, dat de uitspraak, zooals ik haar neerschreef, misverstand kan wekken. Maar zou toch niet Augustinus' waardeering van 'dominatio' mij goeddeels te hulp komen?
Voor Uw opstellen over Mythe en Historie 3 houd ik mij aanbevolen. Wie
en wat is toch de heer Knuvelder? 4
Met beleefden groet,
Gaarne
Uw dw. J. Huizinga

61

*

Origineel: Muiden, Wim Zaal.
1. Criton ( = Hubert Cuypers jr.], '''Nederlands Geestesmerk' van Prof. Huizinga",
Aristo 5 (1935) 102-105.
2. Jacob Burckhardt, Weltgeschichtliche Betrachtungen (1905), Kap. II, Par. 1 ''Der
Staat'': 'Und nun zeigt es sich[ ... ] dass die Macht an sich böse ist'.
3. Criton, ''Historie en mythe'', Aristo 5 (1935) 249-251.
4. Verg.: Cr., ''En ecoutant Gerard Knuvelder'', Aristo 5 (1935) 106-108.

[ 1126]
Werner Kaegi aan Johan Huizinga*
9 maart 1935
Verehrter und lieber Herr Professor,
ich bin Ihnen längst Antwort und Dank schuldig für Ihre Nachrichten
und besonders für den Abschnitt aus den ''Vier Voordrachten'' und den Aufsatz ''Burg en Kerspel ... " Aber das Semester hatte mich etwas in die Enge
getrieben in den letzten Wochen. Nun ist heute der erste Ferientag. Ich habe
eben mir einen Vorgeschmack des Sommers am Meer zu verschaffen gesucht, indem ich Ihre Untersuchung über die Siedlungsgeschichte von Walcheren las, mit grösstem Genuss. Sie wissen wie dankbar ich für derartige
Belehrung und Bereicherung meiner bescheidenen Kenntnisse der niederländischen Vergangenheit bin. Die ''vier Voordrachten'' muss ich mir für einen nächsten Tag aufheben.
Von Herrn Schwabe habe ich inzwischen ein Exemplar ''Erasmus'' bekommen, einige Korrekturvorschläge eingetragen, und es an Sie abgehen
lassen. Ich legte eine kleine Studie von E. Major 1 bei, die Ihnen vielleicht
fehlt, und die ftlr meine Änderungen im Anhang die Grundlagen bietet.
Zugleich las ich in den letzten Tagen alle Rezensionen durch, die Schwabe
bekommen hat. Es ist eine grosse Zahl, Änderungsvorschläge enthalten indessen nur zwei von ihnen: diejenige von Walter Köhler in der NZZ, (von
denen ich nur zwei wirklich berechtigt und annehmbar finde) und diejenige
von E. Major, die sich auf den Anhang beziehen.
Von der ''Corona'' habe ich nichts weiter zu hören bekommen. Es geht bei
ihr alles langsam. Aber ''Naturbild und Geschichtsbild'' ist fest ftlr den
Druck in Aussicht genommen.
Noch etwas zum ''Erasmus''. Die Einftlgung der Ikonographie von H.A.
Schmid scheint sowohl Herrn Schwabe als mir wenig erwünscht. Sie wird
also Ihrem Wunsch gemäss wegbleiben. Übrigens hat Paul Ganz in der Revue de l'art vom Januar 1935 über ''les portraits d'Erasme de Rotterdam'' geschrieben. 2
Und nun noch eine kleine vorläufige Frage: die Historische Gesellschaft
Basels plant zusammen mit der Universität eine Erasmus-Gedenkfeier, voraussichtlich auf Ende Oktober 1936. Sie soll in der Hauptsache bestehen
aus einer Feier in der Martinskirche - das Münster scheint zu gross -, bei
der im Zentrum eine Rede stehen soll. In der Kommission, die die Feier und
eine Festschrift vorbereiten soll, ist nun neben Wölffiin 3 und Walther Köh62

ler auch Ihr Name genannt worden, als derjenige, der berufen wäre, jene
Rede4 zu halten, natürlich als Gast der Universität. Da Wölffiin, so wie ich
ihn kenne, falls man ihn überhaupt fragt, aller Wahrscheinlichkeit nach
ablehnen wird, scheint es mir sehr wahrscheinlich, dass man Sie in absehbarer Zeit mit einer derartigen Einladung bemühen wird. Darf ich Sie fragen,
ob Sie zum Vornherein grosse Bedenken hätten? Mir natürlich wäre es eine
ungemeine Freude, wenn Sie sich gegebenenfalls positiv entschliessen könnten. Meine Mitteilung ist eine ganz vorläufige, persönliche, zu Ihrer und
meiner Information.
Was unsre Festschrift betrifft, so hätte ich mich am meisten gefreut, wenn
die Historische Gesellschaft sich hätte entschliessen können, eine Textausgabe der Colloquia zu veranlassen. Aber daraus wird nichts und ich werde
wohl selbst dran glauben und wenigstens einen Beitrag liefern müssen, als
dessen Gegenstand ich mir etwa den ''Nachruhm des Erasmus'' vorgestellt
habe, eventuell enger gefasst: Erasmus im 18. Jahrhundert. 5
Nun bitte ich noch einmal um Verzeihung fti.r die Verspätung dieses
Briefs und bleibe mit den besten Grüssen
stets
Ihr Werner Kaegi
P.S. Ich muss Ihnen einen Gruss von Prof. Willy Andreas 6 aus Heidelberg
ausrichten. Er reiste gestern hier durch und ich war zwei Stunden mit ihm
zusammen. Ich weiss nicht ob er Sie persönlich kennt. Er scheint innig zu
wünschen, Sie möchten sich zu seinem Buch über Deutschland zur Zeit der
7
Vorreformation äussern und bat mich geradezu, Sie darum zu bitten, ''denn
ein Mann wie ich muss nun vom Ausland her gestützt werden.'' Ich gebe
den Wunsch somit weiter. Natürlich würde auch ich gerne wissen, wie Sie
von jenem Werk denken. Mir scheint die Leistung mehr virtuos als bedeutend. So sehr ich sie immer wieder bewundere, so rasch verkehrt sich die Bewunderung jedesmal in Missbehagen über den Mangel an eigentlicher, tieferer Gestaltung.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Emil Major (1879-1947), conservator van het Historisches Museum te Bazel, 19271945.
2. Paul Ganz (1872-1954), hoogleraar kunstgeschiedenis te Bazel sedert 1908; ''Les
portraits d'Erasme de Rotterdam'', Revue de l'art ancien et moderne 67 (1935) 1-24.
3. Heinrich Wölffiin (1864-1945), Zwitsers kunsthistoricus, leerling en opvolger van
Jacob Burckhardt in Bazel (1893), nadien hoogleraar te Berlijn, München 1912-1924
en Zürich.
4. J. Huizinga, ''Erasmus-Gedenkrede'', in: idem, Parerga. Werner Kaegi red. (Amsterdam/Bazel 1945) 65-84; uitgesproken in de Münster te Bazel op 24 oktober 1936
(V.W. VI, 204-219).
5. Werner Kaegi, ''Erasmus im 18. Jahrhundert'', in: Gedenkschrift zum 400. Todestage des Erasmus von Rotterdam {Bazel 1936) 205-227.
6. Willy Andreas (1884-1967), hoogleraar nieuwere geschiedenis te Heidelberg 19231946.
7. Willy Andreas, Deutschland vor der Reformation. Eine Zeitenwende (Stuttgart
1932); niet door Huizinga besproken.

-

[ Il27]
Johan Huizinga (Leiden) aan Menno ter Braak*
12 maart 1935
Waarde Menno,
Het treft zoo, dat wij het nu eens wederkeerig eens zijn, want ik stemde
met vreugde in met je stukje over Spengler 1 ik kreeg het al van Breitnerlaan
16, 2 dat ik meer dan een boutade acht! Het is niet onmogelijk, dat ik smartelijk geglimlacht heb. Toch was het aanhooren geen kwelling, eer het aanzien
van een akrobaat in een circus. Over mijn bedankspeechje plaagde mijn geweten mij een beetje: of ik aan de noodzakelijke beleefdheid niet meer geofferd bad dan Moloch's neusgaten vroegen. Maar de man was in het gesprek
aardiger dan zijn ideeen, en dat stemde mij vriendelijk.
In Brussel3 bad ik bet genoegen, je zuster4 even te ontmoeten; zij was bij
de voordracht.
Het verslag 5 krijg ik zeker nog van je?
Met vr. groeten,
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Menno ter Braak, ''Oswald Spengler spreekt'', Het Vaderland, 7 maart 1935, waaruit: 'Ik zag prof. Huizinga, die Spengler tot slot en besluit zoo hoffelijk dankte en
hem daarbij bijna als van zelfsprekend voor Leiden monopoliseerde, meermalen
smartelijk glimlachen. Deze avond moet voor hem een kwelling geweest zijn; want of
het Spengler te doen is om ''het sobere deel der kenbare waarheid'' (zooals prof. Huizinga het in de ''Gids'' van Februari genoemd heeft) mag ernstig in twijfel worden getrokken, als men hem al doceerend per schip en te paard van de eene cultuur naar de
andere ziet vliegen en met een ''wahrscheinlich'' alles van zieh afschudden, waarvoor
de echte historicus veertig jaar lang dubbend en wegend halt houdt'.
2. Te 's-Gravenhage, adres van zijn broer Jakob Huizinga.
3. Op 8 maart hield Huizinga in Brussel een rede over de 'Crisis der cultuur'; hij
werkte deze later uit tot In de schaduwen van morgen. Ben diagnose van het geestelijk l1jden van onzen tijd (Haarlem 1935) (verg. V.W. VII, 313).
4. Geertruida ter Braak (1909-1980), sedert oktober 1933 secretaresse van de Belgische schrijver Maurice Roelants (1895-1966).
5. N.N. ('Van onzen correspondent'), ''Prof.Dr J. Huizinga te Brussel. Crisis der
cultuur'', Het Vaderland, II maart 1935.

[ 1128]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Kalf*
13 maart 1935
Amice,
Ook ik ben voor de candidatuur D. geporteerd geworden door een gesprek
met bem. Tevoren vreesde ik, dat hij toch eigenlijk wat vreemd stond tegenover 'wetenschap'. Ook ik heb liever met 'geesten' dan met 'geleerden' te
doen (wel foei, Ronkel en Giffen allebei, en hoe uitstekend de oude
Snouck!), 1 maar ... wij zijn geen Academie fran~aise, en dragen 'wetenschap-

pen' in onzen naam. De kwestie is, zooals je zelf Maandag zei, ofin de gegeven omstandigheden een keuze niet te zeer een demonstratie zou schijnen.
Dat de Akademie zieh zou 'overschatten', door een bepaalden candidaat niet
te kiezen, kan niet je bedoeling zijn.
Slotsom: ook ik blijfvan meening, dat wij de zaak aan haar beloop moeten
laten. Ik zal mijn naam dus niet terugnemen, noch anderen daartoe aanspo·
ren. 2
Elias' 3 6ordeel deel je me zeker wel eens mee?
Vr. groeten,
t.t. J. Huizinga

* Origineel: Leiden, UB.
Ph.S. van Ronkel, A.E. van Giffen en Chr. Snouck Hurgronje, zie resp. Briefwisseling II [975], I [479], I [399].
2. Verg. Huizinga aan Jan Kalf, 12 maart 1935 (niet opgenomen), waaruit: 'Dat Degener een bok schiet, mag men hem vergeven, maar dit verweer is toch wel wat dun';
niet duidelijk welk voorval Huizinga opnieuw aan de geschiktheid van Degener voor
het lidmaatschap van de Akademie deed twijfelen.
3. Johan E. Elias (1875-1959), ambteloos historicus, lid van de Koninklijke Akademie
van Wetenschappen sedert 1927.
1.

[ 1129]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
15 maart 1935
Lieber Herr Kaegi,
Das Exemplar des 'Erasmus' ist noch nicht eingetroffen, ich will aber
nicht länger warten mit der Beantwortung Ihres Briefes. Zuerst um Ihnen
zu danken ftlr die Mühe, welche Sie sich ftlr die saubere Herstellung der
neuen Auflage meines Buches schon gegeben haben. Es freut mich, dass
Herr Schwabe nicht auf die Einftlgung der Ikonographie besteht.
Sodann möchte ich gleich Ihre vorläufige und persönliche Frage beantworten. In Basel bei einer Zentenarfeier des Erasmus die Rede' halten zu dürfen,
das ist eine Ehre, welche ein Niederländer, auch wenn er möchte, nicht
abschlagen dürfte! Also falls die Einladung auf mich fiele, könnte die Korn·
mission von vornherein von meiner freudigen Annahme versichert sein.
'Erasmus im 18. Jahrhundert' scheint mir ein überaus glückliches Thema,
das sich zu einer weit greifenden Darstellung eignet.
Die Frage namens W. Andreas hat etwas peinliches. Erstens weil ich das
Buch noch imrner nicht gelesen habe, dann aber, weil mir die ganze Figur
W.A., bei dem ich in 1930 in Heidelberg zu Gast war, nicht besonders sym·
pathisch ist; aus kleineren Sachen von ihm bekam ich immer einen Eindruck
des Unbefriedigenden, den ich mir selbst nicht genau analysieren kann.
Schliesslich würde absoluter Zeitmangel mich doch ftlr absehbare Zeit von
einer so zeitraubenden Arbeit als die eingehende Besprehung des Buches ab·
halten. Soweit W .A. von Ihnen positiven Bescheid erwartet, könnten Sie
mich mit letzterem Argument entschuldigen.

Ich schreibe Ihnen wieder, wenn ich das Druckexemplar erhalten habe
und abfertigen kann.
An welchem Meer zwischen W eissem und Schwarzem denken Sie den
Sommer zu verbringen? Gelb und Rot kommt ja wohl kaum in Betracht.
Mit besten Grüssen,
Ihr J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. J. Huizinga, ''Erasmus-Gedenkrede''.

[ 1130]
Werner Kaegi aan Johan Huizinga*
16 maart 1935
Lieber und verehrter Herr Professor,
ich muss sehr um Entschuldigung bitten: erst heute ist es mir möglich gewesen, das Erasmusexemplar zu verpacken, das ich vor einer Woche ankündigte: ein Grippe-Rückfall hat mich daran verhindert. Und nun kommt auch
Ihr Brief mit der freudigen Nachricht von Ihrer eventuellen Bereitschaft.
Sie ist mir sehr wertvoll, da schon im Lauf der nächsten Woche eine weitere
Besprechung stattfindet.
Ich bin froh, gelegentlich, falls es überhaupt nötig ist, Prof. W.A. 1 Ihre
Entschuldigung ausrichten zu können. Auch ich frage mich immer wieder,
wo das Unbefriedigende seiner Schreibart liegt. Ich glaube im Grunde ist
seine Art doch eine chaotische Stoffsammlung, die blass infolge seiner persönlichen Veranlagung nicht zu einem bibliographischen Handbuch, sondern zu einem geschmackvoll gestickten Teppich fuhrt, einem Teppich von
monumentalen Massen, aber bearbeitet mit de11 dekorativen Formen der
kleinen Handarbeit. Dabei ist mir das anscheinend sehr kräftige seiner Erscheinung und seines Wesens immer wieder eine Frage. Es ist nicht blosse
Geste, sondern hat - wie bei vielen Deutschen - durch das Kriegserlebnis
sehr Festes bekommen: Selbstverteidigung, aber dahinter steckt blass die
Person und das nackte Leben, keine geistige Macht. Wenn ich von den vier vorgeschlagenen Meeren ftir die Ferien wählen
könnte, so müsste es wohl im Augenblick das gelbe sein. Denn der ''Traum
in der roten Kammer'', den ich in der Übersetzung des Köselverlags (F.
Kuhn)2 lese, hat meine chinesischen Passionen wieder einmal hoch aufschlagen lassen.
Ich bleibe mit den herzlichsten Grüssen und vielem Dank ftir die rasche
und gute Antwort
Ihr W. Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Willy Andreas.
2. Hong-lou meng ('De droom van de rode kamer'), roman toegeschreven aan Ts'ao
Chan (18de eeuw); Franz Kuhn (1889-1961), Zwitsers sinoloog en vertaler.

66

[ 1131 ]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
17 maart 1935
Beste Han.
Al een week lang ligt er een enveloppe, beschreven met je adres in mijn
schrijfmap. Telkens kwam er wat tusschen om je te bedanken voor je intressanten brief, over Spengler's speech te Leiden. Ik sluit hierbij in wat je neef
Menno TB in 't Vaderland heeft geschreven, 1 misschien las je 't al, 't lijkt
mij dat zijn meening althans in dit geval, met jou oordeel klopt.
Ik had 't toch graag willen hooren, want ik ben mij bewust dat ik zeer veel
te danken heb, aan sommige passages uit zijn ''Untergang''. Maar desondanks neem ik toch aan dat jou oordeel juist is.
Wij hadden Vermeylen2 hier, hij heeft twee keer over Breughel gesproken
in de aula der Universiteit voor de studenten en voor de R. Akademie. Ik ben
er beide keeren geweest. Onlangs hoorde ik hem te Haarlem over Rembrandt. Hij is wel echt een bezield spreker, wat hij zegt was nu niet altijd een
openbaring, maar de wijze waarop hij het zegt, was steeds doordat 't zoo echt
van binnen-uit kwam, in hooge mate boeiend. Alleen vind ik die projectie
beelden, die van landschapschetsen uit Breughel schetsboek, machines maken van 6 m 2 hinderlijk. Wanneer Breughel voor zulke afmetingen had geteekend, dan had hij zeker geheel anders gevormd. Hij dronk den eersten
dag bij ons koffie, hij is ook erg gezellig zoo als huisdier, zoo eenvoudig en
guitig. Den volgenden dag kreeg hij een lunch dat was ook vrolijk en ongedwongen. Hij vertelde mij dat hij jou nog in Brussel gesproken had, je
speech is daar een groot succes geweest, dat is prettig voor je. Hij vertelde
mij dat Colenbrander er eens gesproken had en dat de menschen op de viertle rij hem al niet meer verstaan konden. Ik kan mij begrijpen dat je de
P .E.N .hulde3 ontvlucht zijt. Ongetraind is een mensch tegen zulke beproevingen niet bestand. Maar er wordt druk in die lijn getraind, dat zult je wel
gemerkt hebben.
Over Jet kan ik je niet veel nieuws schrijven. Ik zie weinig vera11dering in
den toestand. Zij blijft zwak en spoedig vermoeid, zij blijft ook rustig en opgewekt, maar zij heeft wel allerlei klachten en voor 't eerst in haar leven
duwt ze,die niet terug, maar maakt zij ze zieh scherp bewust.
Wanneer je maar zekerheid had dat de doctoren eerlijk de waarheid uitspraken dan zou 't gemakkelijker zijn, maar het optimisme van den geneesheer, kan mij niet volkomen overtuigen noch geruststellen. De tijd voor de
B. Heide nadert, al is hij toch nog zeker zeven weken van ons af, soms heb ik
wel hoop dat zij daar op zal halen.
Door dit alles gevoel ik mij persoonlijk wel opgesloten tusschen deze zorgen en de zorgen voor mijn werk. Daarnaast is niet veel dat begrijp je wel.
Hoe zijn de kinderen en kleinkinderen en hoe ben je zelf. Hebt je 't erg
druk of alleen met het geregelde werk?
4
Is de opvolging van Verwey al in een verder stadium.
Ik sprak mijn opvolger (voor de afdeeling) Campendonk. 5 Hij is niets

duitsch, hij spreekt heel aardig Hollandsch met een Vlaamsch accent. Ik
kreeg een aardigen indruk van hem. Hij is onlangs hertrouwd met een snoezig jong Vlaamsch vrouwtje, 6 zeker wel 20 jaar jonger dan hij.
Zien wij je nog weer eens, dat zou erg prettig zijn, maar daar bezoeken wel
gegroepeerd moeten worden vooraf, hoop ik dat je ons tijdig kunt waarschu·
wen. Hoe is 't met de bouwplannen?
Nu goeden nacht, hartelijk met de kinderen gegroet door ons
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Menno ter Braak, ''Oswald Spengler spreekt''.
2. August Vermeylen (1872-1945), Belgisch schrijver en kunsthistoricus, een derbe·
langrijkste voorvechters van de Vlaamse emancipatie, met name in het tijdschrift
Van nu en straks; hoogleraar te Brussel 1901-1923 en te Gent 1923-1940.
3. Mogelijk had bij de P.E.N. het voornemen bestaan Huizinga te huldigen na diens
lezing te Brussel en was dit eerbetoon door Huizinga afgewezen.
4. Bij K.B. van 16 april 1935 was Albert Verwey op eigen verzoek met ingang van 16
september ontslag verleend als hoogleraar Nederlandse letterkunde; tot zijn opvolger
zou P.N. van Eyck benoemd worden.
5. Heinrich Campendonk (1889-1957), Duits schilder, graficus en glazenier, hoogleraar aan Kunstgewerbeschule te Essen 1923-1926, hoogleraar monumentale schilderkunst aan de Staatliche Kunstakademie te Düsseldorf, waar hij in 1933 als 'entarteter
Künstler' werd ontslagen. Week uit naar Belgie en werd in 1935 benoemd tot hoogle·
raar monumentale kunst aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten te Amsterdam.
6. Edith van Leckwijck (*1899), Belgisch schilderes, getrouwd met Campendonck in
1935.

[ 1132]
Johan Huizinga (Leiden) aan Menno ter Braak*
1 april 1935
Waarde Menno,
Dank voor je gelukwenschen, 1 ook aan je vrouw2 en namens mijn kinderen.
Nu je vraag. Ik zou graag aan je uitnoodiging gehoor geven, maar het gaat
niet. De tijd om iets te prepareeren ontbreekt mij volkomen. Ik worstel om
de dingen af te doen die ik onderhanden heb. Na Retha's trouwen ga ik een
korten tijd buitenslands. Bovendien heb ik op het oogenblik over het onder·
werp in kwestie eigenlijk niets bepaalds op mijn hart, en ik zou de Societeit3
niet willen tracteeren op een min of meer rhetorische ontboezeming. Om
kort te gaan, ik durf er mij niet mee belasten.
Dank voor ontvangen en te wachten stuk over Romein. 4 Maar het eerste
ontlokt mij toch een klein protest. Je laat mij de populaire geschiedenis ver·
oordeelen. Dat heb ik nooit gedaan. Enkel de 'opgesierde', zooals ik het genoemd heb. 5 Het essentieele verschil tusschen die twee moet je toch duidelijk zijn! Ten tweede: je bestrijdt mij met Stephan Zweig. 6 Ik heb hem niet
gelezen en nooit genoemd. Als zijn historische verbeelding inderdaad niet
'opgesierd' is, wat ik op je gezag wil aannemen, welnu dan zal ik hem als

68

echt historicus beschouwen. En nu dus het halve jaar 'treves'.
Met vriendelijke groeten,
Uw J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Met het huwelijk van Huizinga's jongste dochter Hermanna Margaretha; zij
trouwde op 18 april 1935.
2. Antje ter Braak-Faber (*1905).
3. De 'Societeit voor Cultureele Samenwerking' te 's-Gravenhage.
4. Menno ter Braak, ''Populaire geschiedenis'', n.a.v. Jan Romein, De tage landen bij
de zee (Utrecht 1934), Het Vaderland, 25 en 31 maart 1935.
5. 'Het is de opgesierde verbeelding, die ik in een werk, dat zieh aanbiedt als geschiedvoorstelling, niet verdraag. Dit is een half aesthetisch, half ethisch bezwaar, en het
laatste is het voornaamste. Ik meende duidelijk genoeg te hebben gezegd, dat het de
waarheidsbehoefte was, waarop het aankwam' (V.W. VII, 167).
6. Stefan Zweig (1881-1942), Oostenrijks schrijver van o.m. werken in het genre van
de 'vie romancee'.

[ 1133]
Johan Huizinga (Leiden) aan G. Gabetti 1*
2 april 1935
Lieber Herr Kollege Gabetti,
Zeitmangel veranlasst mich, Ihnen heute deutsch zu schreiben, weil das
Italienische mir doch immer sehr viel mehr Mühe macht. Besten Dank also
2
ftir die 25 + 1 Exemplare der Studi Germanici, die ich erhalten habe. Die
3
Zeitschrift sieht gut aus, Ihre einleitenden W orte sind mir sehr sympathisch, und ich bin doppelt stolz, dass ein Stück über mich und von mir Ihre
neue Zeitschrift eröffnet. Der Aufsatz von C. Antoni4 ist gut und feinsinnig,
wenn er mir auch Ansichten zuschreibt, die ich nicht als die meinigen anerkennen möchte. Es ist mir aber ganz klar, dass ich selbst einigermassen Anlass dazu gebe, weil ich immer in Antinomien denke, und eigentlich überhaupt keine fixierte philosophische Meinungen habe.
Hoffentlich erscheint jetzt auch bald der italienische Herbst des Mittelalters. 5
Hier geht alles wie sonst. Wenn Sie mal wieder nach Holland kommen,
werden Sie in meinem Haus einiges verändert finden. Meine jüngste Tochter heiratet über zwei Wochen: ich schicke Ihnen hierneben die Annonce.
6
Ich lasse mir ein kleineres Haus bauen am Aussenrande der Stadt, wo ich
anfangs des nächsten Jahres einzuziehen hoffe.
Mit den besten Wünschen bleibe ich
Ihr sehr ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Rome, Archief Istituto Italiano di Studi Germanici.
1. Giuseppe Gabetti (1886-1948), Italiaans literatuurhistoricus, sedert 1915 hoogleraar Duits te Genua, sedert 1919 te Rome, leidde sedert 1932 het Istituto di Studi Ger• •
man1c1.
2. J. Huizinga, ''La formazione del tipo culturale olandese'', Studi Germanici 1 (1935)
22-38 (V.W. II, 508-523).

3. G. Gabetti, ''Presentazione'', Studi Germanici l (1935) 1-4.
4. Carlo Antoni (1896-1959), Italiaans filosoof en historicus, hoogleraar Duitse letterkunde te Padua, sedert 1946 hoogleraar geschiedfilosofie te Rome; ''Problemi e
metodi delta moderna storiografia: Johan Huizinga'', Studi Germanici 1 (1935) 521.

5. J. Huizinga, Autunno de/ medioevo (Florence 1940), versehenen bij uitgeverij Sansoni, vertaald door de in Italie woonachtige Nederlander Bernardo Jasink.
6. Huizinga liet een huis bouwen in een villawijk grenzend aan de Leidse Hout; Van
Slingelandtlaan 4.

[ 1134]
Johan Huizinga (Leiden) aan Menno ter Braak*
16 april 1935
Waarde Menno,
Met genoegen neem ik zitting in een comite, om Ortega uit te noodigen.
Ik heb hem in Madrid leeren kennen, 1 en als ik zijn adres in Parijs weet, zal
ik hoogstwaarschijnlijk in de gelegenheid zijn, hem daar te gaan spreken,
want ik denk er den 23sten of 24sten even te zijn, en omstreeks I Mei nog
even terug te komen, na een karte reis in Frankrijk.
Macht je me het adres kunnen opgeven, dan bij voorbaat dank.
Met vr. groeten,
je J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Huizinga had Ortega ontmoet tijdens een bezoek aan Madrid in juli 1934.

[ 1135]
Johan Huizinga (Leiden) aan
20 april 1935

J.W. Meyer Ranneft*

Waarde Heer Meyer Ranneft,
Uw briefvan 12 Maart verheugde mij zeer, en met belangstelling zag ik uit
naar het rapport, 1 dat eenigen tijd later mij bereikte. De bruidsdagen van
mijn dochter lieten niet veel gelegenheid tot rustig lezen, maar nu heb ik
toch de lectuur kunnen voltooien. Het stuk heeft mij zeer geinteresseerd.
Het geeft een levendig en duidelijk beeld van de ongehoorde moeilijkheden,
die aan een onderhandeling als deze verbanden zijn geweest, en opnieuw
zullen zijn, als die hervat wordt.
De tegenpartij, de moeilijkheid van de situatie op zieh zelf, de enorme belangen erbij betrokken, het onvoldoend contact en mechanisme van het onderhandelend orgaan, gebrek aan medewerking van de betrokkenen, het een
is al ontmoedigender dan het ander, en ik bewonder allen, die er het hoofd
aan hebben kunnen bieden. U moet dunkt mij langzamerhand zeer aan een
rustig verlof toe zijn, na zooveel jaren ingespannen arbeid op de hoogste en
verantwoordelijkste plaatsen, en met den ernst en de toewijding, die ik van
U ken. Het is mij, zoo dikwijls ik aan Indie denk, een vreugde en geruststel-

70

ling U op die plaats te weten, en ik geloof, dat hier talloozen hetzelfde gevoelen, wat U moge steunen in de zwaarheid van Uw last.
lk zelf heb dikwijls het gevoel, dat ik het wat mijn werk betreft te gemakkelijk heb in de wereld. Ben rustig professoraat, zonder de zware zorgen van
den medicus met zijn kliniek en laboratorium, of de vele examens van den
jurist. Korte werkuren, zooals mijn geestelijk gestel nu eenmaal meebrengt.
En een bijzonder vrije keus van onderwerpen en, tot nu toe, gemakkelijke
hand tot het vormen van wat ik meen te vinden ofte begrijpen.
Ik hoop over niet al te langen tijd U hier in het land te zien. Is het zoover,
geefmij dan eens het genoegen van een rustig bezoek. Het zal dan wel zijn in
het nieuwe huis aan den rand van Leiden, dat ik ga bouwen, nu al mijn kinderen mijn huis verlaten.
Met vriendelijke groeten,
Steeds
Uw J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, ARA.
1. Van 1933 tot 1936 was Meyer Ranneft vice-president van de Raad van Indie; hij
was tevens voorzitter van de tussen juli en december 1934 in Batavia gevoerde be·
sprekingen over de handelsbetrekkingen tussen Nederlands-Indie en Japan. Huizinga kreeg het verslag van deze moeizaam verlopen conferentie ter inzage.

[ 1136]
Johan Huizinga (Leiden) aan Menno ter Braak ('s-Gravenhage)*
4 mei 1935
W.M.
Ortega y Gasset was niet te Parijs; men meende te weten, dat hij er spoedig
zou komen. 1
Met vr. groeten
de Uwe
J.H.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Ortega y Gasset zou in het voorjaar van 1936 naar Nederland komen; verg. Huizinga aan J. Ortega y Gasset, 2 april 1936.

[ 1137]
Johan Huizinga (Leiden) aan Menno ter Braak*
•
9 me11935
Waarde Menno,
Ik heb je artikel 1 met aandacht gelezen, maar vind het zeer onduidelijk. De
gemotiveerdheid van je 'figuren' de intellectueel en de schoolmeester wordt
mij evenmin helder als de beteekenis, die je aan den term instinct hecht. Je
mededeeling, dat ik mij onder de erasmiaansche voorbeelden mee begrepen
71

mag achten, 2 geeft mij opnieuw het vermoeden, dat je mijn wezen en denkwijze volstrekt verkeerd begrijpt.
Ik blijfmij afvragen, of de stelselmatige ontkenning van alle objectieve en
positieve waarden toch niet een al te goedkoop middel is, om dat 'überlegen'
standpunt in te nemen, waarop je je pleegt te verschansen.
Menno, Menno, je bent zoo'n geschikte jongen, vol humor en zelfkritiek,
en niet verwaand, ondanks het hooge woord dat je voert. Ik zou zoo graag
nog eens met je praten, niet als de eene publicist tot den anderen, maar als de
veel oudere bloedverwant, die in je zoo goed de eigenschappen herkent, die
hem gemeenzaam zijn, doordat hij ze kent als trekken van het geslacht, waartoe wij beiden behooren. Ik zou je dan heel precies mijn meening willen zeggen over de schrifturen, die ik van je ken, met de conclusie: ontwaak toch uit
deze overjarige adolescentie, die je belet, je ware talenten te ontplooien.
Met hartelijke gevoelens,
je J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Menno ter Braak, ''Het instinct der intellectueelen'', Forum 4 (1935) 410-426.
2. Huizinga wordt in het artikel niet met name genoemd; deze 'mededeeling' kennelijk in de (niet teruggevonden) briefvan Ter Braak.

[ 1138 ]
Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
II mei [1935]
Beste Han,
Het is mij een erge opluchting dat je mijn tafelrede voor de jaarvergadering der L.M.v.L. overneemt. 1 Dank je well Natuurlijk had ik vroeger moeten waarschuwen, maar even natuurlijk, gezien de aard van het beestje,
hoopte ik, dat ik het wel zou halen. Het onderwerp beviel mij zeer en ik
werkte er telkens wat aan. Maar een week of drie geleden werd ik weer minder goed, het vertrek van Sofie (dat ik moest doorzetten) en het inwijden van
een nieuwe hulp in de mysteries der huishouding waren een te groote inspanning voor mij. Ik begreep toen wel, dat ik over een maand evenmin in
staat zal zijn, een uur lang te oreeren, als de Mont Blanc te beklimmen. Ik
ben nog redeloos, onbegrijpelijk zwak.
Maar nu een vroolijker geluid! Gisteren waren wij in Utrecht bij mijn
twee medici, en beide konstateerden verbetering. Ik moet echter nog meer,
en strenger, rusten, als ik er bovenop wil komen. De B. Hei geeft daartoe beter gelegenheid dan hier, waar het leven toch aldoor roezig is. Wij hopen te
gaan omstreeks den 2oste, precies wanneer hangt nog samen met de verzending van Rik zijn glas per vrachtauto uit Zundert, en van dergelijke dingen.
Hij schoot nog goed op maar heeft nu nog allerlei besognes.
Wij waren laatst een uurtje bij Mendes da Costa, 2 om zijn nieuw Heyermans borstbeeld te zien, dat erg goed geslaagd is. Wonderlijk als je bedenkt
dat Mendes H. nooit gezien heeft. Hij sprak ook zoo open en eenvoudig met
'

72

ons over zijn vriend Van der Valk, 3 dienet gestorven was.
Zien wij je nog hier voor ons vertrek? Anders D.V. in de B.H.
Dag Ran,
je Jet
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. J. Huizinga, ''Abaelard'', Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde r934-I935(Leiden 1935) 66-82; voordracht, gehouden in de jaarvergadering van
de Maatschappij op 12 juni 1935 (V.W. IV, 104-122).
2. J. Mendes da Costa, zie Briefwisseling I [158).
3. Maurits Willem van der Valk (1857-1935), graficus, schilder en schrijver; publiceerde o.a. in De Kroniek.

[ 1139]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
•

24 me11935
Beste Han.
Morgen hopen wij te vertrekken, gelukkig dat 't weer alle ijzigheid heeft
verloren, gelukkig ook, dat wij niet eerder gingen. Ik ben benieuwd wat de
zomer ons zal brengen en vooral hoe ofJet 'top de B.H. zal vinden, nu zij in
tegenstelling tot alle tientallen vorige jaren, maar werken en wandelen mag
met muizenporties. De doktoren zijn tevreden, de bloeddruk is, wanneer zij
rustig leeft, normaal, zij is ongetwijfeld over 't algemeen veerkrachtiger,
maar 't blijft nog alles labiel, iets te veel, een slechte nacht en op slag is dan
de toestand stukken minder. Toch zie ik 't alles wel hoopvoller in dan een
paar maanden geleden.
Dank je wel voor je brief. Ik schreef ook niet, 't is steeds erg druk en erg
gebonden geweest. Ofschoon ik hoop regelmatig hard over te kunnen werken, verheug ik mij toch ook wel erg op de groote rust die nu eenmaal het
wezen van de B.H. is.
Ja ik vind ook dat 't voor Albert 1 alles erg mooi is verloopen, die periode
van tien jaar is ten slotte toch een waardige bekroning van zijn leven geweest
en tevens een verrijking van de universiteit. 't Is ook gelukkig dat hij nog zoo
frisch en flink is, in staat om zieh in de nu weer nieuwe situatie geheel te
schikken en voor te gaan.
't Is zeker erg gezellig Han dat jonge vrolijke paar zoo dicht bij. Nu dat
mag je ook wel hebben.
Nu mag je dit jaar niet verzuimen om op de B.H. te komen, veel loges komen er vast en zeker niet, maar de enkele abonnes, waaronder jij gerekend
wordt, moeten zeker komen.
Hartelijk gegroet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. De huldiging van Albert Verwey bij zijn afscheid als hoogleraar in de Nederlandse
taal- en letterkunde te Leiden.

73

[ 1140]
Johan Huizinga (Leiden) aan Menno ter Braak*
•

31me11935
Waarde Menno,
De volgende week zou ik Vrijdag ofZaterdag kunnen, de daarop volgende
Donderdag 13 ofVrijdag 14. Kies dus een avond, en bericht het mij, dan zal
het mij verheugen je te zien. 1
Wij zijn verder dan ooit van een elkaar verstaan af; bij ieder woord van je
interpretatie van mijn standpunt zet ik een: neen, zoo is het niet, zoo doe of
denk ik niet.
Maar daarom niet getreurd.
Tot ziens en vriendelijke groeten!
J.H.

*
1.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Het bezoek van Ter Braak vond plaats op 14 juni 1935.

[ 1141]
Johan Huizinga (Leiden) aan Menno ter Braak ('s-Gravenhage)*
20 juni 1935
W aarde Menno,
Veel dank voor je boek. 1 Ik zal het geheel lezen, niet alleen dat eene hoofdstuk,2 maar het kan wel Augustus worden, eer ik er toe kom, want voorloopig moet ik al mijn aandacht reserveeren voor het werk waarmee ik bezig ben.
Met vriendelijke groeten,
Steeds
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Menno ter Braak, Politicus zonder partij (Rotterdam 1933).
2. Hoofdstuk 4, ''Een zonde tegen de heilige geest".

[ 1142]
Werner Kaegi (Binningen/Bazel) aan Johan Huizinga*
28 juni 1935
Lieber und verehrter Herr Professor,
ich bin Ihnen ein paar Zeilen schuldig, nicht nur um Ihnen den Abgang
der Korrekturbogen ''Geschichtsbild und Naturbild'' anzuzeigen, sondern
auch um Ihnen zwei weitere Ereignisse zu melden: erstens meine Ernennung zum Inhaber des weltgeschichtlichen Lehrstuhls in Basel und zweitens meine Verlobung mit Frau Prof. Adrienne Dürr-von Speyr, 1 der jungen
Witwe meines vor anderthalb Jahren verunglückten Lehrers Emil Dürr.
Zu beidem wäre vieles zu erzählen. Ich muss mich heute auf die blasse

74

Mitteilung beschränken. Dass mir die rasch gekommene Aufgabe eines Basler Ordinariats nicht nur Empfindungen der Freude weckt, sondern zuweilen auch einigen Kummer macht, werden Sie verstehen. Aber ich konnte
mich als einziger vorgeschlagener Schweizer der Wahl nicht entziehen; und
meine Gesundheit hat im Laufe des letzten Jahres eine so deutliche Stärkung erfahren, dass ich zu hoffen wage, ich könne im neuen Amt wenn nicht
mit Auszeichnung so doch mit Anstand bestehen.
Eine besondere Freude ist mir der Gedanke, dass ich Sie bei Ihrer nächsten Schweizerreise vielleicht in meiner eigener künftigen Wohnung beim
Münster am Rhein werde empfangen dürfen.
Ich bleibe inzwischen mit vielen Grüssen
Ihr alter, dankbar ergebener
Werner Kaegi
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Adrienne von Speyr (1902-1967), publiceerde onder deze naam vele religieuze geschriften.
I.

[ 1143 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan Gerard Brom*
•
•
301un11935
W aarde Collega,
Gisteren ontving ik Uw statig boekdeel. 1 Reeds een vluchtige blik erin is
genoeg om te zien, welk een stuk levensgeschiedenis onzer zeventiende eeuw
daar in zit. Ik hoop spoedig gelegenheid te vinden, mij er dieper in te begeven. Maar ik wil niet wachten, U mijn hartelijken dank te bieden en U van
dit werk al de voldoening te wenschen, die het geven kan!
Met vriendelijken groet,
de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Nijmegen, KDC.
r. Gerard Brom, Vondels geloof (Amsterdam 1935).
•

[ 1144]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
3ojuni1935
Lieber Freund und Kollege,
Das ist aber eine gute, eine doppelte gute Nachricht, die Sie mir bringen!
Meine herzlichen Glückwünsche, auch an Ihre Braut! Sie treten wohl im
Herbst das Amt an! Beim Münster am Rhein zu wohnen muss fur einen
Historiker inspirierend wirken. Ich hoffe herzlich, Sie dort einmal besuchen
zu können, und die Bekanntschaft Ihrer Frau machen zu können.
1
Schwabe schrieb mir im Mai über die neue Auflage meines Erasmus, aber

75

liess weiter nichts von sich hören. Ich bin mit verschiedenen Sachen beschäftigt, einiges davon wird vielleicht seinerzeit auch d~;1tsch erscheinen. 2
Sie werden jetzt selbstverständlich nie wieder Zeit zu Ubersetzungsarbeit
haben, und einem Basler Ordinarius könnte man das ja auch nicht anmuten!
Das ist also für mich ein Schatten, aber einer der mich nicht im geringsten
hindert, mich über Ihr Glück herzlich zu freuen!
Mit vielen Grüssen
Ihr J. Huizinga
P.S. Ich schrieb gestern nieder, 3 dass Burckhardt weder in seiner Darstellung des Renaissancemenschen noch in seinen Weltgeschichtlichen Betrachtungen sich der Bezeichnung ''heroYsch'' bedient. Ist das Ihrer Erinnerung
(nichts nachsuchen bitte!) nach richtig?
* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
r. Brief niet teruggevonden.
2. J. Huizinga, In de schaduwen van morgen; vertaald door Werner Kaegi: Im Schat·
ten von morgen. Eine Diagnose des kulturellen Leidens unserer Zeit (Bern/Leipzig 1935).
3. J. Huizinga, In de schaduwen van morgen, 144-145: 'Jacob Burckhardt, die de ontoereikendheden van zijn eeuw dieper zag en scherper afwees dan iemand anders,
heeft merkwaardigerwijs bij zijn conceptie van den renaissancemensch de termen
heroischen heroisme niet gebruikt' (V.W. VII, 388).

[ 1145 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
II juli 1935
Lieber Freund und Kollege,
Am 9. März schrieben Sie mir von einer entfernten Möglichkeit dass
man mich als Redner bei der Erasmusfeier in Basel einladen würde. 1 Jetzt
läge mir etwas daran, zu wissen ob von dieser Möglichkeit noch die Rede
ist. Ich habe nämlich in der Zwischenzeit eine Rede in Rotterdam aus
gleichem Anlass auf mich genommen, einen Beitrag für die Basler Historische und Antiquarische Gesellschaft zu ihrer Gedenkschrift versprochen,
und noch eine oder zwei Reden hier in Holland abgeschlagen. Heute bekomme ich wieder eine Einladung von der Genfer Gesellschaft für deut·
sehe Kunst und Literatur, Vorstand Prof. G. Bohnenblust. 2 Ich bin geneigt, abzulehnen. Wüsste ich, dass aus Basel etwas wird, so würde ich
Genf ganz bestimmt ablehnen. Lässt sich darüber schon etwas näheres sa·
gen?
Ist Ihnen übrigens diese Genfer Gesellschaft bekannt, und was ist Ihre
Meinung davon?
Ich habe ein kleines Buch fertig: ''Zwischen Gestern und Morgen, Eine
Diagnose des geistigen Leidens unserer Zeit'', etwa 200 Seiten. Ich habe
Diederichs in Jena versprochen, es ihm zur Herausgabe anzubieten, bin aber
ziemlich sicher, dass er es jetzt in Deutschland nicht herausgeben könnte,
und werde mich dann an einen Schweizer Verlag wenden.

Für jede Antwort auf meine erste Frage werde ich dankbar sein, auch
wenn es nur eine vorläufige ist.
Mit besten Grüssen
Ihr J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. J. Huizinga, ''Erasmus-Gedenkrede''.
2. Gottfried Bohnenblust (1883~1960), dichter, componist, hoogleraar Duitse letterkunde te Geneve en Lausanne sedert 1921.

[ rr46]
Werner Kaegi (Binningen/Bazel) aan Johan Huizinga*
13 juli 1935
Sehr verehrter und lieber Herr Professor,
empfangen Sie meinen herzlichen Dank fti.r Ihre freundlichen Glückwünsche vom 30. VI. und für Ihren eben eintreffenden Brief vom 11. VII. Um
gleich die Frage wegen der Erasmusfeier vorwegzunehmen, so habe ich
mich telephonisch mit Prof. E. Ris 1 und zugleich auch mit Prof. Felix Staehelin verständigt, d.h. mit dem Präsidenten der Rist. u. antiqu. Gesellschaft
und mit dem Dekan unsrer Fakultät (die Erasmusfeier wird von Rist. Gesellschaft und Universität zusammen veranstaltet). Beide Herren sagten mir,
••
dass durchaus Ubereinstimmung bestehe, Sie als Redner bei der Feier einzuladen, dass aber im Augenblick eine Sitzung der massgebenden Kommission
wegen der Ferien nicht einberufen und deshalb ein bindender Beschluss
nicht gefasst werden könne. Ich glaube, dass Sie sich auf diese positive Auskunft verlassen können. Ich freue mich zu hören, dass Sie sich auch bereit
gefunden haben, an unsrer Festschrift mitzuwirken. Das ist ein Grund
mehr, an der kommenden Einladung nicht im geringsten zu zweifeln.
Die Gesellschaft fti.r Deutsche Kunst und Literatur in Genf hat einen
recht guten Namen, Herrn Prof. Bohnenblust kenne ich von Kindsbeinen
an als geistvollen, wenn auch zuweilen etwas querköpfigen Gelehrten, innerhalb Genfs steht er etwas einsam und hat darum die genannte Gesellschaft geschaffen, die zur Zeit, da Deutschland noch Völkerbundmitglied
war, eine besondere Bedeutung hatte. Natürlich würden wir uns freuen,
wenn Sie nur in Basel sprechen würden. Ich muss Ihnen aber doch mitteilen, dass das Honorar, das man Ihnen anbieten wird, wahrscheinlich sehr
bescheiden sein muss, vielleicht über die Reisekosten überhaupt nicht hinausgehen kann. Natürlich werden Sie hier Gast der Universität sein, der
Zeitpunkt der Feier ist übrigens auf den Oktober (Anfang) 1936 festgelegt.
Ich hätte Ihnen dieser Tage ohnehin schreiben müssen, da ich kürzlich in
einem Brief des Callwey-Verlages, München von Dr. Rinn 2 folgendermassen gefragt wurde: ''Ich weiss nicht ob Sie sich entsinnen, dass ich seinerzeit
den von Ihnen übersetzten Erasmus Huizingas sehr ausfti.hrlich besprochen
habe. Ich vermute, dass Sie mit Ruizinga noch in enger Verbindung stehen
und möchte Sie deshalb fragen, ob man nicht von ihm einmal ein grösseres

77

Buch haben könnte.'' Die Frage klingt etwas naiv, aber ich muss sie Ihnen
3
weitergeben; den Callwey-Verlag kenne ich durch Carl J. Burckhardt und
seinen Richelieu. Nun freue ich mich sehr zu hören, dass ein Buch von Ihnen bereits unterwegs ist. Wenn Deutschland versagt, wird hoffentlich
Schwabe oder sonst ein Schweizer einspringen. Man wird sich freuen von
Ihnen gerade über dieses Thema etwas zu hören.
Dass Sie es selbstverständlich finden, dass ich nie wieder Zeit zu Übersetzungen haben werde, klingt für mich schmerzlich und ich glaube auch nicht
daran. Aber ftlr den Augenblick bin ich allerdings etwas gefangen. Wenn Sie
aber etwas haben, das nicht sehr eilt, so wäre ich glücklich, ein paar Ferienwochen für eine solche Arbeit verwenden zu können. Die nahe Berührung
mit Ihrem Denken, die mir das Übersetzen gewährt, war mir immer eine
grosse Erfrischung und Bereicherung. Ich möchte nicht gerne völlig verzichten.
Sie fragen noch nach dem Gebrauch des Wortes ''heroisch'' bei Burckhardt. Es war mir selbst schon aufgefallen, dass er es so gut wie gar nicht
braucht. Dass es überhaupt nicht vorkomme, möchte ich nicht behaupten.
Jedenfalls erinnere ich mich an keine Stelle.
Verzeihen Sie die Länge dieses Briefes. Ich bleibe mit den besten Grüssen
Ihr herzlich ergebener
Werner Kaegi

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Eduard His (1886-1948), hoogleraar rechtsgeleerdheid, voorzitter van de 'Historische und antiquarische Gesellschaft zu Basel'.
2. Heinrich Rinn (*1895), Duits uitgever, werkzaam bij uitgeverij Georg Callwey;
bespreking niet teruggevonden.
3. Carl Jacob Burckhardt (1891-1974), Zwitsers historicus en diplomaat, ~oogleraar te
Zürich sedert 1929 en te Geneve sedert 1932 aan het Institut des Hautes Etudes Internationales, met een onderbreking als Volkenbondcommissaris te Danzig 1937-1939;
president van het Internationale Rode Kruis 1945-1949; Richelieu (3 dln. München
1935-1967), versehenen bij uitgeverij Georg Callwey.

[ 1147]

Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga*
28 juli 1935
Beste Ran.
Ik neem aan dat jullie op Torenvliedt zijn en ik heb mij er in verheugd dat
jullie er mooi weer hebben.
Wij zegenen den regen die hier vannacht gekomen is, 't is nog veel en veel
te weinig voor den grond ende bosschen, maar 't is een verademing, wij leden onder 't woestijnachtig karakter van alles de laatste dagen.
Bovendien werd de watervoorraad beangstigend klein, zoodat wij al de
edele deelen waschten in een moeselwijn en de onedele ik bedoel de iets minder edele deelen in een goedkoop Geuze Lambiekje. Maar nu is er weer water zooals dat bij vegetariers past. Jet kreeg een peetekind, daar Truida Broos

•

een dochtertje kreeg dat na haar genoemd werd. 1 't Is er alles bijzonder goed
en vlor gegaan. Jet wil 't nu gaan zien (over een dag ofr2). Dat is een heel besluit, want zoo'n reis is in zekeren zin een krachtproef. Maar laat zij 't maar
eens doen en probeeren, dan weet zij hoe ver zij kan gaan. Zij ziet er veel en
veel beter uit, dat zal je frappeeren.
Wanneer kom je nu precies, en hoe kom je, welke vervoermiddelen kan ik
· je ter beschikking stellen, kruiwagen, sportwagen, karretje met paard of auto
zeg 't maar.
Hartelijke groeten voor allen
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Henriette Broos, geboren op 13 juli 1935.

[ 1148]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Menno ter Braak*
r augustus 1935
Waarde Menno.
Ik heb Uw boek1 gelezen, en wil trachten, U mijn indruk ervan mee te deelen, in het bijzonder van het viertle hoofdstuk, 2 waarover ge mijn oordeel
hebt gevraagd. Ik las het boek met stijgende aandacht en belangstelling. De
eerste twee hoofdstukken zeiden mij niet veel. Bij her derde3 drong tot mij
door, dat Uw boek, ofschoon inspannend, toch voortreffelijk geschreven is,
dat ge over een rijk en fijn instrument beschikt, dat alles niet alleen vernuftig, maar verrassend fijn en scherp is uitgedrukt, met telkens verheugende
flitsen van den humor, dien ik met U als een der onmisbaarste zaken waardeer. Toch las ik dat derde hoofdstuk meer als toeschouwer die pleizier heeft
in de vertooning, zonder veel moeite te doen, mij rekenschap te geven, of ik
Uw Freud en Uw Nietzsche zou aanvaarden. Eerst bij her viertle bepaalde ik
met direct deelnemen mijn positie.
Om met de hoofdzaak te beginnen: Uw betoog regen den geest loopt,
meen ik, al op blz. 172 spaak. Want daar spreekt al dat grondig niet-begrijpen van het totaal-verscheiden-zijn van geest en stof, waarover ik her mondeling al met U bad. Her eenvoudige 'nu-eenmaal-iets-anders', dar men iemand met redeneering niet duidelijk maken kan. Zier ge dan niet, dat reeds,
waar ge zegt ''spraakklanken met beteekenis'' p. 211, in dat woord ''beteekenis'' reeds de erkenning van den geest ligt opgesloten? Dar heeft J.B. Watson,4 de behaviorist begrepen, toen hij consequent, maar helaas absurd, ook
den 'zin' van 'meaning' loochende, (dus 'zin' erkende). War 'bereekenis' inhoudr, kan het boekje van Freyer U leeren, dat ik U leende. 5 Uw misverstand blijkt uit het dooreenhaspelen van Geest = Wezen, en geest = functie
en haar resultaat. Den Geest kan men loochenen, als men wil, maar den
geest niet. Ik laat in het midden Uw amalgameering, op het etymologisch
verband, met begrippen als geestig en geestelijk, die ge zelf als rhetorische
truc zult erkennen. Zelfs de nu prijsgegeven psychogenetische leer p. 177:
79

uit het verschijnsel adem, droombeeld, schaduw ontstaat het begrip geest,
behelst als men het goed doordenkt het bewijs van den geest.
Nu weet ik wel, dat ge op mijn argumenten nog heel wat terug hebt. Ook
daar hadden wij het al over. Ik gaf U bij ons gesprek6 al toe, dat men met
woorden en begrippen geen werkelijkheid benadert. Het zijn alles gebrekkige aanduidingen en beelden. Maar wij hebben niet anders, om de wereld in
te verstaan, ook gij zelf niet. Bij Uw gebruik van het woord grammatica
(evenzoo de behavioristen) p. 211, 218 b.v. moet ik denken aan een kind, dat
zijn speelgoed stuk maakt, en als het stuk is, gaat huilen en schoppen. De
woorden 'uitgeblazen bijzaken' p. 211, maar ge kunt evengoed Uw oog of
Uw bloedsomloop smaden. Ge zijt als iemand met een bord soep (deze wereld) voor zieh en een lepel daarbij, die zegt: ik wil niet met de lepel eten, ik
doop mijn vingers in de soep, en lik ze af. Maar als niemand kijkt, eet hij
toch met de lepel. Ge leeft voortdurend van het voedsel dat ge wegsmijt: van
de rede, van het weten, ja zelfs van de moraal. - Quasi canis rediens ad vomitum ... (vomitus naar Uw begrip!)7
Uw geheele verloochening van het weten, Uw omkeering van 'hooger' en
'lager', Uw 'immoralisme' blijf ik, houd het mij ten goede, goedkoop vinden, met hoeveel talent ge haar voordraagt. Maar een woord erover. P. 202:
''de wetenschap was voor mij enz. '', en alles wat volgt tot p. 214. 8 - Ik zag bij
het lezen v66r mij enkele jongere physici en biologen, die ik ken en hoogschat, en ik zag tegenover Uw verachting de matelooze verachting, in een
glimlach geuit, waarmee zij de Uwe zouden beantwoorden, en ik zag U daarin omkrullen als een dor blaadje en wegwaaien.
Ge zult opnieuw antwoorden: 'ja, ik weet dat alles wel, maar ik speel immers maar, als ik het woord hanteer .. .' Goed, maar dan speelt ge valsch,
want wie aan het spei meedoet (enge moet meedoen) moet zieh aan de regels
houden.
Zookomik op een belangrijk punt: Uw 'houding'. Ge geeft zelfvoortdurend toe, dat dit voor U het voornaamste is, en daarvan getuigt Uw heele
boek. Toch ligt, schijnt het mij, juist daar Uw fundamenteele zwakheid en
aangrijpbaarste punt. Ge zijt en blijft de gepreoccupeerde, die slechts andere
gepreoccupeerden ziet. Al Uw aanval is afweer. Ge blijft altijd hangen in het
prikkeldraad van psychologische reacties en persoonlijke verhoudingen, en
geeft U nooit over aan de dingen zelf, want zelfs Uw terugkeer in het dier is
maar van halver harte. Vandaar Uw herleiding van alles tot 'belangen', vandaar al dat wantrouwen, al die achterdocht, die U op de zwakste punten van
Uw boek, waar ge tot scheiden en tonguitsteken vervalt, overleveren aan die
sluipendste van alle hoofdzonden, invidia9 genaamd. Met Uw fundamenteel
polemische houding, die naar mijn meening Uw zwakheid en Uw vloek is,
verbindt zieh wat ik Uw methode wil noemen. Terwijl ge een buitengewoon
openhartige en zeer zeker moedige confessie geeft, zijt ge er toch voortdu·
rend op uit, U zelf te dekken. Achter de loopgraaf, waaruit ge schiet, hebt ge
er altijd nog een, om U in terug te trekken. Ge houdt Uw argument altijd
zoo, dat ge het, zoo noodig, nog een slag kunt omdraaien. Ge beweegt U in
halve retractaties van het pas betoogde, overal reserves en zekeringen. Om
80

kort te gaan, ik zou de 'behoedzaamheid', die U in mij zoo karakteristiek
schijnt, in U zelf kunnen terugvinden.
P. 159: ''De Waarheid kan mij niet meer schelen''. Uw heele theorie leidt
U midden in het kamp van de existentiephilosofie en de aanbidding van her
'bestaan' met verheerlijking van het geweld en van Blut & Boden. Uw
vriend-vijand-these als zuiver menschelijke fun~eering van alle cultuur-verhoudingen overtroeft en overtreft verre die van Hitler's kroon-jurist Carl
10
Schmitt, die haar alleen toepassen wil op het politische. Wat heeft U weerhouden, een vurig nazi te worden? Lach nu eens even ...
Ik ga eindigen. In Uw laatste hoofdstuk vind ik veel belangrijks over genie
en humor, dat mij zeer aantrekt, maar ge hebt te lang aan mijn hersens geschud, en ik verslap in aandacht ...
Moet ik een eindindruk formuleeren? Het zou deze moeten zijn. Hier ligt,
in een vaak meesterlijk, soms schitterend betoog, toch een talent verspild.
Hier ligt een wereld versmaad, die van waarheid, schoonheid, weten en
goedheid, een cultuur prijsgegeven. Hier legt een Franciscus zijn kleeren af,
om bij den Verloren Zoon in de kost te gaan in het varkenskot. ''Wat sprak
het varken? - Nitsjewo'' .11 - Wat verder? - Hieruit wordt niets geboren,
zelfs geen schoone dwalingen. Men zal zijn leven in hooger wijsheid en
schoonheid doorbrengen in de geschiedenis van Zierikzee of met aquarellen
van koeien aan een plas, dan als adept van deze leer. 0 dandy, die in modernen vorm Uw spieen afreageert, geef ons andere dingen. Ik weet nu, dat gij
het kunt.
Als ik dingen zei, die U in het vleesch snijden, vergeef het mij. Het is mij
niet om polemiek, maar om de liefde tot deze wereld te doen. Ik zou U dit alles niet geschreven hebben, als Uw boek U mij niet veel nader had gebracht.
In het najaar stuur ik U mijn boek, 12 waarin ik alle standpunten verdedig,
die ge achter U liet: waarheid, weten, moraal. Slijp vast Uw tanden maar.
Uw J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Menno ter Braak, Politicus zonder partij.
2. ''Een zonde tegen de heilige geest''.
3. ''Nietzsche contra Freud''.
4. J.B. Watson (1878-1958), Amerikaans psycholoog en grondlegger van het behaviorisme. Huizinga las van hem Behaviorism (New York 1925) en citeerde daaruit: 'Meaning is an historical word borrowed from philosophy and introspective psychology'.
Verg. Amerika levend en denkend (Haarlem 1926), 83 (V.W. V, 447), waar hij Watson
een 'psychologisch terrorisme' verwijt.
5. Vermoedelijk: Hans Freyer (zie Briefwisseling II [767]), Theorie des objektiven Geistes. Einleitung in die Kulturphilosophie (Leipzig/Berlijn 1923).
6. Op 14 juni r935.
7. Spreuken 26,11: 'Gelijk een hond tot zijn uitspuwsel wederkeert, alzo herneemt de
zot zijn dwaasheid'.
8. Verg. Politicus zonder parti;~ 202: 'Ik ben zoozeer van de wetenschap als bedrijf
vervreemd, dat ik mij bijna niet meer kan voorstellen, hoe ik zelf eens meegestapeld
heb, weliswaar zonder veel illusies (de wetenschap was voor mij nooit veel meer dan
een mengsel van sport en wonderlijk misplaatste verantwoordelijkheid), maar toch
juist met zooveel illusie, dat ik in het opbouwen van een sluitend systeem van bijzaken, behagen kon scheppen'.
'

81

9.

'Afgunst'.
10. Carl Schmitt (1888-1985), Duits staatsrechtsgeleerde, hoogleraar te Berlijn 19331945; ontwikkelde in Der Begriff des Politischen (Berlijn 1932) een politieke vriendvijand-leer.
II. Russisch: 'Het betekent niets'.
12. J. Huizinga, In de schaduwen van morgen.

[ 1149]
Menno ter Braak ('s-Gravenhage) aan Johan Huizinga*
2 augustus 1935
Waarde neef Johan
Met Uw uitvoerige en duidelijke reactie op mijn ''Politicus'' hebt U mij
meer pleizier gedaan dan U bij benadering hebt kunnen vermoeden. Het
stemde mij werkelijk niet aangenaam, dat U volstrekt weigerde mij ''au serieux te nemen''; niet omdat ik van het woord serieus afhankelijk ben, maar
omdat ik meende te mogen verwachten, dat mijn levensbeschouwing toch
wel een uiteenzetting van principieelen aard waard was. Deze brief is voor
mij het bewijs, dat U mij na het lezen van den ''Politicus'' wel au serieux
. neemt; hoe scherp Uw afwijzing ook moge zijn (ik had niet anders verwacht!), een schrijven van een dergelijke lengte is een voor mij volkomen
''rehabilitatie''. Ik stel dat op hoogen prijs en neem U wel allerminst kwalijk,
dat U tracht mij ''in het vleesch te snijden''. De rehabilitatie steekt juist in
het feit, dat U zulks onderneemt.
Uw betoog is een poging, mij op innerlijke tegenstrijdigheid te betrappen.
(''spraakklanken met beteekenis'' is inderdaad een innerlijke tegenstrijdigheid, ik heb dat in het boek ook zelf erkend.) Die innerlijke tegenstrijdigheid
nu geef ik U bij voorbaat toe. Jemand, die de ''grammatica'' verloochent en
haar desondanks als cultuurmensch den godganschelijken dag gebruikt, beweegt zieh in deze paradox of ''eenheid van tegendeelen''. Omdat hij alle
consequenties van het logisch betoog trekt en zieh desondanks met zijn eigen
logica niet wil vereenzelvigen, is hij voor den wel ''grammatischen'', wel zieh
met de eigen logica vereenzelvigenden mensch een paradoxale fi.guur, een
spe/er. Ook de polemische houding vloeit daaruit voort; ook die schijnt den
''grammatischen'' mensch een preoccupatie, een niet-tot-rust-willen-komen,
kortom een hinderlijke en kinderlijke negativiteit, die zichzelf tracht te bestendigen door steeds maar meer tegenstanders af te slachten. Dat achter
deze paradox (die ik geheel zou willen afscheiden van den paradox ä la Chesterton), 1 achter dit spel, achter deze polemiek een (zelfs tamelijk humorlooze!) ernst zou kunnen steken ... dat zal de ''grammatische'' mensch nooit
toegeven, omdat hij zijn ernst (dien ik geen oogenblik in twijfel trek, wanneer daarvoor geen reden is) in woorden heeft belegd. U gelooft niet in mijn
ernst, omdat U die niet in de ''grammaticale'' functie ziet vertegenwoordigd,
omdat mijn laatste woord in grammaticis een ''ode'' aan den humor is; voor
U is in laatste instantie dit boek ''verspild talent''. Volgens mij vergist U zieh
daarin: als ik mijn talent hier verspild heb, dan is het om los te geraken van
82

de waardenleer, die ik als een belangenleer in ''geestelijke'' vertaling heb ervaren. De verspilling is voor mij noodig geweest voor deze groote schoonmaak in mijzelf, en daarom geef ik U de ''goedkoopheid'' daarvan ook niet
toe. Als ik mij mijn voorbereiding van dit boek herinner, die niet zoo kort
heeft geduurd, dan ben ik mij van geen haastigen uitverkoop tegen ''boksprijzen''2 bewust. (''ben bewust'', weer een paradox van iemand, die tegen
den ''geest'' ingaat). Trouwens, juist dit wordt in Uw brief niet nader gemotiveerd. Waarom is mijn omkeering van ''hooger'' en ''lager'' en mijn ''immoralisme'' goedkoop? Omdat het voorshands nog niet klopt met mijn
strijdpositie tegen het nationaal-socialisme? Ik bestrijd toch het nationaal-socialisme niet, om een restauratie te bewerkstelligen van een waardenleer der
humanisten, die ik niet meer kan aanvaarden? En bovendien, het nationaalsocialisme is volgens mij volstrekt niet een ''Umwertung aller Werte''; het
werkt met ''volksgemeenschap'', rasen bloed, d.w.z. met een zwaar-Geestelijke romantiek, die alleen een corruptie der oude waarden beteekent.
U legt sterk den nadruk op de negativiteit van mijn betoog, terwijl het
toch ook mogelijk is, de weliswaar niet met banden vol door het raam gesmeten, maar toch zeker aanwezige positiviteit te bespreken. Die positiviteit is
inderdaad niet op de hierarchie van den Geest gefundeerd, maar op een aan
Pascal verwante levenservaring, die op pag. 257 (door Pascal) volgens mij
prachtig wordt geformuleerd. 3 Dat citaat moest, dunkt mij, toch ook duidelijk kunnen maken, waarom ik tot U in een ''ambivalente'' relatie sta, want
het vat de menschelijke waardigheid samen met een woord, dat ik voorloopig
afdoend acht: ''honnetete''. ''Il faut qu'on n'en puisse dire ni: ''11 est mathematicien'' (ou historien, M.t.B.), ni ''predicateur'', ni ''eloquent'', mais ''il
est honnete homme''. Cette qualite universelle me plaft seul. '' Deze ''honnetete'' nu,. die dwars de ''geestelijke'' onderscheidingen van het humanisme
doorsnijdt, vind ik overal in Uw geschriften, ook waar zij mij, zooals ''Nederlands Geestesmerk'', absoluut vreemd zijn. Daarom deel ik Uw afkeer
van het valsche heroisme; maar ik verzet mij, als daaruit te voorschijn komt
een apologie van de satisfactie, van het behoud. Mijn ontmaskering van den
Geest dient dan ook slechts om den ''honnete homme'' mogelijk te maken.
Daarom heb ik ook met nadruk geschreven, dat mijn betoog geen aanval is
op den geest! (p. 211) Ik betoog slechts (en ik weiger dat goedkoop te noemen,
omdat het met mz;'n diepsten ernst correspondeert), dat onder de dekmantel
van het woord Geest een hierarchie is opgebouwd, die ik doorzie als de hier•
archie van belangen, maar met de pretentie van objectiviteit en superioriteit.
(Haar biologische waarde ontken ik niet!) Mijn ''honnete homme'' is geen
krachtpatser, geen corrupte humanist, alias nationaal-socialist, maar een
''rooilijn'' (p. 258). Het zal blijken, dat zijn tactiek in zeer veel opzichten
overeenkomt met die van den humanist, wanneer het tegen de dikke heroen
a la Goering gaat! Maar de kracht, die hij voor dien strijd noodig heeft, kan
hij niet meer putten uit de humanistische ideologie; hij kan slechts mensch
zijn door de spitsvondige laatste privilegien van prof. Buytendijk4 ronduit te
versmaden.
U zult mij volkomen terecht kunnen tegenwerpen, dat deze positiviteit in

het boek niet is uitgewerkt. Dat geef ik volkomen toe. ''Pol. z. Partij '' eischt
een toepassing van de individueel verworven grondslagen op de maatschappelijke situatie; de ''hierarchie van het avontuur'', waarmee ik den lezer naar
huis stuur, is een dooddoener. Maar toen ik dit boek tot in het voorlaatste
hoofdstuk geschreven had, voelde ik, dat ik voor de toepassing op de maatschappij nog niet klaar was. Ik ben daar nog lang niet mee klaar, het kan misschien nog jaren duren, eer ik het noodzakelijke vervolg heb geschreven;
maar als ik voor den tijd van rijpheid niet overreden of gegast word, hoop ik
dat vervolg toch eens te kunnen schrijven. Alle waarden, die ik voor mij individueel heb ''omgekeerd'', moet ik nu langzamerhand gaan toetsen aan de resultaten van de sociologie (waar ik nu ook midden in zit). Inmiddels heb ik in ''Forum'' (dat dezer dagen verschijnt) een artikeltje geschreven over Gide's ''Pages de Journal'' en Uw ''Geestesmerk''; 5 ik zal het
U na verschijning toezenden. Het zal U ongetwijfeld weer polemisch lijken,
maar ik hoop, dat U tusschen de regels door toch zult kunnen lezen wat ik
boven over de ''honnetete'' ten berde bracht. Uw broeder Jacob, dien ik onlangs de proef liet lezen, meende, dat er tusschen U en mij sprake was van
''een bijna physieke aversie'', Ik ben van het tegendeel overtuigd; als er van
aversie gesproken kan worden, dan is die juist niet physiek, maar ''geestelijk''. Als U mij nog deze ongeoorloofde paradox toestaat: ik ben het bijna altijd ''geestelijk'' met U oneens en ''physiek'' met U eens.
Met nogmaals zeer hartelijken dank voor Uw gedocumenteerde critiek,
steeds gaarne
Uw Menno ter Braak
In de toepassing van mijn ''waardeleer'' op de maatschappelijke verhoudingen moet ik in de eerste plaats problemen behandelen als de functie van de
z.g. elite (door Ortega y Gasset b.v. voor mijn gevoel zeer onbevredigend opgelost), de rol van de intellectueelen zonder ''geestelijke'' hierarchische basis, de arbeidsverdeeling, de relaties tusschen de bestaande ''kasten'' en de
superioriteit berustend op prestatie etc. etc. Het zou dus zeer wel mogelijk
kunnen zijn, dat ik bij de poging dat alles te beheerschen toch weer zou verdrinken zooals de archivaris van het provinciale archief. Maar dan met een
andere illusie!
Het kardinale probleem wordt dus voor mij, welke biologische en sociologische functie de hierarchie van de Geest vervult en vervuld heeft.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. G.K. Chesterton (1874-1936), Engels auteur van onder andere essays en de Pater
Brown-verhalen; voor de 'paradox ä la Chesterton': Menno ter Braak, ''Tweeerlei paradoxen'', Het Vaderland, 17 maart 1935.
2. 'Beneden de marktprijs'.
3. Het citaat uit Pascal, Pensees: nr. 40 in de editie van Chevalier (Pascal, Oeuvres
completes, Pleiade, Parijs 1954, 1098) en nr. 35 in de editie van Brunschvicg, die Ter
Braak gebruikte.
4. F.J.J. Buytendijk (1887-1974), hoogleraar fysiologie en histologie te Groningen
1925-1946, sedert 1946 hoogleraar psychologie te Utrecht en Nijmegen.
5. Menno ter Braak, ''De kaarten en het spei'', Forum 4 (1935) 822-824.

[ 1150]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
8 augustus 1935
Lieber Freund und Kollege,
Haben Sie vielmals Dank für Ihre schnellen und genauen Nachrichten
über den Gotthelf-Verlag und für Ihren Rat in bezug auf die Korrekturbogen, dem ich folgen werde. An erster Stelle aber erhalten Sie selbst ein Exemplar. Es war mir eine lebhafte Freude zu lesen was Sie darüber schrieben.
Ich hätte es nicht gewagt, die Möglichkeit einer Übersetzung von Ihrer
Hand anzunehmen, was mir ja ausserordentlich lieb wäre. 1 Jedenfalls schicke
ich Ihnen sogleich die einzelnen Bogen. Falls Sie es nicht selbst übernehmen
••
können, könnten Sie vielleicht einen Ubersetzer empfehlen.
Carl Burckhardt versprach mir seinen Richelieu, sobald auch der zweite
Band fertig vorläge. Ich würde auch ohnehin jetzt nicht die Zeit finden,
mich darin zu vertiefen. Persönlich hat C.B. auf mich einen sehr starken
und sympathischen Eindruck gemacht. Eine vornehme Figur; diese ruhige,
feste und klare Art seines Gesprächs, dazu noch das Stattliche und Kräftige
••
des Ausseren. Man könnte fast sagen: ein Mann nach dem Herzen seines
2
grossen Verwandten!
Nochmals Dank und herzliche Grüsse, welche ich bitte auch Ihrer Braut
anzubieten.
Stets
Ihr J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
r. Verg. Huizinga aan Werner Kaegi, 22 augustus 1935 (niet opgenomen), waaruit:
'Das ist ja herrlich, dass Sie selbst übersetzen und daran Ihre kostbare Zeit geben!'.
2. Verg. Werner Kaegi aan Huizinga, 8 augustus 1935 (niet opgenomen), waaruit:
'Ich wäre sehr gespannt gelegentlich zu hören, was Sie von Carl Burckhardts Richelieu denken. Ich schätze den Verfasser vielleicht noch höher als seine Bücher. Er
scheint mir jedenfalls ein sehr seltener Mensch'.

[ 1151 ]
Menno ter Braak ('s-Gravenhage) aan Johan Huizinga*
8 augustus 1935
Waarde neef J ohan
Met gelijke post zend ik U het in mijn vorige briefvermelde nummer van
''Forum'' .1 Ik wil het echter niet wegsturen zonder een kleine commentaar.
Bij het overlezen van het bewuste stukje 2 treft mij n.l. zelf de scherpe toon,
dien ik heb aangeslagen, en die voornamelijk, schijnt het mij, uit twee dingen voortkomt. Prima: het wordt den lezer niet voldoende duidelijk, dat ik
met den term ''naYeveteit'' hier iets positiefs, iets hoog gewaardeerds bedoel,
dat ik mijzelf dus gaarne een naYeveling zou willen noemen tegenover alle
mogelijke ''helden''. Het staat er wel, dat ik het zoo bedoel, maar niet scherp

genoeg geformuleerd. Secundo:. ik s~?reef het stukje na ons gesprek ~n. voor
Uw brief. Door dien briefvoel 1k 1n1J ook tot U nader gekomen, terw1Jl 1k na
het gesprek toch het gevoel had, dat ik (met sympathie, met hoogacl1ting,
maar toch!) tegenover een vreemde was komen te .staan. Het. st1.1~je. is d~s gesteld met een persoonlijk gevoel van genegenhe1d voor G1de, dien 1k onlangs op het schrijverscongres4 te Parijs leerde kennen, en zonder persoonlijke relatie tot U. Aangezien de toon U ongetwijfeld zal hindere11, moge dit ter
toelichting dienen.
Verder moet ik natuurlijk de strekking van mijn betoog blijven handhaven. Ik kan het ''Geestesmerk'' niet zonder gevoelens van groote teleurstelling naast de viertle druk van het ''Herfsttij'' leggen. Maar de oppositie an
sich zult U mij wel ten goede houden. Over den toon zou ik echter geen misverstand wenschen, na het begrip, waarmee U mij in Uw brief tegemoet
kwam.
M. vr. gr.
gaarne
Uw Menno ter Braak
Het stuk van Romein 5 zal, dunkt mij, ook Uw belangstelling l1ebben. Mij
heeft her zeer geboeid.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Forum 4 (1935) 8 (augustus).
2. M.t.B., "De kaarten en het spei'', ibidem 882-824, waaruit: 'Men vergelijke de Pages de Journal van Gide en Nederlands Geestesmerk van Huizinga. NaYef zijn zij beide,
anti-heroYsch eveneens (in den zin van: gericht tegen de phraseologie van de dikke
helden ä Ja Goering); maar de kardinale vraag is, waarvoor naYveteit en a11ti-l1er0Ysn1e
moeten dienen. Bij Huizinga nu dienen zij om den man, die zicl1 in hart en nieren bur·
ger, d.i. bourgeois voelt, een motief te verschaffen zijn conservatisme en afkeer van
de rumoerende "zwak gewortelden in het maatschappelijk leven '' Cttltureel te
rechtvaardigen; bij Gide daarentegen dienen zij om den geboren bourgeois te verJos·
sen van de obsessie, die zijn privilege Jangzamerhand voor hem geworden is'.
3. Andre Gide (1869-1951), Frans schrijver; Nobelprijs voor letterkunde 1947.
4. Het 'Congres international des ecrivains pour Ja defense de la culture', Parijs 2126 juni 1935.
5. J. Romein, "De dialektiek van de vooruitgang. Bijdrage tot het ontwikkelings- en
ondergangsbegrip in de geschiedenis'', Forum 4 (1935) 752-777, 828-855.

[ 1152 ]

Julien Benda (Vaux sur Mer, Charente Inferieure) aan Johan rluizinga*
10 augustus 1935
Cher Monsieur Huizinga,
Des que j'aurai vos epreuves je les ferai parvenir a la N.R.F.,1 avec - je
n'ai pas besoin de vous le dire - l'invitation Ja plus pressante a leur faire le
meilleur accueil. Mais la tache ne serait-elle pas grandement facilitee si nous
pourrio~s to~t de suite remettre a la N.R.F. une traduction frani;:aise, que
vous fer1ez faire de votre initiative? (1)
Vos titres de chapitres, vous vous en doutez, sont particulierement at·

86

trayants pour l'auteur de la Trahison des Clercs. Je suis particulierement assoiffe de lire: ''Abus de la science'', 2 une des theses que j'ai le plus souvent
soutenue etant qu'un des maux de ce temps est d'introduire des pretentions
scientifiques en des domaines qui ne sont au fond que ressortissants ä la foi.
Je me permets ä ce sujet de vous envoyer deux articles que j'ai publies dans
les Nouvelles litteraires (2). 3 Mais ils ne font que dire une fois de plus des choses que j'ai dejä dites maintes fois dans des livres auxquels vous avez bien
voulu accorder votre bienveillante attention.
Croyez, eher monsieur Huizinga, au plaisir que j'ai de pouvoir vous rendre service et ä l'assurance de mes sentiments distingues et devoues
Julien Benda
1. J'envoie tout de suite votre table des matieres ä un des principaux lecteurs
de la N.R.F.
2. Je vous prierais de me les retourner quand vous en aurez pris connaissance, car je ne les ai pas en double.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

Nouvelle Revue Franfaise; bedoeld is een Franse vertaling van In de schaduwen van
morgen, rnaar deze verscheen buiten het genoernde tijdschrift om: J. Huizinga, Incertitudes. Essai de diagnostic du mal dont souffre notre temps (Parijs 1939).
2. ''Misbruikte wetenschap'', In de schaduwen van morgen, hoofdstuk negen.
3. Er versehenen van Julien Benda verscheidene artikelen over dit onderwerp in Les
nouvelles litteraires; onduidelijk welke twee hier bedoeld zijn.
I.

[ 1153]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga (Leiden)*
10 augustus 1935
B.H.
Het is erg vervelend dat je reis zoo in Breda werd afgebroken. Ofschoon ik
zelfs geen aandeel heb in die autoonderneming, voel ik mij toch als gastheer
eenigszins gekrenkt door 't geval en bied je mijn Brabantsche excuses aan.
Wij zijn zeer teleurgesteld over 't weer, 't zag er uit, 36 uren lang, of de regen zou komen, maar niets er van, geen druppel viel en meneer Weer loopt
weer geendimancheerd langs heeren wegen en is best over zichzelf tevreden
en vindt klaarblijkelijk even als je neef MTB dat hij 't voortreffelijk doet. Ik
keek 't boek 1 gisteren een kwartier in, 't is niets voor mij, van wat een nare en
steriele substantie is 't gemaakt. Ik vrees dat nu wij toch weggaan wij maar in
Bll 't sein zullen afwachten dat er hier weer water is.
Hartelijk gegr.
t.t. R.
P .S. Het reservoir is onderzocht, de voorraad valt mede, dus vertrek van hier
niet noodig.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I.

Menno ter Braak, Politicus zonder partij.

[ 1154]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga*
19 augustus 1935
Beste Han.
Je zult denken dat ik heel wat bijzonders te schrijven heb, maar dat is mis,
ik beantwoord alleen je gezelligen brief terwijl ik op den rand van de slaap
balanceer.
Zondag hadden wij ook wat regen maar niet veel, zoo'n opgewekt bakvischachtig buitje, waar geen vaart of drift in zat. De bloemen zeiden dat 't wel
lekker was, en 't regenreservoir zei dat 't er niet vet van worden zou.
Maar verleden Maandagnacht, toen wij weg waren, schijnt 't hier pootig
geregend te hebben. De heele B.H. was er door opgeleefd en alles kon weer
rustig slapen.
1
Jet is niet alte vermoeid geworden van de tocht naar Utrecht al heeft zij er
wel drie dagen lang wat wankeler door gevoeld. Ina bracht haar terug en Van
der Hoeven heeft hen van Utrecht naar hier gereden. De autotocht vond Jet
evenals alle lieve hondjes, erg gezellig. Ina bleef hier tot vanmorgen en heeft
ons daadkrachtig en allerliefst geholpen door den dag van gisteren, die anders wat zwaar zou zijn geworden, daar mijn zwager en bellesoeur hier van
12 tot 8 waren. Too much ofa good thing, Jet Terbraakt met moed doch met
weinig lust, zij zal je over de resultaten van 't medicament later inlichten.
Wat een aardig gelukje om zoo'n vertaler 2 te vinden die alles v66r heeft.
Erg prettig voor je.
't Weer is hier nu ook onvergelijkelijk mooi, de sereniteit van 't najaar met
nog niets van de melancholie er van.
Jammer toch dat wij al Novemberhazen zijn die op het sluiten van den
jachttijd azen zooals wij op 't paradijs.
Wij pasten toch eenmaal ook zoo lief in deze late Augustussfeer.
Je ziet beste Han ik raak mijn evenwicht kwijt.
Hartelijk door ons gegroet
je R.

*
1.
2.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Om haar petekind Henriette Broos op te zoeken.
Onduidelijk welke vertaling hier bedoeld is.

[ 1155]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
22 augustus [1935]
Beste Han,
Hierbij stµur ik je het boek van Menno ter Braak terug. Zooals Rik je al
schreef trok het mij weinig aan en boeide mij in 't geheel niet. Ik vond het
ronduit gezegd vervelend, veel te lang voor den inhoud en erg weinig overtuigend. Wel niet geheel zonder ''geest'' en juridische scherpzinnigheid, maar
88

roch eigelijk het werk van een zeer egocentrische babbelkous. Somtijds deed
het mij denken aan Multatuli's Ideeen, die ik ook nooit heb kunnen lezen,
hoezeer ik in mijn jeugd dweepte met Max Havelaar. Er zijn dunkt mij, tal
van analogien tusschen de ''Ideeen'' en dit boekje aan te wijzen, wat de positie
van beide schrijvers betreft. Misschien zou Douwes Dekker zelfs zieh als een
familielid van M. ter Braak ontpoppen, als men in den eersten door een chemische procedure de romantiek isoleeren en hem die aftappen kon. Maar dan
is die oude romanticus en ijdeltuit toch een mensch van een heel ander kaliber
dan jou neef. Ik denk niet, dat die veel sporen in de Nederlandsche literatuur
zal achterlaten. Maar ik zou natuurlijk nog een paar boeken van hem moeten
kennen, om te kunnen oordeelen (wat ik eigelijk toch al deed!).
Vandaag ligt de Buissche Hei weer op apegapen, en van wat je de edele
elegische schoonheid der latere Augustusdagen noemt, is niets overgebleven. Kregen we ook maar zo'n wolkbreuk, als den Haag heeft gehad.
In Utrecht was ik nog even bij den keelenz. specialist. Mijn gehoor is wat
snel afgenomen het laatste halfjaar, en ik wou weten of dat zoo maar door
moest gaan. Ik kreeg van Dr. de Klein de verheugende mededeeling dat de
verslapping der stembanden zieh zoo goed als hersteld heeft. Dat geeft weer
moed voor den algemeenen toestand.
Hartelijke groeten, ook van Rik.
je Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 1156 ]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga*
24 augustus 1935
Beste Han.
De vraag die ik je stel is een beetje dilettanterig, maar dit kan mij niet
weerhouden. Ik wilde graag iets meer weten over de zeer bijzondere geestesgesteldheid waar de kathedraal van Chartres, bij wijze van spreken, de verstoffelijking van is. Ik <lacht iets daarvan te vinden in La Cathedrale van
Huysmans 1 maar door die berg onversneden literatuur kom ik niet heen ook al erg mooi schrijverig.
Jet zegt, misschien Michelet, maar zei zij, daar is een andere historicus die
Han hooger stelt. Ik heb zelfzoo'n idee dat V. le Duc 2 mij juist zou verschaffen (zooals reeds bij zoovele andere gelegenheden) wat mijn hart begeert.
Maar ik wil 't jou toch even nog vragen, vooruit bedank ik je al vast voor de
suggestie.
Ik ben - zijnde geabsorbeerd in mijn werk - een niet erg geanimeerd lezer
en ik voel mij niet fit voor studie, noch voor boeken die al te veel overhoop
en op elkaar stapelen. Maar ik zou den schrijver wel dankbaar zijn die mij
over de fenomenale gebeurtenis van dien bouw, dingen zou zeggen die mij
dien bouw verklaarbaarder zouden maken. Weet jij zoo iemand?
Met een stormwind en veel gestapel van donkere luchten, kwamen einde-

lijk juist geteld 73 druppels op de B.H. te vallen, die al weer zoek zijn. 't Is
wanhopend.
Hartelijk gegroet
t.t. Rik
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J.K. Huysmans, La cathedrale (Parijs 1898).
2. E.-E. Viollet-le-Duc, zie Briefwisseling 1 [72].

[ 1157]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga*
28 augustus 1935
Beste Han.
Dank je zeer voor je bijzonder intressanten brief waar ik veel aan heb en
die ons ze.er boeide.
Ik kwam tot de vraag, hierdoor: Een fransche kennis schreef mij, zeer getroffen te zijn door een uitdrukking die ik, schrijvend over Chartres, gebruikt had nl. etat d'äme. Ik <lacht toen ik die vriendelijkheid daarover te
hooren kreeg, ''is dat wel zoo''.
Doordenkend kwam ik tot de vraag.
Door deze geschiedenis kwam ik ook nog tot een ander plan. Ik kreeg nl.
een klein erfenisje van mijn zuster Worp die verder alles aan de neefjes en
nichtjes legateerde. Ik besloot nu daarvoor de volledige dictionnaire de l'architecture van Viollet le Duc1 te koopen, wa.nt per slot val je toch telkens
weer op hem terug, wanneer een oneindig uitgebreider studie je niet past of wellicht pas ik niet voor die uitgebreider studie.
Alles bij elkaar gevoel ik mij zeer verrijkt door de gevolgen van 't onnoozele briefj e dat ik aan jou schreef toen ik half op apengapen lag van de hitte.
Gisteren kwam hier eindelijk de regen. Het was een feest, heusch waar. Er
kwam een ontspanning over alles. De goten klokten, het waterreservoir lachte
in zijn baard, kinderen liepen dansend naar buiten, wij ouderen, stonden opgetogen in de deurposten naar boven te kijken. 's Avonds was er extra verlichting
van de Wester hemel. Zag je 't ook. 't Was wel grandioos al was 't niet prima van
smaak en kleurcombinatie, een beetje Böcklinachtig2 maar met meer ''dash''.
Nogmaals heel hartelijk danken veel gr. van ons
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
l. E.E. Viollet-le-Duc, Dictionnaire raisonne de l'architecture franfaise du Xle au
XV!e siec/e (10 dln. Parijs 1867-1869).
2. Arnold Böcklin (1827-1901), Zwitsers schilder.

[ 1158 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan F.K.H. Kossmann 1*
29 augustus 1935
Zeer Geachte Heer Kossmann,
Het verbeugt mij bijzonder, dat zoowel Mevrouw Allen als prof. Köhler

90

2

de uitnoodiging hebben aangenomen. Renaudet 3 en de Nolhac4 schijnen
mij beiden zeer goede candidaten; de laatste moet, dunkt mij, al zeer bejaard
zijn. Er is een Fransch Erasmuskenner Pineau, 5 maar ik weet niets van hem
noch van zijn standpunt, daar ik zijn boek niet gelezen heb. Men zou Julien
Benda kunnen vragen; hij is niet bepaald Erasmuskenner, maar zou er zeker
wel iets over te zeggen hebben. 6
Nog een vraag: is de datum voor de Rotterdamsche viering al vastgesteld? Het
is mogelijk, dat ik zeer tijdig maatregelen zal moeten nemen om collisie met een
andere verplichting (niet met Erasmus in verband staande) te voorkomen.
Mij voor Uw bericht aanbevelend,
Hoogachtend
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Rotterdam, GA.
1. Friedrich Karl Heinrich Kossmann (1893-1968), directeur van de Bibliotheek en
leeszalen van de gemeente Rotterdam, secretaris van het 'Comite voor de herdenking
van Erasmus te Rotterdam'.
2. Om een voordracht te houden op het congres te Rotterdam ter herdenking van de
vierhonderdste sterfdag van Erasmus; Mrs. P.S. Allen, ''Erasmus on peace'' in: Voor-

drachten gehouden ter herdenking van den sterfdag van Erasmus op IO en rrjuli r936 te
Rotterdam ('s-Gravenhage 1936) 235-246; W. Köhler, ''Erasmus von Rotterdam als
religiöse Persönlichkeit'', ibidem, 213-225.
3. Auguste Renaudet (1880-1958), Frans historicus en Erasmuskenner, hoogleraar te
•
•
Bordeaux 1919-1937, aan de Sorbonne 1937-1946, aan de Ecole des Hautes Etudes
1942-1951 en aan het College de France 1946-1951; ''La critique erasmienne et l'humanisme fran(i:ais'', Voordrachten, 226-234.
4. Pierre Girauld de Nolhac (1850-1936), Frans schrijver, dichter en historicus, met
name deskundig betreffende Erasmus' relaties met Italie; hij heeft niet op het congres
te Rotterdam gesproken.
,
5. J.-B. Pineau: Erasme: sa pensee religieuse (Parijs 1924), Erasme et la papaute: etude
critique du ''Julius Exclusus'' (Parijs 1932); hij heeft niet op het congres gesproken.
6. Julien Benda heeft op het congres te Rotterdam niet gesproken.

.

[ 1159 ]
Werner Kaegi (Binningen/Bazel) aan Johan Huizinga*
6 september 1935
Lieber und verehrter Herr Professor,
ich muss mich sehr entschuldigen, wenn ich Ihnen erst heute die erste
1
Hälfte meines Manuskriptes durch Schwabe zugehen lasse. Der Verlag
fragte mich an, ob ich Ihr Buch kenne und was darin stehe, er könne den
holl. Text nicht lesen. Ich konnte schliesslich nicht anders als ihm mein Ms.
ausliefern, hatte dann vor zwei Tagen eine Besprechung mit beiden Brüdern
Schwabe. 2 Der jüngere neigte sehr dazu, sofort abzuschliessen und zu drucken. Leider musste er dann zu einem medizinischen Kongress in Montreux
verreisen, auf dem u.a. über die Medizinische Wochenschrift verhandelt
wird, die Schwabe verlegt, die den Kongress arrangiert, und die in Deutschland schwer angegriffen worden ist, sodass kein deutscher Arzt den Kongress besuchen durfte. Unter dem Eindruck dieser Affare hat nun der ältere,
Karl Schwabe, negativ entschieden mit der Begründung, er sei durch die
91

übrigen Publikationen seines Verlages zu sehr an Deutschland und an ein
gutes Verhältnis zu den deutschen Behörden gebunden, als dass er ein so gewagtes Buch wie das Ihre übernehmen könne. Ein in Deutschland wenig engagierter Verlag könne das eher wagen. Vielleicht ist nun der Gotthelf-Verlag doch der richtige.
Inzwischen lasse ich die zweite Hälfte des Manuskriptes hier kopieren, sodass Sie nach der Durchsicht der ersten die zweite dann gleich in der Maschinenschrift bekommen.
Vom Entscheid Schwabes bin ich doch etwas betroffen; es ist traurig, dass
ein schweizer Verlag nicht mehr wagen darf, ein Buch zu drucken, dessen
Inhalt er als richtig und gut anerkannt und dessen Publikation so sehr im öffentlichen Interesse liegt. Aber die Zeit ist furchtbar und man kommt hier
kaum in eine Gesellschaft in der man frei reden könnte, ohne dass es bedenkliche Berichte gibt.
Ich bin nun gespannt zu hören, was Diederichs geantwortet hat. Den Callwey-Verlag auch nur zu fragen, wird kaum Sinn haben. Unsre grösseren
schweizer Verlage sind eigentlich alle in der Situation Schwabes.
Ich bleibe mit den herzlichsten Grüssen
Ihr Werner Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. J. Huizinga, Im Schatten von morgen. Eine Diagnose des kulturellen Leidens unserer
Zeit (Bern/Leipzig 1935), vertaling Werner Kaegi.
2. Karl Schwabe en Benno Schwabe jr., zie Briefwisseling 11 [594].

[ 1160 ]

Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
8 september 1935
Lieber Freund,
Was Sie da geleistet haben, ist ja einfach glänzend! So getreu, so liebevoll
und fein Sie übersetzt haben! Es entgeht mir nicht, wie viele kleine Schwierigkeiten Sie wie spielend gelöst haben. Und in so kurzer Zeit! - Wenn es
dennoch eine stattliche Reihe von Bemerkungen gibt, so ist es, weil es 111ir
leicht wurde, jede kleine Entgleisung sofort herauszufühlen. Es wird Ihnen
wahrscheinlich wenig Mühe kosten, meinen Vorschlägen 1 Rechnung zu tragen, und ich überlasse es weiter Ihnen. Falls es Fragen gibt, kann man weiter sehen.
Also Schwabe will nicht. Aber Gotthelfwill. 2 Von Diederichs noch keine
Antwort, aber ich halte es für ausgeschlossen, dass er es übernähme. Wenn
ich also Dienstag noch nicht seinen Bescheid habe, schreibe ich dem Gotthelf-Verlag meine Bedingungen. Aus der Rücksendung der hol!. Bogen (die
ich aber wieder beiftige, ich benötige sie nicht) schliesse ich, dass Sie auch
mit der zweiten Hälfte schon fertig sind.
·
Gotthelf fragte, ob das Buch noch vor Weihnachten herauskommen könnte; das wird also durchaus möglich sein.

92

Ihr Manuskript geht morgen oder übermorgen wieder eingeschrieben ab,
(mit den holl. Bogen).
Hoffen wir also, dass der Druck bald beginnen kann.
Mit herzlichen Grüssen,
Ihr J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Niet teruggevonden.
2. J. Huizinga, Im Schatten von morgen verscheen bij GotthelfVerlag.
'

( II6I]

J ohan Huizinga (Leiden) aan Johannes Haller*
15 september 1935
·
Verehrter Herr Kollege,
Seit lange habe ich Ihnen nichts mehr von mir hören lassen, und obwohl
ich wenig aussergewöhnliches zu schreiben habe, will ich doch mal wieder
den leider nur brieflichen Verkehr auffassen.
Mir geht es nach Wunsch, wenn auch die Zeit der Einsamkeit für mich
begonnen hat. Glücklicherweise wohnt meine jüngste Tochter, die im Frühjahr heiratete, ganz in der Nähe, so dass ich die jungen Leute viel sehe.
Auch erwarte ich noch heute den ältesten Sohn mit Frau und Kind von der
Sommerreise zurück, um noch kurze Zeit in meinem Hause zu wohnen. Inzwischen baue ich mir ein neues Haus, weil dieses mir jetzt viel zu gross
wird, am Rande der Stadt, hübsch gelegen. Es steht schon unter Dach, und
ich hoffe im Anfang des neuen Jahres umzuziehen. Vielleicht sehe ich Sie
dort im nächsten Jahre mal als meine Gäste, das wäre schön.
Den Sommer habe ich grösstenteils zu Hause an der Arbeit verbracht. Wir
waren nur auf zehn Tage in Toorenvliedt, weil wir um eine Steuer zu entgehen das Haus ein ganzes Jahr verschlossen halten; man darf dann zehn Tage
dort verbleiben.
Nächstens erscheint von mir die holländische Ausgabe eines kleinen Buches über die heutige Kulturlage. So gut als sicher folgt eine deutsche Ausgabe noch vor Weihnachten; ich warte deshalb, bis ich Ihnen diese schicken
kann.
Die Arbeit fällt mir bis jetzt nicht schwer, was zum Teil auch mit meinem gemässigten Tempo oder besser gesagt kurzen Arbeitsstunden zusammenhängt.
Vorläufig habe ich noch genug zu bearbeiten. Bald wird die Erasmusfeier des
nächsten Jahres mich für ein Paar kleine Studien in Anspruch nehmen.
Ist der zweite Teil Ihrer Geschichte des Papsttums schon weit vorgeschritten? Es wird mich freuen, mal wieder zu vernehmen, wie es Ihnen und den
Ihrigen geht.
Mit herzlichen Grüssen, auch an Ihre Frau,
Ihr J. Huizinga
'

*

Origineel: Koblenz, Bundesarchiv.

93

[ 1162]
Johan Huizinga (Leiden) aan G. van der Leeuw 1 (Groningen)*
18 september 1935
Zeer geachte collega,
2
Ontvang mijn welgemeenden dank voor Uw rede, die ik met groote belangstelling gelezen heb. Met instemming kan ik niet volmondig zeggen,
daar ik bezwaren heb zoowel tegen Uw toepassing van den term mythe als
tegen Uw opvatting van de historische wetenschap en haar functie.
Maar het is niet mogelijk, die bezwaren in enkele woorden uiteen te zetten. Mocht ik U eens ontmoeten, dan leg ik ze U gaarne voor, en bepaal mij
voorloopig tot het herhalen van mijn dank.
Hoogachtend,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Groningen, UB.
r. Gerardus van der Leeuw, zie Briefwisseling II [972].
2. G. van der Leeuw, De zin der geschiedenis (Groningen 1935), rede uitgesproken op
maandag 16 september 1935 bij de overdracht van het rectoraat van de rijksuniversiteit te Groningen.

[ 1163]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga*
19 september 1935
Beste Han.
Je hebt in lang niets laten hooren, piep eens, om te vertellen hoe 't met jou
en met de kinderen gaat. Schiet 't huis naar je zin op? Als je erg druk bent,
dan mag je gerust met een briefkaart antwoorden.
Wij klagen nu niet meer over de droogte noch over de warmte, - daar over
hebben wij echter nooit geklaagd. Wanneer 't zoo doorgaat dan zullen wij
wel spoedig weggaan, hoewel vast niet voor begin October. Want voor Jet
deugt 't hier dan niet, als 't zoo kil en onheimelijk wordt. Wij gaan straks
naar R'dam de Vermeers 1 zien, dan gaat Jet morgen de Rembrandt's 2 zien en
ik heb een collectie vergaderingen en Zaterdag hopen wij hier terug te zijn.
Ik ben benieuwd hoe Jet deze escapade er af zal brengen, maar 't gebeurt
alles zoetjes aan. Jany was hier en was gezellig, hij trofgelukkig mooi weer.
Addio, hartelijk gegroet
t.t. R.
Weet jij waarom de Negus Negus heet? 3 Omdat hij maar tot 9 kan teilen.
Kon hij tot ro teilen dan heette hij Tinus.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
l. De tentoonstelling 'Vermeer, oorsprong en invloed. Fabritius, De Hooch, De
Witte', Museum Boymans Rotterdam, 9 juli - 9 oktober 1935.
2. 'Rembrandt-tentoonstelling ter herdenking van de plechtige opening van het
Rijksmuseum op 13 juli 1885', Rijksmuseum Amsterdam, 13 juli - 3 november 1935.
3. Haile Selassie (1892-1975), 'Negus Negesti', keizer van Ethiopie, 1928-1974; na de
Italiaanse bezetting van zijn land in 1935 verbleefHaile Selassie in ballingschap.

94

[ 1164 ]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga*
10 oktober 1935
Beste Han.
Je nieuwe boek 1 arriveerde hier terwijl wij midden in den oppak zitten.
Zondag hopen wij weer in Bll te zijn.
Wij danken je zeer voor de toezending, het intresseert ons zeer, dat begrijp
je, maar wij zullen even weer tot rust moeten komen voordat wij 't kunnen
gaan lezen.
Jet die er even in zat te lezen, voorspelde dat 't een echte ''schlager'' zou
worden. Dat zou prettig voor je zijn.
De laatste vier weken zijn een vruchteloos wachten geweest op mooie najaarsdagen die niet kwamen. Wij verlangen nu wel naar wat meer comfort.
Toch zal ik 't leven hier erg missen, heel erg.
Ik vind Jet goed, zij is veel vooruitgegaan, maar toch geloof ik op dezelfde
basis, 't lijkt mij geen sterkere toestand maar een hoogtepunt op de zwakkeren toestand.
Ik hoop dat wij elkaar eens spoedig zullen zien. Binde October ga ik met
Bogtman's zoon2 voor een week naar Chartres en Parijs.
Hartelijk gegr.
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. J. Huizinga, In de schaduwen van morgen.
2. Albert Bogtman (*1910 ), zette het atelier voor gebrandschilderd glas van zijn vader voort.

[ 1165]
Jakob Huizinga (Londen) aan zijn vader Johan Huizinga*
11 oktober 1935

B.V.
Na een lange vertaalsessie 1 komt mij de vaak gevoelde behoefte je voorzoover je daar prijs op mocht stellen nog eens te berichten hoe voortreffelijk
je Schaduwen zijn. Maar nee, voortreffelijk is niet het woord. En nu zal ik de
moed hebben bizonder arrogant te zijn: voortreffelijk is m.i. daarom niet het
woord omdat (ik bloos van arrogantie) de intensieve doorwerking van de stof
die vertalen eischt, mij de opinie heeft gegeven dat wat de vorm betreft je
boek wat te gecomprimeerd is en daardoor soms moeilijker te volgen dan de
stof zelf noodig maakt. Maar ... je boek is zoo niet voortreffelijk, in ieder geval meer dan voortreffelijk. Het is eigenlijk geen boek en daarom is mijn arrogant verwijt ook geen verwijt want het raakt je opzet en resultaat niet. De
Schaduwen is geen boek maar een boodschap van een diepte en toch ook van
een simpelheid, van een kalme waardigheid en toch vriendelijkheid, van een
treffendheid en een raakheid dat ik soms vrees of zij wel in deze voos denkende en hard schreeuwende wereld gehoord zal worden. Ik herinner mij dat
95

ik je jaren geleden nahet lezen van de Cult. Rist. Verk. eens vroeg om toch
eens een serie essays voor verheldering van hun intellectueel en moreel besef
behoevende lieden zooals ik zelf, te schrijven. Wel, dat heb je gedaan in de
Schaduwen en je hebt het zoo voortreffelijk gedaan dat je misschien juist
daarom de lof die je ongetwijfeld toegezwaaid zal worden, langs je heen zult
voelen gaan als toch eigenlijk jou niet toekomende.
Ik heb maar een regret: dat je uiteraard zoo'11 relatief kleine kring zult bereiken maar dat is niet anders en onvermijdelijk. Gister kwam mij een
vreemde ervaring althans ik voelde het als zoo. Wellicht is het maar a passing fancy. Het was dit. Ik ben tot nu toe niet alleen opzettelijk (for the peace
of mind) optimist geweest maar ook een natuurlijke. Ik heb altijd instinctief
en intellectueel geloofd dat de wereld op zijn beentjes terecht zou komen.
Welnu, gisteren kwam mij zooals dat wel eens meer geheuren wil met de
kracht en plotselingheid van een openbaring de gedachte dat de wereld dat
niet zou doen, dat de krachten van kwaad, dwaasheid en domheid ons bereids
over het hoofd gegroeid waren en dat ondergang voor heropstanding in de
sterren geschreven stand. Mind you all this in no way affected my personal
attitude towards work and the belief in the necessity of going on regardless
of the practical futility of such effects.
Ja, arme man, wat moet je daar nou op zeggen? Niets; ik schrijf het alleen
omdat het mij zoo bijzonder sterk trafen omdat het mij verbaast (hoewel ik
het wel begrijp) dat deze plotselinge en momenteel onwrikbare overtuiging
van onafwendbare ondergang de wil tot wat logisch futiele tegenwerking is
geenszins verzwakt, eerder versterkt. Vreemd wat een volkomen ongodsdienstige opvoeding kan doen!
Nute bed. Volgende keer antwoord op vandaag ontvangen brief: momenteel met het lange en vrij moeilijke hoofdstuk XII bezig: dus het duurt nog
wel even. Maar het gaat weer veel beter. Porselein arrive met een stuk gebroken. Zal de verzekering laten opdoffen.

J.
* Origineel: Londen, J.H. Huizinga.
Huizinga's zoon Jakob maakte de Engelse vertaling van In de schaduwen van morgen: J. Huizinga, In the shadow of to-morrow. A diagnosis of the spiritual distemper of
our time (Londen 1936).
I.

[ 1166]
Johannes Haller (Stuttgart) aan Johan Huizinga*
13 oktober 1935
•

Verehrter Herr Kollege,
Nun ist Ihr Brief, der mir so grosse Freude machte schon einen Monat alt
und .immer ~och. nicht. beantw~rtet!. Verzeihen Sie r:iir! Ich hätte längst geschrieben, hatte ich mich all die Zeit wohler gefühlt. Daran fehlte es aber,
und wenn es auch nichts von Belang war, so mochte ich doch nicht es darauf
ankommen lassen, dass die morose Stimmung, die gerade von kleinen Beschwerden auszugehen pflegt, auf einen Brief an Sie einwirkte. Zwar geht es

mir auch jetzt noch nicht nach Wunsch, aber die nächste Zeit wird so viel
Korrespondenz und eilige Arbeit bringen, dass Gefahr besteht, meine Antwort könnte Sie erreichen wie eine Stimme aus vergangenen Tagen. Um das
gleich vorweg abzumachen, ich schliess eben eine Arbeit ab, die bis Weihnachten gedruckt sein soll, ein Kapitel aus oder zu dem 2. Band des ''Papsttums'', das eine gesonderte Vorstudie erforderte, weil sonst bei der notgedrungenen Kürze der Darstellung nicht alles verständlich genug sein würde.
Es betrifft Nikolaus I und Pseudoisidor. Sie sehen, ich bin fortwährend an
der Arbeit, und hoffe den 2. Band nächstes Jahr herauszubringen. Hätte ich
noch die frühere Leichtigkeit im Schreiben, so wäre ich meiner Sache sicher. Aber da hat das Alter sich doch gemeldet: ''die Bedenklichkeiten nehmen zu'', klagte auch Goethe. Wie schwer entschliesst man sich, eine niedergeschriebene Fassung als endgültig zu betrachten, und wie langsam kommt
einem das Wort, das alles so ausspricht, wie man es gesagt haben möchte!
Aber genug von meinen Sachen! Es hat mich mehr, als ich sagen kann, gefreut, von Ihnen zu hören und an Ihrem Brief zu erleben, dass die persönlichen Fäden, die in besseren Zeiten angeknüpft werden konnten, nicht abreissen. Ginge es nach mir, so benutzte ich die nächste Gelegenheit, Sie aufzusuchen. Aber wir sind unserer Entschlüsse weniger denn je Herren und müssen
abwarten, was das Schicksal bringt und erlaubt. Auf Ihre in Aussicht gestellte
Schrift bin ich sehr begierig, weiss ich doch zum voraus, wie viel Sie zu dem
Thema zu sagen haben und wie Sie es zu sagen verstehen. Ein Gegenstück
dazu habe ich zu schreiben übernommen, eine Einleitung zu einer neuen
Staatengeschichte der europäischen Völker. Wenn ich den Plan ausfuhren
kann, wird es eine Einleitung in die Politik der Gegenwart werden, ein ziemliches Wagnis also. Aber es wird wohl daran scheitern, dass ich nicht mehr
zwei Bücher zugleich schreiben kann. Reizen könnte es einem schon, einmal
den durchlaufenden Faden in dem politischen Gewebe der Jahrhunderte zu
verfolgen, und die Erfahrungen unserer Zeit bilden dazu einen wertvollen
Anschauungsunterricht. Aber um alles auszufuhren, was man als Historiker
sagen möchte oder sollte, müsste man mindestens zwei mal leben.

[ ... ]!
Es hat mich betroffen, zu hören, dass auch bei Ihnen gelegentlich Anlass
besteht, um der Steuern willen Einschränkungen sich aufzuerlegen. Es muss
Ihnen ein Opfer gewesen sein, auf den herrlichen Sommeraufenthalt bei
Middelburg zu verzichten. Wir, die wie nun schon seit über 20 Jahren immer mit dem Gespenst materiellen Zusammenbruches im Nacken leben,
vergessen nur zu leicht, dass auch in glücklicheren Ländern die Verhältnisse
sich geändert haben. Eine ganz pessimistische Ansicht äusserte mir neulich
mein Schwager, der in Genf Bankdirektor ist. Er glaubt allen Ernstes an völligen Ruin von Finanzen, Wirtschaft und Gesellschaft in den nächsten 2
Jahren. Für die Schweiz sei die Lage in jeder Hinsicht katastrophal. Dabei
ist mein Schwager im allgemeinen das Gegenteil eines Pessimisten. Unwillkürlich sucht man nach der letzten Ursache solcher Erscheinungen. Nur
scheint es immer mehr, dass mit der Einfuhrung von Freiheit und Gleichheit, die ja gleichbedeutend war mit Zerstörung des organischen Baues der
97

Gesellschaft, die Selbstvernichtung der Staaten ihren Anfang genommen
hat. Jedenfalls ist das Niveau der Staatskunst seitdem tief gesunken. Im 18.
Jahrhundert, in der Zeit der vielgescholtenen Kabinetspolitik und Staatsräson, wäre weder der Weltkrieg noch der Friede von Versailles etc. möglich
gewesen. Einen solchen Selbstmord hätten die Staatsmänner von damals
nicht verübt, weil sie sich der Solidarität der Kulturstaaten bewusst waren.
Seit die ''öffentliche Meinung'' mitredet und nicht mehr von den oberen
10000, sondern von den Massen vertreten wird, ist jeder Wahnsinn möglich.
Kann man sich wundern, dass nach solchem Bankerott die Völker nicht
mehr an die liberalen Ideen glauben? Wir freilich, die wir in unserm Beruf
nur die Vorzüge des Liberalismus genossen haben, werden das Heimweh
nach ihm nicht mehr verlieren. Aber wir - ich meine nur meine deutschen
Altersgenossen - haben ja überhaupt ausgesungen, wenn es nach den Jungen geht. Das erlebe ich dieser Tage recht drastisch. Ein Institut ftir neue
deutsche Geschichte wird eröffnet, meine eigenen Schüler sind beteiligt,
aber nicht einmal zur Eröffnungsfeier bin ich eingeladen. Lebendig eingesargt, nicht mehr verwendbar. Es wäre mir gleichgültiger, wenn eben nicht
die dabei wären, die mir einst versicherten, mir alles zu verdanken. Aber so
war der homo sapiens wohl immer, und so wird er bleiben.
Ihnen herzliche Grüsse sendend bleibe ich stets
Haller

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Bijzonderheden over Hallers kinderen.

[ 1167 l
J ohan Huizinga (Leiden) aan P .H. Ritter jr .1*
23 oktober 1935
Zeer Geachte Heer Ritter,
Met belangstelling las ik Uw verslag van ons onderhoud. 2 De firma Sijthoff had niet voldaan aan onze afspraak, het mij in proef toe te zenden. 3 Ik
zou dan op enkele punten een kleine wijziging hebben voorgesteld, met
name bij de opmerking over 'Forum' tegen het slot, waarin ik mijn uiting
dienaangaande in het geheel niet herken. 4
De onvermijdelijke toon- en accentverschuivingen, die aan zulk een samenvatting als de Uwe uit haar aard verbanden zijn, doen zieh als men zelf
het subject en object is, soms ietwat pijnlijk gelden. Uw professor spreekt
mij te zelfgenoegzaam. Maar misschien is het de fout van mijn eigen kijk op
mij zelf, die daaruit spreekt. In ieder geval blijfik U erkentelijk voor belangstelling en uitwerking beide.
Met beleefden groet,
Gaarne
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Utrecht, UB.
I. P.H. Ritter jr. (1882-1962), radiojournalist (AVRO) en recensent, hoofdredacteur
van het Utrechtsch Dagb/ad en de Neder/andsche Bibliographie.

P.H. Ritter jr ., ''Ben bezoek bij prof. Huizinga'', Nederlandsche Bibliographie So
(1935) 213-216.
3. A.W. SijthofPs Uitgeversmaatschappij N.V. te Leiden, de uitgever van het blad;
verg. Huizinga aan P.H. Ritter, 4 november 1935 (niet opgenomen), waaruit: 'Zoudt
U bereid zijn, in het volgende nummer een aanteekening op te nemen van ongeveer
den volgenden inhoud? 'Door een misverstand is het artikel enz. enz. niet in proef~an
Prof. H. voorgelegd, die in de weergave van zijn uitingen op eenige punten een lichte
wijziging noodig zou hebben geacht'. Ofiets dergelijks' (origineel: Utrecht, UB); hierop antwoordde Ritter in het eerstvolgende nummer een erratum te zullen plaatsen.
4. P.H. Ritter jr., ''Ben bezoek bij prof. Huizinga'', 215: 'Bn hij verklaarde, in antwoord op een vraag, die in het Augustusnummer van ''Forum'' was gesteld, ofhij een
afkeer had van gezonde competities, - ''dat de sport hem lief was, maar dat hij voor den
strijd om paard I of paard 2 heel weinig voelde'''. Huizinga heeft hierbij aangetekend in
zijn exemplaar van het artikel (thans: 's-Gravenhage, NLMD): 'dit is er geheel naast'.
2.

[ 1168]
Richard Roland Holst (Chartres) aan Johan Huizinga (Leiden)*

27 oktober 1935
B.H.
Sedert een paar <lagen ben ik hier met Bogtman's zoon. Het is hier wel koud
maar wat is 't altijd heerlijk om hier te zijn. 't Is nu dubbel intressant omdat ik
van 't fr. gouvernement toestemming had 't triforium te beklimmen, daar zie
je alle bovenramen in de grandiose tranceptramen van dichtbij. Maar als je
last hebt van duizeligheid is 't niet aan te raden, want die diepte van de kerk
onder je is wel soms beklemmend. Ik heb je intressante boek mede en lees er
iederen avond in. Morgen gaan wij naar Parijs, voor een paar <lagen.
Hartelijk gegroet
t.t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart van de kathedraal te Chartres,
'Le vieux clocher'.

[ 1169]
Johan Huizinga (Leiden) aan Menno ter Braak*
30 oktober 1935
Waarde Menno,
1
Hartelijk dank voor je bespreking van mijn boek! Ik las die met bijzonder
genoegen, welk genoegen niet-in-het-minst getemperd werd door je aantee·
kenen van bezwaren, waaronder er zijn, die ik gaarne als gegrond erken. Het
heeft geen zin, er thans over in discussie te treden; ik bepaal mij tot enkele
opmerkingen tot verweer.
1. Mijn bepaling van 'zekere grondvoorwaarden' van cultuur verklaar ik
2
uitdrukkelijk (p. 25) als niet als 'definitie' bedoeld.
2. Je gaat te ver, wanneer je mij 'tegen de kunst' laat getuigen.
3. Je hebt volkomen gelijk, wanneer je in mijn houding ten opzichte van
den oorlog een onopgeloste tegenstelling signaleert.
99

4. en dit is voor mij het voornaamste: naar mijn meening berust je veronderstelling, als zou 'liefde tot de wetenschap' het uitgangspunt van dit boek
zijn geweest, nog altijd op een oude, geheel onjuiste maar, vrees ik, moeilijk
uitroeibare opvatting van mijn persoon.
Mocht het mogelijk zijn, door persoonlijk verkeer in dit opzicht nog eens
tot beter verstaan te komen, dan zal het mij te allen tijde aangenaam zijn.
Met veel groeten,
t.t. J. Huizinga
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

.
1. Menno ter Braak, "Verdediging der cultuur'', n.a.v. J. Huizinga, In de schaduwen
van morgen, Het Vaderland, 27 oktober 1935.
2. J. Huizinga, In de schaduwen van morgen, 25 (V.W. VII, 328).

[ 1170]
Johan Huizinga (Leiden) aan Fritz Saxl (Bibliothek Warburg, Londen)*
31 oktober 1935
Sehr verehrter Herr Saxl,
Mein Dossier zum Zwischenfall Von Leers 1 habe ich schon lange aus dem
Hause geschafft, und ich erinnre mich nicht, ob es irgendwo einen vollständigen Bericht darüber gibt. Am einfachsten ist es also, wenn ich Ihnen in
Kürze den Vorfall erzähle.
1933. 7-12 April. In den Räumen der Universität tagt eine französischdeutsch-englische Konferenz der International Student Service, unter Vermittlung der holländischen Abteilung. Sie wird am 7. vom Rektor der Universität begrüsst. Leiter der deutschen Delegation ist Dr. von (van) Leers.
II. April. Dem Rektor wird von einem der Assessoren (d.h. der Senatsaus·
schuss) berichtet: Dr. v.L. sei der Verfasser einer Broschüre, darin u.a. die
deutschen Mütter gewarnt werden, ihre Kinder vor die Gefahr des Ritualmordes zu schützen. Der Rektor ruft den Senatsausschuss zusammen, welcher mit ihm der Meinung ist, ein Verfasser dergleicher Äusserungen sei in
der Leidener Universität nicht am Platze.
Der Rektor lässt Dr. v.L. bitten, vor ihm zu erscheinen, und empfängt
ihn, in Anwesenheit des Sekretärs des Senats (der künftige Rektor) im Senatszimmer. Dr. v.L. gibt zu, die Worte geschrieben zu haben. Der ganze
Unterhalt verläuft würdig, Dr.v.L. benimmt sich korrekt, er scheint sehr be••
troffen, als der Rektor ihm sein Urteil über seine Ausserung vorhält, und
entschuldigt sich nur mit einem Hinweis auf den in Deutschland vorherrschenden Parteihass.
Der Rektor, wie es im Senatsausschuss vorgesehen war, erklärt am Schluss
des Unterhalts, Dr.v.L. nicht die Hand zum Abschied reichen zu können,
und bittet ihn, sich der Hospitalität der Universität nicht länger zu bedienen. Nachmittags 5 bis 5.30.
Die deutsche Delegation erklärt sich am Abend mit ihrem Leiter solidär
und also nicht im Stande, weiter in der Universität zu tagen. Die Konferenz

100

bricht darüber einen Tag früher als geplant auf, indem die Delegationen verabreden, über den Fall möglichst das Stillschweigen zu bewahren.
Schon am 12. oder 13. folgt eine Anfrage des .deutschen Gesandten im
Haag an die niederländische Regierung, um wegen des Vorfalls gegen den
Rektor einzuschreiten. Die niederl. Regierung hat nach Rücksprache mit
dem Kuratorium der Universität geantwortet, die Regierung sei nicht befugt, in dieser Sache in die Freiheit der Universität einzugreifen. Diese letztere Tatsachen sind mir natürlich nur vertraulich bekannt geworden.
Einige Wochen später erscheint das erste Heft von Band 148 der Historischen Zeitschrift mit der Erklärung auf S. 228.
Hoffentlich genügt Ihnen das obenstehende.
Das Vortragsprogramm erreichte mich noch nicht. Die Cassirer-Festschrift2 erscheint jetzt wohl bald?
Es wird mich freuen, früher oder später noch mal die Beziehungen mit
dem Warburg Institute fortzusetzen.
Mit bestem Gruss,
Ihr ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Londen, Warburg Institute.
1. Zie Briefwisseling II [995] vv.
2. J. Huizinga, '' A definition of the concept of history'', in: Raymond Klibansky,
H.J. Paton red., Philosophy and history. Essays presented to Ernst Cassirer (Oxford
1936) 1-10; Engelse bewerking door D.R. Cousin van J. Huizinga, ''Over een definitie
van het begrip geschiedenis'' (V.W. VII, 95-103; Engelse versie niet in V.W.).

[ 1171]

Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
3 november 1935
Beste Han.
Ik ben bang dat mijn briefkaart uit Chartres je centjes heeft gekost. Buiten
mijn schuld zijn verscheidene briefkaarten te laag gefrankeerd verzonden.
Maar ik weet van enkelen dat zij ongemerkt zijn doorgeslipt. Ik hoop die aan
jou ook. Ik heb 't erg prettig gehad, 't is enorm boeiend geweest om vooral
de grootsche tranceptramen van dicht-bij te kunnen zien. Je staat versteld
over het vuur, de durf en 't bijna roekeloos zegevierend meesterschap die
erin tot uiting kwamen.
Parijs vond ik nog weer triester dan voor 5 jaar. Kaler, genivelleerder,
waar alleen 't lawaai, het verkeer en de lichtreclame was toegenomen. De bevolking gaat ook al meer op een goedkoop massaproduct gelijken, vroeger
was er een rijke genuanceerdheid in de typen. Nu gelijken ze bij duizenden
op elkaar.
Hartelijk gegr.
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart, 'Tapisserie. Scene de la vie
seigneuriale. France vers 1500, Musee de Cluny'.
101

[ rr72]
Johan Huizinga (Leiden) aan Menno ter Braak*
6 december r935

W.M.
Maak je toch niet zoo druk, en word niet zoo boos! Terwijl je zelfbegrijpt,
dat ik het niet bedoel, zooals je het interpreteert! Voor zoo'n uitval als deze is
je tijd toch te kostbaar. 1
Inmiddels heb ik, daar meer menschen die tirade niet bleken te hebben begrepen, al een week geleden in den vierden druk die noot al weer vervangen
2
door een motiveering. Ik heb namelijk wel wat ter verdediging aan te voe- ·
ren, en kon werkelijk niet begrijpen, hoe je de dingen zoo slecht kondt lezen.
Tot ziens,
je J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Menno ter Braak, ''Herdruk en polemiek'', Het Vaderland, 5 december 1935, met
Ter Braaks commentaar op een door Huizinga in de derde druk van In de schaduwen
van morgen toegevoegde noot bij een passage over de ethiek van de soldaat.
De tekst van deze bewuste passage luidde: 'Eere aan den soldaat in het veld. In de
nooden en eilenden van het krijgsbedrijf hervindt hij al de waarden van de hoogste
askese. Bij hem is de haat uitgeschakeld. In de voortdurende en beheerschte bereidheid tot algeheele zelfopoffering, in volstrekte gehoorzaamheid aan een niet door
hem zelfbepaald doel, volbrengt hij een taak, die voor hem zelf de hoogste ontplooiing van zijn ethische functies meebrengt' (V. W. VII, 367).
De door Huizinga hieraan toegevoegde noot: 'Hoewel niet van zins, bij deze herziening te polemiseeren, kan ik niet nalaten te verklaren, dat ik niet begrijp, hoe Dr.
M. ter Braak in zijn bespreking in het Vaderland van 27 Oct. 1935, deze passage
''zwaar rhetorisch'' heeft kunnen noemen.' Deze noot is in Huizinga's Verzamelde
Werken (VII, 367) weggelaten; aldaar de 'motiveering' waarvan Huizinga in de brief
gewag maakt.
Het commentaar van Ter Braak bij de geciteerde noot: 'Ik vind deze wijze van ...
niet·polemiseeren, zoals ik al zeide, hoogst zonderling. Prof. Huizinga is niet van
zins te polemiseeren, en hij polemiseert toch! alleen niet met argumenten, maar met
den vermanend opgeheven vinger van iemand, die ook in het publiek even wil laten
merken, hoe onzinnig hij zulk een critiek wel vindt; polemiek zal hij er verder niet
aa11 verspillen, maar de terechtwijzing mag niet gespaard worden. Ik wil onmiddellijk
aannemen, dat de schrijver het zoo niet bedoelde; maar het maakt den indruk also/.
Waarschijnlijk met de beste intenties bezield weet prof. Huizinga ex cathedra geen
andere formule voor zijn commentaar (dat wel degelijk een polemiek is en een vorm
van zelfverdediging, immers hij had die clausule van niet·begrijpen gerust weg kunnen laten!) te vinden dan een beleedigende correctie in het proefwerk van een schooljongen. Een andere reactie dan zwijgen is hierop niet mogelijk. Men gaat niet van ge·
dachten wisselen met iemand, die den tegenstander bij voorbaat op het strafbankje
zet'.
2. De viertle druk (december 1935) van In de schaduwen van morgen draagt nog het
jaartal 1935. Ben vijfde en zesde druk versehenen in 1936, een zevende in 1939. Vanaf
de viertle druk is in het boek de volgende noot opgenomen: 'Het blijkt mij noodig,
deze uitspraak iets nader te motiveeren, daar zij door velen is misverstaan als een verheerlijking van den krijg, geheel tegenstrijdig aan de algemeene strekking van dit ge·
schrift. Deze motiveering zal, ik weet het, niet gelden, eenerzijds voor den volstrekten verwerper van alle geweld, anderzijds voor den ontkenner der begrippen zonde
en schuld. - De soldaat, zijn militaire bevelen gehoorzamende, vervult een plicht.
!02

Voor de <laden aldus verricht treft hem geen schuld. Hij lijdt oneindig meer dan hij handelt, en ook zijn handelen is voor hem lijden. Hij lijdt voor anderen, onverschillig den aard
van het gestelde politieke doel. - Is het teveel gezegd, dat iemand, die uit plicht, zonder
schuld, voor anderen lijdt, zijn hoogste ethische functies vervult?' (V.W. VII, 367 n. 1)

[ 1173 ]
Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
6 december 1935 (poststempel)
Beste Han,
Al weet ik, dat Rik je schrijft, zoo wil ik je zelf ook alles goeds toewenschen in het nieuwe levensjaar in de eerste plaats onverminderde kracht en
gezondheid, als een voorname voorwaarde tot een rijken, vruchtbaren le·
vensavond in de nieuwe woning.
Zooeven heb ik je levensbericht van Pirenne 1 gelezen, spoedig komt Abe·
lard2 aan de beurt; het is niet dikwijls, dat men naar een deel van de ''Handelingen'' met graagte grijpt!
Hartelijk gegroet; is er nog eenige kans dat we je v66r je verhuizing nog
hier zullen zien? Dat zou prettig zijn!
Jet

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, ''Henri Pirenne (Verviers 22 december 1862 - Ukkel 24 oktober
1935)'', Handelingen en levensberichten van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde. Jaarboek 1934-1935 (Leiden 1935) 179-184 (V.W. VI, 501-507).
2. J. Huizinga, ''Abaelard''.

[ 1174]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga (Leiden)*
6 december 1935
B.H.
In de schaduw van morgen steken wij een hooge vuurpijl af ter eere van
den 7den.
Hart. gegr.
R.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart, 'Tapisserie. La dame a la licorne (La vue). France, debut du XVIe siecle, Musee de Cluny'.

[ 1175 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan Menno ter Braak*
8 december 1935
W.M.
Wanneer ik toegeef, zooals ik deed, dat er een onopgeloste tegenstelling
bestaat tusschen mijn A en mijn B, dan beteekent dit niet dat ik een van bei103

de herroep, maar integendeel, dat ik ondanks de tegenstelling (of antinomie)
beide handhaaf. Dit is, dunkt mij, duidelijk. Wanneer ik dan vervolgens opnieuw mij hetzij op A of op B beroep, bega ik niet de inconsequentie, die je
me verwijt, maar blijf volkomen trouw aan mijn vorige uiting. Ook dit
schijnt mij duidelijk, zoodat ik je verwijt als ongegrond moet afwijzen.
Binnenkort hoop ik je de, behoudens twee premissen, onloochenbare geldigheid van mijn uitspraak 'Eere aan den soldaat enz.' 1 te bewijzen. Het is echter
wel mogelijk dat die viertle druk nog wat uitblijft. De uitgever wilde die nu
reeds klaar hebben, maar de vraag naar het boekje zal wel eens ten einde zijn.
Vale,
t.t. J.H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Verg. Huizinga aan Menno ter Braak, 6 december 1935, n. 1.

[ 1176]
Johan Huizinga (Leiden) aan Pieter Geyl*
13 december 1935
Amice,
Hartelijk gelukgewenscht! 1Eindelijk dus uit de spanning en afwachting.
Ik schrijfU van uit mijn beginnende verhuisdrukte. Dus kort. Mijn adres
wordt 19 dezer: Van Slingelandtlaan 4.
In de hoop, U daar eerlang wel eens te zien,
de Uwe
J. Huizinga
* Origineel: Utrecht, UB.
I. Geyl was, als opvolger van G.W. Kernkamp, benoemd tot hoogleraar in de algemene en vaderlandse geschiedenis na de middeleeuwen aan de Rijksuniversiteit te
Utrecht, welke functie hij tot 1958 uitoefende.

[ 1177]
Jakob Huizinga (Londen) aan zijn vader Johan Huizinga*
1
13 december 1935
B.V.

[...]2
Nu even iets heel anders. Ik ben sinds eenige jaren tot de overtuiging gekomen dat zonen een enkele keer wel eens critiek op hun vaders mogen uitoefenen, dit zelfs moeten doen als dit voor een goed wederzijdsch begrip onmisbaar is. Wel dan. Ik schreef je eenige weken geleden een soort van confessie
over idealisme en internationalisme. 3 Je weet dat confessies mij zooals al je
kinderen niet makkelijk komen. Waar ik je over vertelde zijn dingen die ik
niemand vertel en jou maar een heel enkele keer. Je antwoordt daarop met
een zin en zegt dat je wel wat kort bent maar dat je het druk hebt. Best dat
begrijp ik, ik begrijp ook dat je kortheid niet uit gebrek aan belangstelling
104

voortspruit. Ik weet heel goed dat jij even moeilijk (moeilijker zelfs) over
dergelijk diep persoonlijke dingen spreekt als je kinderen. Maar toch moet je
er je niet met een excuus van het druk hebben afmaken. Dat is nu eenmaal
nooit en te nimmer een excuus. Dan laat je de brief maar liggen tot je tijd
hebt. En als je dan zou voelen, ''wat moet ik hier in God's naam op antwoorden'' zeg het dan. Dan begrijp ik het. Zelfs zoonen en vaders kunnen elkaar
niet in alles begrijpen. Door het excuus van ''ik heb het te druk'' wek je de
schijn van ''het laat me koud''. En dat doet het niet, dat weiger ik te gelooven. Zijn we het eens?
[..• ]4
What else? Ter Braak is een goede idioot, inderdaad de schooljongen die
hij niet wil zijn. Hoe was' de journalistenlezing? 5 Hoe is het met de Leonhardtjes? Ze hebben wel erge pech. Hoe zijn de Xmas plannen nu? Je J 50
uit de zak te kloppen voor een of twee <lagen in Holland is toch eigenlijk wel
wat overdreven. Bovendien is mijn positie met de Horne Office nog immer
niet geregulariseerd wat mij huiverig maakt het land te verlaten.
Groeten

J.
*

Origineel: Londen, J.H. Huizinga.
r. De briefis door Jakob gedateerd: 'Friday'; door zijn vader is daar in potlood onder
geschreven: '13.x11. '35'.
2. Bijzonderheden over de Engelse uitgave van In de schaduwen van morgen.
3. Brief niet teruggevonden.
4. Bijzonderheden over de werkzaamheden van Jakob Huizinga.
5. Huizinga sprak op 14 december 1935 voor de Nederlandsche Journalisten Kring te
's-Gravenhage over 'De taak van de pers in onzen tijd' (niet gepubliceerd).

[ 1178]
Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
27 december 1935
. Beste Han,
Wel bedankt voor je goede wenschen 1 ik ben al blij, als ze maar approximatief in vervulling gaan! We stellen ons voor, hoe je dezer <lagen bezig
waart, geholpen door een paar van je kinderen, om uit de schijnbare, de echte
orde te scheppen. Dat is wel het moeilijkste deel van de verhuistaak en van
vele taken!, maar ook het dankbaarste, en naar mate het vordert, krijg je natuurlijk een verrukkelijke gemoedsrust. Wat prettig, dat je zoo ingenomen
bent met het huis, en speciaal met je studeerkamer, die de ziel van het huis
•

15.

Rik heeft dadelijk nadat we je briefJe kregen, opgebeld om je geluk te wenschen met je ''overgang'', maar je waart uit, zeker om nog een spijker te halen.
Ik ben niet in Arnhem geweest op de lustrumkonferentie van den VCSB 2
dat was mij te machtig. Maar ik hoorde, dat de uitvoering heel goed was,
vanmiddag komt een der deelneemsters er mij nog een en ander van vertel105

len. - Wel heb ik (in Haarlem) de voorstelling der eerste drie bedrijven van
Lucifer bijgewoond, een interessante poging waarin ik veel te waardeeren
vond.
Hartelijke groeten en wenschen - waarin deze besloten ligt, dat we elkaar
weer eens gauw zullen spreken.
je Jet

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
I. Met de verjaardag van Henriette Roland Holst, op 24 december.
2. Vrijzinnig Christelijke Studenten Bond.

[ 1179]
Emil Lucka (Wenen) aan Johan Huizinga*
3 januari r936

Hoch geehrter Herr Professor!
In einigen Monaten wird mein umfangreiches Buch ''Die grosse Zeit der
1
Niederlande'', zu dem ich lange Zeit Studien gemacht habe, in guter Ausstattung in dem neuen Wiener Verlag Herbert Reichner erscheinen. Es wäre
nun eine sehr grosse Ehre ftir mich, wenn ich auf die erste Seite Ihren Namen schreiben und Ihnen diese Arbeit widmen dürfte - würden Sie dies ge·
statten? Ich bitte Sie sehr darum, mir diese Bitte zu gewähren!
Mit Dankbarkeit denke ich des liebenswürdigen Empfanges, den Sie mir
im Herbst 1934 bereitet haben, und wünsche Ihnen und Ihrer verehrten Familie viel Gutes zum anbrechenden Jahr.
In Verehrung
Ihr ganz ergebener
Emil Lucka
Beiliegend das Inhaltsverzeichnis. 2

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Emil Lucka, Die grosse Zeit der Niederlande (Wenen/Leipzig/Zürich 1938), De groote tijd der Nederlanden (Zutphen 1938); het boek is inderdaad aan Huizinga opgedragen en 'behandelt de cultuur van de oude Nederlanden van de bloei der Vlaamsche
steden tot den dood van Rembrandt' (''Voorbericht'' bij de Nederlandse uitgave).
2. Handschrift niet teruggevonden.

[ 1180]
Johan Huizinga (Leiden) aan H.M. Allen-Allen*
5 januari 1936

Dear Mrs. Allen,
Please accept first of all my best wishes for the new year. This year will
unite all those to whom the spirit of Erasmus means something, and there is
plenty of reason to remember him just now. I have been very glad to hear
that you accepted the invitation ofRotterdam, where I shall have the honour
of speaking on the same day as you. 1 Will you do me the great pleasure of
106

staying at my new house during the days you propose to spend in Holland
for that occasion?
I have just moved to the new address, my newly built house is very comfortable, I am sure you will like it.
There is a slight possibility that I shall be coming to England for a few
days during one of the next months. In that case I hope to find time to see
you in Oxford.
Yours sincerely,
J. Huizinga
* Origineel: Oxford, Bodleian Library.

Mrs. P.S. Allen, ''Erasmus on peace'', in: Voordrachten gehouden ter herdenking
van den sterfdag van Erasmus op 10 en 11juli 1936 te Rotterdam ('s-Gravenhage 1936)
235-246; J. Huizinga, ''Erasmus' maatstaf der dwaasheid'', ibidem, 247-263 (V.W. VI,
220-234).

1.

[ 1181 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
5 januari 1936
Lieber Freund,
Der Umzug liegt hinter mir, die Bücher stehen noch nicht alle an der
rechten Stelle, aber das hat keine Eile. So komme ich wieder zum Briefschreiben. Also zuerst meine herzlichsten Wünsche für 1936; das wird ja für
Sie ein ausserordentlich wichtiges Jahr! Ich hoffe bald von Ihren näheren
Plänen zu hören.
Ich bin Ihnen noch die Antwort schuldig auf Ihre Frage in Bezug auf
Mgr. Touchet. 1 In meinen Notizen finde ich: Touchet, La Sainte de la Patrie, Paris, Lethielleux, 1920, und einen Hinweis nach Goyau, Revue des
deux Mondes 1920, 15 avril, I mai, p. 202. Dort auch ein Artikel von G. Hanotaux, La Canonisation de J. d'Arc.
Ich habe noch gar nicht die Zeit gefunden, die 'Schatten v. M.' in Ihrem
Text noch mal durchzulesen. Von Prof. Max Huber, dem ich das Buch zuschicken liess, hatte ich einen höchst erfreulichen Brief darüber. Prof. E.
Littmann aus Tübingen, dem ich die holländische Ausgabe gab, meinte
gestern, 2 es würde in Deutschland wohl bald verboten werden. Der Verlag
••
versprach mir die erste Uberweisung um die Mitte Dezember; ich erhielt sie
aber noch nicht, und schrieb darüber.
Die englische Übersetzung ist sehr gut geworden, und die Ausgabe ist gesichert. 3 Die schwedische und spanische gehen langsam voran, die französische hat noch keinen Verleger gefunden. 4
Mein neues Haus ist in allen Hinsichten so gut wie nur möglich, ich hoffe
Sie mal hier zu sehen.
Vorgestern habe ich Prof. His meinen Beitrag ftir die Erasmus-Gedenkschrift zugeschickt. 5 Ich habe absichtlich Sie nicht gefragt, die Verbesserung
meines deutschen Textes übernehmen zu wollen. Sie haben schon so viel

mit meinen Schriften zu tun gehabt, dass ich es nicht wage, bei Ihrer kostbaren Zeit, Sie noch für neue Mühen in Anspruch zu nehmen. Sollten Sie gelegentlich einen Blick hineinwerfen, und mir etwas zu raten haben, so werde
ich selbstverständlich Ihnen dankbar sein.
Mit herzlichem Gruss, auch an Ihre Braut,
Ihr J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
I. Verg. Werner Kaegi aan Huizinga, 18 december 1935 (niet opgenomen), met het
verzoek om ten behoeve van een student enkele literatuuropgaven over Jeanne d'Arc
in Wege der Kulturgeschichte te preciseren.
2. Enno Littmann, zie Briefwi'sseling II [88r].
3. J. Huizinga, In the shadow of to-morrow.
4. J. Huizinga, I morgondagens skugga. En diagnos av vär tids kulturella onda (Stockholm 1936) (vertaling: Signe Psilander); J. Huizinga, Entre las sombras de/ maiiana.
Diagn6stico de la enfermedad cultural de nuestro tiempo (Madrid 1936) (vertaling: Maria
de Meijere); J. Huizinga, Incertitudes. Essai de diagnostic du mal dont souffre notre
temps (Parijs 1939) (vertaling: J. Roebroek S.J.).
5. J. Huizinga, ''Erasmus über Vaterland und Nationen'', in: Gedenkschrift zum 400.
Todestage des Erasmus von Rotterdam (Bazel 1936) 34-49 (V.W. VI, 252-267).

[ r182]
Johannes Haller (Stuttgart) aan Johan Huizinga*
6 januari 1936

Hochverehrter Herr Kollege,
Mein Dank für Ihr wundervolles neues Buch kommt spät! Ich durfte mich
ja nicht mit einer kalten Bestätigung des Empfangs begnügen - Sie hatten
ein Recht darauf, etwas mehr von mir zu hören. Da kamen aber die Weihnachtstage mit ihrer angenehmen Unruhe - die Kinder, bis auf den Ältesten, der gerade in diesen Tagen beruflich am meisten gefesselt ist, waren
versammelt und wollten den Vater für sich haben; Bekannte nutzten die Gelegenheit zu Einladungen - kurz, ich kam nicht zu ruhigem Lesen. Nun bin
ich heute am Schluss angelangt und kann meine Schuld begleichen.
Es war ein ganz seltener Genuss, Ihren Ausführungen zu folgen. Immer
wieder bewunderte ich neben dem umfassenden Gesichtskreis, den Sie wie
kein anderer besitzen, Ihre Kunst scharfer und eindrucksvoller Formuliewieder, von Abschnitt zu Abschnitt mehr, freute ich mich
rung; und immer ••
unserer inneren Ubereinstimmung. Es erschien mir fast überall, als sprächen Sie aus, ja als belehrten Sie mich darüber, was ich gedacht hatte, und
nur nicht zu sagen wusste. Einen Vorbehalt mache ich nur bei der Stelle, wo
vom Staat im Verhältnis zum Recht die Rede. Da haben Sie mich noch nicht
von der Ansicht bekehrt, die ich nicht erst seit 1933 oder 1919 oder 1914 vertrete, dass für den Staat - nicht etwa keine Rechtsbegriffe, aber andere als
für den Einzelnen gelten. Darauf will ich nicht eingehen; es würde eine Abhandlung fordern, und die mute ich Ihnen nicht zu. Einige chronologische
Ansätze würde ich anders wählen, z.B. die Feudalisierung schon um 900 für
im Wesentlichen durchgeführt halten. Sonst, wie gesagt, bin ich durch108

aus und mit allem einverstanden. Je mehr das bezüglich der Kritik an den
Erscheinungen der Gegenwart der Fall ist, desto mehr freut man sich über
den positiven Schluss mit seinem warmen Ton. Er versöhnt und ermutigt,
und das Lob der heutigen Jugend insbesondere unterschreibe ich ganz.
Kommt sie vom Irrweg nicht ab, so ist es nicht ihre Schuld. .
Und doch muss ich bekennen, dass ich den Optimismus, der Sie erfüllt
nicht teilen kann. Was mich davon abhält, ist eine Beobachtung, die ich in
Ihrem Zeitbild vermisse. Jede frühere Kultur besass ein Ideal menschlicher
Vollkommenheit, das zwar in der Wirklichkeit nur zu oft unerfüllt blieb, als
Ideal jedoch nicht angefochten, und auch von denen anerkannt wurde, die
keinen Anspruch hatten, ihm nachzustreben. Im Altertum war es der avftp
Ko.Ä.6<; Kayo.0oc;, der optimus vir, 1 im Mittelalter - doppelpolig - der Ritter
und der Mönch, in neueren Zeiten der Abkömmling des Ritters, der Kavalier, Gentleman, gebildete Ehrenmann. Durch die Zerstörung des ständischen Gesellschaftsbaus sind sie gestürzt; nur in England erhält sich noch
etwas von dem alten Respekt auch der niederen Klassen vor dem Gentleman. Einen Ersatz hat die Entwicklung bisher nicht hervorgebracht, und
ich sehe nicht, woher er kommen könnte. Der ''Mensch'' schlechthin, von
dem die 2. Hälfte des 18. Jahrhunderts träumte und schwärmte, war es nicht
und kann es in Zukunft noch weniger sein, weil ihm die einheitliche Prägung der Form fehlte. Er war immer nur ein Begriff, nie eine Anschauung,
und heute steht ihm die Einsicht entgegen, dass es den Menschen schlechthin nicht gibt, weil die Menschheit zu verschieden geartet ist nach Rasse,
Kultur, Nationalität. Ohne ein klar geschautes, an lebendigen Vorbildern
gebildetes Persönlichkeitsideal kann ich mir eine in sich harmonische Kultur nicht vorstellen. Dass es uns verloren gegangen ist, erscheint mir als die
letzte Ursache, mindestens als das deutlichste Merkmal unseres Elends,
und, wie ich schon sagte, ich sehe nicht, wer es uns wiedergeben konnte.
August Winnig, 2 der bekehrte Sozialdemokrat, dessen Bücher Sie schwerlich kennen, hat einmal ausgeführt, unsere Zeit sei die Epoche des Arbeiters, der den Geistlichen, Ritter, Bürger in der Führung abgelöst habe. Ich
glaube aber, Winnig selbst ist inzwischen in diesem Glauben wankend geworden. Werbende Kraft hat er heute nicht mehr. Sollen wir etwa den Gewerkschaftssekretär oder seinen Erben, den ''Amtswalter'' für das Mass der
Menschheit halten?
Vielleicht können Sie mir einen Trost bieten; vielleicht entschliessen Sie
sich zu einer Darstellung der einander ablösenden Ideale menschlicher Kultur, wozu Sie besser als irgend ein anderer berufen sind, ja wol als Einziger
berufen sind: Sie werden damit eine grosse Lücke in der kulturgeschichtlichen Literatur ausfullen. Womit ich aber nur einen Wunsch gebeichtet, keine Zumutung gestellt haben möchte. Ein Deutscher kann sich an diese Aufgabe nicht wagen. Denn Deutschland hat den Idealtypus des Menschen der
Kultur auch früher am wenigsten gekannt. Es war bürgerlich, oft spiessbürgerlich, und der Bürger ist kein Ideal, wenn er sich auch noch so viel auf seine Tugend und Tüchtigkeit einbildet, weil er nicht nach oben, sondern nur
seitwärts gerichtet ist und dort, wo er das ändern möchte, zum Snob wird.
109

Es war die unheilbare Schwäche der deutschen Kultur, unheilbar, weil sie
nicht empfunden wurde.
Lassen Sie mich den Brief schliessen, der nun doch eine Abhandlung sich
nähert, mit nochmals herzlichem Dank und den besten Wünschen flir Leben und Arbeit im neuen Jahr und neuen Heim, in dem ich Sie mir jetzt
schon wohnlich eingerichtet und behaglich eingelebt denke.
Ich bleibe Ihr in aufrichtiger Verehrung
dauernd ergebener
Haller

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

avnp

KUA.6c; K!l')'U8oc;, optimus vir: Griekse en Latijnse uitdrukking voor het
klassieke ideaal van de 'rechtschapen man'.
2. August Winnig (1878-1956), Duits politicus en publicist, aanvankelijk sociaal-democraat, wegens zijn betrokkenheid bij de poging tot staatsgreep van Kapp in 1920
uit de SPD gezet; nadien ontwikkeling in conservatief-christelijke richting.
I.

[ 1183 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan Gerard Brom*
12 januari 1936
Waarde Collega,
Uw brieven prikkelen mij altijd tot spoedig antwoorden. Eenerzijds vindt
U altijd even een paar lichten te werpen over hetgeen ik schreef, die voor mij
zelfverheldering ofwaarschuwing beteekenen. Zoo ditmaal Kant als de dief
van de waarheid; bijna hetzelfde gaf onlangs Paul Scholten 1 te verstaan, en
ik ben het volstrekt met U beiden eens.
Anderzijds geeft U meer dan eens een interpretatie van mijn geestelijke
ontwikkeling, waar ik zachtjes over glimlach en denk: het is eigenlijk toch
heel anders, veel eenvoudiger, en veel moeilijker te omschrijven tegelijk. Ik
wil nu niet in zelfbeschouwingen vervallen, en zeg alleen maar: een behoefte
aan meer innerlijke vastheid is nooit, althans nooit bewust, bij mij opgekomen; ik ben altijd een volkomen vast en tegelijk volkomen onbepaald gericht
wezen geweest, geheel zonder problemen ofbenauwingen.
Maar U vraagt mij geen zelf-analyse maar een oordeel over een circulaire. 2
Ik ken geen woord, waarmee minder valt aan te vangen dan met Humanisme. Ik gebruik het voor de lieden van Petrarca tot Erasmus, en daarmee uit,
en als men mij vraagt: wat beteekent het? zeg ik: de lieden van Petrarca tot
Erasmus, en verder niets. Voorts ken ik geen beter dingen dan questionnaires; het lijkt wel, of een bepaald soort leeghoofden zieh met het opstellen
daarvan verlustigt. Een aangiftebiljet voor de belastingen behelst meer gezonden zin dan dit stuk.
'
Waar de universiteitspolitiek der stad Amsterdam zieh in het openbaar afspeelt, mag ik wel de hoop uitspreken, dat de gemeenteraad geen kromme
sprongen gaat maken, en U eerlang in de stad, waar Vondel woonde en

IIO

dichtte, op den stoel brengt waar Vondel's woord geproefd en verklaard
moet worden. 3
Met vriendelijke groeten,
de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Nijmegen, KDC.
1. P. Scholten, ''Rechtsbeginselen'', Mededeelingen der KoninklijkeAkademie van Wetenschappen, afdeeling Letterkunde, Serie B, 80, nr. 6 (Amsterdam 1935).
2. Een niet teruggevonden questionnaire betreffende de beoefening van de geschiedenis van het humanisme, opgesteld en verzonden door de Franse romanist Raymond Lebegue (*1895), hoogleraar aan de Sorbonne sedert 1942. Verg. ook Werner
Kaegi aan Huizinga, 18 januari 1936.
3. Betreffende de opvolging van J. Prinsen Lzn. (zie Briejwisseling II [613]) - Brom
stond nr. 1, de letterkundige N.A. Donkersloot (1902-1965) nr. 2; de laatste werd benoemd.

[ 1184]
Johan Huizinga (Leiden) aan Albert Verwey (Noordwijk aan Zee)*
16 januari 1936
Amice,
Vriendelijk dank voor de onderhoudende lectuur van Uw kapitteling van
G.B. 1 Wat 'barok' betreft, ik doe binnenkort een gelofte, de woorden renaissance en barok nooit meer te gebruiken.
Met vriendelijke groeten,
de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, UB, Verwey Archief.
1. Albert Verwey, n.a.v. Gerard Brom, Vondels geloof (Amsterdam 1935), De Nieuwe
Taalgids 30 (1936) 27-39.

[ 1185 ]
Werner Kaegi aan Johan Huizinga*
18 januari 1936
Lieber Herr Professor,

[ ... ]!
Zum Verkauf des Buches in Deutschland höre ich, dass die Frankfurter
Zeitung einen Abschnitt abgedruckt habe. 2 Es scheint sich tatsächlich die
Prognose derjenigen Leute zu bestätigen, die sagten: in Deutschland ist alles
möglich, sogar, dass man dies Buch schlüpfen lässt. Von Heidelberg hörte
ich kürzlich, das Buch würde sehr viel verkauft.
Ihr Manuskript für den Gedenkband3 liegt im Augenblick bei mir. His bat
mich, noch bevor ich Ihren vorletzten Brief hatte, für den ich vielmals danke, es durchzusehen und ich werde es mit Freude tun, nur muss ich mir etIII

was Zeit lassen. Ich habe nun meine ersten Dissertationen und Examina,
dazu möchte ich Anfang März heiraten und für einen Monat nach Spanien
und den Balearen fahren. Ich hoffe es geht, die Erasmiade droht allerdings
4
auch mir. Ich habe keine Zeile für meinen Beitrag. - Kürzlich bekam ich
einen Fragebogen von Raymond Lebegue 5 in Rennes mit ein paar Sonderfragen über Erasmiana. An sich scheint mir eine internationale Humanismusbibliographie, wie er sie anregt, sehr wünschenswert, seine Definition
des Humanismus hingegen scheint mir etwas mager. Sie werden die Sachen
auch bekommen haben.
Meine Braut und ich haben uns oft gefragt, ob wir nicht das kriegerische
Mittelmeer vermeiden und nach Holland fahren sollten. Aber wir möchten
beide Wärme und Sonne haben und im März ist das wohl bei Ihnen noch so
selten wie bei uns. Wir hoffen also auf einen der kommenden Sommer, vielleicht schon den allernächsten.
Ich bleibe mit vielen Grüssen
stets
Ihr Werner Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Bijzonderheden over de siechte financiele positie van Gotthelf Verlag.
2. Niet teruggevonden.
3. J. Huizinga, ''Erasmus über Vaterland und Nationen''.
4. Vergelijk Huizinga aan Werner Kaegi, 16 januari 1935 (niet opgenomen), waaruit:
'Die Erasmiade droht zu unerwünschten Formen anzuschwellen; ich denke wir werden am Ende froh sein, wenn alles vorüber ist'.
5. Zie Huizinga aan Gerard Brom, 12 januari 1936, n. 2.

[ II86 ]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
19 januari 1936
Beste Han
na raadpleging met Elsje, heb ik gisteren een oude Limburgsche schotel
voor je uitgezocht, die hoop ik naar je smaak zal zijn. De schotel zou je direct
worden toegezonden. Als hij goed past en kleurt op 't tafeltje in de hal van je
nieuwe huis, dan hoop ik dat hij daar de hartelijke gedachten aan ons levendig zal houden, die ons zooveel waard zijn.
Wij hopen Donderdagmorgen te vertrekken. Vermoedelijk naar Grasse
boven Cannes. Ik schrijfvandaar wel gauw. Ik laat 't hierbij want ik heb nog
erg veel te doen.
Hartelijke groeten van ons
t. t. Rik

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

112

[ 1187]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
20 januari 1936
Lieber Freund,
Gleichzeitig mit Ihrem Briefkaro eine Karte vom Gotthelf-Verlag; der Betrag ist auf mein Postscheckkonto überwiesen worden. Vielen Dank für Ihre
Nachricht.
Das ist ein ausgezeichneter Plan, nach Spanien zu reisen! Und dann später
mal nach Holland!
Den Fragebogen von R. Lebegue erhielt ich persönlich nicht, aber ein
Kollege fragte meine Ansicht darüber. 1 Ich fand ihn eigentlich zwecklos,
und schlecht redigiert. Wenn einmal eine so vollständige Bibliographie vorliegt, wird niemand mehr über den Humanismus schreiben. Ich glaube,
dergleichen Sachen sind der Tod für jede Geschichtschreibung.
In Eile,
Ihr J. Huizinga
P.S. Mit meinem Beitrag hat es ja gar keine Eile!

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Zie Huizinga aan Gerard Brom, 12 januari 1936.

[ 1188]
Jakob Huizinga (Londen) aan zijn vader Johan Huizinga*
22 januari [1936]
B.V.
Keynes 1 is af, de heere zij geprezen dus is er weer tijd voor een briefje. Ik
heb twee van jou2 te beantwoorden waarvan de eerste een misverstand
schept dat opgehelderd moet worden: je schrijft ''Wees niet bang dat ik weer
zal gaan trouwen''. Bang? Niets zou mij meer verbeugen dan als je tot je eigen tevredenheid iemand zou vinden die daarvoor in aanmerking zou kunnen komen. Dat meen ik en dat meenen ongetwijfeld al je kinderen. W ees
daarvan overtuigd.
Ik volg verder je brieven. Hoorde tot nu toe nog niets verder van Heinemann3 en hoop nu dat ze mij nu nog een week met rust laten. Ik wil n.l. de
heele vertaling nu ik hem twee maanden niet gezien heb nog een keer heelemaal doornemen waarbij ik dan vermoedelijk een aantal van de door hun
voor te slaan verbeteringen van het Engelsch zal kunnen anticipeeren. Ik
denk overigens dat ik per slot van rekening toch maar weinig of niet van je
permissie gebruik zal maken om hier en daar te populariseeren of veranderen. Enfin dat zien we nog wel.
De Schaduwenpost blijft mij zooals immer levendig interesseeren al worden de critieken eentonig. Je gooit ze toch niet weg? Ik heb het idee van een
Critique des Critiques nog niet heelemaal kunnen laten varen. Het stuk van

113

de fascist v. Genechten4 is diep, diep treurig niet omdat het zoo'n opzettelijke verdraaiing van je beweringen [ ]5

* Origineel: Londen, J.H. Huizinga.
1. Een artikel n.a.v. het werk van de Engelse econoom J.M. Keynes (1883-1946): The
general theory of employment, interest and money (Londen 1936); onbekend ofhet arti-

kel gepubliceerd is.
2. Brieven niet teruggevonden.
3. Uitgeverij William Heinemann Ltd., waarbij In the shadow of to-morrow verscheen, gesticht in 1890 door W. Heinemann (1863-1920).
4. R. van Genechten, ''Uit de nevelen van gisteren'', Nieuw Nederland. Maandblad
voor econon1ie, staatkunde en cultuur 2 (1936) 508-530; ook afzonderlijk versehenen: Tegen Huizinga. Uit de nevelen van gisteren (Utrecht 1936). Robert van Genechten (18951945), uit Antwerpen atkomstig, sedert 1918 in Nederland woonachtig staathuishoudkundige; na 1933 actiefin de NSB, o.a. als redacteur van het blad Nieuw Nederland.
5. De rest van de brief ontbreekt.

[ 1189 ]

Richard Roland Holst [Grasse] aan Johan Huizinga (Leiden)*
27 januari 1936
B.H.
Welbedankt voor je hartelijken brief. Ik ben blij dat de schotel naar je
''gusting'' is. Wij kwamen hier Vrijdag met regen aan en Zat. avond werd Jet
ziek. Zondag was zij erg low down. Een serieuse en aangename fr. dokter zei
dat 't alleen oververmoeidheid was. Zij is vandaag al veel beter maar erg erg
zwak. Vervelend voor haar, maar op 't balcon kan zij heerlijk zitten, 't was
vandaag prachtig ideaal zomerweer. 't Stadje is alleraardigst en zeer typisch
het domein van de Rothschilds is prachtig om te wandelen. Ik ben hier liever
dan aan zee, daar is 't z66 banaal.
Hart. gegr.

R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbrietkaart van Grasse, 'Les terrasses et le
jardin public'.

[ 1190 ]
Richard Roland Holst [Grasse] aan Johan Huizinga (Leiden)*
4 februari 1936

B.H.
Vanmorgen kwam je brief, Jet is al aardig wat beter, ofschoon zij toch zeer
voorzichtig moet zijn en helaas weinig aan kan. Het weer is echter prachtig,
vast en zonnig. Dat is onbeschrijflijk heerlijk, mimosa kersen pruimen, dat
alles staat volop in bloei en pas na vijfuur wordt 't koud. Jet geniet daarvan
ook zeer, ik heb wel hoop dat zij er baat van zal hebben. Dank voor je brief.
Hart. gegr.
t.t. R.
114

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart van Grasse, 'Vue d'ensemble
de la ville'.

[ rr9r]
Johan Huizinga (Leiden) aan F.K.H. Kossmann*
7 februari 1936
Zeer Geachte Heer Kossmann,
Voor een eerst op rr Juli te houden rede vind ik 1 Mei als termijn van inzending wel heel vroeg. Is het noodig, dat de bundel terstond na het feest
verschijnt? Het komt mij waardiger voor, hem eerst na afloop daarvan ter
perse te leggen, gelijk met acta van Congressen meestal het geval is. Met het
plan, er een aflevering der Bijdragen van te maken, blijf ik zeer weinig ingenomen.1
Hoogachtend,
Uw dw. J. Huizinga
* Origineel: Rotterdam, GA.

Voordrachten gehouden ter herdenking van den sterfdag van Erasmus op IO en II juli
I936 te Rotterdam ('s-Gravenhage 1936); tevens versehenen in: Bi.jdragen voor vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde 7 (1936) 117-263.
1.

[ 1192]
Gerhard Ritter 1aan Johan Huizinga*
15 februari 1936

•

Sehr geehrter Herr Huizinga!
Kürzlich kam mir Ihre interessante Schrift ''Im Schatten von morgen'' in
••
der Kägischen Ubersetzung in die Hand. Ich finde darin n1ich mit meinem
Warschauer Vortrag 1933 auf S. 118 zitiert und erfahre, dass Sie mich schon
früher in Nederlands Geestesmerk zitiert haben, 2 und zwar als Vertretereiner bewussten ''politischen Amoralität'', eines hemmungslosen Machiavellismus.
Ich bin darüber tief betroffen, weil es mir zeigt, wie unendlich schwer es
sein muss, sich über die politischen Grenzen hinweg gegenseitig zu verstehen. Mein Warschauer Vortrag hatte nichts weniger beabsichtigt, als eine
Vertretung machiavellistischer Gedanken. Im Gegenteil: ich hielt ihn in der
(offenbar verfehlten) Hoffnung, trotz alles dessen, was seit 1933 zwischen die
grossen europäischen Nationen getreten ist, ein wenig zu gegenseitigem
Verstehen beizutragen, indem ich auf die geschichtlichen Vorgänge hinwies,
welche die Geistesart der grossen Kulturnationen des Abendlandes (Franzosen, Engländer, Holländer und Deutsche) so verschiedenartig gestaltet haben. Die äusserst knapp bemessene Redezeit gestattete mir leider nicht, die
holländische Geschichte dabei so ausführlich zu berücksichtigen, wie ich es
in meinen universalhistorischen Vorlesungen zu tun pflege, in denen ich gerade in diesem Winter wieder mit besonderem Nachdruck auf die besonde115

re, einzigartige und zeitweise geradezu zentrale Funktion hingewiesen habe,
die Holland als Mutterland der modernen Toleranz und des modernen Völkerrechts, vor allem auch als Mutterland erasmischer Geistesart in der Entwicklung des abendländischen Geistes gespielt hat. Ich freute mich, in Warschau mit meinen Gedankengängen auf ein sehr lebhaftes Echo zu stossen, dort
auch einzelne holländische und belgische Kollegen (Tenhaeff-Leiden, Ganshoff-Brüssel, van Kalken-Brüssel) 3 persönlich kennen zu lernen und mit ihnen
in regen Gedankenaustausch zu kommen. Es war mir auch sehr willkommen,
als kürzlich ein holländischer Verlag mich um die Erlaubnis zur Übersetzung
meines Vortrages ins Holländische bat, 4 weil ich daraus auf ein besonderes Inte·
resse in Ihrem Lande für meine Ideen glaubte schliessen zu dürfen.
Nun sehe ich, dass ich Ihnen (und wohl auch Ihren Landsleuten) als ein
ausgesprochener Machiavellist erscheine. Frage ich mich, was den Anlass zu
einem so ungeheuren Missverständnis gegeben haben kann, so finde ich nur
den einen - wie ich zugebe, missverständlichen - Ausdruck von der ''sittlichen Autonomie'' staatlichen Handelns gegenüber der kirchlichen Morallehre. Er stammt aus der überlieferten Terminologie deutscher Vorkriegshistorie, wie ich jetzt erst bemerke. Im übrigen aber bin ich so weit entfernt
davon, einer moralisch hemmungslosen Machtpolitik das Wort zu reden,
dass ich (in dem von Ihnen zitierten Schlussabsatz) ja gerade mit einem Gefühl innerer Sympathie auf die ungebrochene Fortwirkung der grossen mittelalterlichen und germanischen Idee des ''Ewigen Rechts'' in der Politik
Englands hinweise - nicht um sie als ''mittelalterlich'' im Sinne des Rückständigen zu charakterisieren, sondern um das Ehrwürdige ihres Alters und
ihre bleibende Bedeutung zu unterstreichen.
Wenige Fragen beschäftigen mich innerlich so viel, wie das Verhältnis
staatlichen Machtdranges und religiös-moralischer Postulate. Dass sie gerade
in Ihrem Lande fortdauernd im Mittelpunkt der politischen Diskussion ste·
hen, ist mir nicht nur aus der Geschichte, sondern auch aus mancher Unterhaltung mit Holländern wohl bekannt. Es ist noch nicht lange her, dass ich
mit Ihrem Amsterdamer Kollegen, Herrn Professor Ph. Kohnstamm 5 ausführlich darüber sprach; und wie oft haben wir s.Zt. in Hamburg 6 mit Ihrer
Übersetzerin, Frau T. Jolles-Wolff7 über solche Probleme uns unterhalten!
Es liegt mir deshalb aufrichtig daran, nicht jenseits der holländ. Grenzen
missverstanden zu werden. Ich hoffe in nicht allzu ferner Zeit in einem grösseren, von mir geplanten und vorbereiteten Buch über die europäische Entwicklungsgeschichte der modernen Staatsidee mich klarer und wirkungsvoller aussprechen zu können. 8 Einstweilen gestatten Sie mir, die Korrekturfahnen des Schlusskapitels einer kleinen Biographie des Preussenkönigs Frie9
drich II .zu übersenden, die soeben im Druck ist. Sie ,.verden daraus entnehmen, wie ich mir die Lösung des Problems in allergröbsten Umrissen denke.
Ich weiche darin von der Auffassung Ihrer genannten Schrift allerdings
nicht unerheblich ab, insofern ich Ihre Hoffnung nicht zu teilen vermag, es
werde gelingen, die gewaltigen Dämonien des modernen weltlichen National-Staates durch die Predigt erasmisch-christlicher Moralität, durch Gesinnungswandel der Regierenden oder der dahinter stehenden Massen, zu
116

dämpfen. Ich zweifle auch, ob und wann es gelingen könnte, diese unheimlichen Gewalten noch einmal, im Stil des 19. Jahrhunderts, durch öffentliche
Kontrolle und durch die feste Rechtsnorm liberaler Verfassungen zu bändigen. Wohl aber halte ich es für eine Aufgabe des modernen Historikers, das
dämonische dieser Staatsgewalten selbst den Menschen immer neu und immer klarer ins Bewusstsein zu bringen und damit den Weg zu einer neuen
''Staatsräson'' zu weisen, zu einer Ernüchterung im Denken über den Staat
beizutragen, an dessen Ende die Selbstbeschränkung des ''Politischen'' auf
ein richtiges Mass stehen soll: eine neue politische Ordnung, in der es wieder möglich sein wird, die alte ''Doppelpoligkeit'' des europäischen Lebens
fortzuführen, das heisst: die Doppelexistenz des Individuums in der Gemeinschaft des Staates und in der Gemeinschaft des Geistes. Auf dieser
Doppelpoligkeit beruhte in allen frühen Epochen europäischer Geschichte
••
die Freiheit geistiger Entwicklung und damit die Uberlegenheit des abendländischen Geistes über den Orient. Sie zu retten vor der ''Totalität'' des Politischen durch Schaffung wirklich haltbarer und wirklich moderner d.h. der
Uniformität und dem Massencharakter unseres öffentlichen Lebens angepasster Staatsformen, das scheint mir die dringendste Aufgabe unserer Zeit.
Verzeihen Sie diesen langen Brief, der im Hauptpunkt doch sicherlich
wieder zu knapp ist, um ganz verständlich zu sein. Aber es ist eben schwierig, brieflich sich über so verwickelte Fragen auszusprechen. Wenigstens
das Eine werden Sie daraus entnehmen, dass mir viel daran gelegen ist, nicht
missverstanden zu werden.
Gestatten Sie mir zum Schluss noch die Bemerkung, dass es mir ein besonderes Vergnügen war, in Basel voriges Jahr Ihren Übersetzer und wohl
auch Schüler Herrn Kägi kennen zu lernen; ich versah ein Jahr lang im Ne·
benamt den Lehrstuhl, den Herr Kägi jetzt innehat, und hatte so eine wert·
volle Gelegenheit, einerseits selbst in schweizerische Verhältnisse tiefer hineinzublicken, anderseits meine schweizerischen Studenten in deutsches Geschichtsdenken unmittelbar hineinblicken zu lassen. 10
Mit ausgezeichneter Hochachtung bin ich
Ihr sehr ergebener
G.R.

*

Doorslag: Koblenz, Bundesarchiv. Eerder gepubliceerd in: Klaus Schwabe, Rolf
Reichardt red. Gerhard Ritter. Ein politischer Historiker in seinen Briefen (Boppard am
Rhein 1984) (64] 292-294.
1. Gerhard Ritter (1888-1967), Duits historicus, hoogleraar nieuwe geschiedenis te
Freiburg i.B. 1925-1956.
2. Gerhard Ritter, ''Die Ausprägung deutscher und westeuropäischer Geistesart im
konfessionellen Zeitalter'', Historische Zeitschrift 149 (1934) 240-252; geciteerd in: J.
Huizinga, Nederland's geestesmerk (Leiden 1935) 24, n. 1: 'Gerhard Ritter behandelt
in een overigens diep en ruim doordacht stuk [ ... ] de these, dat de staat onatbankelijk
is van de moraal, als een onbetwistbare waarheid [ ... )' (V.W. VII, 299); herhaald in In
de schaduwen van morgen (Leiden 1935) 132-133 (V.W. VII, 380-381).
3. N.B. Tenhaeff, zie Briejwisseling 11 [1058); F.L. Ganshof (1895-1980), hoogleraar
middeleeuwse geschiedenis te Gent sedert 1932; F. van Kalken (1881-1961), sedert
1907 docent Belgische geschiedenis aan de Universite Libre te Brussel.
4. Vertaling van het in n. r genoemde artikel: Gerhard Ritter, ''Het kenrnerk van de
II7

Duitsche en de Westeuropeesche geestesgesteldheid in het tijdperk der godsdiensttwisten'', Wetenschappelijke bladen 7 (1936) 75-90.
5. Ph.A. Kohnstamm (1875-1951), natuurkundige en pedagoog, hoogleraar natuurkunde te Amsterdam 1908-1928, hoogleraar pedagogiek te Amsterdam (sedert 1919)
en Utrecht (sedert 1932).
6. Ritter was gedurende een jaar hoogleraar te Hamburg geweest, 1924-1925.
7. Mathilde Jolles-Mönckeberg, later Wolff-Mönckeberg (zie Briefwisseling I [364]).
8. Gerhard Ritter, Machtstaat und Utopie. Vom Streit um die Dämonie der Macht seit
Machiavelli und Morus (München 1940), heruitgegeven als Die Dämonie der Macht
(Stuttgart 1947).
9. Gerhard Ritter, Friedrich der Grosse. Ein historisches Profil (Leipzig 1936).
10. Verg. Werner Kaegi aan Huizinga, 20 november 1934 (niet opgenomen), waaruit: 'Amüsiert hat mich die Anmerkung [in Nederland's geestesmerk] über Gerhard
Ritter. Er ist seit einigen Wochen unser Gastdozent hier, und man diskutiert nun natürlich lebhaft, wie weit er ein typischer Vertreter des deutschen Geistes sei'.

[ 1193]
Richard Roland Holst ('Villa Fabia', Juan les Pins) aan Johan Huizinga*
20 februari 1936
B.H.
Al 10 dagen zijn wij hier. Toen Jet wat opgeknapt was en zij een beetje
wandelen kon, bleek Grasse voor haar niet goed, omdat zij wel klimmen
moest. Wij gingen toen naar zee in de villa waar wij voor 7 jaren waren. Al
maar hier aan zee slecht weer, zonloos en grijs, tot overmaat van narigheid
kreeg Jet Zondag hooge koorts door een bronchite. Zij moet nog tot Zaterdag
in bed blijven en dan hoopt de dokter dat wij na een week wel terug kunnen.
't Is echt pech. Vandaag voor 'teerst prachtig weer, je zoudt zeggen een dag
in Mei. Ik schrijf dit buiten op een wandeling terwijl Jet slaapt. Zij is door
dit alles erg zwak en teer en 't is zoo verdrietig dat zij er niets aan heeft. Ik
zal ondertusschen dolblij [zijn] wanneer zij weer veilig thuis is. Die lange
reis vind ik nog een obsessie. Ik heb vreeselijk met haar te doen, zij ver·
wachtte er zooveel van.
Hart. gegr.

R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart van Antibes, 'T·errasse de Notre Dame de Ja Garoupe'.

[ 1194]

Johan Huizinga (Leiden) aan Gerhard Ritter*
22 februari 1936
Sehr geehrter Herr Ritter,
Es war mir eine Freude, Ihren Brief zu erhalten, einesteils weil es immer
gut ist, wenn. ein Missverständnis aufgehellt wird, andrerseits weil es mich
freut, dass unsere politischen Gesichtpunkte einander doch näher stehen, als
118

ich gemeint habe. Sie müssen mir verzeihen, wenn ich aus dem zitierten
Satz nicht anderes habe herauslesen können, als dass Sie mit Ihrer Sympathie auf Seiten der kontinentalen Nationen ständen, und mit den Worten
''bis heute nicht ganz ausgestorben'' den mittelalterlichen Gedanken der
englischen Politik als überwundenen Standpunkt charakterisieren wollten.
Ich könnte bei der bevorstehenden Revision des deutschen Textes, sowie in
den bald zu erwartenden englischen, schwedischen und spanischen Ausgaben eine Fussnote aufnehmen, in welcher Ihrer Erklärung Rechnung getragen würde. Wenn Ihnen das erwünscht ist, so lassen Sie es mir bitte umgehend wissen; ich redigiere dann die Note, und schicke sie Ihnen zur Beurteilung.1
Übrigens habe ich Ihren Standpunkt, wie ich diesen verstand, nicht vollständig als 'hemmunglosen Machiavellismus' aufgefasst. Dennoch scheint
es mir, dass mit der Anerkennung einer 'sittlichen Autonomie' des Politischen der verhängnisvolle Schritt getan ist. Nur in der Gestalt einer Antinomie lässt sich m.E. das Verhältnis richtig erfassen. Ich sehe das Dämonische
des Staatlichen recht gut, und bin weit davon entfernt, einen erasmischen
Standpunkt einnehmen zu wollen. Und doch scheint mir in einer neuen Betonung des christlichen Prinzips, auch als Grundsatz des Staates, die einzige
Rettung dieser abendländischen Welt gelegen.
In Ihrem Kapitel über Friedrich II., das ich mit grossem Interesse las, be••
rührt mich schon mehr als eine Ihrer Ausserungen als eine politische Haltung, welche ich nicht teilen kann. So z.B. die Kleinstaaten 'in den Nebenräumen ... der Geschichte'. S. 251. Ebenso wie Ranke's jede Epoche ist auch
jede Nation unmittelbar zu Gott. Auch wir sind zu opfern bereit. Der 'stolze
Vorzug, Angehöriger einer führenden Staatsnation zu sein', S. 252, der
Machtwillen, von dem Sie wiederholt sprechen, der sich 'mit allen Mitteln
der Gewalt und List' durchsetzen muss, S. 261, was ist es im Grunde anders
als die alte, ewige Superbia, radix omnium malorum! 2
'Staatsräson ist ordnende Vernunft, - sagen Sie-, Versuch einer vernünftigen. Gestaltung der Welt', S. 261. Dann soll es heutzutage Welträson heissen. Die heutige Welt, scheint es mir, befindet sich in den Todeskrämpfen
des Nationalismus auf dem Wege zu einer vernünftigen internationalen Gestaltung, - oder zur absoluten Barbarei. Ich sage Internationalismus, selbstverständlich nicht Kosmopolitismus, ein Internationalismus, der den Nationen ihren vollen Wert lässt. Eine andere Rettung gibt es nicht. - Aber auch
mein Brief gerät in die Länge. Zum Schluss also mögen wir uns vereinigen
in einem Gedanken an unseren beiderseitigen Freund Kaegi, der nächste
Woche seine Hochzeit begeht.
In aufrichtiger Hochachtung,
Ihr sehr ergebener
J. Huizinga
* Origineel: Koblenz, Bundesarchiv.
1. Verg. J. Huizinga, Im Schatten von morgen (Zürich/Leipzig z.j.), 'fünfte, durchgesehene Auflage, 17. Tausend', p. 120, n. 1: 'Aus obenstehendem Text erwuchs eine
mir sehr wertvolle Korrespondenz mit Prof. Ritter, der mir erklärte, dass er das Wort
119

''sittliche Autonomie'' nicht im Sinne einer vorbehaltlosen Anerkennung des amoralischen Staates verstanden haben möchte, und dass er die ungebrochene Fortwirkung
mittelalterlicher Ideen vom ''Ewigen Recht'' durchaus nicht als eine Rückständigkeit, sondern eher als einen Vorzug englischer Staatsauffassung gegenüber der kontinentalen empfinde' (V.W. VII, 381); deze toevoeging ook in de Nederlandse herdrukken en de andere vertalingen.
2. 'Hoogmoed, de wortel van alle kwaad'.

[ 1195 ]
Gerhard Ritter aan Johan Huizinga*
25 februari 1936
Sehr geehrter Herr Huizinga!
Verbindlichen Dank für Ihren mir sehr interessanten Brief vom 22. d.M.,
der unsere noch verbleibende Differenz sehr gut formuliert. Ich werde Ihnen sehr dankbar sein, wenn Sie in den verschiedenen Neuausgaben Ihrer
Schrift eine erläuternde Fussnote zu dem Zitat aus meinem Vortrag anbringen und sie mir zur Begutachtung zustellen wollen.
Gestatten Sie anschliessend noch einige Bemerkungen zum Inhalt Ihres
frdl. Schreibens.
1) Auf den missverständlichen Ausdruck ''sittliche Autonomie'' des staatlichen Lebens habe ich bereits in meinem letzten Schreiben verzichtet. Er
sollte nichts anderes aussprechen, als die unbestreitbare Tatsache, dass es im
politischen Leben Situationen gibt, die den Staatsmann vor die Wahl stellen
zwischen Geboten der sog. Privatmoral und der Staatsräson, die ihm Erhaltung der Machtsubstanz seines Staates gebietet. Dass solche Konflikte
zugleich sittliche Konflikte für den Handelnden sind, d.h. dass sie das Bewusstsein der ''Schuld'' mit sich führen, bestreite ich nicht, wohl aber die
Möglichkeit, sie durch blosse Gesinnungspredigt aus der Welt zu schaffen.
Ich sehe auch das Unheilvolle der heutigen Zeitlage nicht eigentlich darin,
dass solche Konflikte immer wieder entstehen (wie sie denn zu alle11 Zeiten
entstanden sind), sondern darin, dass sie gar nicht mehr als Konflikte empfunden werden, weil den Handelnden das Bewusstsein der Verantwortung vor
einem Unbedingten verloren gegangen ist. Ich denke darin mit Ihnen durchaus übereinzustimmen, dass unsere abendländische Staatenwelt im Begriff
ist, in Barbarei zu versinken, weil die Selbstherrlichkeit des Menschen alle
·Schranken sittlicher Verantwortung sprengt, alle sittlichen Gebote relativiert o.der durch blosse ''Zweckmässigkeit'' ersetzt.
2) Meine Bemerkung über die ''kleinen Staaten in den Nebenräumen der
Geschichte'' (S. 251 m. Textes) scheinen Sie auch auf Holland bezogen zu
haben. Ich spreche aber ausdrücklich von den ohnmächtigen deutschen
Kleinstaaten wie Hannover oder Weimar und denke gar nicht daran, Ihrem
Heimatstaat seine welthistorische Rolle zu bestreiten. Ich berufe mich dafür
auf meine ausführlichen Bemerkungen in meinem letzten Brief über dieses
Thema, die ich noch einmal unterstreiche. Jeder ''Hochmut'' in dieser Beziehung liegt mir so fern, dass ich viel eher von ''Neid'' sprechen könnte.
I20

Gehört Holland etwa nicht auch zu den ''führenden Staatsnationen'' der
neueren europäischen Geschichte? Aber auch abgesehen von Holland: ebenso wenig wie den Holländern bestreite ich den Schweizern das Recht zum
grössten Nationalstolz, und keinen Augenblick möchte ich Ihrem Wort widersprechen, dass alle Nationen ''unmittelbar zu Gott'' sind. Das hindert
nicht die Anerkennung der Tatsache, dass nicht alle Nationen zu jeder Zeit
in gleichem Masse berufen sind, das abendländische Schicksal mitzugestalten und dass die Unsumme geschichtlicher Leiden, die von der Grossen Po·
litik auf uns gehäuft wird, nur ertragen werden kann vermöge des ''Stolzes,
Angehöriger einer führenden Staatsnation zu sein'' - was Sie uns wahrlich
nicht als Hochmut auszulegen brauchen. Wir Reichsdeutsche haben diesen
Stolz Jahrhunderte entbehren müssen im Gegensatz zu Engländern, Franzo·
sen und Holländern. Gönnen Sie uns jetzt ein bescheidenes Teil davon! Es
ist teuer bezahlt!
3) Wenn Sie ''Staatsräson'' durch ''Welträson'' ersetzen wollen, so habe
ich dagegen grundsätzlich nichts einzuwenden. Die Hauptsache ist mir,
deutlich zu machen, dass Vernunft statt Leidenschaft in der Politik regieren
muss, gestaltende Vernunft statt blinder Willkür. Wären wir nur erst so
weit, das zu erreichen!
Wollen Sie bitte überzeugt sein, dass mir, wenn auch die Verschiedenheit
unserer politischen Sicht wohl unvermeidlich und offenbar ist, an gegensei·
tigern Verstehen überaus viel gelegen ist. Dass Ihr Schreiben sich darum be·
müht, weckt meinen aufrichtigsten Dank.
Mit der Versicherung meiner ausgezeichneten Hochachtung bin ich
Ihr sehr ergebener
R.
* Doorslag: Koblenz, Bundesarchiv. Eerder gepubliceerd in: Klaus Schwabe, Rolf
Reichardt red., Gerhard Ritter. Ein politischer Historiker in seinen Briefen (Boppard
am Rhein 1984) [65) 294-295.

[ 1196]
Richard Roland Holst Uuan les Pins] aan Johan Huizinga*
25 februari 1936

B.H.
Zoo juist je brief. Je brief naar Grasse kregen wij ook, mijn briefJe bedoelde een direct levensteeken daarop. Jet is nu koortsvrij maar zwak. Wanneer
de docter toe zal staan dat wij teruggaan weet ik niet. 't Is natuurlijk nu dubbel bezwaarlijk, door de vermoeienis van de reis en door de risico's na een
bronchite. Ik krijg schoon en schoon genoeg van 't leven hier te midden van
't tooneeldecor van palmen en agaven. Die Raadhuis kwestie 1 daarover vertel ik je wel eens. Ik vrees dat 't, zooals alles, wel in een verpolitiekte misere
zal verloopen. Was er maar een kerel waar je voor vechten kon, dan was 't
nog iets, maar nu is de hoogste wijsheid weer de prijsvraag. Aangezien er
niemand is willen alle kikkers en kwakers een gelijk kansje, voor een pro-

121

bleem dat hen allen veel te zwaar is en dat zij geen eens beseffen dat hen te
zwaar is. Las je 't stuk in de N.Rott.Ct. van Q.N. 2 die een prijsvraag zoo
noodig vond opdat de afgestudeerden in Delft dan een kans kregen. Stel je
voor; zoo'n probleem met alleen wat studentenervaring. 't Is om te lachen of
om te huilen. In hoeverre of ik er ooit in betrokken zal worden en in welken
vorm; daar weet ik niets van. Ik heb mij tot nu toe volkomen vrij gehouden;
ik heb alleen gezegd dat wanneer B en W beseffen hoe zwaar 't probleem is,
en zij zouden dan meenen dat 't noodig was dat ik ook een handje hielp ik
niet uit gemakzucht zou weigeren.
Hartelijk gegr. ook door Jet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart van Cap d'Antibes, 'NotreDame de Ja Garoupe, entree de la chapelle'.
I. De bouw van een nieuw stadhuis te Amsterdam, waarvoor de stadsarchitect A.R.
Hulshoff een 'avant-project' had ontworpen, dat het gemeentebestuur ter beoordeling wilde voorleggen aan R.N. Roland Holst ende architecten W.M. Dudok en J.F.
Staal. Tegen dit voornemen werd geprotesteerd door verscheidene organisaties van
architecten, die voor het uitschrijven van een prijsvraag pleitten. Over deze verwikkelingen was op 22 februari in de NRC een vraaggesprek gepubliceerd met burgemeester W. de Vlugt, waarin ook de naam van Roland Holst viel.
2. Q.N., "Het nieuwe raadhuis te Amsterdam'' (ingezonden), NRC, 22 februari
1936.

[ 1197 J
Johan Huizinga (Leiden) aan Gerhard Ritter*
27 februari 1936
Sehr geehrter Herr Ritter,
Ihr neuer Brief reduziert die Verschiedenheit unserer Ansichten auf ein
Minimum oder gar nichts. Ihrer ganzen Bemerkung 1), über den Ausdruck
'sittliche Autonomie', kann ich ohne weiteres beipflichten. Für Ihre Bemerkung 2) bin ich Ihnen dankbar. Ich weiss ganz gut, dass ich, wenn ich Deutscher oder Engländer wär, diesen tragischen Stolz auch fühlen würde. Über
3) sind wir vollkommen einig.
Sie finden hier einen Entwurf zur Erweiterung der Note 2 aufS. 119. 1 Ich
bitte Sie, mir freimütig alle Änderungen und Verbesserungen (auch sprachliche) vorzuschlagen, die Ihnen erwünscht scheinen.
Mit dem Ausdruck meiner aufrichtigen Hochachtung;
Ihr sehr ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Koblenz, Bundesarchiv.
1. Ontwerp niet teruggevonden; verg. Huizinga aan Gerhard Ritter,
1936, n. I.

122

22

februari

[ 1198]
Johan Huizinga (Leiden) aan H.Th. Colenbrander*
ro maart 1936
B.H.
Ik heb onder de Erasmiana, nu vijf in getal, waarmee het eeuwjaar mij bezwaart, al twee maal de streep gezet, maar wil het jou en De Gids niet weige1
ren. Dus zal ik de notities waarnaar ik sprak, zien uit te werken tot een stuk.
Het wordt wel Juni eer je het krijgt.
Weber geeft solied en aardig werk, dat te prijzen valt. 2 Maar, wij spraken
herhaaldelijk af, met den graad heel zuinig te zijn, en de afstand van Rüter is
3
toch, dunkt mij groot genoeg, om hier ten negatieve te besluiten. Persoon~
lijk zou ik het bij een stevige pluim willen laten.
Gegroet,
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief.
1. J. Huizinga, ''De schrijver der Colloquia'', De Gids 100 (1936) III, 27-40 ,:V.W. VI,
235-246); onduidelijk waar Huizinga gesproken heeft.
2. R.E.J. Weber (*1907), leraar zeegeschiedenis aan het Koninklijk Instituut voor de
Marine te Willemsoord 1936-1938, nadien directeur van het Postmuseum te 's-Gravenhage; De beveiliging van de zee tegen Europeesche en Barbarijsche zeeroovers, r609r62r (Amsterdam 1936).
3. Tegen verlening van het predicaat 'cum laude' bij Webers promotie op 13 maart
1936, een onderscheiding die A.J.C. Rüter bij zijn promotie op 22 november 1935 wel
ten deel was gevallen.

[ 1199]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga (Leiden)*
II maart 1936 (poststempel)
Beste Han.
Wij zijn van Zaterdag afweer thuis. Gelukkig! Jet was, ondanks dat wij de
reis kalmpjes aan deden toch eerst nog erg vermoeid en zwak. Zij haalt nu
wel iets op. De goede herinneringen van deze reis, zullen zieh wel langzamerhand los maken van d.e rest en boven gaan drijven. Maar ik ben nu dol
blij dat Jet weer veilig thuis is en dat ik weer mijn vijf a zes uur per dag eenzame opsluiting heb in mijn atelier, met kans op concentratie.
Hart. gegr.
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

123

[ 1200]

Johan Huizinga (Leiden) aan Fritz Saxl (Warburg Bibliothek, Londen)*
15 maart 1936
Sehr verehrter Herr Saxl,
Vorgestern war bei mir Dr. Percy Gothein, 1 Sohn der wohlbekannten Eltern Eberhard und Marie Gothein, 2 er selbst als Romanist ausgebildet aber
hauptsächlich in der Geschichte des italienischen Humanismus interessiert,
wie seine Arbeit über Francesco Barbaro beweist. 3 Im besonderen beschäftigt er sich mit diesen venetianischen Kreisen.
Er kam hier, wie so manche vor ihm, als 'Nicht-arier', der ausserhalb
Deutschlands eine Lebensmöglichkeit sucht. Ich musste ihm sagen, dass
Holland für ihn gar keine Aussicht bot. Es fiel mir aber ein, dass seine Tätigkeit nicht weit von der Sphäre der Warburg-Bibliothek entfernt lag, und
ich versprach ihm, bei Ihnen anzufragen, ob vielleicht eine Möglichkeit,
dort Arbeit, sei es zeitweilig oder dauernd, zu finden vorläge. Ich würde Ihnen dankbar sein, wenn Sie mir schreiben wollten, ob ich Dr. Gothein ermutigen darf, einigen Kontakt mit Ihnen zu suchen.
Ich habe Ihnen noch zu danken für Ihren Brief anlässlich meines Buches,
über welchen ich mich sehr gefreut habe. Eine sehr gute englische Übersetzung erscheint um 1. Mai bei Heinemann Ltd. - Ende Juni komme ich nach
London zu den Universitätsfeiern, als Vertreter unserer K. Akademie der
4
Wissenschaften. Ich hoffe dann Gelegenheit zu finden, Sie zu besuchen
und mir das Warburg-Institut anzusehen.
Mit den besten Grüssen,
Ihr ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Londen, Warburg Institute.
1. Percy Gothein (1896-1944), romanist en kunsthistoricus, volgeling van Stefan
George.
2. Eberhard Gothein (1853-1923), cultuur· en economisch historicus, leerling van J.
Burckhardt en W. Dilthey, sedert 1904 hoogleraar staatswetenschappen te Heidelberg en diens echtgenote Marie Luise Gothein-Schröter (1863-1931), schrijfster.
3. Percy Gothein, Francesco Barbara. Früh-Humanismus und Staatskunst in Venedig
(Berlijn 1932).
4. Huizinga vertegenwoordigde de Koninklijke Akademie bij het honderdjarig bestaan van de universiteit van Londen van 27 juni tot 3 juli.

[ 1201]

Johan Huizinga (Leiden) aan Roel Houwink 1*
1 april 1936
Zeer Geachte Heer,
Ik heb mij tot nu toe moeten bepalen tot de lezing van Uw Inleiding. 2 Die
v~n het boek zal ik nog eenigen tijd moeten uitstellen, tot ik rustig den tijd
v1nd. Mijn oordeel over de juistheid van Uw inleiding moet ik derhalve op124

schorten. Vooralsnog is zij mij niet in alle opzichten duidelijk. Ik ben mij
niet bewust, ''voor het stellen van (mijn) diagnose bijna uitsluitend gebruik
(te hebben) gemaakt van symptomen, die zieh voordoen op het gebied der
wetenschap'' . 3
4
Indien U ''een gesprek'' met mij wenscht te voeren, zal Uw bezoek mij
welkom zijn. Ik zal dan de gelegenheid hebben, U enkele bezwaren tegen
Uw kritiek kenbaar te maken. Aan openbare anti-kritiek denk ik voorloopig
•
niet.
Met erkentelijkheid voor Uw bedoeling, en dank voor de toezending van
Uwwerk,
Hoogachtend
J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Roel Houwink (1899-1987), schrijver; 1931-1940 redacteur van het tijdschrift der
jong-protestanten Opwaartsche Wegen.
2. Roel Houwink, ''Inleiding'' in: Fr.W. Foerster, Eeuwig lichten menschelijke duisternis. Vertaald en ingeleid door mr. Roel Houwink (Zeist 1936) 7-11; de vertaling is
opgedragen 'Aan prof.dr. J. Huizinga, schrijver van ''In de schaduwen van morgen''
en zijn lezers'. Friedrich Wilhelm Foerster (1869-1966), Duits pedagoog, hoogleraar
te Zürich, Wenen en München, legde in 1920 zijn ambt neer am volledig zijn christe·
lijk pacifisme te kunnen uitdragen; woonde van 1942 tot 1964 in de Verenigde Staten.
3. Verg. Roel Houwink, ''Inleiding'', 8: 'Het is mij namelijk bij de lezing van uw ''In
de schaduwen van morgen'' opgevallen, hoe gij voor het stellen van uw diagnose bijna uitsluitend gebruik gemaakt hebt van symptomen, die zieh voordoen op het gebied der wetenschap'.
4. Verg. Roel Houwink, ''Inleiding'', 7: 'Gij hebt door deze publicaties de mogelijkheid geschapen van ''een gesprek'' tusschen de vertegenwoordigers van zeer uiteenloopende geestesrichtingen over de meest acute problemen van onze tijd [... ]'.

[ 1202]

Johan Huizinga (Leiden) aan J. Ortega y Gasset*
2 april 1936
Muy Sefior mio y de mi mayor consideraci6n:
Grandisimo gusto me caus6 el saber de los estudiantes 1 que nuestra Uni·
versidad gozarä en breve del privilegio de verle en su seno dando una conferencia. Tengo el gusto de ofrecerle su casa van Slingelandtlaan 4, y me llena·
re de suma alegria y lo considerare un gran honor, si quiere hospedarse en
mi casa durante su estancia en esta. 2
Espero que me lanzarä pronto una pequefia misiva afirmativa y le saludo
atentamente.
Su atto. y s.s.
J. Huizinga

*

Origineel: Madrid, Fundaci6n Ortega y Gasset.
[Vertaling uit het Spaans:]
Zeer geachte heer,
Het deed mij veel genoegen van de studenten te vernemen dat onze Universiteit
125

binnenkort het voorrecht zal genieten V binnen haar muren een Jez_i11g te zie~ houden. Ik heb het genoegen U het huis van Slingela~dtla~.n 4 a~n te bted~n, ~~ tk zou
het als een grote vreugde en eer beschouwen, als V in mtJn huts te gast wtlt ZtJn gedu·
rende Uw verblijf.
.
.
In de hoop dat U mij snel een bevestigend br1efje stuurt, groet tk U beleefd.
Steeds beleefd de Uwe,
J. Huizinga
r. A.E. Cohen (*1913), praeses van de litteraire faculteit der Leidsche studenten, was
benaderd met de vraag of Ortega y Gasset tijdens zij'.1 lezinge_ntournee door Nederland ook te Leiden uitgenodigd kon worden. Deze lez1~g. te Leiden kwam vervolg.:ns
tot stand in samenwerking met de 'Leidsche vereen1g1ng voor wetenschappeltJke
voordrachten'. Op 6 mei sprak Ortega in het groot auditorium over 'Les problemes
de Ja raison historique', waarna Huizinga een dankwoord uitsprak.
2. Ortega Jogeerde met zijn zoon in een hotel te Scheveningen; voorafgaande aan de
lezing werd te Leiden bij Huizinga een maaltijd gebruikt.

[ 1203]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
6 april 1936
Beste Han.
Ofschoon ik je absoluut niets bijzonders te vertellen heb, vind ik dat de
pauze van stilte na je gezellig bezoek van laatst te lang geduurd heeft. Daar·
om schrijfik zoo maar een woordje.
Ik zag in de krant dat je bij de crematie van Van Eerde waart geweest, 1
daar hadden wij elkaar bijna kunnen ontmoeten, ik was steeds van plan er
heen te gaan, alleen omdat ik hem zoo graag mocht ofschoon wij elkaar geen
eens zoo goed kenden. Juist v66r dat wij op reis gingen heb ik nog al met
hem te doen gehad, hij was toen nog schijnbaar best, maar naar ik nu hoor
was die bronchite al lang chronisch. Mocht jij hem ook zoo graag?
Het leven is hier erg stil. Over Jet ben ik niet ontevreden, zij krijgt nu injecties waar de docter zieh veel goed resultaat van voorstelt. Die behandeling
zal ons gaan naar de B. Heide wel verlaten, ik vrees dat 't nu wel einde Mei
wordt.
Zag je in de krant dat de oude Louis van de Wall, 2 de oudburgemeester
van Zundert, gestorven is? Hij is ruim 84 geworden. Ik ga morgen niet naar
zijn begrafenis, daarvoor heb ik te veel onaangenaamheden met hem gehad,
maar 't was een type, die eer zal ik hem nahouden.
Hebt je 't erg druk of gaat het wel. Wanneer moet je weer uit 't land.
Maken de kinderen het allen goed? Ik zou wel graag eens aankomen maar
mijn leven is nu erg gebonden.
Hartelijk gegr.
t.t. Rik

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
r. ~·~·, "yerassching prof. J.C. van Eerde'', NRC, 5 april 1933; J.C. van Eerde zie
Br1efw1ssel1ng II [585].
'
2. Louis E.A.~. van de Wall (1851-1936), was op 3 april te Breda overleden; hij bewoonde een hu1s dat grensde aan de Buissche Heide.
126

[ 1204]

Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
8 april 1936
Beste Han.
Dat is een prachtig bericht dat wij vanmorgen van je kregen. Wat prettig
voor jou en wat gelukkig voor J acob. 1 Wij deelen er heel hartelijk in. Zeg
hem dat bij gelegenheid vooral ook eens.
Zeker zal er wel een stukje geluk ook in zitten, maar hij heeft toch ook
enorm veel v66r, hij heeft (evenals Leonard) heel veel van de wereld gezien,
levendig van geest en toegerust met een uitstekend verstand is 't geen wonder dat een ''winning chap'' als hij, jonger dan een ander, carriere maakt.
Wij begrijpen best dat 't voor jou ook een groote satisfactie is.
Dus nogmaals veel gelukwenschen.
Ik zag vandaag Chaplin's Modern Times 2 en kom er verslagen vandaan.
Wanneer je weet dat dit door de heele wereld als een meesterwerk wordt
beschouwd, 3 dan moet je er in berusten dat je noch van de wereld noch van
meesterwerken iets weet of iets begrijpt. Maar wat doe je dan hier eigenlijk
nog. Waarvoor werk je dan?
J any was hier en sprak er extatisch over, verzekerde ons, dat hij 't nog vele
malen moest gaan zien om zieh van ieder detail rekenschap te geven. Ik las
artikelen die ook in dien geest fanfaarden.
Ik vind 't griezelig van valschheid, volslagen compositieloos, een clownerie van laag alooi en zonder iets van het innerlijk verscheurde dat Grock's 4
spel z66 boeiend maakt.
Wanneer je in Haarlem moet zijn, kom dan vooral, maar kom dan eten,
want anders zie ik je niet.
Hartelijk gegr.
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. De benoeming van Jakob Huizinga tot correspondent van de NRC te Londen als
opvolger van P.N. van Eyck.
2. Modern times, film uit 1936 van en met Charles Chaplin (1889-1977).
3. Doorgehaald: 'uitgemaakt'.
4. Adrian Wettach (1880-1959), genaamd 'Grock', Zwitsers clown.

[ 1205]

Johan Huizinga (Leiden) aan George Sarton 1*
9 april 1936
Dear Sir and honoured colleague,
lt was a great pleasure to me to receive your letter, 2 as I have been more
than once handling the volumes of your Introduction to the history of science, admiring all the while the immense wealth of information they contain,
and fully aware of the importance of this invaluable monument of learning
127

you are erecting for ages to come. I give you _my sincer~ thanks for your
words of appreciation of my work. 1 am most 1nterested 10 the papers you
sent me. Allow me to offer you a copy of a study on Alanus de Insulis which
I published some years ago in the editions of our Royal Academy of the Ne·
therlands. Should you come to Europe some day I shall be very glad to make
your personal acquaintance.
Yours respectfully,
J. Huizinga
* Origineel: The Houghton Library, Harvard University, Cambridge (Mass.).

r. George Alfred Leon Sarton (1884-1956), Amerikaans wetenschapshistoricus van
Belgische afkomst, sedert 1920 Jector en van 1940 tot 1951 hoogleraar aan Harvard
University; oprichter en redacteur van het internationale tijdschrift Isis (1912) en van
het tijdschrift voor wetenschapsgeschiedenis en -filosofie Osiris (1936); Introduction to
the history of science (3 dln. Baltimore 1927-1948), behandelend de wetenschapsge·
schiedenis van Homerus tot 1400.
2. Niet teruggevonden.

[ 1206]

Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
12 april 1936
Lieber Freund,
[••. ]1
Von den 'Schaduwen van morgen' ist jetzt die sechste holländische Auflage erschienen, auch die spanische Ausgabe erhielt ich schon. Es hat in Holland, neben viel Beifall, auch scharfe Ablehnung gefunden, sowohl von kon·
fessioneller wie von fascistischer, sozialistischer und besonders auch literaris~her Seite. Obwohl ich die Besprechungen nicht regelmässig sammle, sogar
nicht alle. zu Gesicht bekomme, habe ich doch ~in merkwürdiges Dossier,
das noch immer wächst.
Mit herzlichen Grüssen,
Ihr J. Huizinga

* O:.igineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
~IJZOn~erheden o~er de drukproeven van de goedkope Duitstalige uitgave van
Hu1Z1nga s Erasmusb1ografie.

I.

[ 1207]

Georg7 Sarton (Cambridge, Massachusetts) aan Johan Huizinga*
26 aprtl 1936
Dear Pro.fessor Huizinga and honored colleague,
Your kind letter of A_pril ~ gave me great pleasure and even more so the pages on ~lan~s de Insul1s wh1ch arrived a few days later. I did not treat him, I
~~ af1:31_d, ~1th eno~gh generosity in my Introduction (vol. 2, 383). At present
mh lulivtdng in the xi':h century, which is giving me considerable trouble.
S o I go to Leiden I would t f: ·1
no a1 to come and pay my respects to
128

you - but I do not contemplate such a visit in the near future, and what have
later times in store for us in this cockeyed world?
Yours respectfully
George Sarton

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

( 1208]
Richard Roland Holst (Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
27 april 1936

Beste Han
Wat hier onder volgt is nog erg geheim. Toen ik je onverwacht Zaterdag
in Leiden ontmoette kwam ik van den Hr. Van Lynden 1 afwaar ik met den
rijksbouwmeester Bremer2 een samenkomst had. 't Gaat er om dat zij mij in
het te verbouwen gebouw voor de ''Hooge Raad'' 3 in de groote zittingszaal
een schildering willen laten maken achter en boven de Tafel waar de rechters aanzitten. Een vrij groot vlak van ± 80 m 2 • Het lokt mij zeer, dat moet ik
bekennen. Maar veel tijd tot er over na denken heb ik niet gehad, want de
oproep om te komen kwam Vrijdag laat telefonisch. Ze willen mij voor dit
geheele geval tevens ook min ofmeer als adviseur, want daar zijn nog beeldhouwwerken ook in zieht, + bouwkundige kwesties. 4 Zes beelden komen
v66r het gebouw - wie die moeten uitvoeren en wie die moeten voorstellen is
nog geheel onzeker. 5
In een gesprek dat ik met v.L. had, raadde ik hem jou daar ook eens over te
vragen. Dat zal hij zeker wel doen, maar doe dan maar net of ik je er nog
niets van vertelde. Hij vroeg wel of ik er eens met je over spreken wilde,
maar ik zei toen, - neen doet u 't maar. 't Lijkt mij 't beste, zoover ik de zaak
nu overzie (en dan nog als leek op historisch juridisch gebied) wanneer zij
twee aan twee een tijdperk representeerden - eindigende b.v. met Hugo de
Groot en Kees 6 ('t behoeven geen Hollanders te zijn). Je weet nu wat je allicht gevraagd wordt, je kunt dus van een verbluffende paraatheid zijn in je
antwoord!
Wanneer je eens over mijn geval ook wilt denken dan heel graag. Het lijkt
mij zoo, dat ik vier groepen zal kunnen verbeelden, laat ik zeggen vier gebeurtenissen in de rechtsspraak die voor de geschiedenis van de menschheid
onvergankelijk zijn. 7 Ik denk b.v. aan 't oordeel van Salomo. Dat is ook zeer
beeldend, maar 't is nu zaak equivalenten te vinden die even beeldend zijn
maar die van een anderen tijd zijn.
Wanneer je die richting eens uitdenkt, vergeet dan niet dat je op weg bent
naar mijn dankbaarheid.
Bremer bracht mij in zijn auto even door dus in Leiden ben ik feitelijk niet
geweest.
Aan het Domraam zijn ze nu bezig, 8 een groot stuk zit er in. Ik slaap er
soms niet van, want 't agiteert mij dat ik niets meer zal kunnen veranderen
wanneer ik eindelijk 't geheel zal zien, voor 't eerst. Want de steigers worden
129

, .. ,

... ,. . :':'•'
',
,_: _._ • •.•,_ ;... :•

;-, ::,-•::. ,...... "'' . ..,
:;, .- .. _ '

.,...:(·\ ··:, .. ' ;· ::.c,
.:.,:'.,..- ,._._:,_i•.· •.... :"·"
<'
:,:!,"'
. ,:

.

.:·:J ..,•

,, ·,'', ·.:·;si::::
.
. .:,..,.

"·

0 ' •<s,•
"· . .:.<,· .. , . ·,

•.·.·

,•,::

-.•

.
,,.,

:c-.: .-: :
,_ :, ' :; "
'

',:,\.<;.·,,,,

::,.

•.,·:

·:, .. "

'"''·'"

'".'.
,.,·,'

:a·,·;. ...• .. __,,,.·, ,:,:.:,;-,;.
.....
'•"o'.

·_ _.

:·.·:·"

...,·: ,•·.::::'i•,•",''....c'_;::.c-·
.'i,:.>,,
.

.

• ':~.-

"""'•.
"' ·.'·,···,··
..

..,,... ·.·,-c"- ....". ',".. '•,•:,
:;,>::

-,.

•

',,,.
,,_._

• ". ....

:.:·./.

''-':'

<·:.:·

···,: .... ·.::" ·

... , ... ,,_,

,o,'

•••• : •. , ..... •••••• •••
••

',,,

_

·.

t ::'. . . ·_:·,•.· .• ._.,".;:. •·.., ·._·. ,' ..,· .<":
.

', :,,::. •

.,

.......
.·..... :·, ·-·····..
, ...
"

"

,', : ,; -, •_-.·.•.-.,·.-._· •••_.·.',_. :,
•.

Ci\>

:-:·::.;:· .,..

:.:,/.'

"'-"

"•"

·:,;,.,"

..,..
..,...•
" .. ,

·:;-\;:_)t4',
'. -"'

,,,,',:,•,,;•
;;,:;;,';:

. . '" ........ ..
.............,.·,•,:,;,..
"• .. •.. ·:_._,_,_-,,_::_,,_
_

c·-'-'_;-: , , .. :::.'..---,
·'.:C::!·

. • ·_," :·~: '.";-,

: :': :·:·: ' "

:.:-.,::::·)·,-.: .\,::,:;iir
i:\\ .,; ···>.t:." -.-_·_--'......:?/_,_.;_;_.:_·_,:,:_;;-_.
""" :'/ .·,...
....... .,_,,. ·:::::::.:"'"'",'''?.'.'·
·-·,;·· ·.... ,.·:~,,:-;-.... ,.. ··1·:::·.,::,...:.;:

-- · · ,.. . , .... <)::" ;-·

... ',

..

,'
.... :·.:·. . . ':' ·,; •• ,,..... ,'
:.:·

,:;;: ;;: .:. ·:; ' . ,' :,:, !;;· i . ..,,, ., : .' .
','h ,_.

''

"·,.·-~.. . .. .. ··;~\:,:·
•",.,,:._

'.-.-•• · ,"'

'

··.:.::.::'. .<

..·.. ,....

..:,· ,.

·;";

.,-

'•.'(:,:,,.~~. ·

, .,.-.. :· .... _,,.:,:::10,\'

' . '.',"" ':,;.;:,?}:::.::,):

··:.::).(
'' ', ...->.'/,,

i(:!:l!I!
}JW;r::::·

De wanddecoraties van Richard Roland Holst in de grote zittingszaal
in het voormalige gebouw der Hoge Raad. Van links naar rechts:
Napoleon, Mozes, de symbolen van de gerechtigheid, Solon en
Justinianus. Daaronder de spreuk van Hugo de Groot.

afgebroken naar mate her inzetten vordert. Al de verrassingen die 't kan geven komen 's nachts als spookverschijningen op mij af.
Ik vind Jet wel goed maar niet veel beter, want haar zwakte blijft toch onverminderd. Maar zij kan er wel veel beter uit zien.
Ik schreef eergisteren aan Jacob.
Ik heb 't erg druk met veel besognes, van ongestoord werken is niet veel
sprake. Heerlijk dat 't voorjaar er eindelijk is en een lief gezicht trekt.
Ik hoor terwijl ik dit schrijf de nachtegaal.
Hartelijk gegr.
t.t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Jan Carel Elias baron van Lynden (1887-1946), directeur-generaal van de Rijksgebouwendienst.
2. Gustav Cornelis Bremer (1880-1949), tot 1935 Rijksbouwmeester, chef bureau
nieuwbouw van de Rijksgebouwendienst.
3. Het inmiddels voor de uitbreiding van de Tweede Karner afgebroken gebouw aan
het Plein te 's-Gravenhage.
4. Voor de inrichting van de 2aal waren gerenommeerde sierkunstenaars aangetrokken; zo werd de verlichting ontworpen door de firma Gispen.
5. Zes Nederlandse rechtsgeleerden werden uitgebeeld door, met uitzondering van
de Belg Termote, Nederlandse beeldhouwers: Cornelis van Bijnkershoek (1673-1743)
door Albert Termote (*1887), Hugo de Groot door Johan Polet (1894-1971), Ulricus
Huber (1636-1694) door F.J. van Hall (1899-1945), Joan Melchior Kemper (1776-1824)
door Oswald Wenckebach, Simon van Leeuwen (1626-1682) door Hilde Krop, Johannes Voet (1647-1713) door Mari Andriessen (1897-1979); de beelden staan thans bij de
achteringang aan de Kazernestraat van het nieuwe gebouw van de Hoge Raad.
6. Cornelis van Vollenhoven.
7. Roland Holst ontwierp de beeltenissen van vier wetgevers die voor de mensheid
van belang zijn geweest, van links naar rechts: Napoleon (in keizersgewaad), Mozes
(met staf), Solon en Justinianus (met Corpus Iuris); de figuren werden door anderen
gegraveerd in donkergroen marmer, beide keizers rijk versierd met bladgoud, Mozes
met weinig bladgoud en Solon geheel zonder. Bij de atbraak van het gebouw van de
Hoge Raad werd de wanddecoratie ontmanteld en vonden de vier wetgevers een
plaats in het nieuwe gebouw van de Tweede Karner.
·
8. Het plaatsen van het door Richard Roland Holst vervaardigde glas-in-loodraam in
het Noordertransept van de Dom te Utrecht, voorstellende Mozes, Elia, Aäron en
David (zie Briefwisseling I [481), n. 1).

[ 1209]
J. Ortega y Gasset (Parijs) aan Johan Huizinga*
28 april 1936
Muy Sr. mio y de toda mi consideraci6n!
Agradeci vivisimamente su generosa carta que me traia tan amable saludo
y la afectuosa invitaci6n de morar en su casa. Por mala fortuna, al dia siguiente de verme aqui el Sr. Kamp 1 cai enfermo y, en rigor, esta es la hora en
que sigo sin reconquistar plenamente la salud. Mas no quiero, de ninguna
manera, dejar incumplido mi compromiso de dar estas conferencias aunque
sea en pesimas condiciones fisicas y morales.
Esta perturbaci6n es, a la vez, causa de que no me sea posible aceptar su

inestimable invitaci6n. Un enfermo no es bueno en ninguna parte.
Espero que haya visto usted ya algun ejemplar de su libro ''Entre las sombras del mafiana''. Ha debido salir en estos dias, durante mi ausencia, e ignoro que efecto haya producido en mi pais.
De usted atentamente amigo
J ose Ortega y Gasset

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
[Vertaling uit het Spaans:]
Zeer gewaardeerde en hooggeaehte heer,
Zeer veel dank voor uw vriendelijke briefwaarin u mij uw groeten overbraeht en
waarin u zieh zo aardig betoonde mij uit te nodigen voor een verblijf te uwen huize.
Maar helaas, daags na de ontmoeting die ik macht hebben met de heer Kamp werd ik
ziek, en in feite ben ik nog steeds niet geheel en al hersteld van mijn ziekte. Maar onder geen beding zou ik de afspraak met u om die lezingen te houden willen taten
schieten, ook al is het dan onder beroerde geestelijke en lichamelijke condities.
Deze vervelende omstandigheid is er tevens de oorzaak van dat ik onmogelijk uw allervriendelijkste uitnodiging kan aceepteren. Ben zieke voelt zieh nu eenmaal nergens thuis.
Ik hoop dat u inmiddels al een exemplaar van uw boek ''Entre las sombras del manana'' hebt gezien. Het moet een dezer dagen, tijdens mijn afwezigheid, zijn uitgekomen en ik weet dan ook niet hoe in mijn land de reacties zijn geweest.
Uw toegenegen vriend,
Jose Ortega y Gasset
I. J.J. Kamp (*1905), assuradeur te Rotterdam, nodigde uit persoonlijk enthousiasme Ortega uit tot het houden van voordrachten in Nederland.

[ 1210]

Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
II mei 1936
Beste Ran.
Tien minuten v66r dat je briefkwam, schreefik op een blocnote ''Ran'' als
teeken dat ik je wilde schrijven. Daarna kwam je brief.
Het spijt mij ook erg dat je niet bij de overdracht van 't raam zult zijn, niet
1
dat ik zoo'n dag zoo feest'lijk vind, ik zou liever b.v. met je in Boedapest
boemelen, maar als 't dan toch geheuren moet dan mis je enkelen toch niet
graag om deze operatietafel.
Het raam zit er nu in maar ik zag 't nog niet, - wel een stukje er van.
Maar nu nog iets anders. Wij denken ± 29 Mei naar Brabant te gaan. Jet laat
je zeggen dat zij heelemaal niet van plan is om daar heen te gaan v66r dat zij bij
jou is geweest en je huis heeft gezien. Deze week kan niet, want zij gaat voor
een dag ofvier naar Mevr. Sasse,2 omdat zij allerlei dingen afmoet doen in stad
en zij niet heen en weer gaat reizen, omdat 't te vermoeiend voor haar is.
Zoudt jij nu eens willen opgeven welke dagen je tusschen 17 en 29 vast
niet kunt, dan trachten wij nog een afspraak te maken om bij je te eten.
Hartelijk gegroet
t.t. Rik
Wij hoorden dat Ortega y G. erg onverstaanbaar fransch sprak3 en hij daardoor niet te volgen was. Dat is zeker wat overdreven?

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Huizinga nam deel aan de vergadering van de Commission Internationale de Cooperation Intellectuelle te Boedapest, 8-12 juni 1936.
2. Griet Sasse-Middelhoven (1868-1940), vriendin van Henriette Roland Holst te
Ams~erda1;1,, weduwe van de arts Johan Sasse Az. (1862-1915).
3. Z1e Hu1z1nga aan J. Ortega y Gasset, 2 april 1936, n. 1.

[ 1211]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
19 mei [1936]
Beste Han.
Jet moet Dinsdag 26 Mei bij Dr. Roessingh 1 zijn. Wij spraken af dat zij
2
dan 't Domraam zou zien ik vraag er enkele anderen bij (in geheim) • De
Domkerk wordt dan tijdelijk gesloten. Wij zullen elkaar treffen dien middag
om 2.15 in den gang van de kosterij Domplein 2.
Kunt je dan wellicht komen, dat zou erg prettig zijn? Ik schrijf 't je daar3
om maar gauw. Tot Zondag.
Hart. gegr.
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Marius Johan Roessingh (1890-1955), internist te Utrecht.
2. Driemaal onderstreept.
3. Op zondag 24 mei zou het echtpaar Roland Holst voor het eerst een bezoek bren·
gen aan Huizinga in zijn nieuwe huis.

[ 1212]
J. Ortega y Gasset aan Johan Huizinga*
23 mei 1936
Ilustre amigo:
Quiero ante todo enviarle un saludo al tornar a mi pais desde Holanda
donde he recibido tan amable hospitalidad de usted.
Hable con el Sr. Maury Director Literario de la casa editorial Stock, con·
forme que enviase usted edici6n inglesa de su nuevo libro ''Entre las sombras
del mafiana'' para que tuviese de el conocimiento. Sus sefias son: Mr. Maury - Directeur de la Fondation Suedoise - Cite Universitaire - 9 Boulevard
Jourdain.
Envie a usted dias pasados dos ejemplares de la edici6n separada de mi art·
iculo en el volumen ''History & Philosophy''. Si necesitase alguno mas le
ruego que me lo diga para enviärselo inmediatamente.
Le saluda con toda devoci6n
J ose Ortega y Gasset

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

133

[Vertaling uit het Spaans:]
Zeer gewaardeerde vriend,
Voor alles wil ik U, bij terugkeer naar mijn land vanuit Nederland, waar ik macht genieten van de door U geboden gastvrijheid, een hartelijke groet overbrengen.
Ik sprak met de heer Maury, literair directeur van Uitgeverij Stock, die het op prijs
stelde wanneer U hem, te zijner informatie, de Engelstalige editie van Uw nieuwe
boek, In de schaduwen van morgen toestuurde. Zijn adres is: Mr. Maury, Directeur
de la Fondation Suedoise, Cite Universitaire, 9 Boulevard Jourdain.
Enige dagen geleden stuurde ik U twee exemplaren van de afzonderlijke editie van
mijn artikel in het boekdeel "History & Philosophy''. Macht U nog enige exemplaren
nodig hebben dan verzoek ik U mij dat te laten weten, zodat ik ze U kan laten toesturen.
U groetend, met alle hoogachting,
Jose Ortega y Gasset

[ 1213]
Jakob Huizinga (Londen) aan zijn vader Johan Huizinga*
29 mei [1936]
B.V.
Hierbij een onbenullig reviewtje in de trant van ''toen zei die dit en toen
zei die dat'' . 1 Laat ik van deze gelegenheid gebruik maken om voorzoover
noodig en mogelijk je nog niet beantwoorde brieven af te doen. Ik zie nu dat
het er maar een is en wel die met je reactie op mijn mismoedig betoog van
eenige tijd geleden. Het geestespaardje maar eens voor een tijd op stal zetten
is ongetwijfeld een goed idee. Wat je verder zegt is een prachtig voorbeeld
van de labiliteit van overtuigingen en principes. ''Hang why and wherefore,
stop thinking'' schrijft de auteur van de Schaduwen! Als ik dat eens in de
krant zette. Beschouw dit niet als een verwijt. Zoo is het niet bedoeld.
Wat je over het huwelijk zegt, ja, daar ben ik het nog immer maar heel ten
deele mee eens. ''Want in de grond is het stiebten van een gezin nog essentieeler dan cogitatio and revelatio''. Nooit en te nimmer! Waar haal je dat
vandaan? Ik ben het geheel met je eens dat iemand die trouwt en een gezin
sticht daardoor een verantwoordelijkheid op zieh neemt die misschien grootere proeven aan zijn moreel stelt dan wanneer hij niet trouwt. Maar dat is
m.i. dan ook alles. Dat het feit van procreatie zelf eenige ethische of plichtswaarde heeft krijg je er bij mij niet in. ''Het hebben van een vrouw en kinderen, met een huis en werk, is de levensvervulling bij uitnemendheid''. Al·
weer, nooit en te nimmer! Dat een gezin en het normale gezinsleven een
mensch misschien beter in staat stelt zijn werk goed te doen wil ik aanne·
men. Maar dat het hebben van zoo'n gezin ''essentieeler taak'' is dan het
werk zelf, niet. Dat lijkt mij een Umkehrung aller Werte. 2
Maar dit is per slot van rekening maar theoretisch gepraat. Ja, ik weet wel
dat trouwen een goed idee zou zijn. Maar toch pas ik er nog voor al was het
alleen maar omdat zooals in het verleden ook in het heden, en ik hoop nog
voor eenige tijd in de toekomst, een passende candidaat in geen velden ofwegen te bekennen is. No, thank you, 1'11 take my time and plenty of it, though
of course anything might happen.

134

De tocht op de Queen Mary 3 was wel aardig. Alleenword ik eigenlijk vreeselijk blase van al dat soort grapjes. Ik ontmoette een zeer sympathieke Poolsche collega, 4 goed vriend van Malinowski waar ik mee optrok. Van de reis
door Zuid Engeland heb je al in de krant gelezen dus daar hoef ik je niets
meer van te verteilen. Het is hinderlijk dat de HH. redacteuren wanneer ze
eens een enkele keer iets in de tekst weglaten en veranderen, het altijd zoo bizonder stom doen, als de keukenmeiden die nog geen fatsoenlijke brief kunnen schrijven. Overigens gebeurt het gelukkig maar zelden.
Von Balluseck5 die ik ook op de Queen Mary sprak prees mijn werk en
sprak weer zijn spijt uit dat ik niet voor het Hbl. werkte. Dat is goed met het
6
oog op de komende onderhandelingen met Nijgh. Want ik wacht nu niet
meer dan op zijn hoogst 2 maanden voor ik vraag dat hij mij op een gelijk sa·
larispeil zet met de andere grootestadscorrespondenten. Als mijn werk op
hetzelfde peil staat zie ik niet in waarom mijn salaris dat ook niet zou doen.
Jeugdige leeftijd en ongetrouwd zijn heeft daar m.i. geen pest mee te maken.
Groeten

J.
* Origineel: Londen, J.H. Huizinga.
1. Onopgehelderd.
2. Op Huizinga's niet teruggevonden antwoord reageerde Jakob Huizi11ga in een
briefvan 7 juni [1936] (niet opgenomen), waaruit: 'Je counter argument op 1uijn be·
toog tegen de gehuwde staat, dat er niets meer te denken valt als de menschen die van
denken houden zieh niet voortplanten is geheel onwederlegbaar. Ik had l1et niet van
die kant bekeken. Het is akelig maar waar. Op het andere punt blijven wij van mee·
ning ofliever gezegd van geaardheid verschillen. Het why and wherefore in teleologi·
sehen zin dan altijd schijnt juist voor mij steeds belangrijker te worden als levens·
rechtlijn ofbasis bij gebreke waarvan men zieh naar mijn gevoel laat leven'.
3. Een tochtje voor pers en genodigden met deze nieuwe Engelse oceaanstomer over
het Kanaal; korte tijd later zou de Queen Mary een pogi11g wagen 'het blauwe lint',
de prijs voor de snelste overtocht van de Atlantische Oceaan, te behalen.
4. Francis Bauer Czarnomski, Engels journalist van Poolse afkomst.
5. D.J. von Balluseck (1895-1976), journalist en diplomaat, correspondent 1918-1928
en hoofdredacteur 1928-1941, 1945-1949 van het Alge1neen Handelsblad; nadien in di·
plomatieke dienst.
6. H. Nijgh (1873-1948), directeur van de NRC 1908-1940.

[ 1214 ]
Pieter Geyl aan Johan Huizinga*
31 mei 1936
Amice,
Gij zult mij, hoop ik, niet al te zwaar op de hand vinden, als ik even terugkom op ons middenin afgebroken gesprek van gisteren. 1 Het zou mij niet on·
verschillig zijn, als gij mij ''onbillijk'' jegens Kernkamp bleef achten, maar
een herinnering aan de chronologie van het gebeurde zal voldoende zijn, ver·
trouw ik, om u de zaak anders te doen inzien.
Volgens u zou ik tot Kernkamp's koel briefkaartje aanleiding gegeven hebben door de koelheid van mijn oratie. 2 Maar dat briefkaartje behoort tot een

135

later stadium. Voor mijn oratie was ik erger dan koel behandeld door Kernkamp, toen ik hem, vlak v6or mijn benoeming, bezocht om inlichtingen in te
winnen; hij gaf mij die inlichtingen volledig genoeg, naderhand zelfs schriftelijk, maar ontving mij zo ''op een afstand'', dat het wel leek ofik hem ernstige reden tot gegriefdheid gegeven had; het briefkaartje van twee maanden
later was enkel in diezelfde stijl.
Daartusschen lag dan mijn oratie, waarbij (steeds diezelfde houding)
Kernkamp ook niet aanwezig was. Meent gij werkelijk dat ik daarin meer en
warmer over hem bad moeten spreken? Ik geloof niet dat lege plichtplegingen bij zulke gelegenheden ergens goed voor zijn. Ik heb in mijn toespraken
niet meer willen zeggen dan ik verantwoorden kon. Ik wist dat Kernkamp
mij niet tot zijn opvolger gewenst had; 3 inderdaad kwam ik een geschiedopvatting verkondigen die niet de zijne was; ik was bovendien door hem met
opzettelijke, krenkende koelheid ontvangen. Dat alles maakte het vrijwel onmogelijk veel te zeggen; door een vriendelijke toespeling op zijn docentschap
meende ik te kunnen doen blijken dat mijnerzijds geen onwil om iets vriendelijks te zeggen bestond. - Ik wist ook dat de faculteit mij niet gewild had;
ik heb dus ook in mijn toespraak tot haar een zekere terughouding in acht genomen.4
Mijn oratie kwam dus overeen met de realiteit der verhoudingen. Ik kon in
het openbaar geen dingen zeggen die de ingewijden zouden doen meesmuilen. Daarentegen ben ik mijn nieuwe collega's, en ook mijn voorganger, zonder ook maar het geringste gevoel van wrok en met de beste bedoelingen van
vriendschappelijke samenwerking en omgang in de toekomst tegemoetgetreden. Indien dat bij mijn collega's wederkerige gevoelens ontmoet heeft, maar
bij mijn voorganger niet, ligt de schuld zeker niet bij mij.
Met vr. groeten,
steeds de uwe
w.g. P. Geyl

*

Minuut: Utrecht, UB.
1. Onduidelijk bij welke gelegenheid Huizinga en Geyl elkaar spraken.
2. P. Geyl, Vaderlandse gemeenschap in historisch perspectief (Santpoort 1936), rede
uitgesproken bij de aanvaarding van het hoogleraarsambt aan de rijksuniversiteit te
Utrecht op 17 februari 1936; zieh niet tot Kernkamp zelf richtend sprak Geyl over
deze slechts de woorden: 'Dames en heren studenten, ik weet dat ik hier een man op·
volg, die veel voor u geweest is' (23).
3. Kernkamp had graag I.J. Brugmans (zie Briefwisseling II [882]) als zijn opvolger
•
gez1en.
4. De faculteit plaatste op 15 mei 1935 N .B. Tenhaeff als eerste op de voordracht.
Verg. P. Geyl, Vaderlandsche gemeenschap 23: 'Mijne heren professoren, in het bizonder gij die de Faculteit van Letteren en Wijsbegeerte vormt, ik kom tot u na een lang
verblijf in den vreemde, en terwijl het mij onuitsprekelijk verheugt in een kring van
landgenoten werkzaam te mogen zijn, gedenk ik met dankbaarheid de vriendsc.:hap
die ik van rnijn Londense ambtgenoten heb ondervonden. Reeds hebt gij mij veel
voorkomendheid bewezen. Vergun mij dat ik, onbekende als ik in het persoonlijk leven voor de rneesten uwer geweest ben, mij in uw welgezindheid aanbeveel'.

[ 1215]
Johan Huizinga (Leiden) aan Paul Citroen*
4juni1936
Zeer Geachte Heer Citroen,
Ik waardeer Uw wensch, 1 doch zal niet in staat zijn, U tot de uitvoering
van Uw voornemen gelegenheid te geven. Ik moet namelijk overmorgen buitenslands gaan, en zal na terugkeer nog eenige malen afwezig moeten zijn,
telkens afgewisseld door korte verblijven thuis, gedurende welke ik te veel
werk opgehoopt zal vinden, om tijd tot poseeren te hebben. Ik moet mij er
daarom toe bepalen, U voor Uwe bedoeling mijn dank uit te spreken.
Hoogachtend,
Uw dw. J. Huizinga

*
I.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
De wens tot het vervaardigen van een portret van Huizinga.

[ 1216]
Johan Huizinga (Leiden) aan Johannes Haller*
29 juli 1936
Verehrter Herr Kollege,
Ich fühle mich beschämt, dass ich Ihnen seit so langer Zeit nichts von mir
hören liess. Der Winter war ganz in Anspruch genommen durch allerhand
Beschäftigungen. Zuerst meine Umsiedlung nach dem schönen neuen Hause am Rande der Stadt, beim neuen Stadtwald, 1 mit weiter Aussicht über ein
grosses Spielfeld. Die Lage ist so ruhig, wie man nur wünschen kann, und
ich geniesse noch täglich von der Harmonie der neuen Umgebung. Sie sollten mich hier mal besuchen, wenn das möglich ist.
Dann gab mir mein Buch 'Im Schatten von morgen' viel zu tun, mit den
••
verschiedenen Ubersetzungen, und mit Korrespondenz verschiedener Art.
Inzwischen nahte die Erasmus-feier mit den unausweichlichen Pflichten,
welche sie mir auferlegte. Zwei Proben meiner Arbeit schicke ich Ihnen.
Zwei andere folgen später noch, nachdem ich zum Schluss Ende Oktober
die Gedenkrede in Basel gehalten haben werde.
Bei alledem hat sich die breite Reihe der Bücher, welche ich noch nicht
habe lesen können, immer erweitert, und leider ist auch Ihr Nikolaus I und
Pseudoisidor noch dabei. 2 Ich hoffe nun endlich für den kommenden Winter Zeit reserviert zu haben für die Ausarbeitung einer Arbeit über das
Spielelement der Kultur, davon ich bisher nur eine Skizze gab in meiner
Rektoratsrede von 1933.
Seit Anfang Juni bin ich über Budapest, London und Genf herumgefahren,
alles wegen ämtlicher oder jedenfalls offizieller Tätigkeiten. Erst jetzt folgt ein
kurzer Aufenthalt aufToorenvliedt, und noch einige Wochen ruhiger Arbeit.
Sie sehen also, dass ich doch einige Entschuldigung für mein Versäumnis
beibringen kann.
137

Wie geht es Ihnen und Ihrer Familie? Sind Sie schon wieder mit neuen
Abschnitten Ihrer Papsttumsgeschichte beschäftigt?
Als Sie mir im Winter schrieben, rührten Sie einen Punkt an, über den
man sich eigentlich mündlich unterhalten müsste, nl. meine Auffassung des
Staates, die Sie nicht teilen konnten. Ich weiss natürlich, dass mit demjenigen was ich zu bemerken fand, nicht alles gesagt ist.
Aber das muss vorläufig dahingestellt bleiben. Es ist Schade, dass man
•
sich im Gebrauch seiner Zeit und in der Freiheit seiner Bewegungen mit
dem Alter eher eingeengt als befreit fühlt.
Es wird mich freuen, wieder von Ihnen zu hören, hoffentlich Gutes.
Mit herzlichen Grüssen,
Stets
Ihr J. H uizinga
* Origineel: Koblenz, Bundesarchiv.
I. De Leidse Hout.
2. Johannes Haller, Nikolaus I. und Pseudoisidor (Stuttgart 1936).

[ 1217]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Werner Kaegi*
9 augustus 1936
Lieber Freund,
Ich schliesse eben den 'kleinen Michelet', 1 der aber viel grösser ist als sein
äusseres Format angibt. Ich wünsche Ihnen zu dieser Publikation herzlich
Glück. Sie haben nicht nur die echte Grösse, Würde und das Genie Michelet's in sehr anziehender Form sprechen lassen, aber zugleich damit ein
höchst aktuelles Buch geliefert. Wie wichtig und auch wie beschämend für
unsere Zeit, hier in Ihrer einfachen und doch fesselnden Darstellung zu lesen, wie viel höher in diesem geschmähten 19en Jahrhundert die wahre Bildung stand als heute! Und wie erfreulich, und nützlich für unsere Zeit, zu
erfahren, dass auch heute noch über nationale Gegensätze sich reden lässt in
einer so teilnahmevollen und doch ganz überparteiischen Weise, wie Sie es
getan haben!.
Sie haben nicht blass Michelet ein kleines aber schönes Monument gesetzt, sondern auch der Welt von heute eine beredte Mahnung an bessere
Zeiten gegeben.
Wie erstaunlich weit und tief hat doch dieser Michelet die Geschichte verstanden! Wie viel historische Weisheit ist bei ihm noch auf jeder Seite zu
finden! Wie viel hat er eigentlich schon gewusst, was man später erst 'entdecken' sollte! Und diese edle, hohe Würde und Gerechtigkeit des Urteils in
Liebe!
Es scheint mir immer, als ob die Schwäche Michelet's beruht in seiner
blitzartigen, fast spasmodischen Form der Äusserung, ein Lyrismus wie von
einem Chor der Tragödie. Er ist der absolute Gegenpol Rankes. Haben wir
späteren, auf der germanischen Seite wenigstens, eigentlich recht gehabt,

dass wir viel länger Ranke 'zijn blijven lezen' (hier muss es wegen des 'blijven' auf holländisch) als Michelet? Ranke war viel genauer, er hatte immer
Recht, von seinem Standpunkte, während Michelet voll grossartiger Irrtümer ist. Und doch ...
Sie sehen, wie Ihr Buch mich anregt, also, nochmals herzlich Dank!
Morgen steht Toorenvliedt wieder leer. Der kurze Aufenthalt war besonders
angenehm, obwohl das Wetter erst jetzt gut werden will. Herzliche Grüsse,
Ihr J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Werner Kaegi, Michelet und Deutschland (Bazel 1936); verg. Werner Kaegi aan
Huizinga, 4 juli 1936 (niet opgenomen), waaruit: 'Ich bin etwas unglücklich, einen so
kleinen Ausschnitt von dem, was ich wollte, fertiggebracht zu haben. Es ist nun eigentlich ein Zufallsprodukt und enthält von dem, was mir an Michelet das wichtigste
s~~eint, fast gar nichts'. In de begelei~ende bri:f van 25 j~li 1936 (niet opgenomen)
b1J het gezonden boek beschreef Kaeg1 het als een van v1Jf hoofdstukken: 'Die vier
anderen bleiben nun wohl meine persönliche Phantasie'.

[ 1218]
Johan Huizinga (Leiden) aan Gonzague de Reynold 1*
13 augustus 1936

Cher Collegue,
La lecture de votre remarquable volume2 m'a donne ce que vous avez voulu exprimer, c'est ä dire une notion plus claire et plus exacte de ce que la
Suisse est et veut etre. J'y ai appris beaucoup et j'y ai senti cette atmosphere
d'un pays etranger que j'aime beaucoup.
Bien merci donc de votre aimable envoi, et au revoir des que le sort le permettra.
Quand vous ecrivez ä Geneve, veuillez me rappeler au souvenir des Burckhardt. 3 Croyez, eher collegue, ä mes sentiments cordialement devoues.
J. Huizinga

*

Origineel: Bern, Schweizerische Landesbibliothek.
1. Gonzague de Reynold, zie Henriette Roland Holst aan Huizinga, 10 december
1934; evenals Huizinga was hij lid van de Commission Internationale de Cooperation
Intellectuelle.
2. Gonzague de Reynold, La democratie et la Suisse, essai d'une philosophie de notre
histoire nationale (Bern 1929).
3. C.J. Burckhardt, Reynolds schoonzoon.

[ 1219]
Werner Kaegi aan Johan Huizinga*
22 augustus 1936

Lieber Herr Professor,
Ich bin Ihnen seit langem Antwort und Dank schuldig für verschiedene
Briefe. Um mit dem ersten zu beginnen: Sie werden selbst inzwischen Be139

•

richt 1 bekommen haben von dem Lesezirkel Hattingen in Zürich. Ich telephonierte sofort nach Empfang Ihres Briefes Ihren Bescheid.
Was dann Ihre nachträglichen Korrekturen zum Festschriftbeitrag betrifft, so ist der fragliche Satz vollkommen richtig, die Zitierform ''mein
Erasmus'' usw. ist durchaus gebräuchlich, Walther Köhler z. B. zitiert immer
so. Ich selbst würde sie wohl lieber vermeiden. Ich habe eben gebeten, mir
Ihre Bogen noch einmal zu schicken, damit ich sehe, was vorher dastand wohl Ihr Name? - und die alte Form gegebenenfalls wieder einsetzen kann.
Der Druck ist nah in einiger Ferne. Man hat also alle Zeit.
Inzwischen habe ich auch die Rotterdamer Reden bekommen, zu meiner
Freude.
Und nun vor allem vielen Dank für Ihre freundlichen Zeilen zum Miche·
let. Sie haben mit Ihren gütigen Worten viel Balsam gespendet. Besonders in·
teressant war mir, was Sie an Allgemeinem über Michelet sagten. Ranke wird
mir immer mehr zum Problem. Bevor man die Bedeutung Burckhardts fassen kann, müsste sein Verhältnis zu Ranke untersucht und scharf gefasst
sein. Gerhard Ritter ist einigermassen ungehalten über Michelet, weil er sich
nicht stärker von Ranke habe beeindrucken lassen. ''Wie sehr haftet alles an
der Oberfläche, was ihn von deutscher Wissenschaft berührt hat!'' schreibt
er. ''Welcher Abgrund liegt zwischen seiner poetisch-litterarischen Darstel·
lungsweise und der Rankeschen Darstellungsform!'' 2 Hinter dem ''poetischliterarisch'' scheint mir freilich etwas mehr zu stecken. Es ist wohl eine ganz
andere Auffassung vom Verhältnis des einzelnen Menschen zu den Vorgängen. Während bei Ranke der Einzelne, sofern er nicht Staatsmann ist (und
auch dann noch), sich fast völlig den allgemeinen Vorgängen einfügt, steht er
bei Michelet viel freier, innerlich fester da. Ist nicht die Verwandtschaft zwischen Hegel und Ranke, von Michelet aus gesehen, eine sehr grosse? Ich seufze über meinem Winterkolleg. Mitte September möchten wir
nach Italien fahren.
Ich bleibe mit vielen Grüssen
Ihr herzlich ergebener
W. Kaegi

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
I. Niet teruggevonden.
2. Gerhard Ritter aan Werner Kaegi, 20 augustus 1936 (origineel: Bazel, Paul Sacher
Stiftung).

[ 1220]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
23 augustus 1936

Beste Han.
Ja ik ben allang weer terug, na ons gezamenlijk vertrek van hier. Ik ben
maar een paar <lagen weg geweest en ik bracht Ina mede terug, die echter gisteren weer vertrok.

Ik zag in A' dam de Engelsehe tentoonstelling, 1 die mij niets openbaarde
(behalve een aquarel van Calvert, 2 zoo groot als de helft van dit schrijfpapier).
Ik vind 't een naar milieu, deze soort tentoonstellingen gaan al meer op recepties gelijken, waar je liefst weer gauw verdwijnt. 't Worden al meer verlengstukken van 't societyleven. De Aziatische tent. 3 is intressant en je bekamt er min of meer, omdat je er vrijwel alleen rondloopt en omdat er
werkelijk prachtige dingen zijn, al voel je voortdurend dat zij geestelijk toch
tot een andere wereld behooren dan die wij de onze noemen.
Ik dank je hartelijk voor je suggesties inzake de verciering van de zaal van
den hoogen Raad. Karel V zegt mij helaas niets voor dit verband. Dit ligt natuurlijk aan mij en mijn groote historische te-korten, maar mijn intuitie ruikt
in die richting geen spoor en als die niets ruikt dan kan studie 't niet aanvullen, vrees ik. Daar is gelukkig geen haast bij 't geval, ik zal je er nog wel meer
mede aan je ooren malen, vrees ik. Met de vier sinjeuren die min of meer
vaststaan heb ik voorloopig de handen vol. 4 Zoo ver is 't zelfs nog niet, bij
lange nog niet, want mijn handen zijn met andere dingen bezig. Toen ik in
A'dam kwam vertelde Jopie de Stoppelaar mij al dat Leonard vast aan 't
Handelsblad kwam. 5 Het is erg prettig voor hem en voor jullie allen. Wat
zullen Mary en Fransje6 genieten van 't nu weer ongescheiden samen op•
groe1en.
Erg curieus die zending uit Spanje, 7 het is ook wel zeer karakteristiek voor
de soort bedreigingen die rondom ons zijn, misschien ook van de noodelooze
agitatie waarin zij leven, want, als je de berichten gelooven moogt, worden
de vreemdelingen in Spanje goed behandeld, zoo wel door de eene als door
de andere partij. Ofje dramaturg8 er beter afzal zijn door terug te gaan naar
Duitschland, lijkt mij erg onzeker.
Stel je voor dat je had moeten buigen voor Goebbels ofGöring, 9 dat is van
een Hollander die Mussert niet 11aloopt, toch niet te vergen.
Deze brief is bij horten en stooten geschreven, twee keer was er bezoek uit
de Moeren en vanmiddag waren wij daar.
Ik vind Jet goed, soms vergeet je bijna hoe zij voor een half jaar nog was.
Hartelijk door ons allebei gegroet, het was erg gezellig je hier te hebben.
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. 'Twee eeuwen Engelsehekunst', tentoonstelling in het Stedelijk Museum te Amsterdam, 4 juli - 4 oktober 1936; Huizinga staat vermeld bij het 'Eere-Comite in Nederland'.
2. Edward Calvert (1799-1883), Engelsschilder en graficus; catalogusnr. 196, 'De primitieve stad', aquarel.
3. 'Tentoonstelling Aziatische kunst (Indie, China, Japan)', in het Stedelijk Museum te Amsterdam, 5 juli - 4 oktober, verlengd tot 4 november 1936.
4. Zie Richard Roland Holst aan Huizinga, 27 april 1936, n. 8.
5. Leonhard Huizinga was redacteur aan het Algemeen Handelsblad van 1936 tot
1941.
6. Elisabeth Huizinga had zieh met haar dochtertje Mary in Amsterdam gevestigd;
Fransje Huizinga, zie Briefwisseling II [856].
7. Onopgehelderd; verg. Huizinga aan L.S. Gannett, 1 oktober 1936, n. 4.
141

8. Niet geidentificeerd.
. .
9. Onbekend welke uitnodiging uit Duitsland door Hu1z1nga was afgeslagen.

[ 1221]
Jakob Huizinga (Londen) aan zijn vader Johan Huizinga*
24 augustus [1936]
B.V.
De correspondentie is door werk en mooi weer wat achterop gekomen.
Vandaar nu pas mijn uitbundige dank voor de instrooiing die ik binnenkort
in fraaie meubelen hoop om te zetten: ik verhuis eind October. 1 Hopelijk zal
ik het niet berouwen. Om je brieven (2) een voor een af te werken met een
antwoord op je vraag of er in Engeland geen fraaie kleine stadjes meer zijn.
N een, voorzoover ik weet stadjes, als Middelburg of Brugge niet, altans niet
zoo gaaf en kleurrijk. Maar dorpjes daarentegen bij dozijnen. Vooral in het
laatste weekend heeft de indruk zieh nog bij mij versterkt dat Engeland het
mooiste land ter wereld is. [... ]2
Nu terug naar je brieven. Homo ludens lijkt mij een vondst. Alleen is het
misschien aanbevelenswaardig er een ondertitel bij te zoeken die het ietwat
psychologische smaakje ervan weg zou nemen. Ik zou me kunnen voorstellen dat men bij Homo Ludens aan een nieuwe psychologische these zou kunnen denken en dat is toch maar zeer gedeeltelijk de bedoeling. Ik ben zeer
verheugd dat je er nu toch een begin mee gaat maken. Dat het verduiveld
moeilijk zal zijn kan ik me geheel begrijpen maar ik geloof dat de belangrijkheid van het onderwerp zooals jij het aan wil pakken de poging ten volle
waard is. Je tracht het toch zeker wel min of meer aan de wereld waarin wij
leven vast te knoopen? Hoe meer ik er over denk hoe fascineerender het mij
lijkt. En juist door niet 1ooo/o technisch wetenschappelijk te worden maar
het geval, als ik het zoo mag uitdrukken, in het realm van het gezond verstand te houden kan het effect des te grooter worden. Ik kan mij vele bizonder kwade lieden voorstellen bij het lezen van een betoog waarin hun activities are shown up for what they are. En kwaadheid, dat soort kwaadheid is
zoo gezond voor de wereld! Het moeilijkste zal ongetwijfeld zijn de definitie
van wat spel en ernst zijn en wat de twee onderscheidt. Daar zal je wel moeten durven maar dat is je toevertrouwd. Nee het is een mooi idee, een prachtig idee. To see the world oftoday (als dat tenminste de bedoeling is) under a
new aspect, what a wonderful opportunity for a bit ofwholesale and ruthless
debunking! But will you still be able at the end of it to say: I am an optimist?
Dat is eigenlijk nu ik er over kom te denken een nauwelijks toelaatbaar gebruik van het woord, a bit of mischief, as one of your English reviewers calls
it. For your kind of optimism is after all nothing but a belief in the relative
unimportance ofwhat happens in this valley oftears. lt is metaphysical optimism ifl may put it that way. Hence it's not quite fair to say in a book dealing with the diseases of and the outlook for the civitas terrena that you' re an
Optimist when all you mean by that is that no matter what happens to us it
142

won't really matter and be foreordained by a divine and wise providence.
You might as well say that Christ was an optimist and surely no one would
think of using the word in that connection.
Je notities over de Engs. staatsvorm zal ik morgen terugsturen. Ze waren
toch wel wat gecomprimeerd voor lezing door den leek.
Ja met die verschillende uitnoodigingen is het een moeilijke kwestie. De
Duitsche vooral. 3 Op het eerste gezicht dacht ik ook: he, dat is interessant.
Maar ik kan je redenen van weigeren volkomen aanvaarden. Als je een nobody geweest was zou het anders zijn, dan had je kunnen luisteren en opnemen
zonder je zelf slecht beschoeid voelend ten ijs te moeten wagen. Maar dat
gaat in jouw positie natuurlijk niet, je zal je moeten uitspreken. Dat je dat
liever niet doet zou ik niet aan menschenschuwheid toeschrijven maar alleen
aan een gezonde kennis van eigen beperkingen. Ben jij soms menschenschuw als het om een congres van historici gaat? Maar alleen een ding: de
vrees Goebbels een handje te moeten geven vind ik overdreven. Zeker, ik
geeftoe, de man is niet beter dan een moordenaar, erger zelfs. Maar in dergelijke gevallen vind ik dat het doel (de Duitsche houding te leeren begrijpen) de (incidenteele) middelen heiligt, dat men daar tot een zelfde soort hypocrisie gerechtigd is als in de omgangsvormen. Het is toch niet alsof je de
man naar den mond zou hoeven praten.
Wat Cecil4 betreft, ook daar begrijp ik je weigering. Het Spel en Ernst
werk gaat inderdaad voor, daar doe je meer goed mee dan met welgemeende
solidariteitsbetuigingen. Toch zou ik je iets in overweging willen geven. Ik
neem aan dat de cause your support heeft. Volg daarom de gebruikelijke procedure en stuur bij de opening een telegram waarin je dat support uitspreekt. Dat komt in de pers en helpt de twijfelaars. Hoe vaak heb ik mij niet
aangemoedigd gevoeld door een brief in de pers geteekend door een paar illustere namen! lt takes just that bit of extra weight to turn the scales for the
doubters and the impassive. You can give it.
Ik stuur je hierbij nog een review uit een van de twee fatsoenlijke Sunday
papers. 5 Het stond op de eerste plaats in de twee a drie pagina's bookreviews
en is favorable. Otherwise a lot of bloody nonsense. If there is one craft
which those of our day no longer know it's bookreviewing. Werkelijk vreeselijk, de kul, de pedanterie, de domheden die men uitkraamt.
Ook ik had laatst een uitnoodiging. Lach niet! Of ik Londensch vertegenwoordiger van het Alg. Nederl. Verbond6 wilde worden. De heeren vonden het
blijkbaar een heele eer waar ik overigens beleefd voor bedankt heb. Ze doen
blijkbaar aan de versterking van de band van het bloed tusschen de leden van de
Dietsche stam. Dank je wel. Daar voel ik nou wel net heelemaal niets voor. Alsofmijn bloed niet honderdmaal beter met Fransch, Engelsch ofDuitsch bloed
vermengd zou kunnen worden!. Alsof ik mij meer verbonden met Leidenaars
dan met Hagenaars zou voelen! James de nationalist? Nee, dan moet er nog heel
wat gebeuren. Alles wat maar naar nationalisme ruikt verafschuw ik. Daarin ga
ik verder dan jij maar daarvoor ben ik ook 35 jaar later geboren.
En nu Finis

J.
143

*

Origineel: Londen, J.H. Huizinga.
r. Verhuizing binnen Londen.
2. Bijzonderheden over ontmoetingen en werkzaamheden van J.H. Huizinga.
3. Verg. Richard Roland Holst aan Huizinga, 23 augustus 1936, n. 8.
4. E.A.R. Viscount Cecil ofChelwood (1864-1958), Brits diplomaat, president van de
Volkenbond 1923-1946, Nobelprijs voor de vrede 1937; mogelijk betreffende een verzoek een vervolg op In de schaduwen van morgen te schrijven (verg. Huizinga aan
Martinus Nijhoff, 7 september 1936).
5. Hetzij The Observer, hetzij The Sunday Times.
6. Zie Briejwisse/ing II [967], n. 2.

[ 1222]

Martinus Nijhoff (Biggekerke) aan Johan Huizinga*
r september 1936
Waarde Huizinga,
De acht sonnetten die hier volgen zijn u opgedragen. Zij zijn door uw
boek ''In de schaduwen van morgen'' ontstaan. Of, om het juister te zeggen,
niet door het boek zelf maar door de titel ervan. Reeds weken voor het verschijnen van het werk hingen de aankondigingen in de boekwinkels. Men
kon bij de woorden ''in de schaduwen van morgen'' vrijelijk tal van dingen
denken. Ik voor mij hoorde er meer ''A l'ombre de l'aube'' dan ''A l'ombre
de l'avenir'' in. Na lezing van het boek echter heb ik begrepen, dat gij, in tegenstelling met hetgeen ik verwachtre, in het woordverband van de titel het
zwaartepunr meer legt op ''schaduw'' dan op ''morgen'' .1
Niettemin neem ik uw bewering, dat ge niet pessimist, maar optimist zijt,
letterlijk. Ge zijt, om het met grote woorden overduidelijk uit te drukken,
eer een Jesaja dan een Jeremia. Gij ziet de wereld een woestijn worden maar
blijfr bij deze ondergang vertrouwen op uitkomsr. 2 ''Hij zal hare woestijn
maken als Eden en hare wildernis als den hof des Heeren''. 3 De sociale zekerheden zijn ineengestort, het pessimisme is een luxe geworden en niet
4
langer mogelijk. Maar op het punt af te rekenen met het oude, heeft de
toekomst geen andere overtuiging dan deze: dat zelfs de verfijndste filosofie op het oogenblik een lafheid is. Alleen de daad kan redden. Maar welke
daad? Niemand ziet helder. Wij leven in het donker van ''voor dag en
dauw''.
Dit is her opschrift dar ge boven de, aan u opgedragen, sonnetten vinden
zult. Ik heb acht menselijke omtrekken getracht te schetsen, zoals zij zieh in
de morgenschemering gedragen. De ingenieur slapend in zijn woning tegenover de fabriek, het meisje dat zieh het haar kamt, de trambestuurder op zijn
eerste rondrit door de stad, de twee jonge echrgenoten in hun slaapkamer, de
dichter die zieh een cafe voor de geest roepr waar hij de vorige avond geweest is, de werkvrouw die een huis begint op te ruimen, de jongen die in
her vroege morgenuur huiswerk gaat maken, en tenslotte de twee oudere
echtgenoten, die op andere basis, gelijk dat heet, beginnen.
Ik heb lang moeten werken, ik heb ze dikwijls terzijde moeten !eggen, ik

144

heb uw boek tijdens het schrijven, en Jesaja, moeten herlezen, eer ik deze
reeks versregels de geest van uw boek waardig achtte.
Met vriendschappelijke groet
Uw M.N.

*

Origineel en minuut: 's-Gravenhage, NLMD. De brief is hier opgenomen conform M. Nijhoff, ''Open brief'', voorafgaande aan de cyclus ''Voor dag en dauw'', De
Gids 100 (1936) IV, 16-25; publicatie naar de originele brief in machineschrift.
I. In originele briefen minuut staat: 'En, misschien klinkt dit vreemd, na herhaaldelijke lezing, hoor ik nog steeds "dageraad'', ''morgenstond'''.
2. Doorgehaald in de minuut: 'maar gij ziet dit niet als ondergang maar als uitkomst'.
3. Jes. 51:3; hierna doorgehaald in de minuut: 'De woestijn als schaduw vooruitgeworpen door de dageraad'.
4. Doorgehaald in de minuut: 'de luxe van het negatiefpessimisme is niet langer mogelijk'.

[ !223 ]

Johan Huizinga (Leiden) aan de secretaris-generaal van het Ministerie van
Buitenlandse Zaken 1*
6 september r936
Hoogwelgeboren Heer,
Er zijn, naar mijn oordeel, geen bepaalde onderwerpen te noemen, waarover de Nederlandsche delegatie zieh bij de a.s. bespreking der werkzaamheden van de Internationale Commissie voor Intellectueele Samenwerking zou
behooren te uiten.
Misschien kan het zijn nut hebben, wanneer ik een korte mededeeling aangaande mijn indrukken van de vergadering der Commissie, in Juli j.l., toevoeg. Er bestaan voornemens, om in 1937, ter gelegenheid van de wereldten·
toonstelling te Parijs, het belang van de C.I.C.I. naar voren te doen komen
door een gezamenlijke bijeenkomst van de Internationale Commissie met afgevaardigden van de Nationale Commissies uit alle landen. 2 Ik kreeg den in·
druk, dat de Nationale Commissie in Nederland in de laatste jaren slechts in
betrekkelijk geringe aanraking is getreden met de werkzaamheden der Internationale Commissie. Het is mijn voornemen, binnenkort met onze Nationale Commissie nader overleg te plegen over de beste wijze, waarop ons land
bij de werkzaamheden van het volgende jaar een waardige plaats zou kunnen
•
1nnemen.
U wilt deze mededeelingen voorloopig wel als van vertrouwelijken aard
beschouwen.
Met de meeste hoogachting,
Het lid der Internationale Commissie voor Intellectueele Samenwerking,
J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, ARA.
1. Jhr. A.M. Snouck Hurgronje (1882-1951), sedert 1921 secretaris-generaal van het
Ministerie van Buitenlandse Zaken.
2. Verg. Huizinga aan Auguste Schölvinck, 3 juli 1937, n. 3.

145

[ 12241
J ohan Huizinga (Leiden) aan Martinus Nijhoff*
7 september 1936
Waarde Nijhoff,
Dingen kunnen soms zoo vreemd op hun tijd passen. Ik stond na 't eten
uit te kijken naar de regenvlagen die tegen mijn ramen zwiepten (van mijn
nieuwe huis, waar ik sinds eind December woon, en waar je me eens moet
komen opzoeken) en naar de post, die zeker ergens schuilde voor de regen.
Ik dacht: wat moet ik deze eenzame avond nu nog doen? ik wilde niet meer
lezen, zooals dikwijls, niet omdat ik moe was, maar omdat ik, bezig aan werk
dat mij hevig ter harte gaat, de prikkeling van lectuur niet meer wilde. En de
post was langs een ongewone weg gekomen, en in de bus zat je brief. Ik las
brief, en sonnetten, en schrijf je terstond terug. Dit geschenk van je geeft mij
een groote, rustige en ernstige vreugde. Alsof iemand mij mee uit rijden nam
door een heel mooi land, of mij een stil feest gaf met edele muziek. Er zijn
twee kanten aan mijn vreugde. Vooreerst de qualiteit van je verzen. Ik moet
er weer van zeggen, wat ik vroeger al eens van werk van je gezegd heb, en nu
met nog meer klem: ze zijn zoo echt hollandsch in den zuiversten en hoogsten zin van dat dierbare woord. Je tilt het 'doodgewone' met de soberste
middelen over in de glans van eeuwige waarheden. Ik weet niet waarom
sommige kleine verbalen van Hawthorne mij er bij invallen. Als iemand mij
v.roeg: wat is nu eigenlijk democratisch op zijn best? zou ik zeggen: dit. Ik zie
boven elk der acht het gegeven in een vignet in kopergravure van een hand
zoo zuiver als Holbein ofJan Luyken. De opdracht is mij een eer.
De andere kant van mijn vreugde is deze, dat mijn titel, anders verstaan
dan bedoeld, dit zaadje heeft doen stuiven in den rechten bodem. En nog
meer: dat je me erkent als optimist, en daarvan in slaande woorden getuigt.
Zoovelen hebben steeds weer gezegd: hoe kun-je je zoo noemen?
Verleden week kreeg ik van een hooggeschat Engelsehe 'scholar' 1 de aan·
sporing, een vervolg op mijn boek te schrijven. Ik antwoordde: ik kan het
nog niet, want ik zie het niet, ik ben met ander werk bezig, dat voor moet
gaan, en ... het zou van siechten smaak zijn, op een best-seller terstond met
een vervolg te komen. Maar als ik het ooit doe, dan zal ik als 't ware je son•
netten tot wtgangspunt nemen, ze als een stemvork de toon laten aangeven,
of beter: ze als voorspel laten speien door een klein hemelsch koortje of orkestje, als dat te krijgen is.
Wij komen sedert verleden jaar maar tien dagen op Toorenvliedt, om belasting te sparen. Ditmaal waren we er van 1 tot 10 Augustus.
Dus, hartelijk dank, ik verwacht met ongewone spanning het Octobernummer.
Steeds
je J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Mogelijk Lord Cecil; zie Jakob Huizinga aan zijn vader, 24 augustus 1936.

[ r225]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
20 september 1936
Beste Han.
Je briefheeft mij zeer gelukkig gemaakt eo heeft mij ontroerd op de tranen af.
Het werken aan dat raam heeft mij twee eo een half jaar ruim, letterlijk
verzwolgen. Doorkruist als 't nog bovendien werd door de ziekte van Jet,
heb ik moeten worstelen om de concentratie te behouden tot het einde toe.
Als je 't dan eindelijk ziet, - maar niet eerder zien kunt dan op 't oogenblik
dat je weet, dat er niets meer aan te veranderen is, dan ben je zoo tot 't uiterste gespannen dat je er bijna koud objectief tegenover staat. Bijna nijdig.
Je voelt 't niet meer als iets van je zelf, maar je voelt intuitieftoch wel wat 't
waard is, lang voordat je analyseeren gaat en langs dien weg je zelfweer gaat herkennen en terug vinden. Je ziet geloofik op zoo'n moment heel helder. 't Had
mijn doodvonnis kunnen zijn, maar ik voelde dat 't mijn vrijspraak was.
Ik heb mij zeker niet te beklagen over de hartelijke en waardeerende reacties die toen volgden, maar zij vullen niet de leegte die na 't loslaten van die
•
spann1ng ontstaat.
Ik erken dat je een beetje bekaaid voelt, wanneer je merkt dat 't na enkele
dagen al volkomen buiten de publieke belangstelling staat en 't leven er aan
voorbij gaat. Dit werk heeft voor mij nog altijd een andere beteekenis gehad,
want 't is mijn redding geweest dat ik er mij volkomen in kon storten toen de
Akademietijd afgesloten was. Had ik dit werk toen niet gehad, dan was ik zeker gaan kankeren over de beroerde ondervindingen die ik daar heb opgedaan op 't allerlaatste. Maar dit stuk werk nam mij meteen op en opende wat
anders in mij gesloten zou zijn en kans had geloopen, te verschralen.
Van katholieke zijde hebben ze alles gedaan om 't te kleineeren ofte negeeren, vooral de ''dichter'' Engelman 1 die Joep Nicolas bedreigd achtte, haastte
zieh om er tegen te spuwen. Je kunt zeggen wat je wilt, maar zooiets strooit
toch roet in 't eten. Een jong architect (ik ken hem niet) schreefbijna precies
in jou geest - alleen wat jonger eo minder verantwoord. Maar 't is nu al
voorbij en ik ben in een ander kleiner werk verdiept. Zoo'n brief als die van
jou doet je hart toch enorm goed. Laat ik je dat maar gauw zeggen en je bedanken bovendien.
Laatst reisde ik van den Haag naar R'dam met Märle. 2 Ik kreeg een erg
prettigen indruk van haar, zooveel gerijpter, zoo zacht eo toch allerminst
doezelig. Zij vertelde ook dat jij ''stralend'' was omdat je nieuw werk goed op
gang was. Dat was mooi nieuws.
Hartelijk gegroet
ook door Jet
t. t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Jan Engelman (1900-1972), dichter en kunstcriticus, redacteur van De Gemeenschap 1925-1931 en 1934-1941; ''Ben nieuw Domraam'', De Groene Amsterdammer, 20
juni 1936.
2. Märle Huizinga, zie Briefwisseling I [126].

147

[ 1226]
Johan Huizinga (Leiden) aan Peter Diederichs 1*
23 september 1936
Sehr geehrter Herr Diederichs,
Ihrem letzten Schreiben entnahm ich, dass Sie in diesem Herbst den Text
meines Buches Das Spielelement der Kultur entgegensahen. Deshalb benachrichtige ich Sie, dass davon leider noch gar nicht die Rede kann sein.
Ich gebe jetzt all meine Zeit soviel wie möglich der Ausarbeitung dieses Buches, aber diese macht mir ungeheure Schwierigkeiten. Ich rechne schon
mit Sommer 1937 als früheste Zeit der Vollendung der holländischen Fassung. Es kann aber ebensogut noch viel längere Zeit in Anspruch nehmen.
Mit dem Ausdruck meiner vorzüglichen Hochachtung,
J. Huizinga

*

Origineel: Jena, Diederichs Verlag.
1. Peter Diederichs (*1907), uitgever te Jena, zette met zijn broer Niels (*1902) de
uitgeverij voort van hun vader Bugen Diederichs (1867-1930).

[ 1227]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
26 september [1936]
Beste Han,
Ik stuur je gelijk hiermee een klein boekje, waarin je eenige gedichten in
dramatischen vorm uit de laatste tien jaar zult vinden; 1 ik hoop dat er iets bij
zal zijn, dat je bevalt.
Met je brief over het Domraam hebt je ook mij veel pleizier gedaan. Op
weinigen na, dringt het nog z66 gebrekkig tot het beschaafde en kunstminnende publiek d66r, wat de beteekenis van dit werk is; en de opzettelijke
misleiding door de katholieke kunstkritici gaat rustig zijn gang.
Mocht iemand van jou gezag daar nog eens de waarheid zwart op wit tegenover stellen! Dat zou een goed werk zijn. Ik hoop de volgende week, onder Riks
geleide, wat veel ver 111oeienis uitspaart, J eroen Bosch te gaan zien. 2 Het maakte
op hem een z66 diepen indruk, dat hij er voor een tweede keer heen wil.
Wij wachten vanmiddag de Schorers 3 de bouquetten zijn al klaar, maar de
zon weifelt nog.
Wij hoorden via Maerle dat je erg goed opschiet met het boek, dat is fijn.
Ik hoop, dat je weer eens gauw komt, als wein Bl. (zeker v66r 15 Okt.) te••
rug ZlJn.
Veel hartelijks van
je Jet

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Henriette Roland Holst, De stem die roept (Rotterdam 1936).

De tentoonstelling 'Jeroen Bosch, Noord-Nederlandsche primitieven', Museum
Boymans te Rotterdam, 10 juli - 15 oktober 1936.

2.

3. M.R. Radermacher Schorer en echtgenote Charlotte C. Radermacher SchorerHasselman (1878-1966); hun bezoek ingescl1reven in het 'Boek van de Buissche Heide', 26/27 september 1936.

[ 1228]
Johan Huizinga (Leiden) aan de Secretaris van het Comite van Waakzaamheid van Anti-Nationaal-Socialistische Intellectueelen, 1 Menno ter Braak
('s-Gravenhage)*
27 september 1936

Ge vraagt mij voor publicatie door Uw Comite, 2 de enkele woorden weer te
geven, waarin ik kort geleden in een internationaal onderhoud over het behoud van zuivere beschaving getuigd heb van mijn overtuiging aangaande
den politieken en cultureelen toestand der wereld. Ik doe dat gaarne, en zal
daarbij die woorden wat uitbreiden en ze wat scherper formuleeren dan bij
de bedoelde gelegenheid gepast zou zijn geweest.
Het lijdt voor mij geen twijfel, dat het hedendaagsche extreme nationalisme, te zamen met zijn vijandigen tweelingbroeder het bolsjewisme, de geesel
van onzen tijd moet heeten. Het tragische is, dat deze moderne ondeugdl der
nationale zelfverheffing en vergoding van den eigen staat als. een woekerplant gegroeid is op den bodem van een hooge deugd, het patriotisme. Het
was een zegen, toen nog de achttiende eeuw zelve, tegenover de goedkoope
fraze van een nai'.ef cosmopolitisme de hooge waarde van het nationaal-eigene en van de trouw aan het vaderland hervond en verhief. Geen van de groote voorstanders van nationale vrijheid en nationale cultuur heeft kunnen vermoeden, hoe deze edele4 ideeen zouden ontaarden tot het toppunt van verdwazing en verblinding, dat wij beleven.
Neemt de grove en gedachtelooze groepeering der Europeesche wereld
naar de polen van nationalisme en bolsjewisme de overhand, dan zullen deze
beide stroomingen eerlang als een waterwolf het terrein van echte beschaving doen afbrokkelen en verzinken.
Indien deze Westersche cultuur zieh nog opheft uit den poel, waarin zij
dreigt onder te gaan, of wel indien, na eeuwen van verval, een nieuwe echte
cultuur haar opvolgt, dan zal het extreme nationalisme van heden waarschijnlijk te boek staan als een der zonderlingste en betreurenswaardigste afdwalingen van den menschelijken geest, die tot beter geroepen en bekwaam
was, een afdwaling, in dwaasheid en in boosheid te vergelijken met den heksenwaan, die eenige eeuwen lang de christelijke wereld geteisterd heeft.
Wat ons land in het bijzonder betreft, ben ik stelliger dan ooit overtuigd,
dat een ten prooi vallen van Nederland aan het populaire despotisme van
rechts of van links, binnen zeer karten tijd het verlies van onze onafhankelijkheid met zieh zou voeren.
J. Huizinga

* Minuut: Familie Huizinga.
1.

Nederlands comite van anti-nationaal-socialistische intellectuelen, opgericht op
149

27 juni 1936, met als doel de bestrijding in woord en geschrifte van het nationaal-socialisme en de verdediging van de geestelijke vrijheid.
2. Niet in druk versehenen.
3. Doorgestreept: 'verdwazing'.
4. Doorgestreept: 'hooge'.

[ 1229]
1
Johan Huizinga (Leiden) aan L.S. Gannett *
1 oktober 1936

Dear Mr. Gannett,
I am sorry to say I find hardly time to read anything besides the things I
have to, and among these there is little which would be fit for your lists. Not
to leave you without an answer, I am giving you three titles of books I have
read recently, after completing the one which called your attention upon me,
all more or less akin to my own.
1. Gilbert Murray, 2 Then and Now, The Changes of the Last Fifty Years,
The Romanes Lecture 1935, Oxford 1935.
2. Sir R.W. Livingstone, 3 Greek Idealsand Modern Life, Martin Classical
Lectures, Oxford, 1935.
3. Fernando del Pino, 4 La Gran Decision, Madrid 1936.
Yours sincerely
J. Huizinga
P.S. My name is not 'Jan', it is a mistake on the jacket of my book which
causes me some annoyance.

*

Origineel: The Houghton Library, Harvard University, Cambridge (Mass.).
1. Lewis Stiles Gannett (1891-1966), Amerikaans schrijver en journalist, redacteur
van Herald Tribune 1928-1956, waarin hij sedert 1930 een rubriek schreefonder de titel 'Books and things'.
2. Gilbert Murray (1866-1957), hoogleraar Grieks te Oxford 1908-1936, lid van het
Institut International de Cooperation Intellectuelle 1928-1940.
3. Richard Winn Livingstone (1880-1960), Engels graecus, president van Corpus
Christi College te Oxford 1933-1950.
4. Fernando de! Pino, La gran decisi6n. Pr6logo de Luis Araujo-Costa (Madrid 1936);
verg. J. Huizinga, Geschonden wereld (Haarlem 1945) 200: 'Tijdens het feist van den
Spaanschen burgeroorlog zond een Spaansch ingenieur, Fernando de! Pino, mij een
boek van zijn hand (mij thans niet toegankelijk), een klemmend en hartstochtelijk
vertoog over de geestelijke nooden van dezen tijd, dat uitliep op een vurig pleidooi
voor het katholiek geloof als eenige hoop op redding van deze wereld. Op mijn dank
voor zijn geschenk antwoordde de schrijver mij met een brief, waarin hij zieh een
even vurig voorstander beleed van de roode partij. ''Ge weet niet'', schreef hij mij,
''welk een zucht tot de vrijheid er leeft in het Spaansche volk''' (V. W. VII, 603); genoemde brieven zijn niet teruggevonden.

[ 1230]
Johan Huizinga (Leiden) aan Martinus Nijhoff*
3 oktober 1936
Waarde Nijhoff,
Op het punt, naar Gent te vertrekken voor de jubeling der Vlaamsche Academie, 1 krijg ik de Gids-aflevering. Voor deze opdracht van Uw werk nogmaals hartelijk dank! Ik liet verleden week uit het handschrift de sonnetten
aan mijn kinderen lezen, die mijn bewondering ten volle deelden.
Met hartelijken groet,
Steeds
Uw J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. J. Huizinga, ''[Toespraak]'', Gedenkboek der Koninklijke Vlaamsche Academie voor
Taal- en Letterkunde (Gent 1936) 81-86 (V.W. II, 543-547), toespraak, gehouden namens de Nederlandse Koninklijke Akademie van Wetenschappen; op 31 juli 1936 was
Huizinga bij (Belgisch) Koninklijk Besluit benoemd tot 'Buitenlandsch Eerelid der
Koninklijke Vlaamsche Akademie'.

[ 1231]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jaap Kunst.(Bilthoven)*
11 oktober 1936
Amice,
Vriendelijk dank voor Uw artikel! 1 Ik heb hier juist dezer dagen Stein Callenfels; beneden zit met hem Leroux; 2 ik ben een oogenblik de tabaksrook
ontvloden.
V eel groeten,
de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Etnomusicologisch Instituut 'Jaap Kunst'.
r. Jaap Kunst, ''Musicological exploration in the Indian archipelago'', The Asiatic
Review 3 (1936) oktober, 1-11.
2. C.C.F.M. Leroux, cultureel antropoloog, vooral werkzaam op Nieuw-Guinea.

[ 1232]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
13 oktober 1936
B.H.
Morgen gaan wij naar Bll terug. Ondanks het mooie weer heeft de felle
kou Jet toch gehinderd, 't heeft haar te veel ingespannen. 't Was hier 's
nachts en op de middaguren na, ook volkomen wintersch. De zomer heeft
niet gebracht, wat ik voor haar gehoopt had, weinig zon, veel regen en veel
preoccupaties en nog al wat onrust. Ik kan ook niet zeggen dat ik haar zieht-

haar beter en sterker vind geworden in deze maanden. Maar laat dit maar
tusschen ons blijven. Is alles bij je goed en maken de kinderen en de kleinkinderen 't ook goed? Heeft L. al een woning in A'dam en bevalt hem 't
werk? Schiet je op naar je zin met je nieuwe boek? Dit is zoo maar een krabbeltje tusschen de herrie van den oppak door, maar ik wilde je toch even
schrijven dat wij weg gingen.
Hart. gegr.

R.
*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD .
•

[ 1233 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan L.S. Gannett*
20 oktober 1936
Dear Mr. Gannett,
My first name is Johan, but herein Holland we often only use our initials.
I should like to add an item to my list ofbooks, I forgot it.
1
Paul Hazard, La crise de la conscience europeenne, 1680-1715, 2 vol. and a
supplement, Paris, Boivin, 1935. The publisher of Fernando del Pino, La
gran Decisi6n, is Ediciones Fax, Madrid, 1936.
Sincerely,
J. Huizinga

*

Origineel: The Houghton Library, Harvard University, Cambridge (Mass.).
1. Paul Hazard (1878-1944), Frans cultuurhistoricus, hoogleraar aan de Sorbonne sedert 1919; verg. J. Huizinga, n.a.v. Paul Hazard, La crise de la conscience europeenne
(Parijs 1935), Museum 43 (1935-1936) kol. 102-104 (V.W. IV, 338-340).

[ 1234]
Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
22 oktober [1936]
Beste Han,
Ik hoop, dat dit briefje je nog net bij je staart pakt, eer je morgen met Elsje
1
naar Zwitserland gaat. Het jouwe, dat ik vanmorgen in bed las, gaf mij
groote vreugde. Dit is nu het derde briefje van jou over werk van een van
2
ons, dat Rik en ik in een lijstje willen zetten, om er in momenten van depressie in te kunnen kijken. Je heerlijke brief over Rik zijn raam 3 komt dan
in het midden, geflankeerd door wat je mij indertijd schreef over ''Tusschen
tijd en eeuwigheid'' 4 en nu schrijft!
Met je appreciatie der stukken kan ik mij vrij wel vereenigen; de ''hymne
aan het leven'' behoort tot een geestelijke fase - pantheistisch is dunkt mij
wel de naam er over - waar ik juist nä '27 overheen ben gegroeid. Wat de
''Meidag'' aangaat, zoo geloof ik toch wel, dat hij in den loop der tijden aan
monumentaliteit zal winnen; wij staan er nu nog te dicht bij.

Ik had je al van uit de B.H. willen schrijven, ten eerste om je te zeggen dat
Rik en ik met bijzonder veel genoegen 't verslag van je Vlaamsche rede hadden gelezen 5 - wat ben ik je dankbaar dat je Gezelle weer eens hebt doen zien
in zijn teere grootheid; 6 niet zoozeer tegenover de Vlamingen is dit noodig,
als tegenover de Hollanders van de generaties Jany-Vestdijk met hun idiote
wederzijdsche opkammerij. En ook had ik je willen schrijven, blij geweest te
zijn toen ik las dat je ''schaduwen'' al een poosje in Duitschland verboden
zijn ... na hun werk gedaan te hebben. Al is dit voor mij niet het waardevolste
van je werken, zoo is het toch veel te goed om in 't land van Hitler vrij rond
te loopen, dat heeft zeker op een misverstand berust!
Dat ik je een en ander niet schreef was, doordat ik de laatste dagen in de
B.H. heelemaal niet lekker was en ziek op reis ging; een zware gevatte kou ('t
was er siberisch!) Gelukkig kon ik na 2 dagen hier in bed gelegen te hebben
in een taxi naar Griet Sasse gaan; we hadden juf 5 vakantiedagen beloofd en
als ik nu niet kon gaan kwamen er allerlei komplikaties. Maar alles is nog net
geloopen zooals het moest, en van A'dam uit, ging ik, ook in een taxi, het
Domraam weer eens zien, waar ik erg naar verlangde. Rik was er ook en we
hadden er een rustig half uur; 't heeft nu natuurlik zijn ''Winterlicht'', maar
het was toch heel goed te zien, ook de donkere partijen. Rik heeft in die <lagen met hulp van een stevige kerel van Bogtman zijn atelier nieuw ingericht,
zoodat hij nu vrij behoorlijke ruimte heeft voor zijn paneelen.
Sedert gisterenavond zijn we hier weer behoorlijk geinstalleerd, ik ben nog
wat slap doordat ik die laatste dagen in de B.H. met koorts rondliep, maar
dat zal wel beteren.
Macht je Ragaz 7 in Zürich ontmoeten, zeg je hem dan van mij goedendag?
Ik ben blij dat je de Man8 ontmoet hebt, inderdaad een eerste klasse mensch.
Nu hebt je treinlektuur! En als je terug bent, hoop ik dat je gauw wat komt
vertellen.
Hartelijke groeten, ook aan Elsje van
je Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Naar de Erasmus-herdenking te Bazel.
2. Naar aanleiding van Henriette Roland Holst, De stem die roept.
3. Verg. Richard Roland Holst aan Huizinga, 20 september 1936.
4. Verg. Henriette Roland Holst aan Huizinga, 24 juni 1934.
5. Vermoedelijk in een briefvan Huizinga aan het echtpaar Roland Holst.
,
6. J. Huizinga, ''[Toespraak]'', Gedenkboek der Koninklijke Vlaamsche Academie, 84:
'In de poezie van Gezelle heeft de Vlaamsche ziel vorm aangenomen, zoo hoog, zoo
zuiver en zoo teer, dat wij allen als voor een nieuw wonder ons voor dezen hemelschen eenvoud gebogen hebben. Het Vlaanderen, dat in Gezelle spreekt, is niet dat
der Artevelde's, ook niet dat van Rubens en Van Dyck, maar het diepe en eeuwige
der oude mystieken. Vlaanderen is ons Noordelijken om vele dingen lief, maar om
niets zoo lief als om Gezelle' (V.W. II, 546).
7. Leonhard Ragaz, zie Briefwisseling II [869].
8. Hendrik de Man, zie Briefwisseling II [823].

•

I53

[ 1235]
Fritz Saxl (Warburg Institute, Londen) aan Johan Huizinga (Leiden)*
3 november 1936
Sehr verehrter Herr Huizinga,
Verzeihen Sie, dass wir Sie so lange ohne Nachricht gelassen haben. Unser Vortragsprogramm hat sich in seiner Feststellung dieses Jahr etwas verzögert, es ist aber jetzt aufgestellt und zwar haben wir das Thema Ihres Vortrags als Ausgangspunkt des ganzen Programms genommen, das sich jetzt
einheitlich um das Spiel gruppiert. Es werden ausser Ihnen sprechen: Mr.
K. Codrington1 über ''Play and Ritual''; Professor Focillon 2 aus Paris über
das Spiel in seiner aesthetischen Bedeutung; Professor W.G. Constable3
über die Sammeltätigkeit der Dilettanti; Dr. Ernst Kris, 4 Wien, über Karikatur; Dr. K. Lorenz, 5 Wien, über das Spiel der Tiere; und vielleicht Mr. J.
Isaacs 6 über literarischen Witz im 17. und 18. Jahrhundert. Das von Ihnen
vorgeschlagene Datum Februar passt uns sehr gut, nur würden wir Sie um
eines bitten - dass Sie nämlich es so einrichten, dass Ihr Vortrag am Dienstag gehalten wird. 7 Dieser Tag hat sich bei uns flir die Vorträge so eingebürgert, dass wir nicht gern davon abgehen möchten. Ich möchte Sie deshalb
bitten, uns im Februar ein Datum vorzuschlagen, das Ihnen passt und uns
auch den genauen Titel des Vortrags noch einmal mitzuteilen.
Ich möchte noch einmal meiner Freude darüber Ausdruck geben, dass wir
Sie hier bei uns sehen dürfen, und bin mit den verbindlichsten Empfehlungen
•
wie stets
Ihr sehr ergebener

*

Doorslag: Landen, Warburg Institute.
1. Kenneth de Burgh Codrington, Brits indoloog.
2. Henri Focillon (1881-1943), Frans kunsthistoricus, hoogleraar aan de Sorbonne
(1925), aan het College de France (1938) en aan Yale University (1939).
3. William George Constable (1887-1976), Engels kunsthistoricus, hoogleraar te Cambridge 1935-1937, conservator schilderijen Boston Museum ofFine Arts 1938-1957.
4. Ernst Kris (1900-1957), Oostenrijks kunsthistoricus en psychoanalyticus, emigreerde in 1938 naar Engeland; sedert 1940 werkzaam in de Verenigde Staten.
5. Konrad Lorenz (1903-1989), Oostenrijks etholoog.
6. Jacob Isaacs (1896-1973), Engels anglist, lector King's College, Londen 1928-1942,
hoogleraar te Jeruzalem 1942-1945.
7. Huizinga sprak op 23 februari 1937.

[ 1236]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
6 november 1936
Lieber Freund,
Allererst noch einmal herzlich Dank, auch im Namen Retha's ftir alles
was Sie beide in den schönen Tagen in Basel für uns getan haben!; Der ganze kurze Aufenthalt bleibt für uns eine ungetrübt freudige Erinnerung!
154

Ich schreibe in einiger Eile, und gehe zugleich zum geschäftlichen über.
Gotthelf hat wieder frs. 1000 gezahlt, ich werde also in Anerkennung seines
guten Willens ihn vorläufig in Ruhe lassen. Ich habe ihm aber geschrieben,
er solle genau berechnen, was Ihnen wegen der 1oo/o noch zukommt, und bei
seiner nächstfolgenden Zahlung allererst dieses an Sie auszahlen. Ich hoffe
Sie sind damit einverstanden.
Ich hätte meine diesjährige Erasmiade noch vollenden können durch ein
''dinner'' in der ''hall'' von Queen's College, Cambridge, am 30 November,
aber habe die Einladung abgelehnt, weil ich nicht noch einmal meine Kollegs versäumen wollte.
Es war mir eine grosse Freude, in Ihrem Hause mit all den Ihrigen, an erster Stelle mit Ihrer Frau die Bekanntschaft zu machen; der Gang über den
Münsterplatz im herbstlichen Gelb und Braun bleibt wie ein schönes kleines Bild in meinem Gedächtnis, noch mehr die herzliche Freundschaft und
die fröhliche Unterhaltung, die wir dort fanden. Mit unseren besten Grüssen an Sie alle,
Stets
Ihr J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Bij de Erasmusherdenking in Bazel viel Huizinga de volgende onderscheiding ten
deel: 'Die historische und antiquarische Gesellschaft zu Basel ernennt an der Erasmus-Gedenkfeier in Münster zu ihrem Ehrenmitglied Herrn Professor Johän Huizinga in Leiden, den Landsmann und glänzenden Biographen des Erasmus von Rotterdam, dem auch seine heutige Gedenkrede gegolten hat, den feinsinnigen Erwecker tiefern Verständnisses für Humanismus und Renaissance, den vorbildlichen Vertreter einer kulturgeschichtlichen Forschung und Darstellung, die er von blasser historischer Belletristik scharf abzugrenzen wusste, den mutigen Kritiker drohenden
Kulturzerfalls und den Vorkämpfer für eine Erneuerung der humanen Bildung AltEuropa's'.

[ 1237]

Uitgeverij Payot (Parijs) aan Johan Huizinga (Leiden)*
13 november 1936
Monsieur le Professeur,
Nous vous avons envoye le 22 Mai dernier le compte de vente pour votre
ouvrage ''Le declin du Moyen-Age'' etabli au 31 Mars 1936.
Vous avez pu voir que la vente de l'annee passee n'etait que de 29 exemplaires, c'est pourquoi nous desirons remettre en vente l'ouvrage en baissant
le prix ä peu pres de moite, c'est-ä-dire ä 20 frs. au lieu de 36 frs. pensant que
le volume est susceptible de repondre aux preoccupations actuelles du public fran~ais, car nous mettrons comme bande autour de chaque exemplaire
le texte de M. Gabriel Hanotaux: ''Ce livre nous apprend que dans les temps
des grands troubles il ne faut pas desesperer de la nature humaine'' Gabriel
Hanotaux de l' Academie Fran~aise.

155

Nous vous prions d'agreer, Monsieur le Professeur, l'expression de nos
devoues sentiments.
[...]l
.
P.S. L'ouvrage sera mis en vente avec ce nouveau pr1x le 25 Novembre.

*
1.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Handtekening onleesbaar.

[ 1238]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
6 december 1936
Beste Han.
Een erg goed jaar wenschen wij je van harte toe en wij hopen - in naam
van velen - dat je begonnen werk in dit jaar voltooid zal worden, of althans
zoo ver zal opschieten, dat je er zelf tevreden over bent.
Dus naar alle kanten heil!
Je zult morger1 wel eenige kinderen bij je op bezoek hebben, behalve vermoedelijk Jacob. Ondertusschen beleeft hij een intressanten tijd in Londen.
Groet hen die morgen bij je zullen zijn hartelijk van ons. Zeg tegen Els je dat
zij mij niet mag straffen door mij niet haar nieuwe adres te sturen. Ik weet
dat ik niet beter verdiend heb, maar zeg haar, dat zelfs een oud man zieh kan
beteren.
Jany telefoneerde mij gisterenavond van Bergen uit op, om te vragen of ik
ook een invitatie had gekregen voor 't herdenkingsdiner 1 van de Gids op 30
Dec. bij Telders. Maar ik had geen uitnoodiging gekregen. Wij hebben ons
verdiept in gissingen aan welke eischen je moest voldoen om wel een invita·
tie te krijgen. Kwamen tot geen conclusie. Maar hij was niet van plan te
gaan en zou bedanken. Ben jij gevraagd?
Jet is wel vrij goed al moet zij voorzichtig blijven en zieh erg sparen, maar
alles bij elkaar genomen heeft zij toch geen reden van klagen. Trouwens dat
doet zij ook niet. Om mij alle illusies van jeugdig voelen te ontnemen ben ik
door een anschuldige val van de trap, zoo stijf als een hark. Ik voel mij daardoor 85 of daar omtrent, van dien leeftijd gesproken, laatst was ik bij Richard
van Rees, 2 wij hebben 't ook nog lang over je gehad. Wat houdt die zieh best,
vol interesse en echt bij.
Ik dank je wel voor je aanwijzingen voor Solon's beeltenis. Ik zal mijn
boekhandelaar toch eens laten prabeeren de foto te krijgen, lukt dat niet, dan
kan ik altijd nog op 't plaatwerk terugvallen. Ik ben blij dat je aa.n Grotius en
de weegschaal3 wilt denken. In 't stadium waar het werk nu in verkeert kan
ik er nog wel buiten.
Ik zal blij zijn wanneer wij veilig in Januari zijn aangeland. December is
rommelig. Misschien niet voor hen die er vooral een gezellige maand van
willen maken, maar 't is net of alle beslommeringen die 't dwaze idee hebben
v66r l Janri afgedaan te willen worden, plus de lawine Zondagen en heele en

halve feestdagen met de ellendige duisternis samenspannen om je 't rustig
werken onmogelijk te maken.
Prettige dag, een best jaar en veel plezier van je kinderen, kleinkinderen en
vrienden.
Hartelijk gegr. door ons
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van De Gids.
2. Richard van Rees (1853-1939), jurist en bankier, voorzitter van de 'N.V. Het Concertgebouw' 1913-1922.
3. Boven de toegangsdeur voor de rechters - midden tussen de afbeeldingen van de
wetgevers - beeldde Roland Holst als symbool van de gerechtigheid Vrouwe Justitia
af, met geblinddoekt hoofd, zwaard en weegschaal en met geheven hand die de eed aflegt.

[ 1239 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan Johannes Haller*
8 december 1936

•

Hochverehrter Herr Kollege,
Es war ein hübsches Spiel des Zufalls, dass Ihr Buch 1 mich gestern erreichte an meinem Geburtstag, denn wenn der 64e auch nicht mehr das
hohe Fest ist von den ersten zwanzig Jahren, es war doch, mit meinen Kin·
dern, ausser dem einen Sohn, der in London wohnt, am Tisch, ein froher
Tag, und zu meiner Freude trug Ihr Geschenk wesentlich bei. Selbstverständlich nicht, indem ich mich gleich in die Lektüre vertiefen könnte. Neben dem Beweis Ihrer Freundschaft war es das Erstaunen über diese Leistung, was mir so viel Freude machte. Denn es ist ja wirklich erstaunlich,
dass Sie dieses Werk, in aller Kraft Ihres Ausdrucks und Stiles, in aller Gediegenheit Ihrer genauen Forschung (denn das alles spürt man schon beim
Aufschneiden) in so kurzer Zeit haben zu Stande bringen können, und
schon den Schluss des zweiten Teiles in Jahresfrist in Aussicht stellen können!
Ich hoffe Ihnen wieder darüber zu schreiben, nachdem ich einen guten
Teil oder das Ganze dieses Bandes gelesen haben werde.
Ich war gerührt, von Ihrem Neffen zu hören, dass Sie noch den Gedanken
gehegt haben, nach Basel hinauszufahren, als ich dort Ende Oktober gewesen bin.
Mir geht es gut. Ich arbeite ruhig, wie ich es immer getan habe, nur wenig
Stunden pro Tag ganz intensiv. Ich habe furchtbar viel Mühe, das geplante
Buch über das Spielelement der Kultur richtig in Fassung zu bringen, und
weiss überhaupt noch nicht, ob es mir gelingen wird, es damit weiter zu
bringen als die Form eines Vortrags, wie ich den Stoff zuerst holländisch,
dann deutsch behandelt habe, und diesen Winter, wieder ganz anders und
wesentlich reifer, in England vorzutragen habe.

157

Aber den Standpunkt: nur weiter arbeiten, ohne Eile, was noch gelingt ist
Gewinn habe ich mir schon längst zu eigen gemacht.
Seien 'sie, mit Ihrer Frau, herzlich gegrüsst, und nehmen Sie~ wenn es
dazu auch noch reichlich früh ist, meine besten Wünsche flir Weihnachten
und Neujahr schon entgegen. Die Welt sieht leider dunkler aus wie je, aber
ich lasse die Hoffnung nicht fahren.
Ihr J. Huizinga

*
I.

Origineel: Koblenz, Bundesarchiv.
.
.
Johannes Haller, Geschichte des Papsttums (Zweiter Teil, Band 1). Stuttgart 1936.

[ 1240]
Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
30 december 1936

Beste Han,
Ben paar brieven van goede vrienden met mijn verjaardag bewaarde ik om
te beantwoorden als het dessert, na mij braaf door een groot aantal gelukwenschen heengeslagen te hebben. Daarbij was natuurlijk ook de jouwe.
Met je persoonlijke wensch, dat wij in 't volgend jaar elkaar dikwijls zullen
ontmoeten, stem ik van harte in. Ik had een gezellige verjaardag, met Griet
Sasse en Jany ten eten, dat is in de laatste jaren ''mos'' geworden. Verder
hadden wij, zooals gewoonlijk in dezen tijd, nogal eens bezoek; het prettigste
van allen gisteren dat van pater Randag, 1 die eerst bij Rik op 't atelier zijn
nieuwe werk ging zien, en toen bij ons bleef eten. Ik weet niet of je hem wel
eens ontmoette; in dezen klaren, stoeren, rustigen, franciskaanschen opvoeder en kunstenaar, leeft wel het allerbeste van het katholicisme.
Voor Rik was het ook een aardig bezoek, omdat Randag zoowel de bloeiende schilderingen voor den A.N.D.B. 2 zeer bewonderde, als zeer geinteresseerd was in zijn plannen voor den Haagen de schets van Justinianus prachtig vond (ik ookl) Hij werkt onbegrijpelijk makkelijk; als ik denk aan deze totaal lichtloozen herfst, aan de tallooze malen dat hij een heele ofhalve dag in
· stad was, en ik zie dan wat in deze 2 1/2 maand ontstond, kan ik mij enkel verheugen. De laatste weken was Rik 3x in A'dam om op de marmerslijperij
aanwezig te zijn bij het nemen van proeven voor het Haagsche werk; het is
alles nog in het eerste Stadium, maar bijzonder interessant. Een van die keeren heeft hij Elsje opgezocht en met haar 't meiske naar school gebracht.
Ik hoop dat je ontsnapt aan de griep, die 't menschdom weer teistert. Hier
is 't huis aan huis; juf en ikzelf hadden een paar bacillen te pakken, maar behoudens wat slaptegevoel, zijn wij er over heen en ik hoop dat we daarmee
voor dit jaar den tol betaald hebben aan die moderne geesel der menschheid.
Bn nu: van harte 't beste in '37; goede gezondheid, voldoening in je werk,
voorspoed met je kinderen!
Ben stevige hand van
je Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. W.F.M.C. Randag, zie Briefwisseling II [908].
2. De negen nieuwe panelen die Richard Roland Holst in 1936-1937 vervaardigde
voor de bondsraadzaal van de ANDB, ter vervanging van de veertien door vochtinwerking onherstelbaar beschadigde muurschilderingen uit 1907. De 11ieuwe wandversieringen werden op 31 mei 1937 officieel opgeleverd.

[ 1241]
Johan Huizinga (Leiden) aan Gertrud Bing 1 (Warburg Institute, Londen)*
•
•
5 Januar1 1937
Sehr geehrtes Fräulein Doctor,
Besten Dank für das Programm der Vorträge. Ich habe Sie noch zwei
Kleinigkeiten zu bitten. Der Titel meines Vortrags heisst The Play Element
of Culture, nicht in Culture. 2 Vielleicht kann das in den speziellen Einladungen noch richtiggestellt werden.
So dann wüsste ich gerne, wie viel Zeit ich für den Vortrag beanspruchen
darf. Ich weiss, dass längere Vorträge in England verpönt sind, und möchte
gerne genau wissen, was ich den Hörern zumuten darf.
Ich werde reisen mit meiner Tochter Frau E. Reinshagen, für welche ich
also gerne einen Platz reserviert hätte. Weiter bitte ich, speziell einladen zu
wollen:
1. meinen Sohn J.H. Huizinga, 19 Chantrey House, Eccleston Street, S.W. 1.
2. Professor B. Malinowski
3. Professor Eileen Power 3
4. Sir Frank Heath4
Die Adressen sind Ihnen zweifellos bekannt. Vielleicht kommen später
noch einigen Namen hinzu.
Mit meinen besten Wünschen zum Jahreswechsel,
Ihr ergebener
J. Huizinga
* Origineel: Londen, Warburg Institute.
1. Gertrud Bing (1892-1964), bibliothecaris Kulturwissenschaftliche Bibliothek Warburg 1922-1927, assistent van Aby Warburg 1927-1929, adjunct-directeur van het
Warburg Institute 1927-1955, hoogleraar in de geschiedenis van de klassieke traditie
aan de universiteit van Londen 1955-1959.
2. Huizinga doelde op het spe! als element van de cultuur, niet in de cultuur; verg. J.
Huizinga, ''Voorrede'', Homo ludens, xxii: 'telkens weer schrapte ik de praepositie en
herstelde den genitief. Immers het was voor mij niet de vraag, welke plaats het spe!
temidden van de overige cultuurverschijnselen inneemt, maar in hoeverre de cultuur
zelfspelkarakter draagt' (V.W. V, 26).
3. Eileen Power (1889-1940), Engels medieviste, hoogleraar economische geschiedenis aan de London School ofEconomics sedert 1931.
4. (Henry) Frank Heath (1863-1946), oorspronkelijk anglist, nadien werkzaam in vele
organisatorische functies in de universitaire wereld; lid van het uitvoerend comite en
van het 'Comite de Direction' van de Commission Internationale de Cooperation Intellectuelle 1931-1939.

159

[ 1242]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
7 januari 1937
Beste Han.
Daar zijn twee dingen die voor ons, die er ver van af staan, de gebeurtenis
van vandaag1 toch een weg doen vinden naar het hart.
De amnestie voor de mannen der Zeven Provincien2 en 't feit dat jij getui·
ge bent bij dit huwelijk, dat zij haar leermeester verkoos, dus hem die aan
haar bevrijding gewerkt heeft en niet een die haar aan conventies bindt.
Ik hoop in stilte dat je van dit voor jou tenslotte toch ook vreemde festijn,
thuis een van je kinderen zult hebben gevonden.
Het alleen terugkomen, volgeladen met indrukken, zou je 't alleen zijn wel
erg pijnlijk doen voelen. Want dit is toch iets dat je vrouw juist als vrouw en
als moeder toch vast erg had vervuld.
Hartelijk gegroet
t.t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

Het huwelijk tussen prinses Juliana en prins Bernhard te 's-Gravenhage, bij welke
gelcgenheid Huizinga op verzoek van de prinses als getuige optrad; verg. telegram
aan Huizinga, 5 januari 1937: 'Ingevolge opdracht van de bruid prinses Juliana noodig ik U uit om in de plaats van den Vorst van Wied, die verhinderd is, getuige te willen zijn bij haar huwelijk; is dit U mogelijk dan verzoek ik U om half elf aan paleis
Noordeinde alwaar verder inlichting door hofmaarschalk. Grootmeester Dumonceau' (origineel: 's-Gravenhage, NLMD).
2. Verg. Leonhard Huizinga aan Huizinga, 18 januari 1934, n. 4. In oktober 1936 had
Henriette Roland Holst een brief geschreven aan prinses Juliana met een gratieverzoek voor de veroordeelden van de muiterij; de gedetineerden werden op 5 januari
1937 in vrijheid gesteld.
1.

[ 1243]
Werner Kaegi (Bazel) aan Johan Huizinga*
15 januari 1937
Lieber Herr Professor,
[...]l
Soviel zum Geschäftlichen. Nun aber meinen herzlichsten Dank für Ihre
freundlichen Zeilen. Meine Frau und ich ergeben uns ständig, auch mit den
Buben, in der Erinnerung an Ihren Besuch, auch in Plänen für den nächsten
Sommer; nach Italien sollte ich mit Rücksicht auf mein Winterkolleg über
das Frühmittelalter, nach Holland zieht uns das Herz. Mit grossem Hallo
2
brachten die Buben kürzlich die Zeitung, wo Ihr Name gross als Trauzeuge
gedruckt war. Unsre herzlichen Glückwünsche zu der Ehrung. Die stille
Selbstverständlichkeit, mit der der Prinzgemahl Holländer geworden ist und
sich als solcher gibt, macht hier überall Vergnügen.
Sie hatten auch die Güte, auf meine Frage wegen eines Seminartextes ein·
zugehen. Es sollte schon ein Buch sein, den wenn möglich jeder Student in
160

\' \

Het huwelzj'k van prinses Juliana en prins Bernhard,
met de moeder en de broer van de prins en enkele getuigen;
Huizinga geheel links.

.

·.

der Hand hat. Aber ich habe schon mehrmals das Seminar gratis angekün·
digt und dafür die Anschaffung eines kostspieligeren Bandes, für 10-15 Fr.
gefordert. Damit hat man einen etwas grösseren Spielraum. Gerne hätte ich
z.B. Briefe Wilhelms von Oranien gelesen, sehe aber nur mehrbändige Ausgaben, eventuell kämen vielleicht die venezianischen Relationen in Be·
tracht, die Blok 1909 herausgegeben hat; 3 ich kenne den Band noch nicht.
Flugschriften werden wohl ganz überwiegend holländisch gedruckt worden
sein. Schliesslich bliebe immer noch die Möglichkeit, einmal die Annales et
Historia des Grotius4 oder die Darstellung Bentivoglios 5 anzusehen. Aber
auch davon wird es kaum eine für meinen Zweck verwendbare Ausgabe ge·
ben. Immerhin werde ich einmal während der Ferien in der Bibliothek hier
tüchtig stöbern. Wenn Sie mich aber ohne Mühe auf die richtige Fährte
bringen können, bin ich Ihnen umso dankbarer. Am liebsten wäre mir etwas
von Wilhelm v. Oranien selbst.
Aber ich halte Sie schon lange auf, möchte nur noch die besten Grüsse
meiner Frau bestellen und bleibe
Ihr dankbar ergebener
Werner Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Bijzonderheden over een eventuele nieuwe verzamelbundel.
2. De beide stiefzonen van Werner Kaegi, Arnold (*1919) en Niklaus Dürr (19211984).
3. Relazioni Veneziane. Venetiaansche berichten over de Vereenigde Nederlanden van
1600-1795. P.J. Blok red. ('s-Gravenhage 1909).
4. Hugo Grotius, Annales et historiae de rebus Belgicis (Amsterdam 1657, 21658).
5. Guido Bentivoglio (1579-1644), Italiaans geestelijke, kardinaal sedert 1621, pauselijk nuntius te Brussel 1607-1617; Storia delle guerre di Fiandra (3 dln. Keulen 16321639), een geschiedenis van de Nederlandse Opstand tot 1607.

[ 1244]
'

Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
19 januari 1937
Lieber Kaegi,
Vielen Dank für Ihren Brief und ftir Ihre Mühen. Ich habe mich ganz besonders gefreut über das Hallo der Buben wegen meines Trauzeugenamts .
••
Es war eine unerhörte Uberraschung und ein schönes Erlebnis!
Ich habe dem Drei Masken Verlag im Sinne wie Sie angaben geschrieben.
Die letzte Abrechnung hatte ich über das Halbjahr 1.1 - 30.vr.1935. Ich
schliesse den Vertrag ein; vielleicht zeigen Sie ihn Schwabe, damit er selber
sehen kann, wie es mit einer Neuauflage beschaffen wäre. Sobald ich aus
Berlin Antwort habe, schreibe ich wieder.
Weshalb der Gotthelf Verlag Ihnen zweimal eine geringere Zahl abgerechnet hat, ist mir nicht klar. Mit mir hat er, wenn ich gut nachrechne, noch
nicht mehr als gut 9000 Exemplare abgerechnet. Es wird also Zeit, dass mal

wieder eine Zahlung folgt. Wie meinen Sie, soll ich mal wieder mahnen?
Nach der ftlrstlichen Hochzeit habe ich eine sehr leichte G1·ippe durchge·
macht, gehend und stehend, die mich doch hinterher eine volle Woche zur
Arbeit unfähig gemacht hat. Jetzt bin ich hoffentlich damit fertig .
••
Mit einem guten Text ftlr Ihre Ubungen bin ich inzwischen noch nicht
weiter gekommen. Ich verliere leider allmählich den Kontakt mit der nieder·
ländischen Geschichte. Aber ich halte es im Gedächtnis.
So viel für heute. Mit meinen besten Grüssen an Sie alle,
Ihr J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.

[ 1245]
Johan Huizinga (Leiden) aan N.N. 1*
•
•
25 1anuar1 1937
W aarde Collega,
Hierbij eenige opmerkingen over de opgesomde personen. Ik vrees, dat de
vaagheid van mijn beoordeeling U zal teleurstellen. Wil bedenken, dat het
werk van de meesten mij weinig gemeenzaam is, en dat ik maar enkelen van
hen persoonlijk wat beter ken.
In de hoop, dat ge er althans iets aan hebt,
Met vr. groet,
Uw dw. J. I-Iuizinga
1. Dr. I.J. Brugmans. Zeer soliede, veelzijdig, werkzaam. Heeft zieh tevens
een uitstekend ambtenaar getoond, die tot hooge en verantwoordelijke posten bekwaam wordt geacht. Van zijn gaven als docent weet ik niets bijzonders. Zijn publicaties van historischen aard liggen tot dusver overwegend op
het gebied van de 19e eeuw.
2. Dr. J.G. van Dillen. Zijn groote verdiensten voor onze economische geschiedenis zijn bekend. Als redacteur van het Tijdschrift voor Geschiedenis
is hij over het geheele terrein der Vaderlandsche geschiedenis uitstekend ingelicht. Zijn mondelinge voordracht wordt gezegd, niet op de hoogte van
zijn geschriften te staan.
3. Dr. H. Enno van Gelder. 2 Heeft voortreffelijk werk gedaan over onzen opstand, en beschikt ongetwijfeld over een eerbiedwaardige energie.
4. Dr. J.B. Manger. 3 Is mij te weinig bekend, om een oordeel over hem uit te
spreken.
5. Dr. J. Romein. Toonde zieh in zijn Lage Landen tot een merkwa.ardige prestatie in staat. Zijn begaafdheid neigt misschien voor een historicus iets te veel naar het litteraire. Iets grilligs is in zijn geest niet te miskennen.
6. Dr. A.J.C. Rüter. Zeer begaafd, en bij zijn nog jonge jaren geheel gerijpt.
Behield naast zijn arbeid over de Spoorwegstaking de belangstelling voor
middeleeuwsche geschiedenis, welke hij als hoofdvak voor zijn doctoraal ex-

amen had gekozen. Gafblijk van een bijzondere geschiktheid, om tot ongebruikte bronnen toegang te verkrijgen.
7. Dr. N.B. Tenhaeff. Zijn zeer bijzondere gaven zijn algemeen bekend. Het
is zeker mede aan zijn buitengewone werkzaamheid op school- en organisatorisch gebied te wijten, dat hij geen groote werken heeft geleverd. Tegenover het bezwaar van zijn dikwijls ietwat precieuzen en gekunstelden trant
en stijl staat het feit, dat hij als docent altijd door zijn leerlingen ten zeerste
geroemd wordt.
8. Dr. L.G.J. Verberne. 3 Is mij te weinig bekend, om een oordeel over hem
uit te spreken.
9. Jhr. dr. P.J. van Winter. 4 Zijn dissertatie zegt voldoende wat hij kan: een
eerbiedwaardig stuk werk echt economische geschiedenis. Als secretaris der
Ned. Zuid-Afrikaansche Vereeniging ken ik v.W. als een uiterst nauwgezet
en daarbij ruim denkend man. Een vriend van mij, wiens dochter zijn leerling is geweest, roemde zijn onderwijs als zeer bijzonder.

*

Origineel: Leiden, UB.
r. Adressant onbekend, een der hoogleraren die te adviseren hadden inzake de opvolging van de op 19 november 1936 overleden J.S. Theissen (zie Briefwisseling 1[66])
als buitengewoon hoogleraar vaderlandse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Op 19 oktober 1938 werd hiervoor benoemd H.A.E. van Gelder, die in decernber 1938 bedankte. Vervolgens werd op 31 rnei 1939 Jan Romein benoemd,
2. H.A. Enno van Gelder (1889-1973), doceerde geschiedenis in het middelbaar onderwijs 1914-1954 en aan de School voor Taal- en Letterkunde 1938-1959.
3. J.B. Manger (1895-1942), docent geschiedenis in het middelbaar onderwijs, tevens
secretaris van het 'Nederlandsch Comite tot onderzoek van de oorzaken van den Wereldoorlog'.
4. L.G.J. Verberne (1889-1956), aanvankelijk onderwijzer, doceerde geschiedenis en
Nederlands aan het katholiek lyceum te Breda 1922-1947, nadien hoogleraar politieke, economische en sociale geschiedenis te Tilburg en geschiedenis van de negentiende en twintigste eeuw te Nijmegen.
5. Jhr. P.J. van Winter (1895-1990), promoveerde cum laude bij Huizinga op 17 juni
1927 op het proefschrift Het aandeel van den Amsterdamschen handel aan den opbouw
van het Amerikaansche gemeenebest. Berste deel (2 dln. Amsterdam 1927-1933); hoogleraar geschiedenis te Groningen 1939-1965.

[ 1246]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
31 januari 1937

Beste Han.
Misschien zien wij elkaar dus Zaterdag bij v.d. Waals. 1 Ik wilde je alleen
maar zeggen, dat Jet en ik dadelijk zeiden dat 't heerlijk zou zijn wanneer je
zoo'n jonger leven bij je in huis kreeg. 2 Het zal niet gemakkelijk zijn de ware
te vinden, maar ook ans lijkt 't een prachtige oplossing. Wij hopen erg dat 't
plan lukt. Wij hopen dat heel erg.
Wij zijn erg vervuld met 't verdriet dat 't gezin Carp 3 traf. Zij is de dochter
4
van Goof v.d.H. Zomers zien wij ze veel in Brabant. Een allerliefst echt

door en door mooi en goed gezin met 4 allerliefste kinderen. Hij kreeg voor
zes weken griep, longontsteking daarna pleuris, toen volgde operatief ingrijpen. Gisteren moest ik in R'dam zijn, ik ging haar toen in 't ziekenhuis opzoeken. Zij kwam beneden, verwoest, iets anders kunt je niet zeggen en zij
zei mij direct dat de doctoren haar juist hadden medegedeeld dat er geen
hoop meer was want dat de hartkleppen ontstoken waren.
Wat sta je hulpeloos tegenover zoo'n leed, volkomen hulpeloos. Misschien
is die hulpeloosheid de eenige troost die je over kunt dragen. Mijn gedachten voeren mij steeds weer terug naar dat spreekkamertje.
Wanneer ik dus schrijf dat wij elkaar ''misschien'' Zaterdag zien dan duidt
dit op de mogelijkheid dat ik Zaterdag niet zou kunnen in verband met dit
naderend sterfgeval.
Wat curieus van Dre. 5 Ik zou hem eerlijk gezegd niet graag weerzien, ik
voel toch versteend tegen hem.
Hoe vindt je zoo'n proces in Moscou? 6 Wat een mengsel van hysterie,
machtswellust en wraak. Wat zouden wij zijn, wanneer wij de werkelijkheid
niet in ons werk konden ontvluchten?
Hartelijk gegroet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Onduidelijk of het hier een bijzondere gelegenheid betraf.
2. Huizinga overwoog om te zien naar een vrouwelijk hoofd van de huishouding.
3. W.F.Th. Carp (1896-1937), lid firma Carp & Co., wijnkopers te Rotterdam en Elise Carp-van der Hoeven (1902-1991); Carp overleed op 4 februari 1937.
4. G.G. van der Hoeven.
5. Andre Jolles; onopgehelderd.
6. In het kader van de 'grote zuivering' van de Communistische Partij van de Sovjetunie door Stalin, had van 23 tot 30 januari 1937 een tweede proces plaats tegen een
aantal zogeheten aanhangers van Leo Trotski (1879-1940).

[ 1247]
Werner Kaegi (Bazel) aan Johan Huizinga*
3 februari 1937
Lieber, verehrter Herr und Freund,
[ ••• ] 1

Kürzlich hat hier der Direktor unsrer Universitätsbibliothek, Prof. Binz, 2
die Gelegenheit einer sehr judenfreundlichen Habilitationsvorlesung eines
Theologen benützt, um mir von einem jüdischen Bibliographen, einem früheren Holländer zu sprechen, der vor 30 Jahren durch seinen Vater in
Bayern naturalisiert worden ist und jetzt wieder Holländer werden möchte.
Man fragte mich ob ich Sie nicht bitten könnte, etwas für eine günstige Erledigung seines Gesuchs, das seit 3 Jahren beim Justizministerium im Haag
liegt und noch nicht beantwortet wurde, zu tun. Ich erklärte natürlich, das
werde seine grosse Schwierigkeit haben, da weder Sie noch ich den betreffenden Dr. Josef Prijs 3 kennen. Gestern abend ist er nun auf eine Stunde bei
165

mir gewesen. Ich habe den Eindruck eines nicht übermässig sympathischen,
aber auch nicht gerade widerwärtigen Menschen. Jedenfalls ist er gut informiert über jüdische Geschichte und Handschriftenkunde. In München hatte er einen Lehrauftrag für ''Wissenschaft vom Judentum'' an der Universität seit 1927, scheint eine Reihe jüdischer Familiengeschichten geschrieben
zu haben, so unter anderm einen holl. erschienen ''Stamboom van de familie
Goldschmid in Amsterdam'' 4 der im Haag 1933 gedruckt worden sei. Er hat
nun einige Zeit in unsern Bibliotheken gearbeitet, um die Hebraica der Bibliotheken von Zürich, Basel, Bern und Genf zu katalogisieren. Seinen Unterhalt verdient er als Religionslehrer der jüd. Gemeinde in Solothurn, ist
übrigens schon 1889 geboren und hat 4 Kinder. Prof. Binz ist mit seiner Arbeit sehr zufrieden.
Natürlich ist es die Zeitungsnachricht über Ihre Trauzeugenschaft, die
den beiden Herren ihre hohe Meinung von Ihrem ''Einfluss bei Hof'' verschaffte. Ich kann nur bedauern, dass ich die Anregung an Sie weiterleiten
und Sie damit behelligen muss. Ich habe Dr. Prijs angedeutet, dass es sich
Ihrerseits im günstigsten Fall um eine Anfrage beim Justizministerium nach
den Gründen der Verzögerung handeln könnte (das Gesuch lautet auf Wiedererlangung des holländ. Staatsbürgerrechts, datiert vom 29. Jan. 1934),
dass ich aber völlig begreifen würde, wenn Sie sich überhaupt nicht mit dem
Fall beschäftigen könnten.
· Ich weiss wie delikat solche Dinge sind. Ich habe kürzlich :für einen alten
Freund, den Prof. Werner Weisbach 5 hier - nicht etwa die Einbürgerung sondern nur die Aufenthaltserlaubnis von den Behörden mit grossen
Schwierigkeiten erreicht. Aber er ist alt und hat keine Kinder. Im Fall des
Dr. Prijs würden unsre Behörden wohl unbedingt negativ entscheiden.
Ich bedaure Sie mit dieser leidigen Sache behelligt zu haben und bleibe
mit den herzlichsten Grüssen von uns allen
Ihr Werner Kaegi
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

Verslag van onderhoud met uitgeverij Schwabe, die geen tweede bundel van Huizinga's artikelen wilde uitgeven omdat er nog 900 exemplaren van Wege der Kulturgeschiclzte onverkocht waren.
2. G. Binz (1865-1951), directeur van de universiteitsbibliotheek te Bazel 1923-1935.
3. Josef Prijs (1889-1956), bibliograaf en historicus, is in Bazel werkzaam gebleven.
4. Josef Prijs, Stamboom der familie Goldsmit-Cassel te Amsterdam (Bazel 1936).
5. Werner Weisbach, zie Briefwisseling II [1003].
I.

[ 1248]
Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
7 februari 1937
Beste Han,
Rik was gisteren, na de krematie van Wim Carp, niet gestemd om naar 't
1
dinertje van v.d.W. te gaan. Nu hij je niet sprak, kom ik je vragen om ons
een paar data op te geven, die je zouden schikken om bij ons te komen eten,

166

eer je naar Engeland gaat. 2 't Wordt anders de heele winter dat wij je niet
spreken. Je zult dan ''de beeldschoone'' ofwel ''freuletje Blackie'' 3 ook leeren
kennen in al haar aanminnigheid. Konden we je maar een huisgenoote bezorgen, van 't gehalte van dit diertje!
Hartelijk gegroet van ons
je Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Van der Waals.
2. Voor zijn lezing aan het Warburg Institute.
3. Het nieuwe hondje van de Roland Holsten.

[ 1249]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
10 februari 1937
Lieber Kaegi,
Heute hatte ich Gelegenheit den Zivilisten Meyers 1 über die Angelegenheit des Dr. Prijs zu befragen. Er fand das Ausbleiben einer Antwort auf das
Gesuch nicht befremdlich, und gab den einfachen Rat, Dr. P. solle beim
Justizministerium nochmal nachfragen, ob sein Gesuch schon behandelt
worden wäre, und was er eventuell noch zu tun haben würde um das Ziel
der Wiedererlangung der holländischen Staatsbürgerschaft zu erreichen.
Was Sie über Ihr Gespräch mit Herrn Schwabe schreiben, scheint mir alles vollkommen richtig. Für Ihr Bemühen in der Sache bleibe ich Ihnen
recht dankbar.
Weiter finde ich augenblicklich nichts Interessantes von hier zu schreiben.
Der Frühling kommt schon wieder näher!
Mit meinen besten Grüssen an Sie alle,
Ihr J. Huizinga

*
I.

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
E.M. Meijers.

[ 1250]
Johan Huizinga (Leiden) aan Carl Jacob Burckhardt*
19 februari 1937
Verehrter Herr Burckhardt,
Zu Ihrer Ernennung zum Hohen Kommissar in Danzig 1 möchte ich Ihnen meine herzlichen Glückwünsche bieten. Sie übernehmen ein Amt, das
an Schwierigkeit seinesgleichen nicht hat, aber es scheint mir, wenn einer an
dieser Stelle Gutes leisten kann, so werden Sie es sein. Ich stelle mir vor,
dass es Ihnen und den Ihrigen schwer fallen wird, von Ihrem schönen Haus
und von der Genfer Atmosphäre zu scheiden. Ich werde es vermissen, bei einem künftigen Aufenthalt dort die Gelegenheit zu Unterhaltungen mit Ih-

nen, wie ich sie im vorigen Sommer hatte, nicht mehr zu finden. Ich hoffe,
dass dessenungeachtet die Zukunft uns noch weitere Begegnungen bringen
wird.
2
Darf ich Sie bitten, Ihrer Frau und Ihrem Herr Schwiegervater meine Empfehlungen auszurichten?
Mit wiederholten Wünschen für Ihr Wohlergehen und für allseitigen Erfolg in Ihrem neuen Amte,
Ihr ergebener
J. Huizinga

* Origineel: Vinzel (kanton Bern, Zwitserland), C.J. Burckhardt Kuratorium.
Op I maart 1937 aanvaardde C.J. Burckhardt zijn f11nctie van 'Hoge Cotnmissaris'
van de Volkenbond in de vrije stad Danzig, die hij vervulde tot het uitbreken van de
Tweede Wereldoorlog.
2. Elisabeth Burckhardt (1906-1989), dochter van Gonzague de Reynold; zie 1-Ienriette Roland Holst aan Huizinga, 10 december 1934.
I.

[ 1251]
Johan Huizinga (Lenden) aan Auguste Schölvinck 1 (Amsterdam)*
22 februari 1937
Zeer Geachte Mej. Schölvinck,
In aansluiting aan hetgeen mijn dochter met U besprak, zou ik V willen
voorstellen, mij Zondag 28 Februari om 4 uur te komen bezoeken. 11, hoop
dien middag omstreeks een uur weer thuis te kamen. Macht U verhinderd
zijn, wil dan Uw bericht zenden naar mijn adres te Leiden, Slingelandtlaan 4.
Zander nader bericht zal ik U verwachten.
Hoogachtend
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. Auguste Alwine Carotine Marie Schölvinck (1909-1979), studeerde nahet behalen
van haar HBS-diploma anderhalf jaar medicijnen te Amsterdam, volgde daarna een
opleiding tot dietiste aan de Amsterdamse Huishoudschool aan de Gabriel Metsustraat.

[ 1252]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
I maart 1937
Lieber Kaegi,
Gestern aus England heimgekommen fand ich Ihren Brief und denjenigen
1
des GotthelfVerlags. Ich habe sofort angenommen, und bin froh, dass noch
6oo/o herauskommt. 2 Ich habe mir mein Recht auf den weiteren Vertrieb des
Buches vorbehalten, und es wäre mir lieb, wenn Sie eingeschlossenen Brief
mal lesen wollten, und mir Ihre Meinung sagten, was jetzt weiter zu machen
wäre. Viel wird es schon nicht sein, und Eile hat es auch nicht. Ich hoffe,

168

dass Sie die Grippe bald überstanden haben werden; Ihre Ärztin soll Ihnen
mindestens zwei Wochen hinterher die Arbeit verbieten! Daraus wird doch
nichts, bevor man sich ganz erholt hat.
Ich hatte eine ebenso variierte wie angenehme Woche in London, Cambridge und Oxford. Letzteres hat mir ganz unerwartet, d.h. ich erfuhr es
drei Tage vor meiner Abreise nach England, den Ehrendoctor verliehen!3
Vorgestern habe ich also eine Stunde wirkliches Mittelalter erlebt, die Promotion zum Dr. ofLetters. Es ist wundersam wie die Engländer diese Traditionen hochzuhalten verstehen, ohne sie zu ernst zu nehmen, und ohne dass
es lächerlich wird. Elisabeth und Jakob waren auch dabei, es war wirklich
ein schöner Tag, und ich habe mich aufrichtig gefreut.
Viele herzliche Grüsse an Sie alle, und baldige Besserung!
Ihr J.H.
P .S. Meine letzte lucubratio4 geht hierneben.

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Niet opgenomen, resp. teruggevonden.
2. Gotthelf-Verlag ging in februari 1937 failliet; Kaegi kreeg 7oo/o van het hem nog
verschuldigde bedrag uitgekeerd, Huizinga 6oo/o. Er waren toen 17.000 exemplaren
van Im Schatten von 1norgen verkocht.
3. Op 27 februari 1937 ontving Huizinga te Oxford een eredoctoraat in de letteren.
4. 'Nachtarbeid'; J. Huizinga, Scaldemariland (Amsterdam 1937), Mededeelingen
der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, afdeeling Letterkunde, deel 84, serie
B, 85-105 (V.W. 1, 554-569).

[ 1253]
Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvincl, [Amsterdam]*
1 maart 1937

Waarde Mej. Schölvinck,
Uw besluit verheugt mij bijzonder, want de indruk, dien ik van Uw persoon kreeg, was zoo prettig, dat ik het heel jammer gevonden zou hebben,
als U er van afgezien hadt. Met vreugde en met de beste verwachtingen zie
ik dus Uw komst in Mei tegemoet!
Nu komt er natuurlijk, ook voor de ''proef'', nog van allerlei te regelen.
Mijn dochter Elisabeth, met wie ik zooeven telephoneerde, is bereid, om dan
de eerste <lagen van Mei hier te komen, om U op weg te helpen. Verder kunt
U al eerder, en zoodra U wilt, U met haar in verbinding stellen, om het
dienstbodeprobleem te bespreken en al wat overigens ter sprake komt. Eindelijk stel ik mij voor, dat U v66r Mei nog eens een keer hier komt eten, om
met mijn jongste dochter Retha en haar man kennis te maken. Want het
wordt nu natuurlijk van groot gewicht, dat U zoo spoedig mogelijk U hier
niet heelemaal vreemd meer voelt.
Hebt U mij nog dingen te vragen of voor te leggen, dan schrijft U maar.
Voorloopig dus met mijn beste groeten,
Uw J. Huizinga
* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.

[ 1254]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
2 maart 1937
Beste Han.
Je waart mij juist een half uur v66r, want ik had je ook willen schrijven,
juist om te vragen of jullie 't goed en gezellig hadden gehad. Maar nu komt
de bevestiging al v66r dat ik 't vroeg.
Wij verbeugen ons daar echt over!
Dat moet je zeggen, je kinderen beleven plezier van hun vader, op een
leeftijd dat zij er 't volle besefvan hebben. Dat is roch maar erg prettig voor
hen en voor jou!
Ik hoop dat Jacob voor een fotograaf zal gezorgd hebben, want wij moeten
jou toch ook zien bij die Oxfordsche plechtigheid, maar dat zal toch wel. Wij
zagen 't op foto van ons onbekende sinjeuren, dus dit mag ans niet door de
neus geboord worden.
Schölvinck - wanneer je in A'dam geboren bent, is dat een beste naam! Is
zij nog een dochter van den oud wethouder. 1 Ben sympathiek en gedistingeerd geslacht. Ik heb den plebaan van de Sint Bavo goed gekend, hij is nu
helaas weg ... o ik vergis mij dat was geen Schölvinck maar een Westerwoudt.2 Twee namen die bij elkaar hooren in Adamsehe ooren. Ik hoop dat
't echt best zal boteren.
Jet is weer even uit geweest, maar ik vind haar toch erg zwak.
Bedankt voor je spoedig schrijven.
Hartelijk gegr.
t.t. R.

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
r. Auguste Schölvinck was het achtste van de negen kinderen van Gar! Bernard
Schölvinck (1865-1941), kooprnan, en Maria C.R.C. Schölvinck·Rornme (1869-1954);
de bedoelde oud-wethouder (1894-1899) was haar oorn Johann Godfried Schölvinck
(1863-1923).
2. Mogelijk Leonardus A.A.M. Westerwoudt (1878-1945), pastoor te Noordwijkerhout, kanunnik van het Haarlerns kathedraal-kapittel.

[ 1255]
Johan Huizinga (Leiden) aan Gonzague de Reynold*
3 maart 1937
Mon eher Collegue,
Une absence de quelques jours en Angleterre m'a empeche de repondre de
suite a votre lettre du 18 fevrier. 1 Je vous remercie de m'avoir oriente un
peu. 2 Donc c'est entendu, nous ne diviserons pas le sujet comme j'avais pense d'abord.
Vous me dites que je suis un protestant liberal, il faut donc bien le croire.
Cependant je ne pense parler ni en protestant, ni en liberal. Je me mettrai
170

simplement la question: qu'est-ce que peut etre dans le monde d'aujourdhui,
une cooperation intellectuelle efficace et sincere?
Si, de la sorte, nous n'executons pas un veritable duo, nos auditeurs n'y
perdront rien.
Je serai heureux d'avoir votre livre sur la Portugal, 3 qui, sans doute, m'apprendra beaucoup, car je n'en sais presque rien. Si vous n'avez plus besoin
de mon 'Wege der Kulturgeschichte', 4 je vous saurai gre de bien vouloir
l'ajouter ä votre envoi.
Veuillez agreer, eher Collegue, l'expression de mes sentiments les meilleurs,
J. Huizinga

* Origineel: Bern, Schweizerische Landesbibliothek.
Niet teruggevonden.
Huizinga en Reynold zouden beiden het woord voeren op de vergadering van de
Commission Internationale de Cooperation Intellectuelle in juni 1937; zie Huizinga
aan Auguste Schölvinck, 2 juli 1937 en volgende.
3. Gonzague de Reynold, Portugal (Parijs 1936).
4. Verg. Huizinga aan Gonzague de Reynold, 20 juli 1936 (niet opgenomen), waarbij
Huizinga zijn eigen exemplaar toestuurde van Wege der Kulturgeschichte (München
1930), zie Briefwisseling II [809], n. 1.
I.
2.

[ 1256]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
8 maart 1937
Beste Han.
Laatst las ik heel toevallig over de crematie van Dr. v. Kerckhoff. 1 Wij
hebben hem vroeger wel gekend vooral door zijn zuster 2 die naast ons woonde in Laren.
Ik zag dat Barge er bij was geweest. Klaarblijkelijk vergis ik mij dus dat katholieken geen crematie mochten bijwonen. Dat er ook nog een dienst door
een nieuw katholiek priester (v.K.'s neef J? Poortman) 3 achterna kwam, dat
zal ook wel niet naar de ''gusting'' van Barge zijn geweest.
Nu ik 't woord gusting schrijf, - je weet, dit woord gebruiken ze in Brabant geregeld voor smaak, denk ik in eens, hoe kamen die boeren aan een
woord dat zoo letterlijk afgeleid is van 't latijn degustibus.
Ik las gisteren je overdruk ''Scaldemariland'' .4 Ik voel mij dan hopeloos
dom, ik zou kunnen zeggen, als een varken. Ik weet van alles wat daar ontplooid in wordt niets. Toch vind ik 't erg suggestief, misschien zelfs dubbel
suggestief. Ik zou z66 een teekening kunnen maken van die tocht van Hereward met zijn volgelingen, begeleid door de merrie en 't veulen, zwaluw en
lichtvoet, plus roovers in de buurt en dat alles in 't sprookjesachtig genoemde land Scaldemariland. 5
't Is kant en klaar voor een schildering.
Ik vind Jet wel wat bekamen, zij zal wel weer op haar peil van voor de la171

ryngites terugkomen, maar onder ons gezegd en gebleven vind ik haar toch 't
laatste jaar in veel opzichten wel achteruitgegaan.
Hartelijk gegroet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J.H.P. van Kerkhoff(1863-1937), lector huid- en geslachtsziekten aan de universiteit te Leiden; N.N., "Dr. J.H.P. van Kerkhofft'', NRC, 3 maart 1937.
2. Emilia M.F. van Kerkhoff (1867-1960), schilderes.
3. J.J. Poortman (1896-1970), priester van de theosofisch geYnspireerde Vrije Katholieke Kerk, bijzonder hoogleraar metafysica in de geest van de theosofie te Leiden
1958-1966.
4. J. Huizinga, Scaldemariland; op basis van een veronachtzaamde Jevensbeschrijving van de Engelse elfde-eeuwse edelman Hereward de Sakser die aan de veldtocht
deelnam van Robert de Fries tegen Walcheren, wordt het jaar van deze gebeurtenis
nauwkeuriger vastgesteld en ingegaan op de middeleeuwse benaming van Zeeland.
5. J. Huizinga, Scaldemariland 90: '[... ] gaat Hereward, hoorende dat er op een van
de eilanden zulke voortreffelijke paarden zijn, met eenige metgezellen daarheen, en
koopt een merrie met een veulen, dien hij in het Engelsch de namen Zwaluw en
Lichtvoet geeft. Hij heeft in een duinstreek met roovers te doen' (V.W. l, 558).

[ 1257]
Johan Huizinga (Leiden) aan H.A. Höweler*
9 maart 1937
Zeer Geachte Heer Höweler,
Vriendelijk dank voor Uw briefen bijlage. 1 In Januari deed ik een poging,
in de K. Akademie v.W. een ontwerp verzoening bij compromis op gang te
brengen, waarbij van de 'nieuwen' de concessie gevraagd werd: intrekking
der besluiten 1934 en herstel van e-ee, 0-00, s-sch, terwijl van de 'ouden'
werd gevraagd, alle uitgangen van mann. en vrouw. alsmede het voornaamwoordelijk gebruik geheel facultatief te laten. Het resultaat was, dat in een
commissie van 4 ouden en 4 nieuwen alle ouden met het geheele ontwerp
meegingen, en alle 4 nieuwen op de eenige van hen gevraagde concessie
dood bleven. Toen heb ik het laten rusten, om wellicht later mijn project,
dat verder gaat, dan misschien Uw vereeniging zal willen aanvaarden, te publiceeren.
Met beleefde groeten,
Hoogachtend
Uw dw. J. Huizinga
* Origineel: Amsterdam, VU, HDC.
1. Niet teruggevonden,

172

[ 1258]
Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
9 maart 1937
Waarde Mej. Schölvinck,
Zoudt U gelegenheid hebben, in deze of de volgende week een keer te komen eten? Ik wilde dan Elisabeth en Retha ook vragen. Geheel huiselijk natuurlijk. Voor mij zouden de volgende dagen in aanmerking komen: Zaterdag 13, Zaterdag 20. Als U mij even p.o. wilt laten weten, welke daarvan U
eventueel zouden schikken, zal ik een definitieve keus doen. Is het U aangenamer, het tot omstreeks I April uit te stellen, dan kunnen wij later een afspraak maken. Ik ga niet, zooals ik U, meen ik, vertelde, eind Maart op reis.
Zoodra ik dus Uw bericht heb, hoort U schriftelijk of telefonisch nader
••
van m1J.
Met vriendelijke groeten,
Uw J. Huizinga

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.

[ 1259 ]
1

Johan Huizinga (Leiden) aan Kitty Verwey-van Vloten *
9 maart 1937
Waarde Mevrouw Verwey,
Nog verleden Vrijdag zat ik naast Uw man aan de koffietafel, en vond hem
zoo opgewekt en krachtig als altijd. Hij vertelde mij van zijn werkkamer, die
een vernieuwing onderging, en scheen mij nog tot vele jaren van arbeid
voorbereid. En nu opeens het bericht van dit droeve en toch ook schoone
einde, dat, als het dan nu reeds komen moest, zoo geheel past bij dat gave leven uit een stuk. 2 Zoo sterft een dichter, zou men willen zeggen.
Wat U en Uw kinderen in hem verliezen, meen ik uit de verte te begrijpen. Wat wij allen in hem verliezen, zal ons meer en meer duidelijk worden.
Wilt U de hartelijke deelneming, die ik U wilde uitspreken, ook aan Uw
kinderen meedeelen?
Met mijn innige wenschen voor Uw welzijn en dat der Uwen,
Uw J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Verwey Archief.
r. Kitty Verwey-van Vloten (1867-1945), echtgenote van Albert Verwey.
2. Albert Verwey overleed op 8 maart 1937 onverwacht aan een beroerte.

173

[ 1260 ]

Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga (Leiden)*
17 maart 1937
Beste Ran.
Jet wilde zelf graag naar Kitty Verwey, zoodat wij gisteren tusschen 4 en 6
er per auto heen zijn geweest. Of 't haar te veel is geweest dat moeten wij
nog afwachten, maar 't is begrijpelijk dat zij 't toch wilde. Maar van meer
dan dat tochtje was natuurlijk geen sprake, dus wij zagen Leiden alleen van
ver. Kitty is goed, Liesbeth 1 was er nog. Het gevoel van eenzaamheid zal wel
onvermijdelijk zijn, maar zij ziet toch ook volkomen in dat 't een geluk was
zooals het liep. Curieus, ik las juist over den dood van Chamberlain, 2 net
zoo, jichtpijnen en in eens 't einde. V. heeft Zondag nog gewandeld, maar
Maandag voelde hij zieh niet goed en onrustig.
Hoe is 't bij je geweest laatstl. Zondag? 3
Hartelijk gegroet
t.t. R.

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
r. Liesbet Verwey (r89r-r948), dochter van Alberten Kitty Verwey.
2. Austen Chamberlain (1863-1937), Brits politicus, Nobelprijs voor de vrede in 1925,
broer van de latere premier Neville Chamberlain (1869-1940).
3. Het bezoek van Auguste Schölvinck.

[ 1261]

Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
18 maart 1937
W aarde Guste,
Met Retha sprak ik af, dat wij 31 Maart de advertentie zouden plaatsen, 1
tenzij je dan nog niet terug zult zijn uit Breda en Middelburg. In dat geval
kan het ook nog wel wat later. Laat dus nog even weten, of je 31 Maart hier
zoudt kunnen kamen eten, om dan daarna, met Retha, de candidaten in
oogenschouw te nemen. Korn dan omstreeks half zes, als het kan; eerder ben
ik waarschijnlijk niet thuis. Maar zooals gezegd: als je dan nog niet terug
hadt willen zijn, kan het ook wel een paar dagen uitgesteld worden.
Met vriendelijke groeten,
J. Huizinga

*
I.

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
Een advertentie om een nieuwe dienstbode aan te trekken.

174

[ 1262]

Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
21 maart 1937
W aarde Guste,
Wel bedankt voor je gelukwensch met Elsje's verjaardag!
Dezer dagen heb ik Erika's 1 bekeken, en overleg nog even met Leonhard,
welke hij mij aanraadt te nemen.
Ik hoop je spoedig weer hier te zien; je zult eens zien, hoe mooi nu de
Leidsche Hout al wordt.
Vriendelijke groeten,
je J. Huizinga

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
I. Schrijfmachines.

[ 1263 ]

Richard Roland Holst [Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
22 maart 1937
'

Beste Han.
Dat goede bericht heeft ons enorm veel plezier gedaan. Wat je schrijft is
ook zoo overtuigend. Het zal erg prettig zijn orn te weten dat je na je werk,
thuis opgevangen wordt, door de intelligente zorg, de vrolijkheid van de
jeugd ende gratie van een sympathieke natuur. Dat zal veel zonnigheid om
je heen brengen.
Wat je schrijft over de bijna botte wijze waarop hier de nagedachtenis van
bijzondere figuren wordt gepleegd, ben ik met je eens.
'
Werd 't zwijgend opgenomen daar zou iets grootsch in kunnen zijn, een
het aan den tijd overlaten. Maar al die armzalige herdenl,ingssnippers die als
rouwconfetti doen, die maken 't nog pitoyabeler.
Ik kan mij ook levendig begrijpen dat 't je niet mogelijk is geweest over
Kees 1 een biografie te schrijven. Daar leek mij bovendien zooveel onuitgesproken en onverklaard in zijn leven, zooveel verzwegens ook, naar ik rneen,
dat 't niet tot een beeld te vormen zou zijn geweest.
Tot ziens hoop ik
Hartelijk gegroet
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Cornelis van Vollenhoven.

175

[ 1264 J
Johan Huizinga (Leiden) aan H.A. Höweler*
29 maart 1937
Zeer Geachte Heer Höweler,
In zeer strikt vertrouwen, daar het zoowel persoonlijk contact mijnerzijds
met den Minister als zaken der Akademie betreft, wil ik U het volgende
meedeelen. De samenwerking van de Akademie met den Minister bepaalt
zieh hiertoe, dat zij op vragen van dezen het verschuldigde antwoord heeft
gegeven, 1 en op verzoek van Z.E. eenige personen heeft genoemd voor de
door den Minister gewenschte commissie, doch zonder dat bij de Akademie, noch bij de 'ouder1' noch bij de 'nieuwen', eenige verwachting of belangstelling bestaat voor het welslagen van de beraamde partieele herziening. Het is overigens de vraag, of de Minister de aanbeveling der Akademie voor de te benoemen commissie zal volgen. Ik acht het niet gewenscht,
aan de Akademie een algemeene uitspraak van voorkeur te ontlokken, daar
dit hoogstens op een bijna gelijk votum voor beide standpunten zou uitloopen.
Intusschen ga ik thans mijn proeve van een compromis publiceeren. 2 Zij
zal U niet geheel bevredigen. Ik stel namelijk voor: herstel van de spelling de
V. & T.W., 3 maar daar tegenover algeheele facultatief-stelling van het gebruik van naamvalsuitgangen en van het voornaamwoord. Jeder die wil, kan
zieh dus volkomen aan het oude houden, en velen zullen dat ongetwijfeld
doen. Op de scholen zal het oude systeem onderwezen blijven, 4 maar thans
met de vrijheid, die reeds bestond ten aanzien van eene, mijnen, uitgebreid
over de geheele linie, inclusief de koe-h&'. Het lijkt mij de eenige wijze om uit
het geschil te geraken. Belgie kan dan volkomen tevreden zijn, en voor zieh
zelf doen wat het wil.
Met groeten en wenschen terug,
Gaarne
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, VU, HDC.
I. Verg.: Jaarboek der Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen te
Amsterdam 1936-1937, 70: 'Schrijven van den Minister van Onderwijs, Kunsten en
Wetenschappen, dd. 7 October 1936 [... ] waarbij advies wordt gevraagd omtrent de
beste wijze van behandeling van het vraagstuk der geslachten en hetgeen daarmede
samenhangt in de schrijfwijze der Nederlandsche taal. Aan het einde van het verslagjaar maakte deze aangelegenheid nog een punt van overweging uit'.
2. Niet versehenen.
3. De Vries en Te Winkel.
4. Doorgehaald: 'worden'.

•

Hui'zinga, minister J. R. Slotemaker de Brui'ne en F. Schmidt Degeiier,
bij de opening van de afdeling 'Nederlandse geschiedenis te land'
in het Rijksmuseum te Amsterdam, 22 mei 1937.

[ 1265]
Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
7 april 1937
Beste Guste,
Zooeven is C. Dijkema 1 hier geweest, om verder afte spreken. Mijn briefje, Zondagavond v6or buslichting gepost, had haar eerst gisteravond bereikt.
Zij maakte nu een netter en ook vriendelijker indruk dan laatst, en lijkt mij
toch wel heel geschikt, zoodat ik blij ben, dat je niet tot de andere besloot.
Zij had een paar vragen, waarover ik je maar vast even schrijf. Of er al een
regeling van de vrije avonden en Zondagen gemaakt kon worden? Heb je
daar eenig idee van?
Of ze een enkele keer, als er eens een feestje was, thuis mocht slapen. Ik
zei, dat daartegen wel geen bezwaar zou zijn; het is een goed slag menschen.
Dan is het voor haar een voorwaarde, iederen Zondag naar de kerk te kunnen gaan, wat natuurlijk ingewilligd moet worden. Aangezien het nu voor
mij in het geheel geen bezwaar oplevert, als er Zondagsochtends tusschen
tien uur en ongeveer halftwaalfniemand dan ik zelfthuis is, hindert het volstrekt niet, als die tijd soms samenvalt met je eigen kerkgang.
Dus dat levert alles, geloof ik, geen moeilijkheden op.
Ik hoorde van Leonhard, dat Paola ongesteld was. Zoodat ik denk, dat je
hen nog niet gezien hebt. Elsje zal hier, hoop ik, nog een keer komen, om te
zorgen, dat alles in orde is voor je blijde inkomste in het eind van de maand.
Hartelijke groeten,
je J.H.

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
r. Corrie Dijkema, de nieuwe dienstbode.

[ 1266]
Johan Huizinga (Leiden) aan Peter Diederichs*
13 april 1937
•

Sehr geehrter Herr Diederichs,
Mit einem unveränderten Nachdruck meiner Schrift ''Holländische Kultur des XVII. Jahrhunderts'' wäre ich gerne einverstanden. 1 Zur Beurteilung
Ihres Honorarvorschlags wüsste ich gerne, wie hoch Sie die Zahl der Auflage und den Ladenpreis anzusetzen gedenken.
Mit dem Werk ''Das Spielelement der Kultur'' bin ich seit langem wieder
als Hauptarbeit beschäftigt, es nimmt aber viel mehr Zeit als ich früher gedacht habe, und wird sicher nicht vor 1938 fertig sein. Ich bleibe nach wie
vor bereit, es Ihnen in Hinsicht auf eine deutsche Ausgabe zur Verfügung
zu stellen.
Von buchhändlerischer Seite wurde mir neulich gesagt, dass seit kurzem
der Verkauf meiner Bücher überhaupt, z.B. auch für Herbst des Mittelal-

ters, in Deutschland behindert werde. Könnten Sie mir vielleicht sagen, ob
diese Mitteilung richtig ist? 2
Ihrem Besuch werde ich, wenn es Ihnen nützlich erscheint, und Sie sich
die Mühe geben wollen, gerne entgegensehen. Meine Adresse ist jetzt Slingelandtlaan 4, Leiden.
Mit vorzüglicher Hochachtung,
J. Huizinga

*

Origineel: Jena, Diederichs Verlag.
I. J. Huizinga, Holländische Kultur des siebzehnten Jahrhunderts (Jena z.j.), '3.-4.
Tausend'; ongewijzigde herdruk van idem (Jena 1933).
2. Sedert 1936 verscheen Huizinga's naam in Duitsland op de 'Listen des schädlichen und unerwünschten Schrifttums', eerst met Im Sclzatten von morgen, later ook
met andere werken. Dit hield geen algemeen verbod in; het werd aan de plaatselijke
autoriteiten overgelaten of en hoe zij zouden ingrijpen.

[ 1267]
Peter Diederichs (Jena) aan Johan Huizinga (Leiden)*
16 april 1937
Sehr geehrter Herr Professor!
Es freut mich, dass Sie mit einem Neudruck Ihrer ''Holländischen Kultur
des 17. Jahrhunderts'' an sich einverstanden sind. Die Höhe der Auflage
steht im Augenblick noch nicht endgültig fest, da sie von verschiedenen kalkulatorischen Umständen beeinflusst wird; sie wird voraussichtlich 1500,
unter Umständen 2000 Exemplare betragen.
Um für das Honorar eine für beide Teile befriedigende Lösung zu finden,
schlage ich Ihnen eine Anwendung der üblichen prozentualen Berechnung
vor. Danach würden Sie von jedem verkauften Exemplar einen Anteil von
1oo/o erhalten. Als Preis ist ein Betrag von 2.80 M pro Exemplar vorgesehen.
Falls Ihnen jedoch eine Pauschalhonorierung in Höhe von 500.- M lieber
ist, so wäre der Verlag auch mit dieser Lösung einverstanden.
Von einem Verbot des Verkaufs Ihrer Bücher in Deutschland ist mir
nichts bekannt geworden. Ich habe wohl verschiedentlich gehört, dass man
von offizieller Seite her die Veröffentlichung Ihrer Broschüre ''Schatten des
Morgen'' nicht gern gesehen hat und es mag bei dieser Schrift sicher hier
und da zu Eingriffen der örtlichen Polizeistellen gekommen sein. Darüber
hinaus ist mir wie gesagt zur Zeit nichts bekannt. Ich glaube auch nicht,
dass man einer in unserem Verlag von Ihnen erscheinenden Schrift gegenüber Einwände erheben würde.
Ihre Mitteilung über das Fortschreiten Ihrer Studie ''Das Spielelement
der Kultur'' hat mich natürlich sehr interessiert. Es freut mich, dass Sie sie
nach ihrem Erscheinen im holländischen Original dem Verlag Diederichs
zur Übertragung ins Deutsche anbieten wollen.
Mit vorzüglicher Hochachtung!
Ihr sehr ergebener

*

Doorslag: Jena, Diederichs Verlag.

179

[ !268]
J ohan _Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
2I apr1l r937
Beste Guste,
1

C.D. kan niet Vrijdag 30 komen, dus dan heb je met Elsje het rijk alleen,
maar zij zal Zaterdagochtend om zeven uur verschijnen. Of is dat al te
vroeg?

Ik hoop, dat het gezellig was bij Leonhard en Paola.
Zou het nu werkelijk lente worden? Het wordt tijd.
Hartelijke groeten, en tot ziens!
je J.H.
* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
I. Corrie Dijkema.

[ 1269]
Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
24 april 1937
Beste Guste,
Dat is alles uitstekend. Ik zal dus Donderdag om half een dineeren. Tonia 1
wil dan graag am vijf uur vertrekken, wat ik heb goed gevonden. Als je zelf
ook vroeg gedineerd hebt, is er 's avonds niets bijzonders meer noodig.
Ik reken dus, dat je 3.2r in Leiden aankomt.
De bagage zal in ontvangst genomen en geplaatst worden. Ik zal misschien
Woensdag als die kamt, zelf er niet zijn; het plan is, om dien dag met de
''wandelvriendjes'' (zie Elsje) naar den Haag te wandelen, vanwaar ik eerst 's
avonds laat thuiskom. Dit voor het geval dat je soms zoudt opbellen over het
een of an der.
C.D. krijgt aanzegging, om eerst Zaterdag 9 uur te verschijnen.
Je kamer zal nog niet in alle opzichten in de gewenschte orde zijn, zooals je
begrijpt.
N eem morgen op de Amstel maar een flinke trui mee!
Ik verheug mij er zeer op, je hier spoedig te zullen zien.
Hartelijke groeten!
je J.H.

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
I. De dienstbode die afscheid nam.

180

-

c~ -

e
<?

e

'

....

•

,?

~n

.

A

C)

••

,, •

c'.?c

6 · <?..A

,_4/"c,

-

i: s::,

"
ex:..,,.

. • • ••
S> " -

•

,

--,.....c

-4'

<•

p

•

,

C)

.J

_.,,o t;:?e, n

•

c

••

= "

<'.

°"

~

...... ,

e

"dC

••

Q

a

-""" .,,<

•

z,

r,;)t -

C2

••

i:;a <
•

• ,

•

• p

Q

•

..

Q

·--

........

•

•
• >

....

-

,I

,..

5'

•'

q

c

-~
,

C><"

A.a n

-

/<l <20

C>

•

•

?

c

!"®•i,J)·~~·-...... •••·,-,\IJ·_.,(~i·•

Gedicht door Huizinga in mei r937 geschreven voor en op
de kamst van Auguste Schölvinck.

... -.,,
•

•

• • •'
•

;"

><

•

•

'
<>: , ,

,-("

,.,. '

-

-z .•,. •,..,-,......___,

'2A

• . .,.., --

-• • -- -

"'

q

Q

~

.,

.,

.......

, y

,... c, ,,.c.

•

•

-

~

c,

(>!'

4'

' ~ -?
•

...

••
•>

c

e
.'~-c

•

2::'n

'

<

c,< .,.., z,

•

- =
.,..

0,1 c?r::r .V-

0

Q

z

~

c::,

.c: ...... • •

-2 c:,

o_..... <2 • •c

~

d Zn
<!

.,

Q

-

....

·I Ln •

c?e

• '

Q

c:>( q

Cl

<:>:::
':!'

• ...

c

0
-

1

C2 C)

Cl

•

-

Q

,..

4.-,

•

•

..,...

'
/a

O..,A]

•
...,..,

.....

<?

Q

'

c

...,......

'2 •./-

Q

M-1
-

~ • , 4- q .- •
•
, ,
,,....__<? • • , ,

rz

,.,..

•

(2

• •

0

Cl

~

0

>'. 2

q

•

-h'~o--·-·-

A

•

e>(c,,

•
?-t < e

~ .. A

.:.:?{.-: •

..,

z,

,:;..

J

'o

-

..........

:J. <?

• , ,.

-< <

c>("

'

,-

<

...

... .., •

a.

c:,

z' .....

6<e12

..

C?-c::,

/- Qq

~o.L

•0

::

•

~

~

., • t

,ij

„

..

,?:. •

...,....,_.. • c
_.
__,,.. ....<o__......
•
<'.
'

•

-

.l:. •

[ r270]
1
Johan Huizinga (Leiden) aan J. Ortega y Gasset *
r7 mei [r937]

•

Cher Monsieur Ortega,
C'est un cas qui m'arrive tres souvent moi aussi, de ne pas saisir un message telephonique!
Je vous attends demain (mardi) soir ä 8.30 ou un peu avant, avec Madame
et vos enfants pour prendre le the. Vous trouverez Mlle Schölvinck qui est ä
la tete de ma maison, et comme j'espere, Mlle de Meyere, 2 si elle se sent assez retablie pour sortir. Ne mettez pas de toilette de soiree, je serai simplement en veston. Ce n'est qu'une invitation toute familiere, j'espere vous inviter ä diner une autre fois.
Donc au revoir demain,
'
t.a.v.
J. Huizinga
* Origineel: Madrid, Fundacion Ortega y Gasset.
1. Ortega logeerde in hotel 'Het Witte Huis' te Oegstgeest.
2. Maria de Meijere (1894-1975), zuster van Huizinga's schoonzoon, hispaniste, vertaalde J. Huizinga, In de schaduwen van morgen in het Spaans: Entre las soinbras de!
manana. Diagnostico de la enfermedad cultural de nuestro tiempo (Madrid 1936).

( r27r]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
26 mei 1937
Beste Ran.
Om je niet te lang op antwoord te laten wachten, schrijf ik vast een voor·
loopig briefje.
Jet kwam Zondag thuis. Het valt mij mede dat zij geen al te nare reacties
van de lange reis heeft gehad - (zij heeft er wel gehad). Zij wil naar de overdracht van mijn schilderingen die, in besloten kring a.s. Maandag plaats zal
hebben. Dat is ook een effort. En zij moet bij den tandarts zijn. Ook dat moeten wij even afwachten, want al zulke dingen tellen, zoo als zij is, erg.
Ik vind haar zeker beter dan toen zij ging, maar het blijft toch een wankele
toestand alles bij elkaar genomen.
Ik kwam een week eerder terug dan zij, de Dr. wilde haar nog houden om 't
aantal injecties op een zeker getal te brengen en ik moest om mijn werk terug.
Wij vinden je voorstel allerhartelijkst, wij verbeugen ans in je kamst en op
de kennismaking met je huisgenoote. Maar ik kam pas tot 't maken van een
afspraak als wij even verder zijn en ik beter zie wat Jet aan kan.
Ik sprak kort, maar gezellig Leonard.
Hartelijk gegr.
t.t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 1272]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
•

•

7 JUnl 1937
Beste Ran.
Ik vergat je toch nog iets te vragen, toen jullie hier eergisteren zoo bijzon. der gezellig waart.
Is men in Leiden - zoo zal ik 't maar uitdrukken - nog een spreuk van
Hugo de Gr. 1 op 't spoor gekomen. Ik moet nu noodig dit werk aanpakken,
zoodra wij in Brabant zijn.
lk kan mij levendig begrijpen dat je zoo over je huisgenoote schreef als je
hebt gedaan, wij kregen ook de overtuiging dat zij alle deugden en liefheden
heeft die je ons opnoemde.
Hart. gegr.

R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Voor de uit te voeren wanddecoraties in de zittingszaal van de Hoge Raad.

[ 1273 ]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
•
•
II JUill 1937
Beste Ran.
1
Voor al je moeite ben ik je zeer dankbaar en je collega v.E. voor de
schoone vondst.
Eerlijk gezegd vind ik jou vertaling ''Wanneer de rechterlijke beslissingen
te kort schieten, begint de weldadige strijd'' voor het doel zeker veel geschikter dan het latijn.
Om twee redenen vind ik dit. Ik prefereer voor dit doel onze landstaal. Bovendien is de latijnsche zin maar 31, je vertaling 68 letters lang, en waar de
fries voor de spreuk ± 12 meter lang is, telt dit ook. Ik ben er nog niet direct
aan toe, dus er is tijd om je te vragen, desnoods ook je collega v.E. te vragen,
of er werkelijke bezwaren zouden kunnen worden geopperd tegen het verkiezen van de Hollandsche tekst boven de latijnsche.
Hartelijk met je huisgenoote gegroet
ook door Jet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. W.J.M. van Eysinga, die als spreuk voor de zittingszaal van de Hoge Raad voorstelde: 'Ubi iudicia deficiunt incipit bellurn' uit Hugo de Groots De iure belli ac pacis
('Over het recht van oorlog en vrede'), liber II, caput I, par. 2; de Latijnse spreuk
werd in rnarrner gehakt onder de beeltenissen van de vier wetgevers; thans in de hal
van het nieuwe gebouw van de Hoge Raad.

[ r274]
Richa1·d Roland Holst aan Johan Huizinga*
•
•
r3 Juni r937
Beste Han.
Je moogt niet zoo critisch zijn over een slip ofthe pen. Maar 't was wel een
heel gekke ''weldadigheden'' in plaats van geweldadigheden. Dat geef ik toe
maar je moogt niet uit deze onoplettendheid concludeeren, dat ik niet dank·
baar ben voor 't gesuggereerde. Dat ben ik zeer. Ik hoop dat v.E. je vertaling
even juist vindt als ik haar mooi en prachtig voor 't doel geeigend vind.
Ik ben vaak erg ongelukkig over den toestand van Jet, dit blijve vooral onder ons. Ik vind haar afwezigheid dikwijls zoo verontrustend. Gelukkig dat
zij 't zelfniet echt realiseert. Maar wat is 't droevig dit verval van zoo'n geest
als de hare.
Hart. gegr. ookJuffr. S. 1
t. t.

R.

* Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
I. Schölvinck.

[ r275 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan L. Brumme!*
28 juni r937
Waarde Brummel,
Het verbeugt mij, dat de zaak in orde is, en ik wensch U met Uw benoe·
1
ming van harte geluk. De plaats, die ge thans gaat innemen, zou ik zonder
aarzeling een der belangrijkste intellectueele posten in Nederland willen
noemen. Dat een zoo voortreffelijk voorganger als Molhuysen U daartoe
reeds zoo lang in het oog had gevat, geeft mij, naast den hoogen dunk, die ik
uit eigen ervaring van Uw bekwaamheden en toewijding heb, een volledig
vertrouwen, dat ge als hoofd van de K.B. inderdaad iets goeds tot stand z11lt
weten te brengen. Mogen ook de omstandigheden in Uw gezin U daarbij
van nu af aan gunstig zijn.
Met vriendelijke groeten,
Steeds gaarne
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, KB.
I. Brummeis benoeming tot directeur van de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage.

•

[ 1276]
1
Johan Huizinga [Parijs] aan Auguste Schölvinck (Leiden)*
2 juli 1937
De reis leverde niets merkwaardigs op, het hotel is geschikt, de kamer ook.
Het gedruisch van de auto's moet nog wennen maar men is op de Slingelandtlaan ook al te zeer verwend. Maken de boekenkasten je niet dol? Zoo
meteen met mijn president Gilbert Murray op stap naar de· eerste vergadering, in een zijvleugel v. ommestaand gebouw.
Veel groeten!
J.H.

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga. Prentbriefkaart van Parijs,
'Palais Royal'.
1. Huizinga verbleef te Parijs voor een vergadering van de Cornrnission In ternationale. de Coop~ration Intell~ct1;1elle; ~e~_g. J. Hui~inga, [''~~scours et e~pose (sur Ie
dest1n procha1n des lettres) ], 1n: Hu1t1eme entretzen organzse par le Com1te per11zanent
des Lettres et des Arts de la Societe des Nations (Parijs 1937) 237-239 (V.W. VII, 433435).

[ 1277]
Johan Huizinga (Parijs) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
3 juli 1937
Liefkind,
Ik heb je gisteren een briefkaart nog naar Leiden gezonden, die heb je er
zeker nog wel gekregen. Een heele dag is nu al achter den rug, ik kan niet
zeggen vervelend, maar toch wel een enorm tijdverlies; van ruim tien uur tot
een, en opnieuw van half vier tot over half zeven al maar discussie over cinema en radio in dienst van de toenadering tusschen de volken. Ik heb zelfs al
een tijdje als voorzitter moeten invallen, en moet een heel subcomite over cinema presideeren, je begrijpt, met hoeveel zaakkennis! Is Madame Germaine Dulac 1 niet een groote beroemdheid op dat gebied? die is er ook in. De
heele behandeling van zaken in deze C.I. komt neer op 99o/o stencil en praten, en 1o/o nuttig resultaat, en dat laatste zit in den aardigen geest die er
heerscht. Het is bijzonder prettig, dat de president Gilbert Murray ook in
het hotel logeert, met zijn secretaresse (der eerste <lagen) die mij in Februari
al in Oxford in de auto reed. Ik schreef je al, dat het hotel geschikt is, ik heb,
evenals Murray, er maar pension genomen, want ik voel er niets voor, in
mijn eentje in het al vrij warme Parijs naar eetgelegenheden te loopen zoeken, waar het vol en druk is. Ook de tentoonstelling, 2 die er in de verte uitziet als een nog niet afgeleverde zending van Vroom en Dreesmann: allemaal
overeind gezette kartonnen doozen, trekt mij niet in het minst aan; ik zal er
3
wel eens heengaan, als Van Wijk en Termeulen er a.s. week zijn. Neen, alleen in een groote stad zijn is niets voor mij, en als ik weer zulke besognes
heb, moet mijn secretaresse, chauffeuse, onmisbare leidster, dochter, ofwat
zij ook zijn wil, mee.

Mijn kamer ziet uit de hoogte neer op een aangename groenigheid, waarin
een gemeentelijke houtduif, Square Louvois genaamd, d.w.z. de groenigheid. Hoog genoeg dus, om het rumoer van de auto's, die niet overmatig talrijk zijn, wat te dempen. Ik ben er al zoo aan gewend, dat ik vannacht, met
maar korte pauzen, van half elf tot half acht geslapen heb, is dat een prestatie?
En nu dus maar verder gekloven aan de Cooperation: discussies, afgewisseld door dejeuners, vanmiddag al een eerste. Tijdverlies, tijdverlies! in alle
opzichten. Het eenige goede ervan is de bedenktijd, die het geeft. 4 Ik ziehet
einde daarvan met volkomen rust tegemoet. Ik weet, dat jij, als je terugkomt
of kort daarop, gevonden zult hebben, wat het beste is. Het is nu eenmaal
zoo, dat jij de beslissing moet nemen, hoe moeilijk dat ook is. Peins er nu
maar niet te veel over, en geniet vroolijk je ''vacantie''. Het zal vanzelf wel
komen, zoo als het moet. Je bent zoo'n dapper meisje, dat altijd vanzelf het
rechte treft. Zoo zal het ook nu gaan.
Hoe was het gevecht met de boekenkasten? heb je die papieren hersens
niet verwenscht? En hoe gaat het met de Wandelaar? 5 ben je er al een beetje
mee vertrouwd, en heb je hem nog niet in de soep gereden?
Nu tot slot heel veel groeten aan je Ouders en verdere huisgenooten. Over
eenige <lagen laat ik, met gepaste tusschenpoozen, wel eens weer een briefJe
ofbriefkaart uitgaan, en kijk intusschen uit, of er van jou berichtjes binnenkomen.

H.

* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. Germaine Dulac (1882-1942 ), Fr ans cineaste.
2. De wereldtentoonstelling.
3. N. van Wijk en J. ter Meulen (1884-1962), directeur van de bibliotheek van het
Vredespaleis, waren voorzitter respectievelijk secretaris-penningmeester van de 'Nederlandsche commissie voor intellectueele samenwerking'.
4. Bedenktijd voor Auguste Schölvinck of zij Huizinga's huwelijksaanzoek wilde
aanvaarden.
5. De 'Wanderer', de aangeschafte auto.

[ 1278]
Johan Huizinga (Parijs) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
5 juli 1937
Lief Hazehartje,
Daar straks vond ik de post, door mijn secretaresse zoo keurig behandeld;
het is jammer, dat jij die nu niet verder verzorgt, ook omdat het vanzelf een
drukke correspondentie zou verklaren. Uitstekend, dat je Jet Holst den tuin
en het bloemen plukken hebt aangeboden. Is mej. Ruys 1 niet een groot en
vriendelijk paard?
· Neen, ik ben niet omgevallen tot nu toe, niet gekneld, niet aangereden,
slaap goed, en de hotels staken niet. Die boeken kunnen rustig blijven liggen, tot ik ze niet lees en in de kast zet.
186

Hier begon het Zaterdag bedenkelijk warm te worden, van die grootestadswarmte, die 's avonds niet bedaart, en je kleffig maakt. Gisteren was het afgekoeld en bewolkt, nu schijnt de zon alweer. De Zondag heb ik besteed aan
een kijkje op de tentoonstelling (in meergemeld 'eentje', ook wel 'dooie eentje' genaamd, petit canard mort, zegt men hier). Maar ik vertel je er later
eens van; nu is er geen tijd voor, want straks begint het tweede bedrijf, waar
het door jou getikte rapport toe hoort; het wordt door Murray en anderen
geprezen, maar de Engelsehe tekst heb ik nog altijd niet. 's Middags nog het
museum Jacquemart-Andre bekeken, dat het toch eigenlijk doen moet van
een heel mooie Rembrandt, de Emmausgangers (niet die in het Louvre).
Ik heb Jim voorgesteld, hier het volgende week-end te komen, en heb idee,
dat hij het wel doet. Gisteravond is Prof. van Wijk c.s. hier ook binnengeloopen, dus deze week wat meer aanspraak, al had ik het ook al erg aardig met
Murray.
Ik heb gelachen om het vraagteeken; het intrigeerde mij al, wat er boven
zou staan, maar op die vondst was ik nog niet verdacht! De rest moet je er nu
maar bijdenken.

H.
7.v11. ' 37
Nog een stukje brief, tot ik mij straks in rok moet steken voor een officieel
diner. Vanmorgen bracht l1et (bijzonder goed geschreven m.i.) stukje me
even weer het gevoel van je lieve zorgen. Vandaag niet veel bijzonders te vertellen. Een slokje broom bracht de slaap weer op peil. Het geval over Le destin prochain des Lettres schoot bijzonder goed op, en Murray's secretaresse
Miss Wilkinson bood aan, het voor mij te tikken. Vanmiddag even vlot de
inleiding voor morgen opgesteld; het vernuft werkt zeer goed, trouwens ik
ben algemeen in bijzonder goede conditie. Tusschenin kon ik nog tweemaal
een poosje het groote gedaas aanhooren; het is niet aardig dat ik het zoo
noem, maar het is zoo omslachtig.
Jim komt het week-end; misschien al Vrijdag, als er geen belangrijke vergadering van de non-interventie-commissie is, anders Zaterdag. Het is niet
onmogelijk, dat ik hem iets vertel van de mogelijkheden, die tusschen jou en
mij zwevende zijn; hij is van de kinderen degene, met wie ik het best kan
spreken, en ik zou zijn reactie graag kennen.
Wat doet het lieve meisje? De stemming thuis is deze dagen natuurlijk gedrukt,2 en jij moet denk ik veel voor de anderen doen. De afwisseling van de
auto-les is zeker wel geschikt. Van roeien komt nu misschien nog niet. Het
weer houdt zieh hier tot nu toe heel behoorlijk, niet te warm, bij afwisseling
3
zon en bewolkte lucht, geen regen. Het bezoek om raad, dat je je voorstelde,
heb je zeker nog uitgesteld?
Ik zie, dat ik misschien nog den 23sten zou kunnen thuiskomen, in dat geval zal ik C.D. wel waarschuwen, dat zij dien avond al komt.
Jij maakt af en toe je A net zoo als ik: Q , zoodat hij op een e lijkt, heb je
dat vroeger ook al gedaan? dan is het een geestverwantschap, of is het een
onwillekeurige navolging van een malle gewoonte van mij? dan interpreteer
ik het natuurlijk in mijn voordeel. Trouwens daar heb ik je a's of e's niet

voor noodig; ik weet immers wel hoe lief je bent. Maar omdat ik voor niets
zoo bang ben, als dat je me sentimenteel zult vinden, houd ik opeens op.

H.
7.vrr. 's avonds 11 uur
Het groote diner was heel aardig. Ik zat naast een genoegelijke Monseigneur,
Beaupin4 genaamd, die Van Kan 5 goed kende, en met wien ik een geestdriftig gesprek over wijnen gevoerd heb, waarvan hij een kenner en bewonderaar was. Ik heb veel van hem geleerd. Murray's tafelspeech was weer roerend.
Goede nacht, liefhazehartje!

H.
* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.

1. Willemina Jacoba Ruys (*1904), tuinarchitecte te Amsterdam.
. .
2. Op 4 juli 1937 was overleden Constant I.J.M. Romme (1871-1937), adm1n1strateur

van de godshuizen te 's-Hertogenbosch, een oom van Auguste Schölvinck.
3. Bezoek aan pastoor W. Nolet, zie Huizinga aan Auguste Schölvinck, 4 oktober
1937.

4. Mgr. Beaupin, secretaris van de Franse afdeling van de 'Union catholique d'etudes internationales', een organisatie die samenwerkte met de CICI.
5. J. van Kan, zie Briefwisseling II [862).

[ 1279]

Johan Huizinga (Parijs) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
6 juli 1937
Lieve,
lk schreefeen briefje aan je Moeder; 1 't is te hopen, dat dit je Vader niet te
veel schokt. Nu begin ik een brief aan jou, die ik een of twee <lagen laat liggen.
Gisteren viel het geredekavel mij nogal mee, maar vanmorgen was het ijselijk, ik kan er niet naar luisteren, en als ik luister, interesseert het mij niet.
Heel magere resultaatjes duiken uit een vloed van welsprekendheid op.
Vooral die Romaansche welbespraaktheid, is niet om uit te houden: duizend
vlotte en bijzonder goed gekozen woorden, om een heel klein beetje te zeggen. Onderwijl regent het al maar door gestencilde papieren, die door de dames van het bureau worden rondgedeeld; niemand heeft tijd, om ze te lezen,
en als men het probeert, zijn ze onleesbaar dor en taai, en het doet er ook
niets toe, of ze gelezen worden. Het eenige wat mij van vertwijfeling terughoudt, is het engelengeduld, waarmee Murray als president dit alles laat geheuren, en het toch de moeite waard vindt, er zijn tijd aan te geven. Straks
begint het weer, en zoo nu nog drie weken lang, het is afschuwelijk. En al
dien tijd jou niet te zien! Donderdag komt mijn rapport aan de orde. De Engelsehe tekst was er gisteren, en de bevoegden, om in Leidsche Hout-stijl te
spreken, waren ontzet over de gebreken van de Fransche vertaling. Over gemis aan waardeering hoefik mij niet te beklagen; nu is mij ook nog een stukje verzocht voor het Entretien, dat de zaak besluit. Dat zal ik morgen trach188

ten te maken, in het Fransch, Donderdag spreek ik Bngelsch.
Het slapen ging niet zoo goed meer vannacht; het hazehartje liet mij niet
los, maar misschien had gisteravond er ook deel aan. Die was namelijk on·
verwacht aardig. Ik was te dineeren gevraagd door een Amerikaansch echt·
paar, dat ik de vorige jaren in Geneve ontmoette. Ben klein gezelschap,
Amerikanen van een goed soort, een Oostenrijksche, een Spanjaard, en een
Fransche, die met een Amerikaan getrouwd was. De talen vloeiden gewillig
van mijn lippen, aangemoedigd door een Martini dry en Champagne. Maar
dat is alles bijzaak. Men at in een tuin, en welk een tuin! Midden in Parijs,
achter zoo'n privaat hötel, dat vroeger van Rothschild was, en nu een soort
club is, een fantastisch mooie tuin, alsof er een klein stukje paradijs was uit·
geknipt, zonder beestjes, en ook zonder eerste menschen natuurlijk. In het
gebouw dineerde ook een beroemd Amerikaansch ballet en tegen elven, terwijl de tuin alweer fantastisch en werkelijk heel mooi verlieht was, kwam dat
er dansen, half jazz, half spaansch, half Amerikaansch (neen, dat zijn drie
halven, dat gaat niet) maar van een volkomen distinctie. Het was goed, dat
mij zoo eens een echt amusement in de schoot viel.
Nu over de tentoonstelling, maar dat wordt morgen voortgezet, want zoo
meteen begint de groote bazelarij weer. - 0 liefhazehartje, wees sterk!
's avonds half acht Vanmiddag was het erger dan ooit, te warm, de redenaars niet te verstaan, ik
slaperig, zoodat mijn hoofd telkens scheef zakte, en ik opeens weer merkte,
dat er geapplaudisseerd moest worden. Morgen spijbel ik, om hier de ver·
dere zaakjes uit te werken.
De hoofdindruk van de tentoonstelling is, dat die nog lang niet klaar is. Bn
van de paviljoenen die afzijn het brutale contrast van het Duitsche en het Russische vlak tegenover elkaar. Ben hemelhooge protzige Hitlertempel, alles na·
tuurlijk keurig in orde en goed geetaleerd, maar zoo'n weerzinwekkend monument van nationale hoogrnoed, dat het hart er van omdraait. In het Sovjetpaleis, meer op een goedkoopje, is het piece de resistance een doodgewone auto·
mobiel, alsofze zeggen willen: kijk eens, ofwij dat ook kunnen! Bn verder al de
wanden vol met groote schilderingen als in een ouderwetsche kermistent, van
Lenin en Marx en Stalin in roerende en sentimenteele tafereelen. Bven valsch
als de Duitsche boel, en nog kinderachtig bovendien. Het spreekt vanzelf, dat
er op de tentoonstelling een heele boel moois te zien is, maar het is alles zoo
druk, en zoo veel te veel, en zoo opgeschroefd, en zoo bordpapierachtig, en zon·
der idee. Misschien ontdek ik er langzamerhand nog wat goede kanten aan.
Het blaadje is vol, en ik moet nog wat eten, en dan vanavond nog in rok
steken en naar een ontvangst. Terwijl het stil en rostig zou zijn in de Leid·
sehe Hout.
10.vrr.1937
10 uur v.m.
Liefste Goesje,
Toen ik vanmorgen bijna klaar was, om te gaan ontbijten, was de post al
onder mijn deur door gekropen, vroeger dan anders. Ik keek terstond, of er

H-tjes met pootjes en oortjes 2 bij waren, en jawel, twee brieven! Ik las ze
braaf in volgorde, maar nu bij het antwoord keer ik die volgorde om. Je kaart
van Vrijdagmiddag maakt ook mij rustig en opgewonden tegelijk, maar voo~al het laatste. Denk toch niet, liefmeisje, dat er tegenspraak was tusschen die
twee uitingen die je van mij-aanhaalt. Beide bedoelen dit: dat het moet zijn,
zooals jou lief harten jou zuivere zieltje je tenslotte ingeeft, en dar ik beide
mogelijkheden aanvaard, de eene met verrukking, de andere met moed en
vertrouwen, en nog altijd met vreugde, als het geen heengaan zou meebrengen. Ik denk niet veel meer, ik wacht af. Ik weet immers evengoed als jij de
groote en wezenlijke bezwaren, maar die komen bijna geheel op jou neer.
Het eenige wezenlijke bezwaar voor mij is de kans van een minder gunstige
reactie van mijn kinderen, ofschoon ik die eigenlijk niet verwacht. Denk
toch geen oogenblik, dat je niet 'intellectueel' genoeg zoudt zijn! In de eerste
plaats ben je intelligent, wat veel meer beteekent, en in de tweede plaats zou
het mij niets kunnen schelen. Jou reactie op mijn werk, voorzoover het voor
een gewoon ontwikkeld persoon toegankelijk is, zal mfj meer waard zijn dan
geleerde recensies van anderen. Want ik heb je lief (hier komt natuurlijk
juist een huisknecht binnen, die meent, dat hij mijn bagage moet weghalen)
en je vervult mijn leven. Denk nu nog maar zooveel je wilt, maar niet al te
veel, je moet gezond en frisch blijven, en zooals jij het wilt, zal het goed zijn.
Overweeg intusschen eens, of er aanleiding is, het persoonlijk voornaamwoord om te zetten (je ziet, ik kan je nog wel plagen).
Nu ga ik over tot je eerste brief. Goed, dat je ouders zieh goed gehouden
hebben, en dat de eerste schok nu voorbij is.
Wat knap, dat je al een heel stuk kondt chauffeeren! dat belooft veel pleizier van de Wandelaar. Ik wist niet, dat er voor het wandelen in Tirol 3 ook
nog !essen noodig zouden zijn.
Bij je gezellige plagerijen zie ik je lachende gezicht, dat nu niet op de gepaste wijze bestraft kan worden. Ik hoop dat het roeien morgen prettig zal
zijn; hier is het weer voortdurend bijzonder gunstig, niet te warm en bij afwisseling bedekt. Gisteren tusschen half vier en acht maakte ik een mooie
tocht per auto naar Saint Germain-en-Laye en over Versailles terug, prachtige bosschen en het park van V. tegen den avond. Het was met Van Wijk in
de auto van een echtpaar Maas Geesteranus4 (zij is een Georgische prinses;
in de Kaukasus is men of prinses of sowjet-dictator) dat wij waarschijnlijk in
de eerste dagen van Augustus op Slingelandtl. 4 zullen zien.
Een verrassend resultaat van de week discussie. Donderdag was erger dan
5
ooit. Mijn rapport, ofschoon van vele zijden geprezen, zakte evenals al het
andere weg in de brij van woorden. Tot half acht zaten wein kleiner comite
na te vergaderen. En toen Vrijdagochtend het resultaat in den vorm van conclusies en resoluties ter tafel kwam, bleek dat toch eigenlijk volstrekt niet onbelangrijk, en in veel opzichten veelbelovend.
Straks om een uur komt Jim. Voor dien tijd moet ik het slot van mijn bijdrage voor het Entretien nog wat omwerken en wat andere correspondentie
a~doen. I~_st~ur je die bijdrage, als hij klaar en gestencild (hier zeggen ze roneograph1e) 1s. Maar zal dat lukken? Ik kan je nu misschien nog met een
190

briefje in Amsterdam bereiken, en dan moeten het zendbrieven poste restante aan jou en Elsje samen zijn. Of niet? en waarheen?
Deze moet nu maar meteen weg. Na J.'s bezoek volgt er dan nog een naar
Amsterdam.
Als ik hechtte aan gedachtenwerking op verren afstand, zou ik denken, dat
jou gedachten mij vannacht uit de slaap gehouden hadden. Donderdag sliep
ik vanzelf acht uur lang, maar nu hielp ook de broom niet. Maar dat is maar
onzin, en het is veel beter, gewoon te weten, dat je van mij houdt en aan mij
denkt.
Dag, lief kind,

H.

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
I. Niet teruggevonden; een condoleance met het overlijden van haar broer.
2. H met pootjes en oortjes, dat wil zeggen de hoofdletter H met schreefjes, zoals
Auguste Schölvinck hem maakte.
3. Auguste Schölvinck en Elisabeth Huizinga zouden met vakantie naar Tirol gaan.
4. H.G.J. Maas Geesteranus (1894-1966), adjunct raadadviseur bij het Institut International de Cooperation Intellectuelle, gehuwd met prinses Dana Amilachvary.
5. J. Huizinga, [''Discours et expose (sur Je destin prochain des lettres)''].

[ 1280]
Johan Huizinga (Parijs) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
IO juli 1937
's avonds II uur Liefste,
Ik heb Jim alles verteld, en hij zei: ik heb het zoo wel vermoed uit wat je
over haar schreef, ik verheug mij er 1ooo/o in, ik ben overtuigd, dat de anderen het ook zoo zullen doen, en ik tel je scrupules tegenover ons voor niets.
Liefste, neem nu het groote besluit, en wees mijn liefvrouwtje.
Wij gaan dan later naar deze groote stad, die toch wel heel mooi en heerlijk
is, liefste, laat het nu zoo zijn, hoe absurd het ook is.

H.

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.

[ 1281]
Auguste Schölvinck (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
12 juli 1937
2 uur
Mijn allerliefste Schat,
Ja, het zäl zoo zijn ... ik wil alleen van jou zijn - mijn heele groote liefde
overschaduwt alle bezwaren. Ik wist 't zelf Zaterdag al, maar ik wou mij vast
houden tot vandaag. Ik bad dikwijls om een heele groote liefde - de laatste

drie <lagen meer dan ooit - en zelfs nu ik je moet missen ward ik niet koud en
onverschillig, maar brandenden snakkend naar jouw liefde.
Ik heb in angst gezeten tijdens Jims bezoek, en uit dit laatste karte briefje
blijkt hoe gunstig hij het opvatte. Alles jubelt in mij! Wat een snoezig kiekje
ontving ik op dezen wondermooien dag! ik liet het hier iedereen zien - de
brieven krijgen ze niet te lezen. Ze vinden de correspondentie wel erg druk,
vragen wat er boven de brieven staat: beste? ofwat. M'n antwoord is: ''zeer
variabel'' - ''ook wel lieve en zoo meer''. Wien 1 begrijpt 't, geloof ik, Vader
en Moeder niet. Ik begrijp, dat ik het hen zoo spoedig mogelijk zal moeten
verteilen. Waarschijnlijk kamt 't na m'n reis beter uit?? Moeilijkheden bestaan eenmaal om overwonnen te worden - en een brandend en jubelend
hart verzet veel.
Afschuwelijk, dat je nu z66 ver weg bent - en dat ik nog weg moet, ik voel
er niets meer voor, maar wees niet bang, ik zal Elsje niet in de steek laten, ik
ga heel zoet met haar wandelen. T6ch zal ik 't niet aan Elsje durven verteilen.
M'n schrift is onleesbaar, m'n hand bibbert van genoegen.
Niets is meer absurd in dit geval. Ik zie alleen een groot geluk, dat zoo zonnig is als de dag van vandaag.
Woensdag om 17.20 vertrekt m'n trein. Misschien bereikt mij hier nog een
expresse bestelling, anders: Poste restante Zell a/See, Oostenrijk.
Ik kan niets meer schrijven ...
Was 't maar tot spoedig, lieve snoes!
je Goes of Guste - alles is best!

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
r. Alwine S.R.M. Schölvinck (*1908), zuster van Auguste.

[ 1282]

Johan Huizinga (Parijs) aan Auguste Schölvinck (Amsterdam]*
13 juli 1937

,

, ,

s morgens voor negen

Allerliefste Liefste,
Dus het zal zoo zijn! en je schrijft het in woorden, die als kussen en omhelzingen zijn, z66 natuurlijk en z66 eenvoudig als jou heele lieve wezen is en
zooals ik het van het eerste oogenblik af gezien heb. Maar dat j6u liefde' die
je zoo moeilijk geven kon, voor mij is, dat dit onmogelijke waar wordt, ik
w:eet niet, hoe oneindig dankbaar ik er voor zijn moet, jou en de macht die
d~t zoo bestuurt. Ik zie 6ok niets dan een groot geluk, dat zoo maar over ons
u1tgestroomd komt! Maar wat zullen de <lagen nu kruipen, tot je terug komt!
Ik denk haast, dat je het toch wel aan Elsje zult moeten verteilen want ik kän
niet a~ de~e d~~en bri~ven met 'Lieve wandelaarsters' erboven ~chrijven. Ik
moet Je h1erb1J even 1ets schrijven, wat je Jim nader zal brengen. Hij zei:
voor Leon.ha~d, Retha en mij (J.) doen die materieele consequenties er niets
toe, maar Je (~k)_ moet voor Els je een bijzondere beschikking maken.
Ook nog u1t Je brandende en jubelende hartje spruit die lieve, lachende
192

vroolijkheid (over de 'vragen wat er boven staat') die mij zoo innig gelukkig
maakt. 11, probeer deze nu nog als expresse naar Amsterdam te zenden, maar
vandaag schrijf ik nog opnieuw naar Zell am See, tegelijk ook aan Elsje. Allerliefst kind, ik sluit je in mijn armen, en kus je inniger maar ook zuiverder„
heiliger? ik weet er geen woord voor, dan ooit.
je Ran
Als ik de brief overlees, is hij mij niet half brandend en gelukkig genoeg.
Dus met zeven vermenigvuldigen!

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.

[ 1283]
Johan Huizinga (Parijs) aan Auguste Schölvinck [Zell am See]*
13 juli 1937
Mijn allerliefste groote en kleine schat,
Af en toe lees ik je briefje nog eens, en dan is het, alsof ik je in mijn armen
hield en kuste, maar met een nog veel grooter vreugde en genot dan al die
keeren met al of niet voldoende sluiting van gordijntjes. Die maanden waren
voor mij toch al een stroom van geluk, met al het pijnlijke en moeilijke dat er
aan was, maar nu het dezen keer neemt, is het een herinnering van heerlijkheid, en als een eerste deel in een symphonie van geluk (want ook het onvermijdelijke leed zullen we immers samen dragen). Weet je wel, dat het van-:
daag juist twee maanden geleden is, dat je me den briefvan F.B. 1 lezen liet?
Maar twee dagen eerder, het moet nahet bezoek bij de v. Eysinga's geweest
zijn, was er al even een klein teeken geweest. Wij wandelden in de Haut en
keken naar een ster, en ik hield je hand vast, en onze handen bleven langer in
elkaar dan voor die astronomische observatie noodig was. Als je dit sentimenteele praat vindt, moet je het maar overslaan!
Ik ben daar straks vroeger uit de vergadering weggegaan, en laat een officieel dejeuner van harte schieten, temeer omdat ik wegens dat ellendige
tweemaal daags warm eten mijn maag wat moet ontzien. Verder is het bedrijf, dat nu aan den gang is, wat zakelijker dan het vorige, al wordt er nog
veel gedaasd. Zondag hebben J. 2 en ik het getroffen. Zaterdagmiddag hadden
we op de tentoonstelling rondgeloopen, waar hij mij een wat vriendelijker
beoordeeling trachtte bij te brengen. Zondag tagen wij in een auto naar
Chantilly, een 40 KM. noordelijk van Parijs, bekeken er eerst het groote kasteel, dat zelf leelijk is, maar een schatkamer van kunst, alleen veel te veel.
Daarna de heele middag in het geweldig groote park gewandeld; dat is op het
gebied van parken het mooiste wat ik ken, en het was heerlijk weer. Ik <lacht
voortdurend, hoe graag ik jou daar zou rondleiden; dat zal nog wel eens geheuren, hoop ik.
En nu ben je, als je deze krijgt (mijn expresse heb je zeker nog in Amsterdam gekregen) met Elsje aan het wandelen. Ik hoop, dat jullie goed op elkaar
past, en je niet al te veel vermoeit, want er volgen nog meer vacantie weken:.
gelukkig! Nu bedenk ik opeens een solutie voor de moeilijkheid voor jou, om

193

het aan Elsje te verteilen, en schrijf ik het haar zelf tegelijk met deze brief.
Dat vindt je wel goed, lief kind? Wat je ouders betreft, die moeten het na·
tuurlijk spoedig weten, en ik hoop vurig, dat voor hen de bezwaren, die na·
tuurlijk voor hen in de allereerste plaats gelden, hen niet zullen beletten, er
zieh in te verbeugen, omdat het jou wensch en geluk is. Ik heb zoo'n idee,
dat je het hun toch nog voor het weggaan hebt verteld. Mocht je het geschikt
vinden, dat ik hun iets schrijf, zeg het mij dan.
En als we dan eindelijk weer in Leiden terugzijn, wat zal er dan een hoop
te overleggen en te bespreken zijn! Ik spreek nu nog maar niet over dat alles,
dat heeft immers den tijd nog.
Liefste, het zal zoo heerlijk zijn, je weer iederen dag te zien. Al je 'banen'
krijgen nu een ander gezicht, maar je wilt ze toch wel houden? secretaresse en
chauffeuse, en onmisbare leidster, en ook nog wel een beetje lieve dochter,
maar boven dat alles uit, mijn groote liefste voor altijd. Van nu afis de Wande·
rer jou auto, ende tuin jou tuin, en het huis jou huis, en alles is er mij te liever
om. Ik ben zeer benieuwd, hoever we onze garage gevorderd zullen vinden.
Hier is het sedert gisteren regenachtig, niet koud. Alles samen genomen,
als je toch den heelen dag moet zitten vergaderen, veel beter dan erge hitte.
Ik heb over het weer tot nu toe waarlijk niet te klagen. Als jullie nu ook maar
het rechte weer voor de wandeltocht hebben. Van Retha een enthousiaste
brietkaart over de prestaties van de Schuimkop.
Zoo vervalt of verloopt de brief in allerlei gewoon nieuws, alsof er niet te
jubelen viel, en mijn heerlijk lief, en liefhebbend! Goesje niet althans in gedachten in mijn armen te sluiten en te kussen! Maar och, lief geluk, we weten het nu immers, en al die woorden zijn onnoodig, en drukken toch niet
uit, wat een enkele lach van je mond, en een blik van je oogen weer zullen
zeggen, neen, nu eerst zullen zeggen ... wat ze 30 Mei, toen wij thuiskwamen
uit Breda en Limburg nog niet wilden zeggen, en toch al een beetje zeidenl Is hij weer sentimenteel? geef hem dan maar een stomp, dan is hij ineens
weer in de plooi.
Laat je briefkaartjes los?
jouw H.

* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley·Huizinga.
De vroegere verloofde van Auguste Schölvinck, met wie het engagement een jaar
tevoren verbroken was.

I.

2.

Jim.

[ 1284]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
14 juli 1937
Beste Han
Volgens belofte schrijf ik je nog eens over Jet.
Zij kamt nu morgen thuis en wij hopen dan in de week daarop naar de
Buissche Heide te gaan.
'
194

Jet heeft gedurende haar verblijfvan 20 dagen zeker 12 echt goede nachten
gehad, dat heeft haar zeker goed gedaan, zij ziet er ook beter uit en is hoopvol gestemd. Dat is alles veel, maar daar staat zooveel tegenover dat niet
hoopvol stemt, dat de winst die er is, de zorgen nauwelijks vermag te verminderen. Ik ben mij toch erg bewust dat het moeilijkste nog v66r ons ligt.
Verscheur dit maar en reageer er niet op.
Ik ben in mijn nieuwe atelier getrokken dat eerlijk gezegd, veel beter is,
ruimer en lichter, met veel herging. 't Is een troost dat ik daarover beschik.
Hoe hebt jij 't, warm zeker in de groote stad en roezig zeker. Ik ben wel benieuwd je eens te hooren over de Holl. afdeeling der tentoonstelling. Ik krijg
den indruk dat 't vrijwel een mislukking is.
't Is zonde dat je den Hollandschen zomer niet meemaakt. 't Is prachtig.
Hartelijk gegroet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 1285]

Johan Huizinga (Parijs) aan Auguste Schölvinck*
15 juli 1937
's morgens 8 uur
O ji j lief, lief kind,
Ik kom geschoren uit mijn badkamer, en daar is je briefonder de deur door
gekropen, en hij is als een lange en innige omhelzing, en doorstroomt mij
van geluk en dankbaarheid. Hoe is het mogelijk, dat je zooveel van me
houdt? en elk woord dat je schrijft, is zoo echt en zuiver en innig, in ieder
woord herken ik je allerliefste wezen, zooals ik het van den eersten dag af
vaag zag, en nu ken, en nu weet, dat het voor mij is, het is niet te beseffen,
dat dit alles werkelijkheid is en nog wordt. Dus nu nog j11ist twee weken en
ik houd je weer in mijn armen ... er is niet over te schrijven.
Dus maar zakelijkheid: de adressen neem ik in acht. Het lijkt mij uitstekend, al kost het twee dagen wachten!!! dat je over Amsterdam teruggaat, natuurlijk moet je je Ouders hierin zooveel mogelijk ontzien. Ik zou je natuurlijk dan onderweg, b.v. in Utrecht even kunnen zien, maar dat doen we niet,
wel? liever dan nog maar twee dagen langer.
Met het rij-examen moet geen haast gemaakt worden. Je krijgt nu zooveel
aan je hoofd, en bovendien nog een heele liefste aan je hart, en je moet sterk
en gezond blijven, en je niet te moe maken. Dat lijkt mij dus best zooals je
schrijft.
Nu nog dit: nu Jim en Elsje het weten, wil ik opzettelijk ook de anderen
niet onkundig laten, en schrijf dus aan Leonhard en aan Retha. Dat vindt je
wel goed?
Nu ga ik mijn toilet voltooien en ontbijten en weer een dag zoekbrengen,
een voor een, nog negen, en dan zit il~ tenminste weer in Leiden, en ga naar
je kamer, om er de ... er is geen woord voor, want ik wil niet zeggen geur van
195

•

•

•

je wezen te vinden. O liefste, je bent nog veel l1ever :n ... er z1Jn weer ge~n
woorden voor ik kan tocl1 niet echter of grooter of zu1verder zeggen, dan 1k
wist dat je w;s, Je overstroomende liefde vervult mij. Geduld voor ons beiden!
Han

*

Origineel: Darien, CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.

[ 1286]
Johan Huizinga (Parijs) aan Auguste Schölvinck*
16 juli 1937

9.15 v.m.
Allerliefst hartje,
Nu zeg ik nooit meer hazehartje, maar alleen maar leeuwenhartje. Want
het is zoo ongeloofelijk dapper van jou, lief meisje, dat je dit alles durft, dat
je je sterke zuivere wil tegen al de wezenlijke moeilijkheden en bezwaren, die
het voor jou, niet voor mij, meebrengt, inzet, en dat je de onvermijdelijke
toekomst van een geluk, dat maar een deel van je jonge leven vullen kan, rustig aanvaardt. Mijn moedig, heerlijk meisje, met je heldhaftige kracht! Maar
het is nog veel meer dan dapper, het is een offer, dat jou liefde mij brengen
wil, het offer van jou jonge leven zelf, aan mij. Hoe kan ik ooit lief genoeg
voor je zijn, om dat offer waardig te wezen? Ik weet wel, je zult het me gemakkelijk genoeg maken om je alles te geven wat ik geven kan; je hoeft me
maar aan te zien met je lachende oogen, die ook zoo diep en zoo ernstig kunnen zijn, en ik zal niet anders kunnen, dan liefvoor je te wezen.
Dit alles, van jou moed, en van het offer, zijn geen uitstortingen van sentiment, maar enkel de vaststelling van groote, eenvoudige, wonderlijk mooie
feiten, die verder de centrale feiten van mijn leven zullen zijn. In de afgeloo·
pen jaren was ik over het verder verloop van dat leven gelaten en bereid tot
alles; dat ben ik nu nog, maar nu voegt zieh daarbij de vurige hoop, dat de
gezondheid en de geestelijke frischheid, die mij tot nu in zoo groote mate gegeven zijn geweest, mij zoo lang zullen bijblijven, als de natuur het toelaat.
Wanneer het boek over het Spel verschijnt, is het aan jou opgedragen, 1 en
dan moet het iets zijn, wat ik als een geschenk, dat ook anderen van waarde
vinden, in jou lieve banden kan leggen.
Nu moet ik straks weer naar de vergadering. Ik zou wel van allerlei willen
verteilen, hoe de <lagen hier verloopen, maar het andere dringt zieh er voor,
en laat er mij geen tijd toe. Vanmiddag verder. - Neen, nog een eindje verder, de rest moet maar wachten. Vannacht viel mij opeens het te vroeg gebo2
ren versje in, dat zoo heel spoedig van woord tot woord eenvoudige waarheid was geworden. Maar nu was het veel te effen geworden, nu zou het
heel veel anders, voller en rijker en zomerscher moeten klinken, maar dat
versje zal niet geschreven worden, want daartoe ontbreekt mij de gave en de
klanken.

's middags 2 uur
Het is hier sedert eenige dagen regenachtig, ik hoop dat het in Oostenrijk beter is, en dat de wandeling opgewekt voortgang vindt. Deze brief moet nu
naar Kals, maar ik laat hem tot morgen liggen, anders komt hij er waarschijnlijk veel te vroeg. Ik schreef naar Zell am See en naar Matrei.
Het derde bedrijf loopt morgen af. Ik krijg er meer dan genoeg van. Dinsdag begint dan het Entretien, dat waarschijnlijk wel het meest amusante zal
zijn. Maar wat doen mij amusante redekavelingen, en luisterrijke dejeuners
in het Ministerie v. Buitenlandsche Zaken, en een wel aardig diner bij de familie Maas Geesteranus, in een zonderling internationaal gezelschap. Het
belangrijkste de laatste dagen was een bezoek eergistermiddag, met een Oostenrijksche dame collega-historica3 aan een van de speciale tentoonstellin- .
gen: chefs d'oeuvre de l'art fran~ais, in een bijzonder geslaagd nieuw gebouw4 dat blijvend zal zijn, aan de Seine, modern en niet te modern, heelemaal wit, met mooie trappen en terrassen. Maar ik herhaal: wat doet mij dit
alles, terwijl ik een lieve dwaas, nog veel liever en nog veel dwazer, dan ik
ooit had durven denken, in mijn armen zou kunnen hebben!
En toch, allerliefste kleine en groote schat, toch is er iets goeds in deze
scheiding, het doet ans de diepte van deze nieuwe innigheid zooveel klaarder
voelen. Ik kus je lieve oogen.
's avonds half elf,
terug van een aardige international student-meeting. - En daar was zoowaar
vanavond om zeven uur je brief uit Zell am See all geweldig vlug. Jij lieve
malle veel-te-liefste, met je weergave van je Mei-overpeinzingen! Het is alles
oneindig heerlijk, ik vind er geen woorden meer voor. Dus maar zaken. Het
stukje voor het Entretien5 ging van zelf, en werd zooals ik het wou. Ik slaap
heel behoorlijk, en wakker liggen is ook niet erg, met gedachten aan jou. Ja,
veel beter, dat je het zelfaan je Ouders vertelt. Ik lees je briefweer een eindje verder: jij lief, trouw, heerlijk wezen! je liefde overstroomt mij. Kindje, als
we weer samen zijn, dan zijn we weer net zoo vroolijk als te voren, toen het
bij alle moeilijkheid toch niets geen moeite kostte am terstond weer vroolijk
te zijn. Maar nu met tusschen ans beiden dit onbegrijpelijk groote geluk ...
wie weet, misschien maakt het ons heel ernstig. Geniet nu hevig van de bergen, hier is het weer een prachtige avond geworden. Word maar zoo bruin
als je wilt, je zult er maar te harder en te zachter om gekust worden.

H.
Heel veel groeten aan Elsje!

* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. De opdracht van J. Huizinga, Homo ludens, luidt: 'Uxori carissimae', 'aan mijn
dierbare Vrouw'.
2. Zie pag. 181.
3. Erna Patzelt (*1894), buitengewoon hoogleraar middeleeuwse geschiedenis te Wenen sedert 1932.
4. Tijdens de wereldtentoonstelling te Parijs in 1937 werd het nieuwe museum van
het Palais de Tokyo geopend met een tentoonstelling 'Chefs-d'oeuvre de l'art franc;:ais'; dit complex huisvest thans o.a. het Musee de l'art moderne de la ville de Paris.
5. J. Huizinga, [''Discours et expose (sur le destin prochain des lettres)''].

197
•

[ 1287]
Johan Huizinga (Parijs) aan Auguste Schölvinck*
17 juli 1937
's morgens 9.30
Liefste,
En daar is de avondbriefuit Zell ook al! Je hebt gelijk, we moeten met E.'s
reactie tevreden zijn, 1 en ik ben er haar dankbaar voor. Paola? ja, dat is onberekenbaar maar ik heb er mijn eigen gedachten over, in verband met die
dubbele o~chidee, die Leonhard indertijd meebracht. Te krom om hier uiteen te zetten, maar je raadt het wel. 2
Lief diertje, hoe meer jij daar ginds geniet, hoe gemakkelijker mij de laatste Ioodjes hier vallen; en te warm was het tot nu toe volstrekt niet, en nu is
het weer prachtig zonnig.
Toen ik in je brief het woord September las, was ik geweldig blij. Want
het is precies wat ik gedacht had, en ik hoopte, dat je het niet te spoedig
zoudt vinden; dus niet te ver in September!
Nu moet de brief weg, en ik naar het slot van het derde bedrijf. 11{ heb
even geaarzeld of deze nog naar Matrei zou kunnen, maar ik begrijp toch
van niet. Ik kus je door de zon gekoesterde en door het water verkoelde lieve
gezicht.

H.

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
r. De reactie van Elisabeth Huizinga op het voorgenomen huwelijk.
2. Zinspeling onopgehelderd.

[ 1288]
Johan Huizinga (Parijs) aan Auguste Schölvinck*
19 juli 1937
Liefste,
Ik stond met de brief in de hand klaar om te gaan ontbijten: piep, zegt de
brieftaart, en kruipt onder de deur door. Dat ziet er mooi uit; in zoo'n land
moet ik gauw ook eens met jou wandelen! Waar wil het allerliefste kind
heengaan, als we getrouwd zijn(!!!), naar een mooie streek of naar een groote
stad ofbeide? Zij kan maar uitzoeken a la carte. Ik hoop, dat de regens weer
ophouden; hier is het sedert enkele dagen onafgebroken prachtig weer, e11
wordt nu knapjes warm. Ik denk erover, vanmiddag ('t is ook vandaag nog
vacantie) opnieuw naar Chantilly te gaan, en daar in 't bosch te wandelen.
Later wandel ik nooit meer alleen, maar met de liefste, die alle dingen buiten
in zieh opneemt als het heerlijke natuurlijke wezen, dat zij zelfis. Ik lees van
allerlei tusschen de regels van de brieftaart. Hier is het niet: doorhalen wat
niet verlangd wordt, maar: invullen wat verlangd wordt!
Dag liefste, heel veel groeten aan Elsje, en veel pleizier verder samen!
jouw H.

Ik zond dus, om het nauwkeurig bij te houden: een naar Zell am See, of waren het er toch twee? in ieder geval heb ik op beide al je bericht, een naar
Matrei, twee naar Kals, dit is dus de tweede, misschien morgen nog een.
Ik heb vannacht heerlijk geslapen, en ben weer volkomen fit.

* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.

[ 1289 ]
Johan Huizinga (Parijs) aan Auguste Schölvinck*
19 juli 1937
Liefste leeuwenhartje,
Terug van een heerlijke middag wandelen in het foret (nu niet het park)
van Chantilly, vond ik je brief uit Spital. Nu gauw even 't voornaamste
beantwoord en nog naar Kals gezonden; ik herhaal het uitvoeriger naar Zell
a.S. - Nu is het toch, hoop ik, bij jullie ook zon; hier al door prachtig en niet
alte warm.
Ik kom toch eerst Zaterdag thuis. Tegelijk een heel lief briefJe van Leonhard en Paola beiden, echt hartelijk; ik doe het hier niet in, uit vrees van
zoekraken, maar in de volgende.
Jij leelijkerd, om te zeggen, dat je vooreerst niet terugkomt! Straf zal niet
uitblijven! - Ik kan al je brieven best lezen, lief geval!
Dus nu maar niet meer, dan alleen mijn armen vast om je lieve schouders
en mijn kussen op je zachte hals.
jouw H.

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.

[ 1290]
Johan Huizinga (Parijs) aan Auguste Schölvinck*
20 juli 1937
9.30 v.m.
Liefste,
ik begin een brief, die een tijdje kan blijven liggen, want hij kan eerst weer
naar Zell am See. Gisteravond antwoordde ik voorloopig naar Kals, no. 3, op
je brief uit Spital, nu dus 't zelfde wat uitvoeriger. Hierbij dan het briefje
van L. en P., de uitlating van Fransje is roerend. Ik ben bijzonder blij met
hun instemming. Dan was er tegelijk met jou briefen deze nog een derde
verheugende. Ik had je daar eerst niet of althans nog niet van willen laten
weten, maar ik kan niet goed iets voor je verzwijgen, en ik heb ook immers
mijn tien met griffe! voor het de dingen gewoonweg onder de oogen zien.
Nu dan, ik heb verleden week v. Valkenburg schriftelijk nog eens precies gevraagd over de hygiene van ons huwelijk, en wat hij mij daarop antwoordt, is
199

zooveel meer positief en optimistisch dan ik mij had voorgesteld, dat het mij
nog weer nieuwe vreugde en vertrouwen geeft.
Hier is het nu al dagen lang onafgebroken mooi weer, warmer en warmer,
maar tot nu toe niet ondragelijk. Je verhaal van bergstroompjes maakt mij
wild van verlangen om met jou in zoo'n land te loopen. Dat fransche stukje
van mij is eigenlijk niet goed te begrijpen; het is een soort neerslag van de
hoofdstukken, die ik de laatste tijd aan 'het boek' 1 schreef. Ik denk dat de
heeren hier er ook hun schouders over ophalen zullen.
Wat een prachtige fantazie van Rud; 2 zij houdt er blijkbaar ook van, jou te
plagen, dat komt allemaal, omdat je zoo onvergelijkelijk liefbent. Stop, Johannes, ernstig blijven! Maar het is toch ernst! Nogmaals, stop. (gesprek met
het ernstig besef). Om kort te gaan, van die staking heb ik niet anders gemerkt, dan dat er een aantal groote cafe's dicht zaten, maar aangezien ik geen
tijd heb, ze te frequenteeren, heeft mij dat niet gehinderd. Van r4 Juli heb ik
niet veel gemerkt. 's Avonds tevoren ontmoette ik met Wynaendts 3 toevallig
de militaire fakkeloptocht, overdag zag je op de rive gauche al de menschen
op straat dansen, allergenoegelijkst, maar verder heb ik er niet van gezien.
Gisteren lunchte ik vroeg, en ging per trein nog eens naar Chantilly, maar
sloeg nu terstond het foret, dus niet het park, in, een geweldig groot bosch.
Ik liep er 2 1/2 uur zoo goed als alleen, er was haast geen wind, een gesluierde
zonneschijn, volrnaakte stilte, bijna geen vogels behalve een enkele specht;
het was een heerlijke middag, en jij was voortdurend vlak bij me.
Straks begint het Entretien; het zal waarschijnlijk wat amusanter zijn dan
de vorige bedoeningen, maar wel nog minder resultaat opleveren. Enfin, we
zullen zien. Nu nog maar vier heele dagen, en ik ga naar ons lieve dorp temg
(het is al heelemaal ook jou dorp voor mij) en nog tien, dan komt mijn liefste
terug ...
's avonds 9 uur
Het Entretien is wat zjeuYger, en rnen vergadert niet z66 lang, maar het levert tot nu toe niet meer op dan de vorige bedrijven. Intusschen is het nu geducht warm, veel last heb ik er niet van. Naar de krant te oordeelen zal het
nu ook bij jullie wel mooi weer zijn. Vandaag een aardige lunch buiten de
C.I. om, met een bevriend historicus en eenige andere heeren, en tusschen 6
en 7.30 een ontvangst op het stadhuis, waardoor ik mij de niet zeer aantrekkelijke bezigheid van het avondeten nu wel kan besparen. Zoo'n hotel begint
zoo te vervelen. Vanavond ook dit briefje van Retha en Kees, zoodat de lieve
Guste niet meer bang hoeft te zijn, dat de Huizinga-kinderen booze gezichten zullen trekken!
Och, och, wat begint mij deze Parijsche geschiedenis nu te vervelen. Het
is toch alles wel bekeken uit een oogpunt van werk puur tijdverlies. Maar
het is toch voor jou en mij goed geweest, geloof ik.
Nu schrijf ik waarschijnlijk nog een briefje naar Zell, en dan kan ik je eerst
weer in Amsterdam bereiken. Zul je me nog schrijven, hoe laat je daar aankomt, en hoe laat je me dan opbelt, dat ik dan tenminste al vast je lieve stem
weer hoor?

200

9. 30 v.m.
''Heer'' heeft zijn plicht gedaan: de briefkaart van de St. Pöltnerhütte verscheen vanmorgen. Dat ziet er inderdaad wel wat ruig uit, en dan nog in de
mist bovendien; kon ik je vanhier maar zon en warmte sturen! Ik denk me je
nu liever wandelend tusschen bosch en bergstroompjes, met de zon die je lieve leden koestert. Vanhier is sedert gisteravond nog niets bijzonders te vertellen, want dat ik steeds heviger naar je verlang, is niets bijzonders meer
voor je. Ik wil er ook niets meer over schrijven nu, het maakt mij ontzaglijk
ernstig, als ik er aan denk, en ik denk er voortdurend aan, dat jij nu bij me terug zult kamen als mijn bruid. Het is niet te gelooven, en toch is het zoo.
Liefste, tot over nu nog acht dagen!
je H.
Heel veel groeten aan Elsje.
21. VII.

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
r. J. Huizinga, Homo ludens.
2. Rudolphine C.M. Schölvinck (1904-1983), zuster van Auguste Schölvinck, verpleegster.
3. Jan Willern Wijnaendts (1892-1984), diplornaat.
[ 1291]

Johan Huizinga (Parijs) aan Auguste Schölvinck*
22 juli 1937
8.50 v.m.
Mijn zalig, lief kind,
Ik heb z66 genoten van je lange brief, in de Hütte begonnenen in Matrei
geeindigd. Hij was er gisteravond om zes uur. Ik kwam in een broeiende
drukkende hitte ('s avonds later werd het koel) terug van de zitting, geergerd
over de nuttelooze, ijdele, onsamenhangende en bij alle welsprekendheid
van de heeren Romanen oppervlakkige vertooning van het Entretien. En
daar was je brief, alsof er een heel bergstroompje klaterend en in zonneschijn
over mij werd uitgestort, tusschen al dat levendige, frissche, directe verhaal
van jullie mooie tocht door, de heerlijke stroom van jou groote, eenvoudige
liefde, die je mij wilt geven, die onvergelijkelijke rijkdom, die ik als een wonder ontvang. Maar stop ... vanmorgen om half zeven, toen ik wakker was geworden, heb ik hem opnieuw gelezen. Er wordt vrij wat wakker gelegen,
maar hoe kan het ook anders, met zoo'n geluk in het hart, maar men is 's
morgens geheel frisch. Leg mij alsjeblieft niet aan banden! denk toch niet,
dat mijn hoofd zal lijden onder de volheid van mijn hart; al wou het ook van
vreugde gaan dansen op mijn schouders, ik houd het stevig vast, waar het
hoort. Ik zal je wat anders zeggen, en je eens even flink plagen. Je gaat me nu
natuurlijk in de afwezigheid zoo idealiseeren, dat je bij het weerzien zegt: he,
is dat 'm? Maar ik heb er iets op bedacht. Ik ga hier nog in Parijs naar een
beauty shop: haar bruin verven, a.u.b., en bijplanten, neus bleeken, ruggegraat oprekken, taille insnoeren enz.! Alstublieft, meneer, g;Jat U maar zitten! Maar ik bedenk me, dat je me dan misschien heelemaa1 niet meer zult
201

herkennen, en dus zal ik het toch maar niet doen. Mijn uit Leiden meegebrachte pen wil niet meer, hij denkt zeker: het is nu welletjes met dat geschrijf.
Liefste, van hier is niets bijzonders meer te vertellen, overmorgen de reis
naar huis. Ik volg nog een beetje je brief. Je reactie op die kale hoogten kan
ik heelemaal meevoelen, 't zou mij ook zoo gaan, ik wist niet, dat Elsje zoo'n
alpiniste was. Heb je van die groote inspanning heusch verder geen last gehad? Heerlijk dat de zon je beloonde. Wat zou ik die lieve landloopster, stoffig en wel, graag even omhelsd hebben! en wat had ik haar graag even door
het venster van het kapelletje tusschen de boeren gezien. Ik ben blij dat ik
van de klauterpartij en de tocht door de sneeuw eerst hoor, nu het voorbij is.
Ik voel ook meer voor de bosschen ende bloemen. Die arme Elsje, met haar
tand! Zeg haar, dat ik alle kosten van reparatie draag, het is anders ook nog
zoo'n tegenvaller. Ik wou dat ik je kon sterken voor de moeilijke meedeeling,
maar ik weet: je zult het rustig en duidelijk zeggen, en als je Ouders weten,
hoeveel je van mij houdt, en willen gelooven, hoeveel ik van jou, dan zullen
ook zij, dunkt me, bereid zijn, de bezwaren niet te laten overwegen. Het zou
zoo'n schaduw zijn, als 't anders was. Moed dus, mijn liefleeuwenhartje, het
zal wel gaan! Zul je het me terstond laten weten?
In Kals moet je drie brieven gekregen hebben. Dit is de tweede, die weer
1
naar Zell gaat. Nu kan ik hier niets meer verwachten, en moet zoet zijn.
Vanavond nog een stukje verder. Ik neem je lief hoofd tusschen mijn handen.
's avonds 1/28 uur
Ik ben toevallig tusschen 2 en 7 niet in het hotel geweest, en daar vind ik je
brief uit München! Dus Els je heeft een beenvliesontsteking? en jullie hebt
de reis plotseling afgebroken, en de brief, waarin je me dat schreef, doet er
blijkbaar langer over. En je hebt je dus toch wat teveel vermoeid? En je zit
nu al in Amsterdam, en hebt het al verteld? En ... je komt dus misschien al
veel vroeger in Leiden? Mijn hand beeft, terwijl ik het schrijf.
Ik ga naar beneden, en bei je op. - Daar was je, je lieve stem. Nu heeft het
lieve hartje al haar moed noodig, en ik kan haar niet helpen! Ik begrijp het
wel: ze vinden zeker, dat je nu niet langer met mij in huis kunt wonen. Ik
vind het onzin, we gaan dit immers toch niet behandelen als een gewoon engagement, en jij weet wel, dat je bij mij net zoo veilig bent als tevoren. Maar
als het houden aan deze conventie het je Ouders gemakkelijker kan maken,
erin te berusten, en jij het om hunnentwil wilt, ben ik bereid, daarvoor te
buigen.Ik bei je dus Zaterdag omstreeks half zeven op, of laat ik liever zeggen zeven uur, dan ga ik rustig naar de studeerkamer. En hoe moeten we dan
dat oneindig vele allemaal bepraten en overleggen?
Liefste, ieder woord van je briefmaakt je mij nog liever. Je bent zoo geweldig echt, en het is altijd precies in overeenstemming met het beeld dat ik bij
het eerste ontmoeten van je kreeg, alleen nog zoo oneindig veel dieper en liever dan ik toen k6n denken.
Je weet dus nog niet, dat L. en P. bijzonder hartelijk, en R. en K. 2 ook hartelijk gereageerd hebben. Liefste, zul je erg goed voor je gezondheid zor22.

202

gen? - Ik vind het heel best, dat je een andere naam voor me bedenkt; ik heb
al heel lang niet veel van die naam gehouden.
Als het inderdaad zoo is, als ik het begrijp: dat je nu niet in mijn huis
zoudt kunnen wonen, dan vind ik, dat dit conventioneel bezwaar eerst in
zou gaan, als wij onze plannen bekend maken; v66r dien tijd heeft niemand er iets mee te maken. Liefste, ik schrijf nu natuurlijk nog maar niets
aan je Ouders, eer ik je gesproken heb. Als nu eenige moeilijkheden beginnen, dan moeten ze overwonnen worden. Ik zal je helpen zoo goed als ik
kan.
Dag lief trouw hartje, slaap rostig en heb geduld. Nu moet ik dus, in afwachting van mijn nieuwe naam maar teekenen met
?

*
1.
2.

Origineel: Darien, CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
Toegevoegd in de marge: 'nu niet meer!'
Leonhard en Paola, resp. Retha en Kees.

[ 1292 ]
Johan Huizinga (Parijs) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
23 juli 1937
7 uur n.m.
Liefste,
Zooeven je briefje uit Amsterdam. Ik tracht je nog per expresse te bereiken, v6or ik morgen thuiskom. Arme liefste, die dit heel moeilijke heeft moeten doormaken, en nu bezorgd is om mij, en altijd mij nog weer grooter diepten van haar lief hartje opent. N atuurlijk zal ik alles wat jij meent dat moet
met vreugde dragen! Ik schrijfnu alleen even dit over de eischen der welvoegelijkheid. Je Ouders vergeten m.i. twee punten: 1. Zoolang wij het niet bekend maken, is er voor de vorm (en dit is een kwestie van vorm) niets veranderd. Als zij willen vertrouwen, dat het huwelijk mij even heilig is als jou,
dan kun je dunkt me, gewoon in huis zijn als te voren. Ik stelde mij voor, dat
wij het eerst bekend maken als wij aanteekenen. Zijn je Ouders erop gesteld,
dat je van dan af thuis bent, dan kan ik mij daar in denken. 2. Zij vergeten
dunkt me, dat je in mijn huis bent niet voor je pleizier (nee, lang niet!) maar
dat je er een taak hebt, die niet ofheel moeilijk zoomaar ineens kan worden
opgegeven. Dit lijkt van mij een egoi:st argument maar zoo is het natuurlijk
niet bedoeld, dat begrijp je wel. Misschien kun je hun deze zienswijze nog
voorleggen.
Ik had ook al gedacht, of ik misschien Zondag of wanneer ook zou komen,
om met hen te spreken. Dat spreken we dus morgen wel af.
De kleine liefste heeft het dus bij al haar emotie toch heel diplomatiek aangelegd, en zelf de bezwaren vooropgeschoven.
Doe in ieder geval hun mijn heel hartelijke groeten, en zeg hun, dat ik best
begrijp, dat ik hun een geweldige schok heb bezorgd, en zeer hoop, dat zij
reden zullen vinden, er gunstiger over te denken.

203

Erg verstandig, dat je maar zoo gewoon mogelijk doet, en naar de bioscoop
gegaan bent!
Mijn groote liefste, ik ben je zoo oneindig danl,baarl

H.
* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.

[ 1293]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
23 juli 1937
Beste Han.
Dit briefJe is ook een beetje voor Guste in antwoord op haar liefbriefkaartje en die naar Jet vroeg. Welkom weer terug.
Wij vertrekken Maandag per auto naar de B. Heide. Onze slaapkamer
daar, is nu ingericht als slaapwerkkamer voor Jet. Ik durfde 't niet aan dat zij
de trap naar haar vroegere werkkamer moest gaan. Ik slaap dan in 't logeerkamertje in de Hoeve, daarnaast.
Ik zie tegen 't zijn daar erg op, want ik vind Jet wel achteruitgaan. Zij
slaapt beter, zij ziet er daardoor ook beter uit, maar haar zwakte, bewegingsstoornissen en geestelijke lacunes nemen erg toe.
Ach Ran wat is er weinig over van wat zij eens was.
Goddank dat zij zelf niet echt bewust is van haar toestand, het dringt niet
echt tot haar door.
Zij is ook aandoenlijk zacht, rustig en lief, maar 't wordt wel moeilijk, juist
in dit stadium, dat je net nog geen zuster er bij kunt roepen. Gelukkig dat de
juffrouw zoo geduldig en vol toewijding is.
G. en jij beschouwen deze ontboezemingen wel als vertrouwelijk. 't Heeft
geen zin dat de buitenwacht weet hoe 't is.
Hartelijk gegr.
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 1294]
Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
27 juli 1937
8.50 v.m.

Allerliefste,
die altijd nog weer liever en echter en heerlijker bent, dan ik het vorige
oogenblik wist, je briefJe was er zooeven aan het ontbijt al; ik had gedacht:
als zij na het telefoongesprek nog schrijft, krijg ik het eerst om drie uur,
maar zie, ook de post is met ons! Liefkindje, dat je geen dwaze idealiste wilt
zijn, wel een lieve dwaas, maar een wijze dwaas, daar heb ik je te liever om,
204

wat ook het gevolg is. Ik denk stellig, dat het heel wat meevallen zal. Ik zou
natuurlijk nu al naar den notaris kunnen gaan, die weet ook wel, wat de wet
1
toelaat, maar een soort van schroom laat me Meyers' antwoord afwachten.
lk zal nu ook nog maar niet van vermoedelijke cijfers praten, het is alles ook
voor mij zoo vaag; het is heel dom van mij dat ik naar dit punt niet veel eerder geinformeerd heb, maar ik meende, dat ik over mijn geheele vermogen,
althans het vruchtgebruik daarvan, vrijelijk zou kunnen beschikken. Dus
maar even geduld.
Het bezoek bij je Ouders gafmij wel een heel diep besefvan mijn verantwoordelijkheid tegenover jou. Het was zoo duidelijk, dat hun ernstige bezwaren uit hun liefde voor jou voortkomen, ze zeiden ze zoo duidelijk en
open en zonder omwegen, en waren tegenover mij zoo zacht en in den hoogsten zin wellevend. Zij kunnen ook immers niet weten, hoe groot en sterk
deze liefde van jou en mij, zoo onbegrijpelijk-ongewoon voor alle buitenstaanders, geworden is.
Je zat daar zoo snoezig in je gebloemde jurkje, met je lieve bruine gezichtje, en kon mij alleen uit de verte troosten met de 'nieuwe oogen'. Ik moet nu
even alle gedachten aan de komende heerlijkheid van je voorgoed bij mij te
hebben, opschorten. Maar ik verlies je niet, ik kan je niet meer verliezen.
Het komt alles in orde.
Liefste, ik moet aan 't werk (ro + griffe!). Om half een wordt de bus gelicht, misschien dan nog een paar woordjes. Ik kus zacht en lang je mond, en
houd je hoofdje in mijn handen. Dag, een, die nu de essentie van mijn leven
is!
rr.30
Het werken gaat even goed, alsof het hart niet vol was van jou, of gaat het
zelfs beter, nu elfuur koffie en niets dan koffie brengt? Ik maakte het stukje
af, dat ik Vrijdag op het Entretien in het midden bracht (niet het vorige) en
schreef in de begeleidende brief I am sorry my secretarial help is absent for
the moment. In onzichtbare denkbeeldige inkt staan achter secretarial help
allerlei lieve dingen, maar daar zal de geadresseerde niets van merken.
De dakpannen zijn veilig op de garage gelegd, en het huis zegt: nu word ik
eerst, zooals ik zijn moest.
Donderdag wordt een feestdag, het moet mooi weer zijn, we willen op
Poelgeest gaan wandelen. Ik kreeg een alleraardigst briefje van Fransje, ik
zal het je Donderdag vertoonen: ''hoe gaat het met tante goeste?''
Dag, arme liefste, ik hoop, dat je niet al maar bedrukte gezichten om je
heen ziet, en vooral, dat Rud eens wat vroolijker de zaak heeft opgenomen.
Nu moet de brief naar de bus!
·

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
I. l-Iuizinga had aan E.M. Meijers gevraagd wat de juridische en financiele gevolgen
van zijn tweede huwelijk zouden zijn.

205

[ 1295]
Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
27 juli 1937
7.45 n.m.
Liefste,
Een avondpraatje, nadat ik zooeven een matig mooi orgelconcert aanhoorde. Als ik uitga of als ik thuiskom, staat je fiets achter de deur, en zegt vertrouwelijk; ze komt wel terug! Naarmate de dag verder naar het eind gaat,
kost het mij meer moeite, vizioenen te verbannen van wetgevers, die mij verbieden, te beschikken zooals ik wil. Ik zou het afschuwelijk vinden, als ik in
laakbare onwetendheid je mogelijkheden had voorgespiegeld, die de wet mij
niet toeliet te vervullen, en ik zou er de volle consequentie van moeten dragen, en jij zoudt niet, door minimale eischen te stellen, er de last van op je
lieve schouders mogen nemen. Maar we houden natuurlijk moed, liefste, dat
het wel mee zal vallen! Mij dunkt, dat er Donderdag antwoord van Meyers
kan zijn.
De garage zal omstreeks 20 Augustus klaar zijn; de vacantie van de bouwvakarbeiders valt er nog tusschen. Maar het heeft nu toch nog niet zooveel
haast, ofzou je dan je rijbewijs al kunnen hebben?
Het is nu een vreemd gevoel van plotselinge onzekerheid en afwachten. Er
is den heelen dag hier niets gebeurd, een tijdje, terwijl ik wandelde, was het
warm en heel zwak zonnig, maar nu hangt er weer die stille grijze lucht, en
is er geen geluid en geen beweging.
Was je maar hier, dat ik je zacht in mijn armen kon nemen, en dat wij zoo
alle andere dingen konden vergeten.
8.45
Het is hier nu zoo stil als het was, v66r je hier kwam. Toen was het gewoon,
maar nu is het onnatuurlijk en vreemd. Aan alle dingen, hier in huis, in de
Hout, is iets van jou verbonden geraakt.
Je portret staat voor me. Het is niet heelemaal goed, maar er is toch iets in
van je ware, onschuldige zachtheid, die mij zoo oneindig liefis. Je bent zoo'n
zuiver kind, zonder iets van boosheid in het hart. En je bent ook zoo wijs en
verstandig. Het is heerlijk om te weten, dat ik over allerlei dingen steeds jou
oordeel zal kunnen vragen. Je hebt nu in de laatste week allerlei dingen terstond zooveel beter begrepen dan ik.
Zou Donderdag deze wolk weer voorbijgetrokken zijn? Dan zal het heerlijker wezen dan ooit te voren. Ik kan aan allerlei dingen, die we dan te regelen
zullen hebben, nu niet goed denken, uit vrees, dat er iets zou kunnen breken. Geduld, en moed, en vertrouwen! Het zal alles goed worden.
Nu zouden we, als het geluk eens niet mogelijk was, niet meer terug kunnen naar ''de eerste <lagen''. Ik zou er, als het moest, nog altijd toe bereid
zijn, maar ik geloof niet, dat het mogelijk zou zijn. Maar het zal niet noodig
••
ZlJn.
Liefste, wees niet bedroefd om deze brief: ik schreef niet zoo in moedeloosheid, maar om ongeschokt alles onder oogen te zien. Dat zal de dappere lief206

ste ook willen, en zij heeft het zooveel moeilijker dan ik. Ik kus de lieve ernstige handen. Blijfvan mij.

* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
[ 1296]
Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
30 juli 1937
Mijn liefste,
Morgen- en middagpost brachten geen briefvan Meyers. Inmiddels heb ik
vanmorgen aan Jim geschreven, en zal, als ik zijn antwoord heb, en Retha en
Kees terug zijn, in ieder geval ook met de anderen spreken. Ik heb een vol
vertrouwen in een gunstige oplossing. Misschien heb ik gisteren het perspectief van de teekeningen wel wat heel rooskleurig gezien, maar er zit toch
iets in. Dus nog maar een paar <lagen geduld.
Ik schreefvanmorgen ook aan de Holst'en. Maar daar laat ik het nu bij, tot
er zekerheid is.
Liefste, wat heeft gisteren ons weer nader tot elkaar gebracht. Die groote
rust van ons samen zijn is zoo heerlijk. Alle storende dingen zinken zoo ver
weg, en het wordt alles zoo van zelf sprekend. Ik hoop dat je even diep en
rustig geslapen hebt als ik.
Er is van hier niets nieuws te verteilen, en ik heb het gevoel, dat wij het
stadium van de behoefte aan gevoelsuitstortingen eigenlijk al weer achter
ons hebben, in die groote zekerheid en vertrouwdheid, die al over ons geko•
men 1s.
De drukproeven houden mij nog op aangename wijze zoet zonder veel inspanning. Ik heb op een heel klein papiertje zooals ik altijd doe, het programma van studiewerkzaamheden 1937/8 opgeteekend. Er staat al weer heel
wat op, maar ik denk, dat het na September wel erg vlot zal gaan, met jou dagelijks om mij, en zonder spanning of onrust. Zul-jij genoeg bevrediging en
verstrooiing vinden in het stille huis en de heel geregelde levenswijs? Maar
je zult kennissen krijgen, en misschien wel goede vriendinnen, en allerlei besognes buitenshuis, en we zullen muziek en theater gaan hooren, en naar de
bioscoop!! en af en toe gasten hebben. Alles net zoo veel als en niet meer dan
jij wenscht. Ik weet wel, dat ook voor jou het samen in huis ofbuiten onze
dagelijksche dingen doen het mooiste vooruitzicht lijkt. En ik ben het zoo
heelemaal met je eens over dat wat niet het voornaamste is.
Vanavond nog een eindje verder, ik ga nog wat in den Hout wandelen; het
is kwart over vijf.

7.45
Daar is de brief van Meyers. 1 Hij begint met ans beiden hartelijk geluk te
wenschen, en geeft vervolgens in tal van bijzonderheden zijn raad, die in
hoofdzaak overeenstemt met hetgeen ik hier al vernam, met enkele afwijkingen, die mij nog niet voldoende duidelijk zijn. Hij biedt nadere raad schriftelijk of mondeling na terugkeer 18 Augustus aan. Hoofdzaak is echter, dat hij

207

blijkbaar er geen oogenblik aan twijfelt, of het -~~mt in_ orde. Ik _zal -~u dus
voorloopig alleen de kinderen vragen, waartoe ZlJ 1n beg1nsel bere1d _z1Jn. Op
dien grondslag wou ik dan je Vader gerust stellen, en daarna he~ u1t':"erken
der bijzonderheden uitstellen tot Meyers terugkomt. Ik houd M. s br1ef nog
hier om nog eens te bestudeeren. Tenzij het toch beter blijkt, het nog verder
schriftelijk met hem te overleggen.
Liefstetje, ik geloofwerkelijk, dat de wolk al overdrijft. Nog enkele dagen,
en dan gaan wij verder, om het alles vast en in orde te maken.
Dus nu heusch over een week ofzes jij mijn liefvrouwtje? het is nog altijd
haast niet te gelooven! Dag, zachte, sterke, met het hartje vol echte en innige
liefde, zoo wonderlijk aan mij gegeven!
Ik heb nog altijd geen naam gekregen!
Ik heb M.'s briefnog eens gelezen, en doe hem hierbij; je stuurt hem mij wel
terug. Ik <lacht nu b.v. Zondag met Leonhard te gaan praten. Waar zien wij
elkaar dan even, al is het maar alleen met de vertroosting van je lieve zachte
oogen, die nu ook al weer niet meer ''nieuw'' zijn! Het beste zal wel zijn, dat
ik je in den loop van Zaterdag, waarschijnlijk 's avonds, even opbel.
Dag, vroolijk gezicht!
* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
r. E.M. Meijers, brief niet teruggevonden.

[ 1297]
Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
31 juli 1937
8.50 v.m.

Allerliefste schat van mij,
Je innig lieve brief, die zoo vroolijk begint en met zoo'n ernstige vraag eindigt, moet terstond beantwoord worden, en het werk moet wachten. Ik heb 't
gevoel, dat ik gisteren maar zoo'n zakelijk briefje schreef, en nu komt deze
van jou, en uit elk woord straalt weer dat allerliefste lachende en moedige
wezen, en die heerlijke innigheid, en die rustige koele moed, om alles regelrecht onder de oogen te zien, en dat alles maakt alle dingen zoo licht en zoo
gemakkelijk. Tot in de kleinste dingen zie ik je lieve gedachten aan en voor
mij. Ik volg nu je brief: eerst het gesprek met je Vader. Wanneer ik hem kan
schrijven over de financieele regeling, zal ik meteen nog eens trachten, hem
van den grooten ernst van ons geval te doordringen, en op de toch ook objectief gunstige kanten ervan te wijzen.
De volgende paragraaf is weer liefheden: ik was ook doodmoe. Maak je
toch niet ongerust over het hoofdje, ik wil jou hoofdje, en het zou niet anders mogen zijn dan het is, het is veel beter dan geleerde hoofdjes of weet ik
wat.
Maar nu Rud's bevindingen. Nee, er is nog een paragraaf liefheden ingel~scht: over. de tee~e~ingen, of liever de handen ... schattekind, ongeloofelijk
lief wezen, 1k kus Je, 1k kus je...
208

Nu ter zake (NB!). We moeten in 't midden laten, ofRud niet onwillelceurig v.V.'s 1 uitingen wat naar l1aar opvatting heeft begrepen en weergegeven.
Maar goed: ook hij zou iets voelen voor een proef op je zelf, door mee te
gaan naar B.B. 2 - Daar is iets v6or te zeggen, zuiver objectiefbekeken. Het
zal bovendien je Vader rust en dus meer profijt van zijn keus geven, je dien
tijd bij zieh te hebben. De mogelijkheid, op die wijze de toestemming te verwerven, is van de hoogste waarde. Warmond 3 kan natuurlijk niet, en Barge
kunnen wij niet op die wijze partij laten kiezen, want dat zou het zijn. Eind
September trouwen kan evengoed, ik kan met gerust gemoed een paar weken
verlofvragen voor iets zoo belangrijks. Het is heel naar voor je, daar in B.B.
te zitten (je liefste dwaas, die daar nog gauw even een paar grapjes over
maakt!), maar het is een echte beproeving, een l,amp om het gelul, (zie des
Hooggeleerden nog niet versehenen Spel-element der Cultuur). 4 Ik zie nu
pas goed: volle 4 weken! Je moet dan niet veel praten, ook niet al maar opzettelijk aan mij denken, maar in een soort van halve slaap leven, veel wandelen, naar bloemen en beestjes kijken, een beetje lezen enz. - Je merkt al, mijn
slotsom is: je moet het doen. Maar nu is er nog dit punt. Je familie zal niet
zoo naief zijn, of ze zullen begrijpen, dat de proef geen waarde heeft, als we
voortgaan, elkaar te schrijven, elkaar ieder dag van verre te omhelzen en te
kussen. Laat het dan werkelijk een proefzijn, ool, voor jou diepste zelf. Bied
dan zelf aan, dat wij elkaar gedurende die scheiding ook niet zullen schrijven, behoudens de noodzakelijkheid van eenig zakelijk bericht, als zoo iets
zieh voordeed.
En maak je dan niet ongerust over mij. Ik zal eerlijk meewerken. Ik zal je
werkelijk ontslagen achten van elk woord of belofte, want ik vind, bij de
enorme verantwoordelijkheid, die ik om jou op mij voel rusten, het tenslotte
zelf goed, dat je jezelf nog eens heel ernstig beproeft. Je bent dan dus werkelijk vrij. Mocht de proef anders uitvallen, dan je nu zelf verwacht, dan zal ik
niet in het water springen (voor mij noodlottig, zooals je weet) maar zeggen:
het zou te mooi geweest zijn, en verder gaan.
Zie, is dit nu niet de zuivere oplossing, die de zuivere beslissing met harmonisch resultaat belooft? Als je het ermee eens bent, bei mij dan vanavond:
tusschen zeven en acht op, of later als je deze l,rijgt, of doe dat in elk geval.
Dan rege! ik het zoo dat ik morgen, als ik Leonhard opzoek, jou ool, zie, misschien ook nog even naar C.v.V. ga. En daarna wacht ik rustig af. - Maar
dan moeten ze van jou kant ook een loyale houding in acht nemen, en je niet
om de ooren zeuren (vergeef de term) of waarschuwers op je af sturen of iets
dergelijks.
Lief klein meisje, het fietsje achter de deur zegt nog altijd: ze komt wel te·
rug!
Dag liefhartje, tot morgen dus?
H. met p.&o. 5

* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
C.T. van Valkenburg.
Baden-Baden, waar Auguste Schölvinck 'vakantie' moest houden met haar ouders
en haar zusters Rud en Alwine.
I.
2.

209

3. Logeren bij haar tante Cornelia G.M. Schölvinck-Kolfschoten (1871-1960), weduwe van August J. Schölvinck (1870-1931), burgemeester van Warmond.
4. J. Huizinga, Homo ludens.
•
•
5. Met pootJes en oortJes.

[ 1298]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
31 juli 1937
Beste Han,
.
De late postbestelling bracht vanmorgen je brief met het groote n1euws.
De ernst, de gloed en de waardigheid van je schrijven, brachten ons als
vanzelf, zonder omzien ofvragen, tot de plek waar wij van harte konden uitroepen, wat heerlijk dat je dit schoone, weldadige uitzicht op het leven, geschonken werd. Dat is een onschatbaar geluk.
Je hebt lange jaren veel ontbeerd, dat het leven nu deze ''indian summer''
om jullie toovert is een van die lieflijke verrassingen waar het leven het geheim van heeft.
Onnoodig te zeggen hoe hartelijk wij hopen dat dat wolkje waar je over
schrijft, volkomen af zal drijven.
Daarover schrijf je dus nog. Dan schrijf ik ook Guste - als je mij haar adres
geeft.
Telkens denk ik ''wat is er ook weer voor vreugdevols'' ''o ja, dit''.
Hartelijk gegroet ook namens Jet

R.
* Origineel: Darien, CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.

[ 1299]
Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
I augustus 1937
7.15 n.m.

Mijn ongekuste liefste,
Even verslag van hedenmiddag. Met Leonhard heb ik heel prettig en vrij
kunnen praten, zijn gezindheid is al wat wij kunnen wenschen, maar hij kan
natuurlijk ook niet in de toekomst zien. Samen begrepen wij Meyers ook nog
niet recht. Maar ik heb de beste verwachting, dat wij tot een onaantastbare
basis boven f 5000 kunnen komen. Er zijn heel veel haken en oogen in de
wet, en het is goed, dat wij op Meyers kunnen wachten. Intusschen komen
Retha en Kees niet, zooals ik dacht, morgen thuis, maar eerst den 9den. Het
heeft dus weinig zin, dat ik je Vader schrijf, eer alles met Meyers overlegd is,
maar je zoudt hem vast kunnen zeggen, dat ik de beste hoop heb, een bevredigende basis te kunnen vinden. L. en P. gaan Dinsdag naar Terschelling;
misschien feliciteer je hem nog, schriftelijk of telefonisch?
210

Daarna naar v.V., 1 zijn vrouw was met haar dochter in de keuken, en bakte
het zondagsmaal; ik sprak dus met hem alleen. Hij begrijpt zoo goed het volkomene van onze liefde, zooals wij dat zelf ook weten, wat ons samen zijn
vervult van die zalige rust, die ons als een maakt, dat onvoorwaardelijke,
zonder angsten of verzwijgingen.
Dus nu Dinsdag nog, en dan gaat het gordijn drie of vier weken dicht, niet
dat van de studeerkamer (wat dienstboden maar niet laten kunnen, zooals
Elsje zei) maar dat van ons leven zelf. Dinsdag moet ik je heel zacht in mijn
armen hebben, en heel lang en zacht kussen, en je moet maar vroolijk kijken
en lachen, alsofhet heelemaal niet naar was. Het blijft ook immers vol beloften. De heele hemel klaart immers al op, en het waren toch maar wolken, die
ons nauwelijks in het diepste konden deren.
Ik zal probeeren, veel te werken. Bovendien komt Toorenvliedt met al zijn
afwisselingen er nog tusschen. Ik zoek bij elkaar wat ik aan aardige boekjes
voor je heb. En dan verder maar de genietingen van de dansvloer! Laat ik liever zeggen: van mooie wandelingen. Maar luister eens even: die midder·
nachtelijke tochten naar het Station bevallen mij niet, en ook daarginds niet
alte diep in de eenzaamheid hoor! Zusjes meenemen.
Nu deze naar het station gebracht, of als dat niet helpt, naar het postkantoor, opdat je hem morgenochtend al hebt.
Als het 's avonds half tien is, biedt dikwijls de Chinees 2 nog beter avondeinde dan de radio. Brave Chinees, terstond weer gereed, om Uw post in te
nemen.
Dag, allerliefst, schattig, vroolijk, verstandig, innig, sterk en dapper wezentje, die z66 heerlijk dwaas is, dat zij wel van mij wil zijn!
P.je

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
r. C.T. van Valkenburg.
2. Niet opgehelderd.

[ 1300]

Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
2 augustus 1937
v.m.
Allerplezierigst lief geval, met de ernstige handen en met de oogen, die mij
doen smelten van geluk (wat een lange en malle aanspraak!).
V66r je morgen hier komt, moet je dezen brief1 van Jim nog hebben. Het
spreekt van zelf, dat wij van zijn volledig aanbod2 geen gebruik zullen kun·
nen ofbehoeven te maken, maar zijn houding, die de anderen natuurlijk niet
zouden kunnen innemen, 3 is voor ons van groote moreele waarde. Ik laat aan
je zelf over, of je er iets van aan je Vader zeggen wilt; misschien beter niet,
want hij zou kunnen denken: die Huizinga's denken al heel raar over geldelijke aangelegenheden! Je brengt de briefmorgen wel weer mee? Je hebt ook
groeten van Retha uit een Karpaath.
11.30

211

Vanmorgen ben ik begonnen, een Duitsch stukje4 zoo maar op te schrijven, ofschoon ik er eigenlijk nog allerlei voor moest nazoeken. Maar het lukt
blijkbaar van zelf. Oorzaak: het lieve geval, dat al mijn krachten verveelvuldigt.
. .
Nu houd ik maar op, want anders schrijf ik je maar, hoe geweld1g 1k naar
je verlang, en toch, hoe vreemd ook, ik zie er niet tegen op, deze vier weken
van volstrekt gemis door te gaan. Maar het is geen volstrekt gemis.
Tot morgen, liefste!
•
•••
•
Ik kan niet onderteekenen, ik heb geen naam meer voor Je, en JlJ niet voor
••

ffilJ.

P.S. Zou je soms, in antwoord op zijn groeten, J. 5 een klein woordje schrijven? Het adres is 19 Chantrey House, Eccleston street, London SW. 1.

* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
r. Niet teruggevonden.
2. Geheel af te zien van zijn erfdeel.
3. Jim was ongehuwd, de andere kinderen niet.
4. J. Huizinga, Der Mensch 11nd die Kultur (Stockholm 1938).
5. Jim.

[ 1301]

Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
2 augustus 1937

7.30 n.m.
Liefstetje,
Ik kan het niet helpen, maar er m6et nog even een brietje v66r tien uur op
de post, al zou het heele Singel er ook het hoofd over schudden, want zoo'n
schattige brief, als ik vanavond kreeg, laat mij geen rust, v6or ik hem beantwoord heb. Hoe kun je toch zulke aardige brieven schrijven, ik bedoel nu
niet eens ''lieve'' brieven, met zachte liefkoozingen in ieder woord, maar zulke gezellige brieven, waar ik telkens om lachen moet, alles zoo levendig en
zoo goed gezegd, en zoo eenvoudig en fijn uitgedrukt. En dat spreekt nog geringschattend van haar hoofdje! Ik hoop, dat je maar weer thee met post bij
je bedje hebt besteld; zoo wil dit brietje het allerliefst gelezen worden.
Ik zag heelemaal niet tegen het gesprek met Leonhard op; ik geloof, dat ik
•
nergens meer tegen op z1e.
O kindje, als mijn liefde jou leven mooi kan maken, wat een glorie!
Dat is een aardig idee, om de Wanderer in te spannen voor het eten in
Noordwijk. We spreken er morgen nog even over.
v.V. keek heelemaal niet somber, en heeft geen oogenblik gemeend, dat
het bij jou geen ernst was! Hij verheugt zieh erin, zooals Jim, en Heleentje, 1
ende Holst'en, wier brief ik je morgen laat lezen. We hebben dus al een
heel stel bondgenooten, en ik weet er nog wel meer, als we 't eerst bekend
maken.
Vondt je Elsje gisteren thuis? ik denk van niet.
212

Nuftr \'t111 it~ !'lt·t11,<i11zt1stcr Stt~f~: ik h1H1r t•r 111c1r~cr1 v.•c:I r1,1tlt~r ,·.11i.
Ik t1ct1 r11i111 i11kt ;1:1r1gclc11gd, t'.ll flll dr1jl't t,lijkt1;1,1r t1c1 v.•,11cr f~1\·c11. hii is
\'ccl tc lllcck \'l}t1r t1r1zc t1rit:fjcs .
.Ja, tlirt r11.1ar, s1.:t1;1\•t1.it! Ik vin,l l1t:! t1c!1t!
Nl1 1.ltl'I t1t'.tl'II'll l<lt 111cir~it~11, ,1r1llcri; v,1llcr1 tt1ij r1r1~ l1cclc t:11ir,tcl'l 111.
R.30
Bii ,lc tltce ccr1 11ardii,~ stt1kjc Hcctl1t1\1cr1 t11t l~r1ir,cl,1nti c1rl}~cvanf{cr1. l)t~ :i1r111cticri~c grc1>e1'\t:l:1 tti tic t1akker1 1111 l1ct tcrr,15 t1ctit~11 tipccrl!l ltx:h 111ur.1r tllcie·
1
r11c11 l(Ckrcp.,·11, c:.I>. is r111ar l1t1i11 tirn lcc11t tc \•it~rcr1, t:rt kc1rr1t ccr~t fttt'lri:ct1·
(ll.".hterid t htti~.
Nti dtt!l ecl11: tl,i~t, allcrlicfilt \tfClttwtjc.
+ l)r1g111ccl; t)1111c11

c:·r· (t!Si\), r.. ,\i. c:t11tlc,~··lltllllll>(,I

t. ltclccn Kr,1,1:11f111ft:
2 S1crll1,1r111C' .J. S1:hc1l\•1tll'k·Krr1l (1908,1111\11), c<:hlJ\c11111c \'illl ( :1,n~f.it11 &\.;\\ S,ttlll·
\'ill1:k ( IR\,llr· lf},J l), \"Cr IC).lC flV,t'(l{lrtl i~cr, l1r1ic f \' i!II :\ll)i:11\lC.

3. <:i,rr1c

ll11ktrt1,1.

[ t3<»2 }
Ji1t1ar1 llt111i111ta (I .c1tici1)
4 11\l~ll'llll'• t~J'.\7

l .icli\1c,
llcr l,1,:t11:n1lt ;tf'li:hcitl

.1t111 Atlf~tl'lft: Si:l11,t,•111tk.

J1,istt:rt:r1:

iii

(,\r11,tt:rtl,1rt1J"

ir1 j1: 'lt:t1,1111~c Jl,1k1c, 111cf 1c 1111t~!c f,~C·

!ltr,1lc11tl 1:11 \1lij, ltt:t \\·,1, .1llt:~ z1t,1 l1~·li1 c11 }!1:"t11,1kki·li1k. ·1·11111" l~lll}~ ik
(1\'cr cftl!l!IV,t: k,1r1rcr1 tlc11kcr1, c11 ct:i,1r \\•tl 1k 1c 11,1 1111,! 11\·tt .., r1t11,·c1t. \X't:

1,11:hric

kl1t111cn 11111111:t~ l1'>11

llct

l1ccrli1k

t1r1l1t:\',.11t}:c11 trt rct:1111111 11\1:r ;1llc li111J\<:lt t'r;11cr1.

i!ic Jt'. \\'cl v.·t:ct, c1111,)k wcl t1'1:\l,11:i11 l1rl11, tt1,1;1r 111111t tt'.r,11\t·
Y,tM1t{lcl11kl1c1~! ~!ccfl ttiij ir1, je.: 1111it t'l'.11'1 iti:cl tl111tlrl11lt. !c• 11·1:.~:r11 !lt. }'.,I 11it
\'l.111 l\1/CC tlitl}!Cfl, \!IC je Zt:11' zci . .S1:Xtlt'.clc Vt:r·l,ltll!,1.711'• kt'.fl ik ll!CI, 1ri f('. ().;:ll
k1ntl, 1n j111.1 it1ivcrt: 111.1,1~:,lclijkr1c:1tl Vlcci 1t: 111c1 1,11,t1 ltt·t·l 11rc1'1c',, ,,1;,11 Jt~ tl,1ur111cc ln:·tl1}t·l1. J11 lit'flJ t:t:r1 hl1~ic11t.l, \li,lftll t•11 ir111i}.\ \\'t'lt'tl, 111t•t !irll1ft•l1t• ;1;111
liclilc, t:r1 1,lic 1,(\(1 ktl!l~t:rt kt1111. 1~11 11t1 it· lt:11'' 111:li.lt: r·1·11111.1;1l l1t~l,1 ai:111111ir11 ~:t:·
\'t:11 (,1i111 11111 1!, ;1;111 111ii!!} 1111 \'1:1~1l1rik1 tt'. 1111!1. tlr 11;111111rl11kc ,.,,1l111.1ki11~\ \',111
tlic l1cf1.li:: 1tit·1 r11i·t.·r, 1.lii;- Jt: \V,11:!11. Z11111~ l1t·i }.\11i·ll, 1.:111:1·\\·111.1111·11 11.1111i1tl11k.
"!'1}t"tl t1,11lt IC f(t:!11k !1ltctl JC l'f ;!,lt! ltl("\"1lt~1\llt•: l'II \l,1;1111111 i•, llllfll l11•!\lt• llil~
:i:iir1 t.li11ttc11,

l11x11{cf'. Z1K1 1•, 111:t, irrt :i:1l11 1l111c:1 l1t·1 1.1j11, \'II 11.11 l•r1·11f'.f 111ii 1111 11· .111,li·r1· i,:i:·

zci11lc:,

111<t:11

ic:

\';1r1

Rt1~1·s t:1111;1„11,,!11:

t111t1!'1.lz,1,1~t t1it•f, Ni,c:11,

11ict

\"1u11,1t·ll1111~t·11 11·1: ;\\;1,1r 1!;1! I\ !t}, 11

lii~t•,tc k111tlit•, tl:11

,lc

,., il1: l11u11~.1,.1,1k 1111k 11ic.·1. l"t1111.111. l1cr

zij11, t:11 k;111 l1t'.f i11 111111 /.\t:,·;11 1t•k1:r 111i:1 1i111. Z11· 1·1·11•,, 1111'.'t l111\\·cl11k

1,11,

111ccr li,111 III 1111r111.1lt•!' lt:t•lti1tl'i\"('.ll11111,l111~~1:11, !'l'll 1111rt•!t•11 lllll \',III lll,lllj.(111~

l);1t 1.,1l 11it~l l.tHI llltlcil1ilt lllll, 11111,!;1! \!;\'. il;1,irl111\'t'II III! cl·
k,1,1r fltlf.~ ltlctr liC'll1ct1l1cr1. ~ \,1;1r tltlk llit:r ,ll\\'(:tr. IICt'III III, IIICI llt'! 11itcr \'Ull
ic jc1r1~c lt\'t~fl, dt1t Jti 111ii t1rcllJi!,I, tlt: zv.·,1.1ri.ti: l,1,1 1111 1c. (J\•cr l1i:1rcklli:lijk

1:11 t~l1cer'iltllllj!,

1

\Vei11i~ j11rc11

zal ik wcrkclijk

t1i1ti 1ij11, c11

iii

11t·1~ t:t:11 11111~:c '>'rt11.1w· 1111:1

,lc \"t'.r·

l:111v.c11!i ,la.irv,111. t)r11 tl(lk tl,111 11t1~: t1,11·r1111r11!'>1.:t1 lc l1li1\'cr1. r1111t1 1111, 1111\V<·lijk

113

gedragen worden door een zoo groote liefde, dat die wanverhouding er als
iets onbeteekenends in verzinkt. Ik geloof, dat jij, op wie dat aankomt, ook
dat zult kunnen, en dat hetgeen ik hier schreef, je niet zal terneerslaan of
drukken. Maar ik vond het noodig liefste, om het toch nog eens heel duidelijk te hebben uitgesproken. En nu kus ik je...
Ik heb op de kaart gekeken: B.B. 2 ligt al aardig in de bergen, daar zal zeker
te wandelen zijn. Als je er eens een paar dagen op uit wilde, zou je (met een
zusje, ofmet meneer

....

~~ I )

eens met een treintje een eind zuidwaarts kun-

nen gaan, en dan een stuk van den eersten Höhenweg wandelen, b.v. over de
Hornisgrinde naar Murmelsee en vandaar naar Allerheiligen, zooals ik
twaalfjaar geleden met Retha de tour begon. 3
Mij viel in: zou het zin hebben, als je in B.B. nog een paar rijlessen nam,
bij voorkeur in een Wanderer, en dan vandaaruit opnieuw je examen, hetzij
in Amsterdam ofhier, aanvroeg?
De eene orchidee is nog uitgekomen, maar de rest hangt slap en treurt omdat je weg bent. Maar de geie roosjes zeggen: och wat, niks te klagen, en
staan moedig en frisch als het lieve kind zelf.
In het pak dat ik gisteren aanhad, vond ik in een vestjeszak een sixpence.
Dat wijst zeker op Zuid-Engeland. 4
Als je dezen brief soms nog beantwoordt, dan niet meer te middernacht
naar het station, hoor! Het hindert immers nu niets, of ik hem een post later
krijg en bovendien, jij moet vanavond vroeg naar je bedje om morgen vroeg
bij de hand te zijn, en je welverdiende en langverlangde vacantie te beginnen!
Nu begint dus het groote zwijgen. Ik kan er nog altijd niet bedroefd over
doen. 0 ja, een ding nog. Natuurlijk hoor ik terstond, wanneer je terug bent.
Het is onnoodig, het mij van te voren te schrijven. Op een goeden dag vind
ik een briefje, ofkrijg een telefoontje: ik ben weer in Amsterdam, en ...
Liefste, mijn handen om je hoofdje ...

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
r. Doorgehaald: 'die'.
2. Baden-Baden.
3. Zie Briefwisseling II [595], [597].
4, De voorgenomen huwelijksreis van Huizinga en Auguste Schölvinck naar Engeland.

[ 1303]
Johan Huizinga (Leiden) aan F. Schmidt Degener*
8 augustus 1937

Waarde Degener,
1
Ik heb Uw stuk gelezen, en tracht er enkele indrukken van weer te geven.
Ge he?t hier een rijkdom van fantazie en van scherpe visie uitgestort, die
verbaz1ng en bewondering wekt. Tevens een groote diepte van gedachte

214

vind ik er in; er wordt voortdurend psychologisch zeer diep gepeild. Geen
van de verwijten, waartegen ge U in de voorrede vrijwaart, kornt bij mij op.
Ge hebt niet alleen het volle recht, Uw gegeven zoo te behandelen, rnaar het
werk is door die volkomen vrijheid, waarvan ge gebruik hebt gemaakt, vol
van levendigheid en gelukkige vondsten geworden.
Mijn bezwaren liggen op heel ander terrein, ik zou het bijna noernen op
het technisch-litteraire. Ge hebt mijns inziens Uw voorstelling te zeer met
motieven overladen, haar te bont, te rijk, te fel gemaakt. En dat verdraagt,
schijnt het mij, de dramatische vorm niet. Uw overrijk fantazie-materiaal is,
naar mijn oordeel, eigenlijk meer stofvoor een roman. Terloops denk ik aan
Salammbö2 en aan Pierre Louys, 3 maar dat doet er niet toe. In den jagenden,
voort-ijlenden gang van het drama komt al die weelde van edelsteenen en
bonte weefsels (ik bedoel dit enkel figuurlijk, niet de kleeding-motieven zelf)
niet tot haar recht. Het is misschien een ouderwetsch en nuchter standpunt,
maar ik blijf toch geneigd, aan een dramatische productie de toets aan te leggen: zou zij speelbaar zijn? En dat kan ik van Uw drarna toch niet recht ge·
looven. Tachtig percent van Uw overrijk werk zou beneden den drempel der
waarneming blijven.
Vind in deze opmerkingen rnijn groote belangstelling en waardeering voor
een geschenk uit vriendenhand, waarvoor ik tracht te danken met een vriendenwoord, d.w.z. niet met een goedkoop compliment, maar rnet een poging
tot zuiver oordeel. Het ietwat plompe spreekwoord van het paard, dat men
niet in den bek ziet, heeft zijn grenzen van geldigheid. Ik ben ervan overtuigd, dat in dezen een kritisch afgewogen, doch niet minder hartelijke dank,
U liever is.
Met mijn beste groeten,
Steeds
t.t. J. Huizinga
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. F. Schmidt Degener, De poort van Ishtar (Amsterdam 1937); in de herdruk (Amsterdam 1947) ter gelegenheid van de opvoering van het stuk door het Amsterdams
Studentencorps als lustrumspel, werd deze briefvan Huizinga afgedrukt.
2. Gustave Flaubert, Sa/ammbß (Parijs 1862).
3. Pierre Louys (1870-1925), Frans schrijver.

[ 1304]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
rr augustus 1937
Beste Han
Ik was steeds van plan je te schrijven, maar de dagen worden door de droevige omstandigheden volkomen tot pulver gemaakt.
De toestand van Jet is in de laatste drie weken heel erg achteruitgegaan,
vliegend, zoowel geestelijk als lichamelijk.
Het eenige lichtpunt is dat 't geheel buiten haar omgaat, dus van lijden is
215

geen sprake. Geestelijk is zij als een kind van 5 jaar, zij is snoezig liefen
zacht, roerend en hartbrekend, maar zij is vaak niet bepaald absent, maar er
geheel naast; 't is alles ontzettend droevig en wanhopig. Piet en Henk v.d.
Hoeven 1 bemoeien zieh er mede, Henk was er daarnet weer. Hij begrijpt 't
niet, nu er ook nog hooge koorts 's avonds bij is gekomen, denl~t hij aan een
soort autointoxicatie. Prognose durft hij niet uitspreken. Hij zegt daar kan in
eens een fatale inzinking komen, maar 't is ook mogelijk dat zij weer uit deze
kuil komt om geleidelijker zooals zij reeds deed, achteruit te gaan. Griet Sasse is hier dat is een groote steun. Onze juffrouw is uitmuntend en doet wat
zij kan en doet 't met veel tact, maar zij ziet 't einde van haar krachten.
Dus daar komt een verpleegster bij en een nachtwaakster. Tot nu toe deed
ik dit, maar dat kunt je ook niet lang uithouden wanneer je overdag ook helpen moet.
Je ziet dus beste Han dat 't echt volop narigheid hier is.
Ik zou er natuurlijk nog veel meer over kunnen schrijven maar ik moet al
zoo veel schrijven.
Spreek over dit alles maar niet ofzoo min mogelijk, want al zal 't toch wel
bekend worden, hoe later hoe beter. Anders krijg ik maar allerlei schriftelijke
vragen ofbezoeken, en voor geen van tweeen is er tijd.
Het was alles al lang moeilijk, maar nu is 't am wanhopig onder te worden.
Maar zij is roerend liefen zacht van een onreeele zachtheid.
Hartelijk gegr.
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Pieter C.T. van der Hoeven (1870-1953), hoogleraar verloskunde en leer der vrouwenziekten te Leiden 1903-1940 en zijn broer Henri van der Hoeven (1879-1956), zenuwarts te Utrecht.

[ 1305 ]
F. Schmidt Degener (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
14 augustus 1937
Waarde Vriend Huizinga,
Van harte bedankt enz. Bovenal ben ik dankbaar voor het formuleeren van
Uw bezwaren aangaande een mogelijke realisatie op het tooneel. De speelbaarheid is natuurlijk de ware toetssteen voor alles wat voor de planken is gedacht, hetgeen niet wegneemt dat juist het beste van de theaterliteratuur
meer wordt gelezen dan gespeeld. Dit hybridisch karakter, dat tooneelvorm
a priori reeds heeft, zat mij dan ook geducht dwars. De kwestie soberheid of
niet nam de proporties aan van het to be or not to be. Dat ik ten slotte niet
ben teruggeschrikt voor een Wörterschwall hangt samen met mijn ervaringen als toeschouwer. Wat kunnen wij werkelijk volgen bij een opvoering,
zelfs al bevinden wij ons in de bevoorrechte positie van een die de tekst bijna
uit zijn hoofd kent? De algemeene samenhang ja maar de dialoog en de details? En ook al begrijpen wij het, wordt ons maar even de tijd gelaten over
216

het begrepene na te denl{en? De tooneelspeler die een woordenmassa tot zijn
dispositie krijgt met een zeker rythme, een duidelijke climax, is gelukkiger
dan een die karte zinnetjes als in het vroege genre van Maeterlinck ofin Wildes Salome krijgt uit te spreken. Mijn bewondering voor Marlowe 1 spoorde
mij aan in het opzicht van woordmassa's vooral niet te voorzichtig te zijn.
Het is natuurlijk een te groote durf een menschenleven als van Holofernes
met zijn driften, zijn aspiraties, zijn herinneringen in een akte op de planken
te brengen. Wat zou er van blijven hangen? Niet veel meer dan de houding
en intonatie van den tooneelspeler. Correspondeeren deze volkomen met
den tekst dan is het niet zoo erg dat de begrijpelijkheid van het woord in de
tweede plaats komt. Bij alle Shakespeare opvoeringen, die ik in de laatste jaren in Engeland zag, en die waarlijk voortreffelijk zijn, trof het mij dat het
gespeelde drama zoo geheel een ander object werd dan het gelezene. De substantie van een lange tirade, die men thuis kan lezen en overdenken, is op het
tooneel~ vooral bij het tegenwoordige Engelsehe snelle tempo, niet meer dan
een houding of een beweging van een oogenblik.
Uit het bovenstaande moge blijken dat een opvoering voor mij een in ieder
geval onberekenbaar experiment is.
etc. D

*

Doorslag: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Christopher Marlowe (1564-1593), Engels toneelschrijver.

[ 1306 ]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga*
23 augustus 1937
Beste Han.
De data heb ik niet vast in mijn hoofd, het leven is hier eentonig, ik weet
dus niet zeker ofje nog op Toornvliedt bent ofniet. Was 't er gezellig en waren alle kinderen er?
Krijg je goede berichten van Guste en komt zij ook al spoedig terug naar
Holland. Ik ben ook verlangend te hooren of alle moeilijkheden van den
baan zijn en jullie geluksplannen met volle zeilen door kunnen stevenen.
Hoe hartelijk hoop ik dat.
Het proces van verzwakking van Jet neemt steeds toe, zij komt zoo goed
als niet meer buiten een paar stapjes tusschen de verpleegster en mij in.
Haar geestelijke zwakte neemt ook steeds toe, zij probeert te schrijven maar
't resultaat is droevig. Zij blijft zieh van haar toestand onbewust en is wel
heel veel eischend, maar zacht en vriendelijk.
Het is alles erg droevig, maar het feit dat wij hier zijn in de aparte sfeer van
de Buissche Heide en de geest waar in de zorgen voor Jet gedrenkt zijn, geeft
aan het geheel, hoe droevig het ook is, een sfeer, ik zal niet zeggen van geluk,
want dat zou onjuist zijn, maar van een harmonie in mineur die het hart toch
verrijkt.
217

Maar ofschoon zij heelemaal niet lijdt is 't toch te hopen dat de beproevingen niet al te zwaar voor haar worden.
Hartelijk gegroet
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 1307]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
1
[na 25 augustus 1937]
Beste Han.
Dank voor je brief. Nieuws van hier is er niet. Wel vind ik dat Jet iederen
dag zwakker wordt. Het is alles onzegbaar droevig, deze maand is zeer zwaar
geweest, maar ik zou haar voor geen andere maand in mijn leven willen ruilen! Als het onafwendbare toch moet komen, laat 't dan nog hier zijn, in deze
stilte.
Dezen briefkreeg ik van v. Rees. 2 Ik heb hem gezegd dat ik hem er niet op
kon antwoorden, maar ook dat als Ortega vertelde dat je hertrouwd was, hij
zijn Spaansche neus voorbijkakelde. Ik las hier met weerzin een boekje van
Ortega over het gezichtspunt in de kunst. 3 Wat een kwek! Heere beware me.
De scherpzinnigheid op 't dwaalspoor. Potverju dan is Spengler toch heel
wat anders als hij 't over plastische kunst heeft. Wanneer ik niet vervuld was
met andere gevoelen ging ik hem met vreugde te lijf.
Hart. gegr.

R.
* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. Ongedateerd, gesehreven op aehterzijde van de in n. 2 genoemde brief.
2. R. van Rees aan Richard Roland Holst, 25 augustus 1937, waaruit: 'Mijn sehoonzoon Piek vroeg mij een dezer dagen of ik bericht had gekregen van Prof. Huizinga's
huwelijk. U begrijpt hoezeer mijn vrouw en ik daarvan opkeken. Mevrouw Mees-van
Stolk, met wie de Pieks zeer bevriend zijn, vertelde hem dat zij Prof. Ortega y Gasset
had gesproken en van dezen had vernomen dat Prof. Huizinga onlangs was getrouwd
met een jong meisje; het speet Prof. Ortega erg dat hij aldus, tijdens zijn verblijf in
Holland het contaet met zijn vriend Huyzinga moest missen. Nu zijn vele dingen in
deze wereld mogelijk. Ongetwijfeld is onze vriend Huizinga een buitengewoon
mensch, en wanneer zoo iemand buitengewone dingen doet dan behoeft men zieh
daarom niet te verbazen. Is het berieht van Prof. Ortega juist dan zullen wij ons hartelijk moeten verheugen. Maar zoolang die juistheid ons niet nader is gebleken kunnen mijn vrouw en ik geen oogenblik daaraan gelooven. Wij willen hetgeen wij voorloopig als een praatje besehouwen zelfs niet verder geven, wi j spreken er met niemand over en weten niet beter te doen dan ons te wenden tot U, Huizinga's intieme
vriend, en U vriendelijk te vragen aan onze onzekerheid een eind te maken. Naar wij
van U hoorden bij Uw laatste bezoek aan ons, was H. te Parijs, dus zouden wij zeggen: ongetrouwd; aan den anderen kant kan men moeilijk denken dat Ortega zieh
vergist. Of heeft hij ''en voyage'' als mariage gehoord?'
3. Jose Ortega y Gasset, Het gezichtspunt in de kunsten ('s-Gravenhage 1937).

218

[ 1308]
Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
28 augustus 1937
Allerliefste schat,
Welkom weer thuis! Hier heb je war lectuur voor den Zondag. 1 Her is heel
vervelend om te lezen, want er staat wel twintig maal hetzelfde in! Het zou
zijn nut kunnen hebben, als je terstond even de laatste bladzijde las, die een
dwaas geval vertelt, dar je zoo spoedig mogelijk weten moet. 2
Mijn liefste, als het kan, bel mij dan vanavond nog even op. Ik zal van 9.15
af in de studeerkamer zitten. Heb il~ om half elf nog niets gehoord, dan reken
ik, dar je geen gelegenheid hebt gehad.
Wanneer zie ik je?
Heleentje komt hier vandaag logeeren, tot morgen, maar zij eet in den
Haag.
Hou-je nog net zooveel van mij? ik van jou meer dan ooit.
Straks als jij in de trein stapt, gaat deze op de bus, en dan heb je hem vanavond nog met de avondpost.
En kom nu bij me, en wees van mij!

H.
-

---~
··---·· =..........

-·-

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
I. Huizinga en Auguste Schölvinck hadden afgesproken gedurende vier weken geen
direct contact te onderhouden; beiden schreven gedurende deze periode wel brieven
in dagboekvorm, met de bedoeling die elkaar na hun weerzien te laten lezen; verg.
Huizinga aan Auguste Schölvinck, 31 juli 1937.
2. Richard Roland Holst aan Huizinga, na 25 augustus 1937, n. 2.

[ 1309]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga*
[eind augustus 1937]

B.H.
Zooeven je briefje. Je moet 't vooral niet onaardig vinden maar ik kan nu
geen bezoeken aan, zelfs niet van jou. Straks kamt de verpleegster. Ik vind
219

Jet vreeselijk zwak, zij wil toch werken. Dat is hartbrek~nd want 't is een
chaos waar niemand uit kan wijs worden, geschreven 1n een onleesbaar
schrift.
Piet v.d.H. was hier, hij zei dat de gezichtsstoornis door de hersens kwam.
Henk v.d.H. had gezegd, 't is te hopen dat 't einde gauw komt.
Ik had mij de laatste jaren wel eens ingedacht in wat stond te gebeuren,
maar hoe onmetelijk veel zwaarder is de werkelijkheid.
Hart. gegr.

R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 1310]

Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
2 september 1937
9 v.m.
Mijn groote, innige, sterke, dappere, vroolijke liefste,
Aan 't werk gaan, goed en weil maar als je brief eenmaal heel aandachtig
woord voor woord ingedronken is (de post kwam eerst na 't ontbijt), dan
moet hij eerst n6g eens heelemaal aandachtig gelezen worden, en dan m6et
er tenminste alvast begonnen worden aan een briefje terug. Jou heerlijke,
uitstroomende brief, als een bergstroompje in de zon, en je koele handen aan
mijn gezicht, ik stamel maar wat ... ik kan niets meer zeggen, zoo vervuld ben
ik van jou en van het geluk, dat je me geeft ... Ik zal eerst maar braaf een
beetje gaan werken, en vanavond verder schrijven.

5.45

Zooeven vertrok je broer, 1 wij praatten samen een uur.
Maar eerst even je expresse: alles wat ik hier boven zette, was nog veel
waarder, dan ik vanmoigen wist; jij zoudt 6m mij van mij afstand willen
doen? lief groot hart, ik ben zoo trotsch op jou en op jou liefde, in mijn binnenste, want daarvan hoort niemand iets. Ik omvat je knieen en dank je, en
ben nog nader tot je dan tevoren.
Overigens is dat argument van die reputatie zoo absurd dat je broer dat
zelf blijkbaar ook al ingezien had; hij sprak er met geen woord van, dus ik
ook niet. Toen ik tegen jou zei: het tegendeel is waar, bedoelde ik dit. Als het
iets schelen kon wat de wereld er van zei, dan (onlogische zin,) zou dit juist
andersom zijn; de wereld zou zeggen: kijk, die prof. H. is toch blijkbaar niet
zoo'n kamergeleerde, hij durft het leven nog aan! Dat ziet de wereld graag,
en terecht. En jou zeg ik erbij, (maar dat moet je niet verder verteilen, want
dan zouden ze zeggen: zie je wel, hij is al heelemaal gek): als de keuze voor
mij stond tusschen mijn zoogenaamde reputatie en jou, dan koos ik jou.
Maar dat van die reputatie is allemaal maar onzin.
Ik vond je broer veel aardiger dan ik verwacht had; ik kon natuurlijk over
allerlei dingen met hem veel beter praten dan met je ouders, en meen hem
wel te hebben overtuigd 1. van de buitengewone ernst van het geval en 2.
van de stelligheid, dat wij beiden hierin ons geluk vinden, voor hoe groot
220

aantal jaren dan ook. Natuurlijk gaf hij zijn bezwaren niet prijs, maar het
was toch nuttig, er met iemand van je familie eens zooveel diepgaander over
te hebben gepraat.
Barge was alleraardigst. Hij wenschte mij na mijn eerste woorden terstond
met groote hartelijkheid geluk, en toen ik zelf ervan sprak, hoe goed wij zelf
alle bezwaren kenden, deed hij daar volstrekt niet somber over; het was volmaakt duidelijk, dat hij er zieh echt en vriendschappelijk over verheugde.
En hij zei ook terstond met een vroolijke glimlach, dat hij al gauw wel eens
aan zoo iets had gedacht, toen hij gezien had, hoe ik met je ingenomen was.
Inmiddels heb ik de concepten van den notaris al, en zal zien, of ik vanavond nog Meyers thuis tref. Ik vergat nog, dat ook Heering, 2 de ernstige
theoloog, en Van der Hoeve de medicus, 3 er uiterst sympathiek tegenover
standen. Allen legde ik voorloopig nog strenge geheimhouding op.
8.20 n.m.
Meyers heeft terstond een aantal amendementen aangebracht. Ik schrijf
morgen zijn notities netjes over, en zend dan alles aan je Vader, die het na
kennisneming weer aan je broer kan toezenden.
Daar straks dit briefJe van Bine de Sitter.
Arm Schattekopje, dat nu nog al de moeilijkheden door moet, als haar zus4
je in Breda het hoort, en de heele andere familiel Ik zal nooit lief genoeg
voor haar kunnen zijn, d.w.z. voor het Schattekopje! Wat zal het een rust
zijn, eerst al, wanneer het eenmaal bekend is, en dan als we op reis zijn, en
dan als we weer terug zijn ...
't Was vanmiddag toch een dom gevoel, een mooie auto op stal te hebben,
en toch per trein naar den Haag te moeten. Wacht maar, over een tijdje ... 0
zaligheid, al de gewone dingen van het bestaan dan ... Wanneer zie ik je
weer?
Leg je lief hoofdje regen mijn schouder, en sluit je oogen ...
P.S. Teeken van levenskracht: vanmiddag aan het Station komende liep ik
zoo maar de houten trap bij twee treden tegelijk op. Dat had ik nog nooit gedaan.
P.S. 2. Punt van regeling voor studie van kinderen. 5 Natuurlijk een studieverzekering aan te gaan, maar dat heeft den tijd nog!
* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. Carl J.G.M. Schölvinck (1896-1959), advocaat en procureur, oudste broer van Auguste Schölvinck.
2. G.J. Heering, zie Briefwisseling II [701].
3. Jan van der Hoeve, hoogleraar oogheelkunde.
4. Maria A.G. Schölvinck (1902-1979), zuster van Auguste Schölvinck, echtgenote
van Louis van Mierlo (1894-1965), bankier te Breda.
5. De kinderen die eventueel uit het huwelijk geboren zouden worden.

221

[ 1311]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga*
6 september 1937
Beste Han.
Wij bevinden ons nu wel aan de twee polen van het leven.
Het is heerlijk dat de hemel boven jullie wolkeloos is en het komende vol
belofte en geluk.
Ik denk er vaak met vreugde aan als een mooi en goed ding van het leven.
Het spijt mij erg dat de reis van pool tot pool zoo ver is en ik zoo weinig
reislustig ben. In een gewoon geval was ik vast naar jullie geluk kamen kijken.
Hier is de toestand werkelijk hartverscheurend. Jet is vrijwel invalide en
zij is ook vrijwel kindsch. Niemand die dit langzaam maar gestadig verval
niet uur en dag bijwoont, kan zieh van de ellende een idee maken.
Ik moet even op en neer naar Bll om dingen te regelen voor 't geval dat wij
terug moeten. Dan moet 't huis däär anders bewoond worden. Wij moeten er
op voorbereid zijn, in mijn hart hoop ik dat 't toch onvermijdelijke zieh
maar hier zal voltrekken, maar V.d.H. zegt '''t kan heel lang duren''.
Zie hier de berichten van mijn pool, maar geniet n1aar van je wolkelooze
hemel.
Hart. gegr.

R.
*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 1312]
Johan Huizinga (Paleis Het Loo) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
7 september 1937
Liefste,
Ik kan de verzoeking niet weerstaan, je van hier een eenvoudig woordje te
schrijven. Maar kort, want ik moet mij gaan kleeden; ik ben zoo juist aangekomen, het is half zeven. Het wordt een klein gezelschap, de Prins en de
Prinses zijn er ook, hoor ik.
Wat zouden ze wel zeggen, als ze wisten, aan wie ik schreef?
Nu in de houding!
Dag, klein schat!

H.

* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga. Briefpapier Paleis Het
Loo.

222

[ 1313 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
8 september 1937
1.30 n.m.
Liefste schattekopje,
Vandaag niet schrijven? Het plezierigste van den dag overslaan? Kun-je
begrijpen! Nee, hoor, terstond begin ik het verslag van mijn tocht. Maar
eerst druk ik je nog even in mijn armen en sluit je hoofd tegen mij aan, om al
de zachte schattigheden van je brief. Het lijkt nu ontzettend lang geleden,
dat we bij elkaar waren. Ik kan nu langzamerhand nauwelijks meer zonder
je. Maar flink zijn!
Om ruim vier uur verscheen de Cadillac met twee grijze lieden met rood
en goud om hun pet, en reed mij in gestrekten draf, d.w.z. aanzienlijk snel,
naar het Loo, waar we precies om halfzeven aankwamen. In een der zijvleugels, gelijkvloers met uitzicht op het park, keurige zitkamer, slaapkamer en
badkamer, met uitstekend bad, maar daarnaast een gewone kom en kan op de
wasch tafel. In de zitkamer lag zulk keurig schrijfgerei, dat de pen vanzelf in
de inktpot stapte, en naar Singei 42 schreef. 1 Toen de lakei mijn koffertje
uitpakte, schaamde ik mij wel wat over de oude sloffen en het al een keer
aangehadde rok-overhemd. Maar hij zei er niets van.
Het Loo is een alleraangenaamst paleis, mooie, niet te groote en niet te
hooge zalen; je voelt je er echt prettig. Het bleek terstond, dat ik volstrekt
niet zooals ik gedacht had, een invaller was. Behalve eenige dames en heeren
van de hofhouding waren er als gasten van buiten alleen de burgemeester
van Apeldoorn met vrouw, freule van Sytzama, 2 die vroeger met de Prinses
in Katwijk was, en een officier, dien ik er ook eerder al wel ontmoet bad. En
ik was het, die tusschen de Koningin en de Prinses zat. Een ronde tafel met
een twaalf of veertien personen, en verderop in de zaal nog een bijtafel. De
Koningin droeg helder groen, de Prinses licht groen (zij of satijn, dunkt mij,
het stond haar erg goed). De Prins en alle andere heeren behalve de officier
van buitenaf waren in rok zonder decoraties. Er was geen muziek. Ik heb de
Koningin nog nooit zoo genoegelijk, opgewekt en vriendelijk gezien. Het
was heelemaal niet stijf. De Prinses heeft met behoud van haar beminnelijke
natuurlijkheid en hartelijke vriendelijkheid iets fijns en teers gekregen, wat
zij vroeger niet had. Zij is werkelijk zeer veranderd, veel knapper geworden,
maar ook veel bleeker; zij zag er wat ''interessant'' uit. De Prins beviel mij
evengoed of nog beter dan op de lunch; hij heeft iets innemends. In de loop
van den maaltijd zei de Prinses: straks vertoont mijn man filmpjes van de
Piet Hein3 etc.-, maar dat is nog al vervelend, wilt U niet wat snelteekenen?
Ik zei, dat ik dat in geen jaren meer bij de hand gehad had, maar het was haar
ernst, dus ik zei natuurlijk, dat ik dan graag mijn krachten beproeven zou.
Nu, de filmpjes waren inderdaad niet veel zaaks, 's Prinsen talenten liggen
blijkbaar niet in die richting. En toen verscheen het zwarte bord, dat blijkbaar al achter de deur klaarstond, met de stukjes krijt, de spons en de doek,
en ik teekende wat malligheden; heel mooi werden ze niet, maar het heeft al223

tijd wel succes. 4 Daarna nog thee, totdat HM en de Prinses zieh terugtrokken, ook Prins verdween, men dronk met de heeren nog een whisky soda,
ging om half twaalf of wat later naar bed, en sliep niet al te best. Maar daar
kan ik tegenwoordig heel goed tegen. Ruim half zeven weer op, aangenaam
hollandsch ontbijt in de zitkamer, en om kwart voor acht reed de auto mij
naar den Haag. Maar ik dacht: wacht eens even ... we moesten toch over Leiden, we hadden wat speling, dus even aan op Slingelandtlaan 4: koffertje
binnengezet, post gegrepen ha, de p. en o.! 5 Zoodra mijn loodssignalen aan
de grijze lieden niet meer noodig waren, je brief gelezen, v6or de Haagsche
schouw begonnen, toen even: he, is daar de Deyl al? en toen ik hem uit had,
6
waren we opeens bij het Viaduct! - De rest is van geen belang: Colijn geschikt, een boodschapje gedaan, en met Van Wijk per gele tram terug, precies half een weer thuis, alles op de minuut, van Dinsdagmiddag tot W oens·
dagmiddag. Erg aardig dus het geheel, zooals je ziet.
7
Ik geloofnu toch haast, dat ik het de Prinses wel moet schrijven.
Nu nog even antwoord op je vragen: ik voor mij zou eerlijk gezegd ook
meer voelen voor Lieve mevr. H., 8 maar ik vrees dat het haar hevig zou kren·
ken. Zij komen eerst Vrijdag weer thuis uit Oisterwijk, we kunnen er dus
nog wel even over praten, als je wilt. - Stijlloos, om het onder konjakje (dat
staat zoo goed) te vertellen? 9 Och waarom zou het stijlloos zijn? Wat mij betreft, als Vrijdag de dispensatie 10 er werkelijk is (mijn hart klopt er nog een
beetje over) beschouw ik onze bruidstijd als begonnen, en ga mijn briefjes
schrijven. Ik begrijp wel dat je Ouders er wat tegenaan hangen, maar laten
ze nu ook eindelijk de knoop doorhakken, geheuren moet het toch. Goed, ik
ga Vrijdag 14.08 van hier. Maar ik kan nauwelijks zoo lang meer wachten; alleen de onvergelijkelijke vreugde over jou houdt mij nog staande. De levens·
geesten voeren aan een stuk door rondedansen uit in mijn hart (van die kleine dwaze levensgeestjes, zie je ze?) en zingen juichende koor· en beurtzangen.
O jij lief, liefkind, wees weer bij me!

H.
Heel veel groeten van de v. Valkenburg's en deze brief van Marika Vollgraff.11

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
r. Het ouderlijk adres van Auguste Schölvinck in Amsterdam.
2. J.L. baronesse van Sytzama (*1899), hofdame.
3. Het zeewaardig plezierjacht, prinses Juliana en prins Bernhard bij hun huwelijk
aangeboden als nationaal geschenk.
~· yerg. Leon?ar~ Huizing~, Herinneringen.~an mijn vader ('s-Gravenhage 1963) 75:
M11n vader, die z11n grote seances wel degel1Jk placht voor te bereiden en nu door dit
yor~telijk verzoe~.ove'.vallen werd, protesteerde zwakjes. 'Koninklijke Hoogheid, dat
1s n!et zo ma~e)11k u1t ~e m~uw te schudden ... Men komt in deze <lagen met zoiets
zo licht op pol1t1ek terre1n. .. Het antwoord van de prinses deed de deur dicht. 'Dat
vi~den we nu juist fijn'. En .da~~op bleek de zogenaamde 'verstrooide professor'
zo1ets aan het Hof evengoed u1t Z!Jn mouw te kunnen schudden als voor zijn kinderen. Zander. zieh een ogenblik te bedenken begon hij aan een van die voor hem typische sprookJes ~n toverve;halen. De wereldtentoonstelling in Parijs. Het reusachtige
beeld met Sov1et-symbol1ek van de Russen tegenover het even pompeus patserige
224

hart van de Duitse nazi-inzending, ik meen een adelaar. Het is nacht. De bezoekers
zijn weg. De tentoonstelling is verlaten, en dan dalen de sovjetwerkers en de naziadelaar van hun voetstuk en verbroederen zieh tot symbolen van vrede. Het succes
moet groot geweest zijn, maar dat wist men nooit, want zoiets was niet uit vader te
krijgen'.
5. Pootjes en oortjes.
6. Hendrik Colijn, zie Briefwisseling II [945]; waarschijnlijk betraf de bespreking de
'Commissie voor Intellectueele Samenwerking'; verg. Huizinga aan Auguste Schölvinck, 3 juli 1937, n. 3·
7. Verg. het 'geluktelegram', Soestdijk, 15 september 1937: 'Onze meest hartelijke
gelukwenschen met Uw verblijdend nieuws. Juliana Bernhard'; de koningin liet haar
particulier secretaris, baron Van Heemstra, antwoorden: 'H.M. de Koningin draagt
mij op, om U Hooggeleerde Harer Majesteit's oprechte gelukwenschen over te brengen, naar aanleiding van Uw voorgenomen huwelijk met mejuffrouw A. Schölvinck
te Amsterdam, van welker mededeeling Hare Majesteit met veel belangstelling kennis nam' (originelen: Darien, L.M. Conley-Huizinga).
8. M. Huizinga-Bendien, Huizinga's schoonzuster.
9. Het mededelen van het voorgenomen huwelijk aan de verdere familie.
10. De dispensatie van de bisschop van Haarlem voor de voltrekking van het kerkelijk huwelijk; Huizinga diende te beloven zijn echtgenote in de uitoefening van haar
geloof niet te hinderen en de eventuele kindere11 katholiek te laten dopen en opvoeden. De huwelijksvoltrekking vond bij een gemengd huwelijk in een rooms-katholieke kerk niet voor het altaar plaats, maar in de sacristie.
11. M.E. Vollgraff-von Hoesslin, zie Briefwisseling I [113].

( 1314]
Johan Huizinga (Leiden) aan Luigi Einaudi*
13 september 1937
My dear Einaudi,
lt was a pleasant surprise to me to receive the press-proofs of the translation of my book. 1 l had not yet expected them at all. l have at once compared
the difficult places, and can perfectly agree with all your solutions. l noticed
a few misprints in the footnotes: [... ]2 As far as l can make out at a rapid glance the translation has been admirably clone.
There is no French edition! 3 At least I do not know anything of it. You
may call the ltalian edition something peculiar, because it is the only one
made after the English text, which l consider as an improvement of the original. lt was made by my son, in constant collaboration with me.
l shall give you the new preface l wrote for the Czech and Norwegian edition4 - the other translations published were English (and American), German, Swedish and Spanish - under way ofpublication, and shall try to add a
phrase for the ltalian public. 5 Your son 6 may expect it in a few days, or ra7
ther l shall send it you to Dogliani.
Sept. 15. l wrote the Preface yesterday and am including it. lf it does not
suit you, especially the phrase you wanted, please suggest alteration.
And now I have to add an item just now fit for publication, and which to
me means perfect happiness, i.e. my forthcoming marriage with Miss Au225

gusta Schölvinck, which is to be celebrated next month. She is very much
younger than I am, but we try to forget this.
With best wishes to Madame Einaudi and yourself,
Yours very cordially,
J. Huizinga

-

*

Origineel: Turijn, uitgeverij Einaudi.
r. J. Huizinga, La crisi delta civilta (Turijn 1937), vertaling van In de schaduwen van
morgen, met een speciaal voorwoord van Huizinga; de Italiaanse germaniste Barbara
Allason, leerlinge van Croce, wier naam niet in de eerste twee drukken vermeid staat,
maakte de vertaling.
2. Opgave van verscheidene drukfouten.
3. De Franse vertaling, J. Huizinga, Incertitudes, verscheen pas in 1939.
4. In deze edities verscheen een voorwoord dat overeenkomt met een passage uit het
voorwoord bij de zevende Nederlandse druk uit 1938: 'Velen hebben mij gevraagd: ge
ziet onzen tijd en onze beschaving z66 zwart, enge noemt u zelfniettemin een optimist? - Ik antwoord: ja, dat doe ik. Optimist noem ik niet hem, die bij de dreigendste
teekenen van verval en bederfluchthartig uitroept: kom, her is zoo erg niet! het komt
alles wel op zijn pootjes terecht! Optimist noem ik hem, die, ook waar een weg tot beter nauwelijks zichtbaar is, toch de hoop niet laat varen' (V. W. VII, 313-314).
5. Verg. J. Huizinga, La crisi della civiltä, ro: 'Se mai una nazione fu poco soggetta
alla melancolia dello sconforto, quella per fermo e la italiana. Forse queste libro puo
essere presentato agli italiani senza pericolo ehe, a cagion sua, essi smarriscano il loro
ottimismo' (niet in V.W.). Vertaling: 'Als ooit een volk slechts weinig onderhevig zou
zijn aan de melancholie der moedeloosheid, dan is dat stellig het Italiaanse. Misschien kan dit boek de Italianen aangeboden worden zonder gevaar dat zij als gevolg
ervan hun optimisme verliezen'.
6. Giulio Einaudi (*1912), oprichter van uitgeverij Einaudi (1933) te Turijn.
7. Plaats ten zuiden van Turijn, waar Einaudi een zomerverblijfhad.

[ 1315 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
15 september 1937
Lieber Freund,
Heute eine höchst persönliche Mitteilung, für mich glücklichster Art:
meine bevorstehende Vermählung mit Fräulein Auguste Schölvinck aus
Amsterdam! Der Altersunterschied ist bedauerlich gross, sie ist noch nicht
dreissig, aber wir vergessen es ganz. Die Heirat findet Anfang Oktober statt.
Noch besten Dank für Ihre Karte aus Hyeres, 1 und herzliche Grüsse an
Sie alle,
Ihr J. H uizinga

* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1.

Niet teruggevonden.

226

[ 1316]
C.B. Schölvinck (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
15 september 1937
Hooggeachte Professor en toekomstige schoonzoon,
Zeer dank ik U voor Uwen gelukwenschen op mijn verjaardag. 1
11( hoop vurig, dat de verwachting, die U daarbij uitsprak zieh verwezenlijken zal.
De fijngevoelige behandeling, die Guste van U mocht ondervinden en de
vereering, die Guste daardoor voor U kreeg zijn ongetwijfeld groote lichtpunten.
Immers een huwelijk, alleen berustend op onderlingen waardeering biedt
grooten waarborg voor een bestendig geluk.
De gelegenheid U gisteren2 als bruidegom te begroeten en U van harte
''welkom'' in onze familie te heeten behoorde tot de onmogelijkheden.
Mede namens mijn vrouw en onze kinderen doe ik dit nu hiermede.
Is het U mogelijk Vrijdag a.s. bij ons te komen eten.
Met vriendelijke groeten ook van mijne vrouw, verblijfik gaarne
Uw toegenegen
C.B. Schölvinck

*
1.
2.

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
C.B. Schölvinck was jarig op 13 september.
Op 14 september tekenden Huizinga en Auguste Schölvinck hun huwelijk aan.

[ 1317]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga*
17 september 1937
Beste Han.
1
Ik vrees dat wij elkaar niet meer zullen zien voor je trouwen. Ik vind 't erg
erg naar zeg dat ook tegen Guste. Daar was ernstig kwestie van terug gaan
naar Bll maar nu is er iets naars tusschen gekomen.
Jet heeft gisteren een erg dik been gekregen, de zuster vreesde eerst voor
trombose maar dat is 't goddank niet, maar 't komt door onvoldoende hartwerking. 't Zal na 10 ä 14 <lagen absolute rust wel beteren, dan kan zij getransporteerd worden, maar niet eerder. Maar zij is nu geheel bedpatiente.
't Is alles vreeselijk droevig, Jet was voor 'teerst hierover zelf ook bewogen
en huilde even.
Zoo staat 't, je hebt te aanvaarden en te berusten.
Hartelijk gegr. beide
t. t. R.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I.

De huwelijksdatum was vastgesteld op maandag 4 oktober.

227

[ 1318]
Johan Huizinga (Leiden) aan H.Th. Colenbrander*
19 september 1937
B.H.,
Hiernevens de afbeelding, die men gaarne bij mijn artikel in De Gids van
October zag verschijnen. 1 Ik zal 2000 overdrukken aanvragen. Dat komt ze·
ker nog wel in orde?
Dank voor je gelukwenschen,
t.t. H.
* Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief.
1.

J. Huizinga, ''Ben vlek op Delft'', De Gids 101 (1937) IV, 3-8 (V.W. II, 580-585). De

overdrukken (met jaartal 1939) waren bedoeld om de aandacht te richten op de deplorabele staat van het Prinsenhofte Delft; de afbeelding was een foto van het complex,
genomen vanaf de toren van de Oude Kerk.

[ 1319]
Johan Huizinga (Leiden) aan Saskia Delprat-Veth*
22 september 1937
Waarde Saskia,
In een beperkten kring van familie en vrienden geef ik kennis aan het voor
mij uiterst heugelijk feit van mijn aanstaand huwelijk met Mej. Auguste
Schölvinck, uit Amsterdam. Zij kwam hier in Mei, om de leiding van mijn
huis op zieh te nemen, maar reeds met Juli nam die functie een einde, aange· .
zien zij toen het groote besluit heeft kunnen nemen, mijn vrouw te worden.
Zij is 28 jaar, en katholiek; de objectieve bezwaren tegen deze verbintenis lig·
gen dus voor de hand. Ze zijn ons zelf ernstig bewust geweest, maar wij heb·
ben ze ter zijde gesteld, en alle moeilijkheden overwonnen.
Ik hoop U later eens met haar in kennis te brengen; nu is de tijd voor bezoeken te kort. Wij trouwen de volgende maand in alle stilte.
Wil dit bericht beschouwen als ook bestemd voor Uw zuster en broer, aan
wie U het wel zult willen doorgeven.
Met hartelijken groet aan U beiden,
Steeds
Uw J. Huizinga

*

Origineel (niet verzonden?): Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.

[ 1320]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga en Auguste Sehöl·
vinck*
27 september 1937
Beste Han en lieve Guste.
Echt spijtig vind ik 't, dat ik niet eens over kan wippen en jullie nog eens
een uurtje kan zien voor den 4 October. Nu voel ik mij daardoor veel te ver
228

afvan 't geluk dat jullie tegemoet gaan. Met mijn hart ben ik er wel dicht bij,
maar dat jullie dat zoo maar voor goede koek moeten accepteeren, zonder
eenig bewijs dat vind ik toch onplezierig.
Maar ik kan er werkelijk niets aan doen. Daar zijn ook zoovele details die
ik graag weten wilde b.v. naar welk land jullie trel~ken en wie jullie getuigen
zullen zijn. 1 Als een van tweeen eens een kwartiertje hebt, verheug mij dan
met een briefje. Dat zou erg prettig zijn. Ik voel mij toch al min of meer als
een outcast van ieder geluk. Dus geefmij een geurtje van jullie geluk, dat zal
't hart goed doen.
Door de absolute bedrust waartoe Jet voor 't gezwollen been sedert 10 <lagen gedwongen was, is zij vergelijkenderwijze gesproken, wel goed. 't Beetje
krachten dat zij heeft wordt nu geheel gespaard. Zij is daardoor ook minder
''bewolkt'' maar essentieel verandert dit natuurlijk aan den toestand niets.
Veel hart. gr.
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Getuigen waren Carl J.G.M. Schölvinck en Leonhard Huizinga .
•

[ 1321]
Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
2 oktober 1937

8.15 n.m.
Mijn liefste,
Ik was erg blij, dat je je weer goed voelt, want ik was wel een beetje ongerust over je, al was het gisteravond al beter dan 's middags. Nu dus maar
goed opgepast! - De post schijnt het er maar bij te laten, ik heb je briefen
kaart nog altijd niet, en zal dus morgenochtend naar het postkantoor stappen.
Niets is zoo stil als een 3 October hier aan de Hout. 1 Geen auto's, geen
menschen aan de deur, niemand haast in de Hout, en nu al in tijden geen geluid meer. Ik heb dan ook heel ongestoord mijn zaakjes kunnen afdoen. Vanmorgen eerst naar de pedicure: de stad was toen nog niet druk. Daarna al2
lerlei besognes en briefjes met het oog op het vertrek, het Times-stuk nagezien en weggestuurd, 's middags een tentamen (nu ja, tentamen). En verder
adressen op kaarten geschreven. Ik heb er nu nog ongeveer dertig, die bewaar ik voor morgen, als mij nog menschen invallen; op moeten ze nu in elk
geval. Ik dineerde met een groot bord hutspot, door Corrie overeenkomstig
Leidsche traditie bereid.
Af en toe kijk ik eens naar de slaapkamer, al is 't ook nog zonder de gordijnen. Ik schreef ook aan Pander, 3 dat ze dan den 16den meteen de kast definitief konden zetten.
Ik zal Maandag mijn slappe hoed in de suit-case proppen, en de ronde in
de auto naar Amsterdam los meenemen, terwijl de hooge daar kan blijven,
tot we weer thuiskomen. Ik kan Maandag niet precies de bloemen krijgen,
229

die ik graag gehad had, d.w.z. wel voor het bouquet. Hier zijn nog een paar
briefjes gekomen van menschen, die je niet kent. Het cadeau van Jules
Driessen4 is werkelijk bijzonder aardig: zwaar kristal en alles driekantig en
driehoekig.
Nog maar eens een keertje kijken, of de post soms nog gekomen is. - Nee,
hoor, hij doet er niet aan, de snoodaard!
Ik heb Corrie natuurlijk vanmiddag naar de optocht laten gaan, en vanavond naar het vuurwerk, met permissie om later thuis te komen.
Voetstappen buiten, nog eens naar beneden, en jawel, daar is de post! - Er
is een gele kaart in enveloppe van je, maar sprak je ook niet van een langere
brief, of heb ik dat verkeerd begrepen? - 't Lijkt me heel mooi zoo; ik zal
morgen terstond briefjes schrijven.
Liefste, ik kan me nog niet goed voorstellen, dat ik nu rnet dit briefje de
reeks afsluit, en dat je dan verder steeds bij me zult blijven. Alles hier in huis
wacht op je. 't Is ofhet daarom zoo buitengewoon stil is, ook in mij; het is alles afwachting. Morgen nog een heel stille dag. Al zullen we Maandag eerst
tevreden zijn, als de reis begonnen is, ik zie tegen al het voorafgaande volstrekt niet op; het spreekt alles zoo van zelf, en nu de stemming zoo goed is,
zal het alles wel heel genoegelijk loopen. Ik geloof, dat wij tweeen elkaar zoo
onverstoorbaar rostig maken, dat alles gemakkelijk schijnt te worden.
Ik kus de lieve koele handen en de zachte oogen. Ons nieuwe leven gaat
beginnen. De twee bloeiende maanden van Mei en Juni liggen al heel ver
achter ons, en nu wordt ook deze stormachtige tijd afgesloten.
Vreemd, dat je nu Maandag eerst nog even hier verschijnt! We zullen toch
zeker maar in de huiskamer het kopje koffie drinken? Ik zal zorgen, dat de
kamers aangenaam verwarmd zijn.
Dus, allerliefste, tot Maandag!

H.
* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. De jaarlijkse viering van Leidens ontzet vond op zaterdag plaats omdat 3 oktober
op een zondag viel.
2. Niet teruggevonden.
3. Winkelbedrijfvoor woninginrichting te 's-Gravenhage en Amsterdam.
4. Jules Driessen (1912-1980), huisvriend van de familie Schölvinck.

[ 1322]
Johan Huizinga (Leiden) aan Auguste Schölvinck [Amsterdam]*
3 oktober 1937
Liefstetje,
Toch nog maar even een paar woordjes, om je nog wat moed in te spreken
voor de begonnen dag. Een paar uur, nadat je deze krijgt, is de reeks van
plechtigheden al aan de gang; ik vergeet daar, dat die voor jou al eerder begint, met de mis. Ik hoop, dat je heel goed geslapen hebt, en zoo rostig bent
als altijd. Arm lief diertje, wat heb je deze maanden veel moeten uitmaken en

.,,.

,•}

... ,.

,..

.,

"

·',:
._, ...

,.

.\\ ::· .

...., . ', '<, ' . .~ ...

. ";. :'

" ,-

';:.-

,:,, ,'

.. ,:

. ,·,"

'.-

...
..
". ::-.,

,· :-·· .. , ;

'

.: ·_(, ,'

"

'. '.i,

,:: .. ':
·'·.

.

"·- .,

'
', .

,,,

·i,>'""'"'1

Huizinga en zijn echtgenote gaan aan boord van het vliegtuig
dat hen naar Zuid-Engeland zal brengen op huwelijksreis,
4 oktober r937. De foto verscheen op de voorpagina van
De Telegraaf, een dag later.

doorkomen, en je hebt alles zoo prachtig gedaan, zoo sterk en zacht en zuiver
en vast. Nu kom je tegen die schouder rusten, waar je de rust zoo graag
vindt, en nu zullen wij samen probeeren, om onze levens tot een te maken;
we zullen het samen zoo goed hebben, als de omstandigheden wat gunstig
zijn. Wat zal het heerlijk zijn, je altijd zoo dicht bij me te hebben, en een
beetje liefvoor je te zijn. Er zullen nog allerlei nieuwe situaties komen, van
menschen ontmoeten en bezigheden, maar de hoofdzaak zal toch zijn het gewone dagelijksche leven hier in het stille, zonnige huis.
Liefste, help onthouden, dat je morgen je pas terug krijgt.
We zullen pastoor Nolet's 1 raad volgen, en niet gaan jachten en sjouwen
van de eene plaats naar de ander.
Nu, je hebt te veel te doen, om lange brieven te lezen. Straks kus ik je lieve
oogen.

H.
* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.

1. Het burgerlijk huwelijk werd gesloten te Leiden, waarna de kerkelijke inzegening
plaatsvond in Amsterdam, door pastoor W. Nolet (1885-1965) in 'De Papegaai', aan

de Nieuwe Zijds Voorburgwal. Vervolgens was er een 'dejeuner dinatoire' ten huize
van de familie Schölvinck en 's middags vertrok het echtpaar met het vliegtuig op huwelijksreis naar Zuid-Engeland.

[ 1323]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
17 oktober 1937
Beste Han
Welkom samen thuis en bedankt voor de briefkaart.
't Is heerlijk dat jullie 't zoo mooi getroffen hebben, ik kan mij begrijpen
dat 't New Forest in dit seizoen ongeloof'lijk mooi zal zijn.
Nu gaat het gewone leven weer voor jullie door, schijnbaar, maar met een
gouden inslag en daar komt 't op aan.
Wij zijn hier nu Io <lagen terug. Met twee zusters in huis ga ik den winter
vol zorgen in. De absolute bedrust waartoe Jet verplicht is, heeft in zoover
zijn goede zijde, dat zij geestelijk weer veel normaler is en ik niet dat wanhopig gevoel heb dat zij geheel onbereikbaar zal worden. Maar zij is uiterst
zwak en wij leven bij den dag.
lk zou wel graag willen maar ik vrees dat ik voorloopig nog niet aan kan
komen. Weest beide heel hartelijk gegroet en laat ik jullie nogmaals alles wat
goed is toewenschen.
t.t. Rik
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

( 1324]
Werner Kaegi en echtgenote (Bazel) aan Johan Huizinga*
t november 1937
Lieber, verehrter Herr und Freund,
wir, meine Frau und ich, möchten Ihnen beiden verspätet noch einmal
unsre herzlichen Wünsche zu der nun vollzogenen Eheschliessung erneuern; wir haben angenommen, dass sie die Zeit nach der Feier wohl von
Leiden weggewesen seien und darum uns Zeit gelassen, ein kleines Zeichen
unsrer Freude für Sie beide auszudenken. Schliesslich bin ich auf ein kleines Bildchen verfallen, das zwar einige Spuren seines Alters trägt, in Farbe
••
und Zeichnung aber doch noch so frisch aussieht, dass wir es zum Uberbringer unsrer Wünsche machen wollen, umso lieber, als es wohl nur eine Art
Heimreise ausführt, wenn es zu Ihnen kommt. Ich hoffe, dass es die verschiedenen Grenzen ungeschoren passiert und Ihnen sagt, wie sehr wir uns
über Ihren Entschluss und über Ihr Zusammensein freuen. Ich hoffe, dass
es Ihnen auch etwas von dem grossen Dank ausdrückt, den ich Ihnen, ver·
ehrter Herr, für so lange und gute Freundschaft schulde.
Ich habe hier übrigens vergeblich in den letzten Wochen unsern Dr. Herbert Steiner 1 erwartet. Er hatte sich angekündigt zur Besprechung des deutschen Textes der Erasmusrede, dessen Fahnen er mir geschickt hat. 2 Inzwischen aber hat er vielleicht seine Fragen bereits mit Ihnen direkt erledigt.
Eben korrigierte ich eine kleine Examens- und Klausurarbeit eines Studenten über die Entstehung des holländischen Staates, die so gut ausgefallen
ist, dass sie sicher auch Ihnen Freude machen würde. 3 Jedenfalls verdanken
Examinator und Examinand ihr Vergnügen im Grunde Ihnen.
Ich bleibe mit vielen Grüssen und der Bitte um Empfehlungen an Ihre
verehrte Frau
Ihr herzlich ergebener
W. Kaegi
Auch ich schliesse mich der Wünschen und Empfehlungen meines Manns
ftlr Sie und Ihre Frau Gemahlin herzlichst an, und hoffe sehr, dass Ihr Weg
Sie bald wieder einmal nach Basel fuhrt.
Ihre A. Kaegi

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Zie Werner Kaegi aan Huizinga, 31 augustus 1934, n. 3.
2. Verg. de redactionele mededeling in Corona 8 (1938) 672: 'In den ''Schriften der
Corona'' erscheinen demnächst die Basler Gedenkrede auf Erasmus von J. Huizinga
und ''Helvetia Mediatrix'' von Fritz Ernst'. Deze publikatie is niet tot stand geko·
men; de rede zou pas in 1945 verschijnen: J. Huizinga, ''Erasmus-Gedenkrede'', zie
Werner Kaegi aan Huizinga, 9 maart 1935, n. 4.
3. Als een van de thema's voor de 'Mittel· und Oberlehrerprüfungen' had Kaegi in
het voorjaar van 1937 opgegeven: 'Der holländische und der schweizerische Staat
verglichen nach Entstehung und Struktur'; een student Scholl schreef daarop een
scriptie over de geschiedenis der Nederlanden in de Bourgondische tijd.
1.

233

[ 1325]
B. Malinowski aan Johan Huizinga*
1 november 1937
My dear Huizinga,
You may have wondered why no answer to your letter of Sept. 15th1 has
arrived yet - while as you must have known, the news ofyour happiness has
made me truly and really happy.
The fault is mine: 1 forgot to stop the correspondence being readdressed
and I received your letter only a couple of days ag9 in a batch of other - insignificant ones - which had been waiting at Oberbozen.
Few news have been so cheering to me as this - ofyour being happy in the
füllest sense possible for human beings.
I have realized, since I have felt a real and sincere friendship for you, your
essential loneliness. In many ways also the fate of your life and mine have
run on parallel lines. 2 Perhaps in some respects I am able to understand your
feelings more adequately, to be more fully in sympathy with you and to share your joy, than many of your other friends who have the good luck of more
frequent and more intimate contacts.
Often when I was feeling very unhappy and very much alone, did I turn to
you - silently, for what can one say? But I knew that you were nearer to me
in my moods and my loneliness than many people around me.
And now I hope you will not move away from me in your new life, but will
remain my friend as before. For I need the knowledge of your sympathy and
affection. lt must remain alas distant - almost in the world ofthose spiritual
realities which have to be intangible. But that is where our faith resides - of
those of us who can believe in so little?
With my true and affectionate regards
yours very sincerely
B. Malinowski
And please make my existence known to your Lady and give Her my devoted regards. BM
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Niet teruggevonden.
2. Malinowski's echtgenote was na een langdurig ziekbed in 1935 overleden.

[ 1326]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
3 november 1937
Beste Han
Erg gr~ag. Laten wij h~pen dat niets en niemand een aanval doet op Donder~ag~1ddag II Nov. die het plan in gevaar zou kunnen brengen. Ik hoop
dat J~ll1e wa~ v~oe;er kunnen kamen anders is 't daglicht al vrijwel op, bovend1en zou 1k Jull1e graag een fantastisch mooien tuin laten zien waar mijn
234

atelier op uitkijkt. Ik ben er, dus kom zoo vroeg als jullie willen en kunnen.
Je weet 't is in 't exgebouw van de P.E.N. 1 Korte Kleverlaan vlak tegenover de bakkerij van Franken. Bushalte ä deux pas. De deur naar mijn atelier
is de laatste deur van 't gebouw dus de deur 't dichtst bij den koepel van ''de
Rijp''. 2 Je ziet witte gordijntjes hangen (boven).
Her beste met de pielhees of heespiel.
Hier is niet veel verandering het is droevig en aandoenlijk maar zonder
acuut gevaar.
Beide hartelijk gegroet

R.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1.
2.

Provinciaal Electriciteitsbedrijf Noord· Holland.
Voormalig landgoed te Bloemendaal, thans bejaardentehuis.

[ 1327]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
4 november 1937
Lieber Freund,
Sie haben uns mit Ihrem hübschen Geschenk eine ganz besondere Freude bereitet! Ihnen und Ihrer Frau von uns beiden ganz herzlich Dank! Meine Frau
und ich waren entzückt von der schönen Miniatur, welche auch ich für südniederländisch oder französisch halten würde. Was Sie Spuren des Alters nennen,
scheint mir vielmehr eine absichtliche Radierung, um die nackten Partien im
Adam und Eva unkenntlich zu machen, was jedenfalls das Bild noch interessanter macht. Ich werde es einmal meinem Kollegen Byvanck 1 zeigen, um seine
Ansicht über Herkunft und Darstellung zu ver11ehmen; die Vorstellungen unten und zur Seite der Annunziation sind mir nicht alle verständlich.
Doch nicht nur als Kunstwerk ist uns das Bild lieb, noch mehr als das Zeichen einer Freundschaft von schon vielen Jahren, welche zuerst nur zwei
aber jetzt vier Personen umfasst. Sie werden verstehen, dass mein Haus erst
jetzt seinen vollen Glanz erhalten hat. Hoffentlich sehen wir hier Sie beide
mal in nicht zu ferner Zukunft.
Von Dr. H. Steiner habe ich nichts gehört. Die Veröffentlichung meiner
Rede2 sollte sich doch nicht bis auf eine neue Erasmus-Feier verzögern.
Sie haben inzwischen wahrscheinlich mein kleines Buch3 empfangen, das
wenig Neues enthält. Ich arbeite noch immer an der Studie über den Spielfaktor in der Kultur, welche mir viel Mühe macht.
Meine Frau und ich waren einen Tag in Oxford, 4 und fanden Frau Allen
gerade aus Basel heimgekehrt. Sie bedauerte, Sie nicht gesehen zu haben.
Der Winter bringt wieder Arbeit genug, aber glücklicherweise auch die
Lust dazu.
Unsere herzlichsten Grüsse an Sie alle, und lassen Sie noch mal etwas von
sich hören.
Stets
Ihr J. Huizinga
235

* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.

r. A.W. Byvanck.
2. J. Huizinga, ''Erasmus-Gedenkrede''.
.
, .
. J. Huizinga, De wetenschap der geschiedenis (Haarlem 1937); z1e Hu1z1nga aan Wer3
ner Kaegi, 14 februari 1934, n. 4·
4. Tijdens de huwelijksreis naar Engeland.

[ 1328]
Werner Kaegi (Bazel) aan Johan Huizinga*
9 november 1937
Lieber Herr und Freund,
empfangen Sie meinen herzlichen Dank für den neuen Band, in dem ich
sofort - zur Erholung zwischen Examina - die ersten beiden Vorträge mit
grossem Genuss gelesen habe. Auf die weiteren freue ich mich für die nächsten Tage. Während ich geschichtstheoretische Schriften eigentlich nicht
liebe, lese ich die Ihren mit grösstem Vergnügen, nicht nur weil Sie der
Verfasser sind, sondern weil da tatsächlich in der Theorie soviel Wärme des
Wissens und Lebendigkeit der Abstraktionen bleibt, dass man nur gleich·
sam ein paar Schritte ausserhalb der Mauern der Historie gegangen ist und
von innen noch das ganze lustige Geräusch von Reden und Fahren hört.
Das Buch wird mir auch darum die grössten Dienste tun, weil ich in den
nächsten Wochen einen Vortrag ausarbeiten sollte über Voltaire und die
Auflösung des christlichen Geschichtsbildes. 1 Ich wollte das alte Thema
Voltaire und Bossuet etwas neu illustrieren, wenn es geht.
Inzwischen ist auch Ihr Brief gekommen und ich bin froh, dass das Bildchen Sie gut erreicht hat. Auf den Grund der radierten Stellen bin ich bei
Adam und Eva nicht gekommen. Bei den beiden Teufelsfiguren vermutete
ich etwas derartiges. Ist die Frau oben rechts in der Höhle nicht die sogenannte Genoveva von Brabant? Die Darstellung unten mit der Hostie (?) ist
mir ganz unklar. Würde nicht die Genoveva, falls es sie ist, auf niederrheinische ev. natürlich niederländische Herkunft deuten? Die Genoveva von Brabant ist soviel ich weiss im französischen Gebiet kaum bekannt gewesen.
Auch scheint mir die Silhouette der Madonna und das Engelchen unten in
die Gegend Stephan Lochners2 zu gehören? Wenn Sie etwas Genaueres feststellen, interessiert es mich, davon zu hören.
Mit grossem Vergnügen habe ich gesehen, dass Sie im nächsten Sommer
in der Schweiz sein werden. 3 Dürfen wir hoffen, dann auch Ihre Frau ken·
nen zu lernen? An den Veranstaltungen von Herrn Weilenmann 4 möchte ich
selbst nicht teilnehmen, da ich zu schlecht englisch rede. Dafür werde ich
wohl gleichzeitig in Luzern ein paar Vorträge in einem schweizerischen
Kreis halten müssen. Damit wäre also bereits eine Aussicht auf künftige Be·
gegnung gegeben.
Ich freue mich darauf und bleibe mit den herzlichsten Grüssen auch von
meiner Frau und den Buben, an Sie beide
'
Ihr dankbar ergebener
W. Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Werner Kaegi, ''Voltaire und der Zerfall des christlichen Geschichtsbildes'', Co·
rona 8 (1938) 76-101.
2. Stephan Lochner (omstreeks 1405-1451), belangrijkste schilder van de Keulse school.
3. Voor de jaarlijkse bijeenkomst van de CICI, die in 1938 plaatsvond van 6 tot 16
juli te Geneve; verg. Huizinga aan zijn echtgenote, 6 juli 1938.
4. H. Weilenmann, verbonden aan de 'Volkshochschule' van het kanton Zürich, or·
ganiseerde Engelstalige vakantiekursussen voor buitenlandse geYnteresseerden en no·
digde in een rondschrijven van 27 oktober 1937 hiertoe sprekers uit. Huizinga nam
de uitnodiging aan, maar heeft zieh later teruggetrokken; verg. Huizinga aan Werner
Kaegi, 24 juni 1938.

[ 1329]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
14 november 1937
Lieber Freund,
Über die Vorstellung Ihrer hübschen Miniatur bin ich jetzt, wie ich glaube, ganz im Klaren. Also: links von der Annunziation Adam und Eva im Paradies, halbwegs ausradiert. Unten die Austreibung aus dem Paradies: der
Engel mit dem Schwert, in der Mitte der Brunnen des Paradieses, weiter
rechts das Tor. Eine der beiden Figuren ist schon draussen, die andere noch
drinnen. Hier sind sie wegen der Nacktheit ganz mit Braun unkenntlich gemacht, so dass es Teufel scheinen. Ich habe noch nicht nachsehen können,
ob tatsächlich am Brunnen des Paradieses die Hostie dargestellt wird, es
scheint mir aber durchaus möglich.
Die Bedeutung des rechten Seitenbildes hat mir Byvanck aufgelöst. Unten
sieht man Adam, wiederum in brauner Verkleidung, mit dem Fuss auf dem
Spaten, also auf Erden, oben Eva mit ihrem Erstgeborenen, nur teilweise
ausradiert.
Was im Viereck unten links gestanden hat, ist nicht mehr auszumachen,'
vielleicht ein Wappen.
Ich schrieb Ihnen, glaub ich, schon, dass Byvanck und Martin 1 es für eine
flämische Arbeit aus dem Anfang des XVI. Jahrhunderts erklärten. Das Bild
wird jetzt eingerahmt, und bekommt einen schönen Platz im Bereich meiner
Frau. Ich weiss nicht, ob ich Ihnen schon schrieb, dass sie von ''deftiger''
Amsterdamer katholischen Familie ist. Die Heirat wurde mit bischöflichem
Dispens geschlossen; der Glaubensunterschied bereitet uns beiden keinerlei
Schwierigkeit.
Was unsere Sommerpläne anbelangt, ich werde jedenfalls im Juli nach
Genf reisen müssen wegen der Jahressitzung der Cooperation Intellectuelle.
Ich habe mit Vorbehalt einen Vortrag in Dr. Weilenmann's Reihe angenommen. Wenn Sie überhaupt in jener Zeit in der Schweiz sind, kommen wir
Sie jedenfalls aufsuchen.
Der neue Gotthelf-Verlag will noch eine Auflage von 1000 Exemplare Im

237

Schatten von morgen drucken. Ich habe zugestimmt, und werde Ihnen seinerzeit die 1oo/o zukommen lassen.
Mit schönsten Grüssen von Haus zu Haus,
Ihr J. Huizinga
* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
r. Wilhelm Martin, zie Briefwisseling l [67].

[ 1330]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
24 november 1937
Beste Han
Je hartelijk briefje heb ik Jet voorgelezen, zij zei letterlijk ''wat heerlijk dat
zij zoo gelukkig zijn''. Verder ging zij er niet op in, maar dit zei zij zoo echt
uit haar hart. Ik zeg het haar na.
Van den zomer was de toestand, verbijsterend, verwoestend en aangrijpend, nu vind ik de toestand alleen, maar dan ook heel erg droevig. Je zoudt
zoo zeggen een blijvende toestand, op een laag niveau. Een geestelijk en lichamelijk voortleven op een niveau dat mij in tegenspraak lijkt met haar wezen en heel haar leven zooals dat achter haar ligt. Maar je hebt 't te aanvaarden!
Dank je wel voor je advies in zake de keuze van de schrijfwijze van de
spreuk. Ik wilde je nog iets anders vragen. Dit werk heeft technische eischen
die 't geheel dubbel moeilijk maken. De geheele compositie heb ik dus nog
eens omgewerkt om technische uitvoering en compositie volkomen te doen
kloppen. De vier figuren worden daardoor ± 60 cm korter, maar toch worden zij nog 3 meter ieder. Maar 't vak waar zij op komen vullen zij niet geheel. Onder hen blijft nog een open ruimte die niet gehandhaafd kan blijven.
Zij krijgen dus een twee dimensionaal basement. In die basementen wilde ik
betekenisvolle vormen verwerken. Zijn er teekenen of emblemen die de Mozaische wetgeving karakteriseeren of de vroeg Grieksche of de Byzantijnsche
of de Napoleontische?
Ik wil jou de last niet geven om daarover met een jurist te overleggen,
maar ik zou 't wel prettig vinden wanneer je mij raden wildet tot wien ik mij
moet wenden. Dan ga ik er graag eens persoonlijk over praten.
Eep en Annie R.H. zijn aan den dood ontsnapt, zij kwamen uit Griekenland en reden per auto terug. Bij Augsburg zijn zij geslipt, de wagen aan
splinters, zij heeft niets hij ligt met een been dat dik is van de hevige bloeduitstortingen in bed. Dus laat G. maar nooit de zaak te goed vertrouwen. 1
Hartelijk beide gegroet
t.t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1 .. Het besturen van de aangeschafte auto, een taak die Huizinga's echtgenote toev1el.

[ r331]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga en echtgenote.*
[najaar/winter 1937]
Beste Han en Guste
Welbedankt voor 't lieve briefje.
Gisteren was v.d. Hoeven hier, hij was over Jet tevreden. Hij bracht (gelukkig) verandering in de verpleging. Deze maand gaan de twee zusters weg
en komt er eene voor in de plaats. Hij verwacht dat dat best kan.
De toestand van Jet is inderdaad veel beter dan van den zomer, met dien
verstande dat je 't veel lager geestelijk en lichamelijk niveau moet accepteeren en van daar af den toestand moet beoordeelen. Wat zij verloren heeft zal
zij niet herwinnen, dat is uitgesloten, maar zooals zij nu is kan zij heel lang
blijven.
Dit niveau aanvaarden klinkt natuurlijk eenvoudiger dan 't is maar na van
den zomer is 't toch een verademing.
Veel hartelijks

R.
*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ r332]
Johan Huizinga (Leiden) aan Luigi Einaudi*
6 december r937
My dear Einaudi,
You could not have offered me the Italian edition of my little book1 in a
more delightful way than by making it a wedding present and dressing it in
the fine binding in which it feels like a small boy in state robes. And to complete the joy my wife and I felt at receiving it, it came just on the day we are
wont to celebrate with merry present giving, Saint Nicholas, this time kept
on the 4th in stead ofthe 5th because ofthe Sunday.
So both my wife and I want to express our warmest thanks to you and to
your son. lt is only now I learn that you did the translation yourself. This is
an honour quite weighing down the small boy I just spoke of.
The printing looks nice and I like the simple title page and cover.
If you should see reviews of the book worth reading either for blame or
praise, I should be grateful for being enabled to read them.
Here in my doubly new built home all is well and very well. 1 am always
hoping for some meeting with you wherever in Europe or in the world. For
the present I can only send you our very best wishes to all ofyou for Christmas and the New Y ear.
Yours very sincerely,
J. Huizinga

239

* Origineel: Turijn, uitgeverij Einaudi.
1. Zie Huizinga aan Luigi Einaudi, 13 september 1937, n. 1.

[ 1333]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
20 december 1937
Beste Ran.
Ik maak 't je wel lastig, maar ik acht het zeer waarschijnlijk dat je mij zelf
direct antwoord op mijn vraag kunt geven, of dat een van je juridische vrienden de oplossing weet.
Het wordt zoo ingewikkeld wanneer ik van meet af de heele zaak moet
gaan uitleggen aan je vriend van Kan, terwijl in de details - en 't gaat hier
om een detail - nog veel verandering en verschuiving noodig zal zijn. Het
gaat nog om de basementen der vier figuren, van de emblemen ben ik af en
val vermoedelijk terug op een van mijn oudste ideeen, om onder de figuren
van Solon, Mozes, Justinianus en Napoleon aan te geven voor welk volk zij
hun wetgeving maakten. Vergis ik mij wanneer ik denk
Solon - landbouwers, visschers
Mozes - herders
Justinianus - krijgers
Napoleon??
't Worden maar betrekkelijk kleine vakken van 0.60 x r m., maar zij zijn toch
groot genoeg om ze te trachten belangrijk te maken.
Jet is nogal heel goed, dat wil natuurlijk niet zeggen dat de zorgen weg
zijn, dat allerminst, maar hoewel beduidend zwakker is zij eerder beter dan
minder dan toen wij naar de B. Heide gingen.
Wel bedankt voor je antwoord. Hartelijk gegroet beide
t.t. Rik
Ik las haar vanavond voor uit la Guerre et Ja Paix. Wat is dat toch onvergelijkelijk prachtig.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 1334]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.N. van Eyck 1 (Wassenaar)*
22 december 1937
Waarde Van Eyck,
Onlangs schreef Dr. De Klerk mij over plannen aangaande een Vondelleerstoel,2 die, naar hij zeide, ook Uw sympathie hadden. Ik antwoordde, dat
ik c.q. gaarne bij onze faculteit zou meewerken. Nu zendt hij mij ingesloten
3
stukken. Naar. het mij voorkomt, kan een initiatief in dezen bij de faculteit
alleen van U u1tgaan, tenzij de Stichting zieh regelrecht tot het faculteitsbestuur zou wenden. Mijn vraag is dus: zijt gij bereid, de zaak aanhangig te

maken, door er bij voorbeeld eens met Van Wijk4 over te spreken? Ik zelfben
natuurlijk ook gaarne tot voorloopig overleg bereid.
Met vriendelijke groeten,
de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. P.N. van Eyck, zie Briejwisseling !![582].
2. De Vondelstichting was opgericht ten behoeve van het vestigen van een bijzondere leerstoel in de Vondelstudie aan een van de openbare universiteiten. Het bestuur
bestand uit vooraanstaande rooms-katholieke intellectuelen onder wie de Leidse
hoogleraar J.A.J. Barge, rector magnificus in het academiejaar 1937-1938, ende politicus C.P .M. Romme, sinds de zomer van 1937 minister van sociale zaken; de secretaris van het bestuur was C.R. de Klerk. Pogingen tot vestiging van de leerstoel aan de
universiteiten te Amsterdam en Utrecht waren op niets uitgelopen.
3. Niet teruggevonden.
4. N. van Wijk was voorzitter van de faculteit der letteren en wijsbegeerte van de
Leidse universiteit.

[ 1335]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein (Amsterdam)*
22 december 1937
W aarde Romein,
Vriendelijk dank voor Uw rede over Vondel, 1 waarin mij belangrijke opmerkingen als zeer juist troffen.
Met groet,
Gaarne de Uwe,
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
r. Jan Romein, ''Vondels plaats in de Europese cultuur'', De Stem 17 (1937) 12171238; ook in: De Vondelherdenking 1937, gedenkboek van de viering van de 35oste ge-

boortedag van Joost van den Vondel op 17 November 1937; uitgegeven in opdracht
van het Amsterdamsche Vondel-comite (Amsterdam 1938); de rede werd uitgesproken in de aula van de Universiteit van Amsterdam.

[ 1336]
Richard en Henriette Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
25 december 1937
Beste Han.
Dat is een lastig geval, voor de helft vindt je mijn plan voor onder Solon en
Mozes desnoods acceptabel, voor Justinianus onjuist en voor Napoleon weet
je ook geen oplossing. Nu ben ik geneigd te gelooven dat wanneer 't voor
twee mogelijk is, 't ook voor vier mogelijk zal zijn, al is 't moeilijker. Tegen
allegorische voorstellingen ben ik scherp gekant; ik heb liever iets van 't leven, zelfs wanneer dat beeld maar zeer gedeeltelijk het begrip kan dekken.
Want dat is beter dan welke allegorische voorstelling ook, die meest alleen

een bedenksel dekt, en die zonder schriftelijke uitleg meest niet te begrijpen
is. Wellicht zal 't gevolg zijn dat ik mij tot 't uiterste in zal spannen om de
oplossing te vinden dat ik niets onder de figuren ~o~dig heb. Dat zou 't best
passen bij de geheele opvatting van 't werk, waar1n 1k alles tracht we~.te laten wat maar even te veel zou kunnen zijn. Ondertusschen wel hartel1Jk bedankt voor je raad.
Van der Hoeve 1 is een brutale knaap, hij stelde voor om elkaar te tutoyeeren, later zag ik dat hij nota bene 9 jaar jonger is dan ik! De jeugd heeft geen
respect meer.
Weest beide heel hart. gegr.
t.t. R.
B.H. en G.
Dank voor jullie hartelijke briefen heerlijke rozen. Mijn verjaardag was
prettig; iedereen was liefen ik voel mijn krachten toenemen.
Veel liefs van
Jet
't Inktvlekje is een ongelukje maar verder zie je aan die regeltjes toch den
vooruitgang. 2

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Henri van der Hoeven.
2. Dit postscriptum is van Richard Roland Holst, bij een inktvlek in de woorden van
Henriette.

[ 1337]
P.N. van Eyck (Wassenaar) aan Johan Huizinga*
27 december 1937
Waarde Huizinga,
Dank voor Uw briefen zendingen: een ware Kerstverrassing daar ik van
het bestaan van een Vondel-stichting uit hen voor het eerst vernomen heb.
Gij begrijpt dus, dat de bewering volgens welke ik voor de plannen dezer
stichting sympathie getoond zou hebben, op niets berust. Hoewel ik gedurende de vondelfeesten 2 1 dag te Amsterdam was en verschillende van de
/2
betrokken heren ontmoet heb, heeft niemand mij over de zaak aangesproken. Toch zou het voor de hand gelegen hebben met mij, als de te Leiden
eerste belanghebbende, overleg te plegen. Te eerder wanneer men werkelijk
meende dat ik het plan een goed hart toedraag. Dat men het nagelaten heeft
geeft te denken en zeker kan ik niet bevroeden waar de bewering vandaan
komt, waarmee men blijkbaar althans ten dele Uw instemming verkregen
heeft. In elk geval: nu een verzoek aan de Koningin in zee is, lijkt het mij,
dat wij afte wachten hebben, tot het langs de gewone weg onze faculteit bereikt heeft. Er zal dan ongetwijfeld ampel over gesproken kunnen worden. 1
Met vriendelijke groet,
geheel Uw

*

Doorslag: 's-Gravenhage, NLMD.
1. De Vondelleerstoel aan de universiteit te Leiden, die voor C.R. de Klerk bestemd
was geweest, werd in 1940 bezet door W.J.M. Asselbergs (Anton van Duinkerken).

[ 133ß]
Johan Huizinga (Leiden) aan Eugen Gürster 1*
30 december 1937
Sehr geehrter Herr Dr,
Eben habe ich die Lektüre Ihres Buches beendet, und kann Ihnen nur die
schon aus den ersten Kapiteln aufgefasste Bewunderung bestätigen. Ihre Arbeit scheint mir ein tiefes, weises und starkendes Buch, der Form nach treffend und überzeugend.
Zufallig war gestern Herr Tjeenk Willink bei mir; ich teilte ihm meinen
Eindruck mit. Er fragte mich, ob ich, falls er eine holländische Ausgabe unternähme, ein Vorwort dazu schreiben wollte, was ich zugestimmt habe. 2 Sie
werden wahrscheinlich bald von ihm hören.
Mit dem Ausdruck meiner aufrichtigen Hochachtung
J. Huizinga

*

Afschrift: Frankfurt am Main, Deutsche Bibliothek.
1. Bugen Gürster (1895-1980), Zwitsers schrijver van toneelstukken en werken over
de eigentijdse geschiedenis; ps.: Hermann Steinhausen, Die Zukunft der Freiheit (Bazel 1937).
2. J. Huizinga, ''Inleidend woord'', in: Hermann Steinhausen, De toekomst der vrijheid (Haarlem 1938) ix-x (V.W. VII, 441).

[ 1339 ]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
3 januari 1938
Beste Han.
Vele hartelijke wenschen voor jullie en voor de gezinnen van je kinderen.
Jet mag wel eens bezoek hebben. Ik zei zoudt je 't niet aardig vinden Han en
Guste te zien. Zij zei, ''ja heel erg prettig''. Daar is geen haast bij, 't moet
toch, in verband met andere bezoeken tijdig afgesproken worden, maar dan
weten jullie 't. Zij is in zekeren zin onbeschrijvelijk veel beter, vergeleken bij
van den zomer. Wie haar zoo eens een half uur ziet, is verbaasd, maar wie
haar ziet van haar ontwaken tot haar slapen gaan die ziet 't alles anders, helaas geheel anders.
Ik vind 't niet te zeggen hoe aangrijpend dit schijnbaar opleven op een veel
lager niveau, en terwijl je voelt en moet erkennen dat alle hoop op werkelijk
herstel uitgesloten is. Het is z66 droevig.
Verleden sprak een mij vreemde mijnheer mij aan, hij zei ''ik weet wat u
doormaakt, mijn vrouw was tien jaar ziek aan dezelfde ziekte, steeds op en
neer, de laatste 2 1/2 jaar was zij kindsch; zij herkende mij nog alleen en riep
243

steeds om haar vader en moeder die al lang dood lNaren. '' Geen geval is hetzelfde, maar 't raakt je toch diep.
Hartelijk gegr. beide
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 1340 ]
. 1 (P . . )*
Johan Huizinga (Leiden) aan R.A.J. van L1er ar11s
24 januari 1938
Geachte Heer Van Lier,
Vriendelijk dank voor Uw bericht, het deed mij genoegen, iets over Uw
bevindingen in Parijs te hooren. Het verwondert mij niet, dat ge van Focillon veel goeds hoort, en evenzoo van Gilson. Het is een gevarieerd menu,
wat ge verorbert, maar dat kan geen kwaad, ge krijgt tot zoo iets niet licht later weer gelegenheid.
Hier zijn dit jaar wel een 25 menschen op mijn candidaatscollege, wat veel
te veel is, maar wat er aan te doen?
Met vriendelijke groeten,
Gaarne
Uw dw. J. Huizinga
* Origineel: Wageningen, N.J. van Lier-Meurs.
r. R.A.J. van Lier (r9r4-r987), socioloog, leerling van Huizinga, studeerde in 19371938 een jaar aan de Sorbonne; sedert 1949 hoogleraar te Leiden in de sociolo gie van
de niet-westerse volkeren en sedert r956 te Wageningen.

[ 1341 l
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
28 januari 1938
Lieber Kaegi,
Der Winter geht schon wieder seinem Ende zu, und ich bin damit beschäftigt, einen Vortrag auszuarbeiten, den ich im Frühjahr in Wien und in Prag
abzuhalten haben werde. Er soll den Schluss bilden einer Reihe Der Mensch
zwischen Gestern und Morgen, und mir wurde als Thema erteilt: Der
Mensch und die Kultur. 1 Nun habe ich eine grosse Bitte an Sie. Wären Sie
wohl so freundlich, den Text lesen zu wollen, und ihn nicht bloss auf die
sprachliche Seite hin zu prüfen, sondern dabei auch mir Ihre Bemerkungen
zu Form und Inhalt zu geben. Sie werden feiner als ich empfinden, was für
ein Wiener Publikum angebracht ist und was nicht. In etwa zwei Wochen
hoffe ich den Vortrag fertig zu haben; ich warte also ruhig Ihre Antwort ab.
Es ist meiner Frau und mir den ganzen Winter recht gut gegangen, und
Sie können sich denken, wie das Leben sich für mich geändert hat. Leider
zieht sich die Fertigstellung meines Buches über Das Spielelement der Kul244

tur noch immer in die Länge. Man wird jedesmal wieder von anderen Arbeiten in Anspruch genommen, und die Hauptarbeit bleibt monatelang ruhen.
Hoffentlich geht es auch Ihnen allen recht gut, bitte geben Sie allen die
herzlichsten Grüsse, auch in Namen meiner Frau.
Ihr J. Huizinga

* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
l. J. Huizinga, Der Mensch und die Kultur (Stockholm 1938)

(V.W. VII, 442-459);

deze lezing zou in mei 1938 gehouden moeten worden, maar vond geen doorgang;
verg. Huizinga aan Werner Kaegi, 24 juni 1938.

[ 1342]
Johan Huizinga (Leiden) aan Nine van der Schaaf1*
II februari 1938
Zeer Geachte Mej. Van der Schaaf,
Wil mij ten goede houden, dat ik Uw verzoek van de hand moet wijzen. Het
genre van het historisch verhaal vindt, zooals ik meer dan eens heb geuit, bij
mij slechts zeer geringe waardeering, en ik durfU nauwelijks een appreciatie,
die voor U waarde zou hebben, voorspellen. Bovendien beteekent het kritisch
lezen van 163 getypte bladen2 voor mij een beslag op mijn werkuren, dat ik
mij slechts om zeer klemmende redenen zou mogen veroorloven.
Hoogachtend,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Nine (van der) Schaaf (1882-1973), schrijfster en dichteres.
2. Het typescript van: Nine van der Schaaf, Het Zeven van Kare! de Stoute. Roman
(Amsterdam 1938).

[ 1343 ]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
11 februari 1938
Beste Han
Ik denk dat 't uitgesloten is dat er in afzienbaren tijd een menu voor een
1
rectoraal diner geteekend zal worden dat dit menu overtreft. De bedoeling
is mij van iedere voorstelling niet altijd duidelijk, dat is jammer, dit ligt echter allerminst aan je teekening maar 't ligt aan mij die 't ''jargon'' niet verstaat. Ik vind 't jammer dat je 't portretje van Barge ook niet even in een paar
lijnen aangaf, dat sterk beschaduwde portretje en de golfspeler vallen er nu
zoo uit en storen 't ragfijne van de rest.
Maar beware beware wat een schransers zijn jullie, was je den dag na 't diner nog levend! Wat een slobbers die Leidsche profs. Ik hoop dat je nu weer
geregeld teekenen gaat en (na hoeveel jaren) de historische cyclus uit de collectie v. Valkenburg2 voortzet.

245

Hier blijft de toestand 't zelfde, ik weet wel dat ik dankbaar moet zijn dat 't
zoo is, maar wanneer je maanden lang er naast leeft, dan vindt je 't toch
vooral erg zielig en erg droevig. Maar ik geloof dat anderen die 't niet dag en
uur bijwonen, dit z66 kunnen beseffen. Het leven gaat stil en eentonig verder en de dagen gelijken op elkaar als dakpannen.
Veel hart. gr. voor jullie
t.t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Nadat J.A.J. Barge in 1933 het menu van de diesviering onder het rectoraat van
Huizinga had gesierd met portretten van deze (zie Briefwisseling II, blz. 410-411), tekende Huizinga voor het senaatsdiner bij de diesviering van 1938 de menukaart met
zinspelingen op het rectoraat van Barge van dit jaar en zijn talrijke andere activiteiten.
2. J. Huizinga, Keur van gedenkwaardige tafereelen; verg. Briefwisseling I [542].

[ 1344]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
26 februari 1938
Beste Han.
Daar is niets bijzonders te vermelden maar ik heb 't gevoel dat ik in te lang
niets van jullie hoorde, zoodat ik verlangend ben te hooren dat alles, naar ik
hoop, best gaat bij jullie.
Je hebt 't zeker druk en verder zoo'n best leven dat je tijd te kort zult kamen om jullie geluk en je werk te verzorgen.
Heerlijk dat wij 't zwarte gat van den winter uitgekropen zijn, dat is een
winst voor 't gemoed.
Met Jet is alles hetzelfde, voor buitenstaanders die haar kort zien is 't on·
gelooflijk en verrassend, dat zij, na van den zomer zoo is. Ik bad 't ook niet
durven hopen, maar toch haart de toestand mij zorgen en ben ik somber gestemd over wat ons in de naaste toekomst wacht. Maar wellicht zie ik 't, na
de beproevingen van de laatste drie jaren te pessimistisch in.
Zijn de kinderen goed?
Veel hartelijke groeten voor jullie beide
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 1345 J
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
12 maan 1938
Lieber Kaegi,
~uglei~herzeit dass ich Ihnen zur freundlichen Verbesserung das Manuskript meines Vortrags sende, ist es äusserst fraglich geworden, ob ich diesen

in Wien werde halten können. 1 Eine Absage von Seiten des Kulturbundes
scheint mir sehr wahrscheinlich. Der Bermann-Fischer Verlag in Wien hat
mich gebeten, den Vortrag veröffentlichen zu dürfen, und ich habe darüber
den Vertrag abgeschlossen, aber auch diese Sache scheint mir jetzt sehr
zweifelhaft.
Denken Sie mir den Text um 25. März wieder zurücksenden zu können?
Ich hoffe, dass Sie alle den Aufenthalt in den Bergen recht genossen haben.
Mit unseren herzlichsten Grüssen.
Ihr J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
I. J. Huizinga, Der Mensch und die Kultur. Op 12 maart 1938 vond de Duitse inval in
Oostenrijk plaats, de 'Anschluss', ten gevolge waarvan Huizinga's voordracht in Wenen geen doorgang vond.

[ 1346]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
17 maart 1938
Beste Han
Jullie hebben mij met jullie hartelijke plannen toch wel een beetje overvallen.
Ik heb er sedert jullie bezoek nog veel over gepiekerd en nagedacht. Ik ben
zoo gekant tegen iederen vorm van huldiging, dat ik bevreesd ben voor let·
terlijk ieder plan.
Ik ben in vele opzichten z66 bevoorrecht geweest in mijn leven, vooral ook
omdat ik altijd heb kunnen werken z66 als ik wilde en nooit tegenwillig werk
heb behoeven te doen waar ik niet voor voelde, dat ik ook liever niet mijn leven eindig met gulzigheid naar nog meer werk.
Ik zal mij nooit mogen beklagen, want ik heb mijn kansen vol-op gehad, hetgeen niet wil zeggen dat ik ze altijd tot een bevredigend einde heb kunnen
brengen, al heb ik daar altijd mijn best voor gedaan.
Wanneer je denkt hoezeer, wat ik nagestreefd heb, tegen de geest van den
tijd was, dan is 't verwonderlijk dat ik zooveel kansen kreeg.
Ik bedoel er vooral ook mede dat er nooit gedaan mag worden of ik te kort
ben gekomen en op 't laatst getracht moet worden dit te redresseeren. Want
dat zou onjuist zijn.
Zeker, wanneer ik nog een tijd ''fit'' blijf en groot werk naar mijn krachten
aan zou kunnen, zou 't zeker heerlijk zijn wanneer ik voort kon werken.
Want tenslotte is werken toch de groote troost en de eenige bron die lafenis
geeft.
Maar ik zou toch niet graag hebben dat er een bedelpartij voor gehouden
moest worden om mij dit nog te bezorgen. Ik bedoel geen bedelpartij met
circulaires die bij honderden verzonden worden en halve en kwart kennissen
verplicht, tientjes tegenwillig afte dragen.

247

Vooral niet wanneer dat zou gekoppeld worden aan een gebeurtenis waar
niets geen persoonlijke verdienste aan is, aan het feit dat je 70 wordt.
Ik zou dus dit willen zeggen. Willen jullie moeite doen om bij een paar lichamen ofbij zeer enkele zeer gefortuneerde menschen 't geld te krijgen dat noodig is, dan zou ik dat - of 't lukt of dat 't niet lukt - erg van jullie waardeeren. 1
Maar laat 't geen klopjacht worden en geen bedelpartij op groote schaal,
kwasi geheim maar in wezen toch niet anders dan de tallooze kloppartijen
die voor andere jubilarissen worden georganiseerd.
Hoe heerlijk ik een groot werk ook vind het zou niet opwegen tegen de begeerte naar stilte en teruggetrokkenheid die ik steeds dwingender en grooter
voel worden. Is 't plan te realiseeren dank zij de hulp van een 15 of 20 menschen dan vind ik 't heerlijk, is 't echter binnen die beperking niet mogelijk,
laten jullie dan 't plan varen. Jullie doen 't uit hartelijkheid voor mij, maar
weet wel, dat ik die laatste jaren gelukkiger zal zijn met klein werk dat geen
plaats eischt in 't maatschappelijk bestel, dan met groot werk waarvoor de
mogelijkheid alleen door tam-tam geforceerd kan worden.
Want het grootste geluk ligt zeker voor hen die oud zijn in de stilte en in
de teruggetrokkenheid.
Hartelijk gegroet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Bovenaan de briefin het handschrift van Huizinga: 'ter lezing. ik antwoordde R. dat onze bedoeling geheel met zijn wenschen
overeenstemde. 20.III. '38 J.H.'
I. Onduidelijk of de bedoeling Richard Roland Holst een nieuwe grote opdracht te
bezorgen ook is verwezenlijkt.

[ 1347]
Johan Huizinga (Leiden) aan N.N. 1*
25 maart 1938
Amice,
Over de meeste der door U genoemde personen heb ik slechts een oppervlakkig oordeel aangaande hun aanspraken op een leerstoel voor geschiedenis mee te deelen. Het zijn geloof ik allen zeer respectabele werkers, te prijzen om de energie, waarmee zij nog het leeraarschap met wetenschappelijken
arbeid weten te combineeren. Geen der namen springt voor mij naar voren
als de man, die het zijn moet. Met Dr. J. Locher zal bedoeld zijn Dr. Th.G.
Locher te 's-Gravenhage, die bij mij promoveerde over de verhouding van
Tsjechen en Slowaken. Ik acht hem begaafd, conscientieus met inzicht
veelzijdig, maar ken van hem toch geen verrassende prest;ties. Dr. J.E:
Enklaar zal moeten zijn Dr. D.Th. Enklaar. 2 Ik heb de publicaties van ieder
~unner te onvolledig gev?lgd, om hier veel aan te kunnen toevoegen. Indien
3
ik U morgen ter vergader1ng zie, kunnen wij er nog wel eens over spreken.
Met vr. groet,
t.t. J. Huizinga

* Origineel: Leiden, UB.
r. Brief betreffende de opvolging van de hoogleraar algemene geschiedenis te Amsterdam, H. Brugmans, die op 5 maart 1938 met emeritaat was gegaan; op 25 maart
werden de collega's in den lande om advies verzocht.
2. D.Th. Enklaar (1894-1962), docent geschiedenis in het middelbaar onderwijs
1923-1946, hoogleraar algemene en vaderlandse geschiedenis van de middeleeuwen te
Utrecht 1946-1959.
3. De 'vereenigde vergadering' van de afdelingen Letterkunde en Natuurkunde van
de Koninklijke Akademie van Wetenschappen.

[ 1348]
Johan Huizinga (Leiden) aan de 'Voorzitter Commissie ter bevordering van
de Cultureele Betrekkingen tusschen Nederland en Zuid-Afrika', F. Beelaerts van Blokland 1*
I april 1938
Hooggeachte Heer Beelaerts,
Bij mijn ontijdig vertrek van het Binnenhof, waarvoor nogmaals mijn verontschuldigingen, viel mij een denkbeeld in aangaande een naam voor de
nieuwe commissie. Het is wat avontuurlijk, maar ik wil het U toch voorleggen. Ik zie zelf de bezwaren ervan evengoed als de voordeelen, en U moogt
het gerust verwerpen, als het U niet aanstaat. Ik zou dan, om alle ''bevordering van cultureele betrekkingen'' en dergelijke termen te vermijden, de
commissie willen noemen: Commissie Jan van Riebeeck, naar de kranige figuur, die Zuid Afrika voor Nederland ontsloten en zijn toekomst als gebied
van Westersche beschaving geopend heeft. Het klinkt natuurlijk wat vreemd
voor een Rijks Commissie, en schijnt beter bij een Vereeniging te passen.
Maar waarom eigenlijk niet, indien het in korte woorden voor iedereen duidelijk uitdrukt, waar het om te doen is? Ter nadere preciseering kan men er
een ondertitel aan toevoegen, b.v. Commissie J.v.R. ter bevordering enz. En het zou m.i. niet moeten zijn: J.v.R. Commissie, want dat klinkt alsof
men hem een standbeeld wil zetten of iets van dien aard.
Ziehier mijn inval; overweegt U hem eens; ik hoor dan bij gelegenheid
wel, hoe U erover denkt.
Met beleefderi groet en de meeste hoogachting,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Nederlands-Zuidafrikaanse Vereniging.
I. F. Beelaerts van Blokland (zie Briefwisseling II [595]), vice-president van de Raad
van State, bekleedde naast vele andere functies ook die van hoofdbestuurslid van de
N ederlands-Zuidafrikaanse Vereniging.

249

[ 1349 ]
Werner Kaegi (Bazel) aan Johan Huizinga*
7 april 1938
Lieber Herr und Freund,
ich hätte Ihnen für Ihre Briefe schon längst danken sollen, aber das schwere Leiden und der Tod meines Vaters haben in den letzten Wochen alle an·
dern Verpflichtungen zurückgeschoben. 1 Mein Vater ist in Oetwil am See,
unsrer Heimatgemeinde, 75jährig, gestorben, nachdem er 51 Jahre in der
Gemeinde gelebt und geamtet hatte. Seine liebste Arbeit war die Mitwirkung an der Neuübersetzung der Zürcher Bibel gewesen, die vor einigen
Jahren fertig wurde. Es ist eine Zürcher Tradition, die auf Zwingli und Leo
Jud2 zurückgeht, dass die Übersetzung etwa alle 50 Jahre neu geprüft und
mit den neuen Resultaten der theologischen textkritischen Forschung in
Übereinstimmung gebracht werden muss. Insofern lebt Erasmus auch in
der Zürcher Kirche noch weiter trotz Luther und Karl Barth. 3 Ich kenne
niemand, der innerhalb einer völlig theologischen, ja durchaus orthodoxen
Ausgangsposition die Forderung kritischer Wissenschaft ernster genommen
hätte als mein Vater, mit steter Berufung auf Zwingli.
- Nun zu unsern Angelegenheiten: ich freue mich, dass der Druck Ihres
Vortrags nun doch möglich bleibt und bin für weitere Durchsicht des Manuskripts und der Fahnen gerne zu haben. Ich hatte die Mitteilung an die
Neue Schw. Rundschau noch zurückgehalten, sodass also alles in Ordnung
•

lSt.

Mit den herzlichsten Grüssen, auch von meiner Frau bleibe ich stets
Ihr Werner Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Gottfried Paulus Kaegi (1863-1938), predikant, overleden op 20 maart 1938.
2. Leo Jud (1482-1542), Zwitsers protestants theoloog, medestander van Zwingli,
vertaalde het Oude Testament in het Latijn en werken van Thomas van Aquino en
Erasmus in het Duits.
3. Karl Barth (1886-1968), Zwitsers protestants theoloog, hoogleraar te Bazel 19351961.

[ 1350 l

Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
10 april 1938
Lieber Kaegi,
Zum hinscheiden Ihres Vaters brauche ich Ihnen meine herzliche Teilnahme nicht mit viel Worten zu umschreiben. Für die kurze Nachricht, die
Sie mir über seine Arbeit und seine Person geben, danke ich Ihnen bestens.
Nachdem ich vor vier Jahren Sie in Ihrer Krankheit in Oetwil aufsuchen
konnte, kann ich mir Ihre Heimat, und alles was daran hängt soviel besser
vorstellen. Ich weiss, scheint es mir, wie Sie diesen grossen Verlust aufnehmen werden.
250

Augenblicklich habe ich über nichts anderes zu schreiben. Wir geniessen
ganz besonders vom herrlichen Frühjahr, wozu auch das Auto, von meiner
Frau meisterhaft regiert, beiträgt.
Von uns beiden die herzlichsten Grüsse an Sie alle.
Ihr J. Huizinga

* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
[ 1351]
Johan Huizinga (Leiden) aan C. Moes en A.J. Moes-Veth 1*
10 april 1938
Waarde Ila en Moes,
Hartelijk geluk gewenscht met het aanstaande huwelijk van Uw dochter! 2
Ik kan mij nauwelijks voorstellen, dat de tijd van mijn geregelde bezoeken
aan het mooie en gastvrije huis in Bussum3 nu al zoo ver achter mij ligt.
Ik hoop, dat het U allen goed gaat, van hier kan ik gelukkig niets anders
zeggen. Wij komen dikwijls in Amsterdam, maar steeds met druk bezette
uren, anders hadden we ons al wel eens vertoond.
Een mooier maand voor een bruidstijd is niet te kiezen. Moge alles in volle
fleur zijn!
Steeds
Uw J. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. A.J. Moes-Veth, zie Briefwisseling I [539]; C. Moes, zie Briefwisseling II [595].
2. Lucia Moes (1916-1982) trouwde op 3 mei 1938 met Joan Jolles (1906-1987), advo-

caat en procureur te Amsterdam, een verre verwant van Andre Jolles.
3. Het huis van Huizinga's vriend Jan Veth, de vader van A.J. Moes-Veth.

[ 1352 ]
Werner Kaegi aan Johan Huizinga*
14 april 1938
Verehrter und lieber Herr,
1
nur eben ein paar Worte zu Ihrem Brief und Ihrer Frage von heute: wenn
ich den Rat ganz subjektiv formulieren darf: ich würde eigentlich keinen
Augenblick zögern, den Vorabdruck2 der Neuen Zürcher Zeitung und keinem andern Organ zu geben. Die NZZ ist das weitaus angesehenste und besonders im litterarischen Teil am besten redigierte Blatt, das es in der
Schweiz gibt. Wir haben zur Zürcher Zeitung in litterarischen Dingen beinah ein Verhältnis wie der Katholik zu Rom in Glaubenssachen. Aber das
beruht auf sehr respektabelen Leistungen der NZZ während der letzten 25
Jahre. ''Mass und Wert'' 3 ist doch mindestens zur einen Hälfte eine Emigrantengründung und noch sehr jung. Die Weltwoche4 ist ebenfalls ein Produkt der letzten Jahre, wenn auch das beste unter den vielen, die sich zur

''geistigen Landesverteidigung'' seit 1933 erhoben haben. Das Beste jedenfalls an Niveau. Seiner Parteieinstellung nach hat er in wenigen Jahren die
abenteuerlichsten Wandlungen erlebt, je nach dem Geldgeber, der bereits
mehrfach gewechselt haben soll. Selbstverständlich würde ich es nicht für
ein Unglück ansehen, wenn Ihr Vortrag im einen oder dem andern dieser
Organe erschiene. Aber die NZZ steht m.E. unvergleichlich angesehener
da.
Empfangen Sie auch meinen herzlichen Dank für die freundlichen W orte der Teilnahme, die Sie mir vor ein paar Tagen schrieben. Ich bleibe
mit herzlichen Grüssen und besten Wünschen für die Festtage von uns allen
stets
Ihr Werner Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
.
1. Verg. Huizinga aan Werner Kaegi, 12 april 1938 (niet opgenomen), waaruit: 'Der
Bermann-Fischer Verlag, der von Wien nach der Schweiz übersiedelt, fragt mich, ob
ich mit einem Vorabdruck meines Vortrags in der Zürcher Zeitung, oder Weltwoche,
oder Mass und Wert einverstanden sei. Ich bin an sich geneigt zuzustimmen. Aber
welches Blatt würden Sie vorziehen? Im voraus Dank für ein kurzes Wort'.
2. Ben voorpublicatie uit J. Huizinga, Der Mensch und die Kultur; verg. Huizinga
aan Werner Kaegi, 16 april 1938 (niet opgenomen), waaruit: 'Besten Dank für Ihre
schnelle und aufschlussreiche Nachricht. Inzwischen habe ich mich infolge Beratungen mit meinem holländischen Verleger entschlossen, vorläufig den Vortrag nicht in
einer Zeitung oder Zeitschrift zum Vorabdruck kommen zu lassen'.
3. Mass und Wert, 'Zweimonatsschrift für freie deutsche Kultur', onder redactie
van Thomas Mann en Konrad Falke, bestond van september 1937 tot november
1940.
4. Die Weltwoche. Unabhängige schweizerische Umschau, weekblad verschijnend te
Zürich sedert 1932.

[ 1353]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
19 april 1938
Beste Han.
Geef eens een levensteeken, net alleen een berichtje of alles bij jullie goed
gaat, ook met de kinderen en kleinkinderen. Wij hoorden in zoo lang niets,
rnaar jullie leven zal wel druk zijn. Over ons kan ik niets bijzonders verteilen, de dagen blijven elkaar vrijwel gelijk, daar is alle reden tot tevredenheid
zeggen de doktoren, daar is alle reden tot droefheid, zeg ik.
Een ding leer je wel, dat ook ziekte gecompliceerd is, het ziektebeeld zelf
verandert onophoudelijk zonder dat aan den essentieelen toestand iets verandert.
Zijn jullie nog uit geweest met Paschen, ik zou geneigd zijn te zeggen, ''ik
hoop voor jullie van niet'' dat armoedige weer heeft talloozen gedupeerd.
~uster ~-ne!!en is vertrokk~n, .zij had zieh vastgelegd voor half April al
voor dat z11 b11 ons kwam. W11 missen haar zeer, zij was zoo opgewekt en vol

entrain. De nieuwe zuster is gelukkig erg sympathiek, ik heb wel hoop dat
dat wel goed zal gaan.
Hartelijke groeten voor Guste en voor jou
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 1354]
Johan Huizinga (Leiden) aan het Comite tot huldiging van H. Brugmans 1*
29 april 1938
Weledgeb. Heer,
Om niet onheusch te schijnen tegenover mijn vriend Brugmans zal ik,
hoewel een vijand van afscheidscolleges zoo goed als van jubilaea, mij aan
deelneming aan het algemeen comite niet onttrekken.
Hoogachtend,
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Historische verzameling van de universiteit.
I. Het 'Comite tot huldiging van prof.dr. H. Brugmans bij zijn aftreden als hoogleeraar' bestand uit een uitvoerend en een algemeen comite (resp. zes en 53 leden);
het afscheid vond plaats op 21 mei 1938 in de aula van de Universiteit van Amsterdam; de correspondentie werd verzorgd door H. van der Bijll, secretaris, wetenschappelijk assistent in de universiteitsbibliotheek.

[ 1355]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aaI). Johan Huizinga*
6 mei 1938
Beste Han.
De Leidsche hout zal mooi worden, straks jullie tuin ook; en dan binnen's
huis het geluk! Wat wil je nog meer?
Ik hoop mij wel eens binnen kort aan te melden, ik beloofde architect
1
Blaauw dat ik eens naar het stadhuis 2 zou komen kijken, dan kom ik natuurlijk ook bij jullie en zal 't tijdig afspreken.
Ik kom tot niet veel, 't is of al mijn kracht opgezogen wordt, door de zorgen thuis en door mijn werk. Ik lees niet, ik wandel niet en ik ga naar nie·
mand toe, wanneer ik er niet moet zijn.
Wij hebben sedert drie weken een nieuwe zuster, weer een erg lieve vrolijke en zorgzame, waar wij 't erg goed mede vinden kunnen en die een aanwinst is, in huis.
In Jet's toestand komt niet veel verandering, gelukkig zeker geen achteruitgang, maar de zuster en ik vinden 't toch droevig, z66 zwak en zoovele uren
van den dag echt uitgebluscht. Soms heel erg oplevend maar voor heel kort.
Het plan om naar de B. Heide te gaan staat nu wel vast, daar is ook niets
tegen wanneer eerst de zomerwarmte er is. Dat duurt nog wel even.
253

Is het bij de kinderen en met de kleinkinderen goed, is Leonard's vrouw
nu weer echt gezond. Wat heeft die een narigheid moeten doormaken. Hartelijke groeten vooral aan allen.
Nu kom ik je advies nog vragen. Het werk voor den Hoogen Raad is gestadig opgeschoten, het is mij een enorme steun geweest om mij daarin dag en
dag te verdiepen en ook om te worstelen om den grootsten eenvoud.
De figuren van Mozes en Solon zijn al in bewerking in het marmer. Het
figuur van Napoleon nadert het eindstadium v66r de bewerking (definitief
carton). Blijft Justinianus. Ik heb schetsen en aanloopen waar hij verbeeld is,
houdend in zijn linkerhand (en arm) het boek waarop staat ''Corpus Juris''
en in de rechterhand het blanke zwaard.
Ik kom steeds tot die verbeeldingswijze terug, hij heeft toch veel gestreden
en vele landen, al strijdend, deze wetgeving gebracht. Maar v66r dat ik definitief aan die laatste figuratie ga, wilde ik je toch nog vragen of jij in deze opvatting van zijn figuur, iets onjuist vindt.
Wilt je daar eens even over denken.
Weest beide heel hartelijk gegroet
t. t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. C.J. Blaauw, zie Briefwisseling I [329 ].
2. De herbouw van het door brand verwoeste laatzestiende-eeuwse Leidse stadhuis;
zie Briefwisseling II [803].

[ 1356]
Johan Huizinga (Leiden) aan H.J. Pos 1 (Haarlem)*
27 mei 1938
Zeer Geachte Collega,
Wil mij ten goede houden, dat ik bezwaar maak tegen het beantwoorden
van Uw vragen. 2 Ik kan het niet juist vinden, dat een wensch om toelichting
van een advies gekleed wordt in den vorm van een aantal vragen, waarop met
ja of neen valt te antwoorden. Indien U mij over de aanspraken van Dr. Romein3 nader wenscht te spreken, ben ik gaarne bereid U Zaterdagavond te
ontvangen. Wees zoo goed, mij Uw komst dan nog even telefonisch te laten
weten.
Vriendelijke groeten,
Gaarne
Uw dw. J. Huizinga
* Origineel: Utrecht, UB.
r. Hendrik J osephus Pos (1898-1955), hoogleraar algemene taalwetenschap en klassieke letteren aan de Vrije Universiteit te Amsterdam sedert 1924· hoogleraar filosofie
'
aan de Universiteit van Amsterdam sedert 1932.
2. Niet teruggevonden.
3. In de faculteit der letteren en wijsbegeerte van de Universiteit van Amsterdam
was verdeel~ei~ ontst~an. ov~r de vervulling van de vacature-Brugmans in de algemene gesch1eden1s. Beg1n Juni 1938 werdJan Romein met een kleine meerderheid als

254

eerste op de voordracht geplaatst. Op 19 oktober 1938 benoemde de Amsterdamse gemeenteraad echter N .B. Tenhaeff in deze functie.

[ 1357]
Johan Huizinga (Leiden) aan Pieter Geyl*
1 juni 1938
Amice,
Dank voor Uw verbijsterend artikel. 1 Waar is het eind van boosaardige
nonsens!
Vriendelijke groeten,
de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Utrecht, UB.
l. P. Geyl, ''Duits en Diets'', n.a.v. De Goede Hoop; Berichte aus dem deutschen und
dietschen Kulturraum Heinz Kloss red. (Weimar 1937) en Deutsch-Niederländische
Symphonie. R.P. Oszwald red. (Wolfshagen-Scharbeutz 1937), in: Nederlandsche Historiebladen l (1938) 190-200; het eerste boek overschatte de Duitse invloed in de Kaapkolonie, het tweede de verwantschap van de Duitse cultuur en die der Nederlanden;
een citaat uit het tweede boek in Geyls artikel, 199: 'Aus dieser Entwicklungslinie
von dem Naumburger Meister über Jan van Eyck zu Rubens und Rembrandt, die zunächst eine reine niederdeutsche ist und der mächtigste Ausdruck der Blutsgemeinschaft, wird es begreiflich, dass die niederländische Kunst über ihre engere Grenzen
weit hinaus mit den Gebieten bis Königsberg und auch mit Oberdeutschland die
Jahrhunderte hindurch in einer fast ununterbrochenen und überaus fruchtbaren
Wechselwirkung gestanden hat'.

[ 1358]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein (Amsterdam)*
5 juni 1938
Waarde Romein,
Eerst onlangs kwam ik tot de lectuur van Uw belangwekkende voordracht.1 Het is niet gemakkelijk, het over deze zaken eens te zijn. Ook Uw p.
336 kan ik niet aanvaarden, ik heb geheel iets anders willen zeggen, dan ge in
mijn uiting leest. 2
Met vriendelijke groeten,
Gaarne de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
1. Jan Romein, ''Zekerheid en onzekerheid in de geschiedwetenschap'', Groot Nederland 36 (1938) 325-355; rede uitgesproken voor de Vereeniging voor Wijsbegeerte te
Amsterdam in maart 1937.
2. Romein, ''Zekerheid en onzekerheid'', 336: 'Zo zegt Huizinga - en ik mag juist
hem aanhalen, omdat hij althans, anders dan de meesten, zieh het probleem gesteld
heeft -: ''historie is geen exacte ... kennis, haar zekerheid is de evidentie, d. w .z. de
overtuiging, dat iets klaarblijkelijk waar is. Deze overtuiging verliest haar subjectief

255

karakter wanneer zij gedeeld wordt door de wetenschappelijk geschoolde gem~en·
schap v:n een gansche kultuur, mits de waarheidsbehoefte dier ~emeenschap. zu1v~r
en ongeschokt mag heeten. Over een belangrijk deel van het geb~ed der gesch1eden11s
1
_
is in den rege! zulk een overeenstemming of consensus aan.''.vez1g en heerschend7 .
Nu daargelaten voor het ogenblik of dit laatste waar is - mlJ komt h~t voor op ~11n
minst aan twijfel onderhevig te zijn - kan voor een kritische beschouw1ng deze obJectieve oplossing meen ik evenmin standhouden en ik noem haar daarom de pseudo-objectieve'. Het citaat van Huizinga: V.W. VII, 185.

[ 1359]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
24 juni 1938
Lieber Kaegi,
Die eine Woche nach der anderen vergeht, und noch immer liegt Ihr schö·
ner Aufsatz über Voltaire 1 auf meinem Schreibtisch, um mich daran zu erin·
nern, dass ich Ihnen zu schreiben habe. Endlich komme ich also doch dazu.
Das ganze Jahr ist bis soweit für mich stark beschäftigt gewesen, und auch
das häusliche Glück nimmt doch Zeit in Anspruch.
Zuerst aber muss ich etwas mitteilen, was zu den Schattenseiten zu rech·
nen ist: unsere bevorstehende Reise wird uns nicht nach Basel führen. Ich
muss vom 6. bis 16. Juli in Genf sein wegen der Sitzung der C.I. Wir fahren
dahin durch Frankreich, im Auto. Leider kann ich selbst nicht fahren, mei·
ne Frau muss also die ganze Strecke fal1ren, deshalb nehmen wir viel Zeit
dazu. Am 19. hatte ich einen Vortrag in Zürich übernommen. Weil ich aber
Anfang Juni noch keine Sicherheit bekommen konnte, ob der Ferienkurs, in
welchem mein Vortrag geplant war, überhaupt stattfinden werde, habe ich
mich zurückziehen müssen. 2 Weil wir nun auf der Rückreise Dijon, Sois·
sons, Laon, Reims mitnehmen wollen, fahren wir auch dann wieder durch
Frankreich, und werden die deutsche Schweiz nicht berühren.
Vorige Woche schloss ich die Arbeit ab, welche mich seit Jahren beschäf·
tigt hat, über das Spielelement der Kultur. Der Titel wird sein: ''Homo Ludens, Proeve eener bepaling van het Spel-element der Cultuur''. Nächsten
Montag bringen meine Frau und ich das Manuskript zu Tjeenk Willink. Es
wird ein Buch von etwa 200-250, möglich 300 Seiten, das im Herbst erscl1einen soll.
Ich habe früher dem Verlag Diederichs, Jena, auf seine Bitte hin, die
Kenntnisnahme in bezug auf eine deutsche Ausgabe versprochen, doch erwarte von einer Veröffentlichung in Deutschland nicht viel, und werde meinerseits Diederichs allerhand Garantien fragen. Falls daraus nichts wird,
welchen Schweizer Verlag würden Sie raten? Ich fühle mich weder Schwabe
noch Gotthelf stark verbunden.
·
Der Bermann-Fischer Verlag, vormals in Wien, der damals meinen Vortrag Der Mensch und die Kultur übernommen hatte, hat sich in Stockholm
wieder eröffnet, und will die Sache doch noch herausbringen. Obwohl ich
zu den Emigrantenverlagen nicht besonders geneigt bin, kann ich es ihm

nicht verweigern, kraft unseres Vertrags. Selbstverständlich ist meine ganze
Vortragsreise Wien-Budapest-Prag zu nichts geworden, und vorläufig werde
ich das nazifizierte Wien auch lieber nicht wiedersehen.
Für den Winter habe ich schon wieder genügend Arbeit die mir wartet.
3
Habe ich Ihnen damals noch geschrieben, dass Retha eine Tochter hat?
Das Kind ist jetzt gerade drei Monate alt, und es ist eine tadellose Baby. Re·
tha und ihr Mann wohnen jetzt in einem grossen alten Haus am Rapenburg,
das sie sehr ''gezellig'' eingerichtet haben.
Schreiben Sie mir mal etwas über alles, was Ihnen und den Ihrigen zu
Herzen geht, und grüssen Sie bitte alle recht herzlich von uns beiden.
Ihr J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Werner Kaegi, ''Voltaire und der Zerfall des christlichen Geschichtsbildes''.
2. Verg. Werner Kaegi aan Huizinga, 9 november 1937, n. 4.
3. Mary Vincentia de Meijere (1938-1991), geboren op 23 maart 1938.

[ 1360]
Johan Huizinga (Geneve) 1 aan zijn echtgenote*
6 juli 1938
8.40 's av.
Liefste,
Nu moet jou trein in Bazel zijn, en jij in de slaapwagen gestapt. Ik hoop,
2
dat je slapen zult, er wachten je nog zulke zware dagen. Ik zit hier nu in de
kleinere kamer, en kijk met weemoed in het einde van de gang naar no. 128.
Het uitzicht is even mooi, de ligging niet zoo rostig, doordat er een enkele
maal een auto voorbij suist. Hiernaast huist een kwakende Engelsehe dame,
maar waarschijnlijk kwaakt zij 's nachts niet. 3 Ik reed tenslotte naar de
S.d.N. 4 en zat van drie tot zes, zonder een druppel thee bij een uiterst vervelende zitting. Toen ik er uit kwam, was het zoo heerlijk mooi weer, dat ik
wel kon huilen om al het pleizier, dat jij nu missen moet. Het is een kwartier
loopen, maar men kan afsteken, door schuin tegenover het hotel dwars door
te gaan. Men had mijn boeltje keurig overgehuisd; een enkel ding van geen
belang moet ik nog ontdekken. Het eten alleen liep veel te snel af voor het
halve fleschje Döle, dat ook veel te veel was. Daarna nog even rondgewandeld, en nu aan 't schrijven.
Liefste, wat is het alles ontzaglijk veel anders dan een jaar geleden. Wat is
het nu ontzaglijk hecht en vol en groot, en zoo innig. Ik geloofhaast dat deze
dagen, tot het droevige bericht kwam, de gelukkigste waren, die we nog samen hebben beleefd. Er is niet alleen nog niets van wat ons verleden jaar
verbond, verminderd of dof geworden maar er is nog altijd bij gekomen.
V66r mij is steeds weer je lieve bruine kopje met die innig zachte diepe oogen onder de mooie wimpers, nu met een verlangen dat ondanks het plotselinge sterke gemis toch volkomen rustig is. Ik geloof, Liefste, dat die rust, waarmee onze liefde ons beiden vervult, ook in de afwezigheid voortwerkt. Gaat

257

het jou ook zoo? Jij hebt het nu nog veel noodiger dan ik, want jou omgeving
zal niet rustig zijn. Ik wacht kalm af, wat er verder komt. Ik heb zoo'n vaag
vermoeden, dar het einde zieh nog zal laten wachten. 't Zou voor allen een
ongeluk zijn, maar als jij hem nog bij kennis aantreft, roch te wenschen. Hoe
houdt je Moeder zieh? Laat men niet te veel van jou krachten vergen: jij
neemt zoo licht alles maar op je.
Nu wil je natuurlijk nog weten, hoe ik mij voel. Uitstekend: aan achterhoofd of hals denk ik niet, en dar ik in de vergadering het eerste uur veel
moeite had mijn oogen open te houden is niets bijzonders. Ik ga straks weer
heel vroeg naar bed.
Nu moet je uit Bazel vertrokken zijn. Slaap maar zooveel je kunt. En zorg
al deze <lagen goed voor je zelf, dat ik je hier, wanneer dan ook, frischen ge·
zond terug zie. Maar dat zal, 'bedenk ik mij, eerst nog in Leiden of Amsterdam moeten zijn. Arme kleine Liefste, ik weet dat je lieve sterke persoon dit
alles dragen zal, en dat je nog de anderen zult sterken. En ik weet dat je bij
alles ook nog veel aan mij zult denken: rustig en vol vertrouwen in wat komen zal. Dag mijn allerschattigste liefste, ik neem je hoofdje in mijn handen
en leg het aan mijn schouder. Maar onderteekenen kan ik niet, want ik heb
•
•
1mmers geen naam meer voor Je.
* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. Huizinga verbleef te Geneve voor de jaarlijkse vergaderingen van de CICI.
2. Huizinga's echtgenote keerde eerder naar huis terug omdat haar vader onverwacht ernstig ziek was geworden.
3. Toegevoegd: '9.40: zij kwaakt nog steeds'.
4. Societe des Nations.

[ 1361]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga en echtgenote*
28 juli 1938
Lieve Guste en beste Han.
Her opgewekte briefkaartje uit Besan(i:on meen ik, kreeg ik. Jullie hebben
genoten van de autotocht en hebben 't verder ook goed gehad dat was uit de
briefkaart te lezen en te voorspellen.
Nu zullen jullie wel op Torenvliedt zijn of er spoedig kamen. Zijn alle kinderen en kleinkinderen er. Pronkt Retha ook met haar pronkjuweel? 1 Veel
hartelijke groeten aan allen die er zijn ofkomen. 't Zal er gezellig zijn zoo allen bij elkaar. Ik denk er met warmte aan.
Wij zijn hier, nu juist een maand geleden gekomen, eerst was 't wel naar
koud maar nu is 't best. Jet geniet van 't zijn hier, wij rijden haar veel door
de bosschen en de rust doet haar goed, ook dat er niet zooveel aanloop is en
dat de bezoeken van den docter en de masseur ieder 2x in de week, hier achterwege blijven. Het leven is dus alles bij elkaar hier vrij harmonisch, dank
zij voor een goed deel aan de zuster die allerliefst is en vol tact. Maar 't blijft

toch erg droevig en ook drukkend en vermoeiend, al is 'top geen stukken na
z66 ellendig als 't verleden jaar was.
Hooren wij eens wat als je wat tijd hebt.
Hartelijk gegroet
t.t. Rik

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1.

Mary Vincentia de Meijere.

[ 1362]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
16 augustus 1938
Beste Han,
1
Ik begrijp dat 't naar voor je is het probleem-''Torenvliedt''. Gelukkig is
je leven z66 verrijkt en met een nieuwe glans overtogen, dat 't je gemakkelijker zal vallen als iets van 't oude je ontvallen moet. Dat is een groot geluk
•
voor Je.
Mevrouw Sasse logeert al weken hier, zij ende onvolprezen zuster, vangen veel op, maar 't is onnoemlijk zwaar en niemand kan beseffen hoe zwaar
't is die niet het leven van den dag geregeld medeleeft. Het is mij niet mogelijk om details over den toestand te schrijven, ik moet er al zooveel over
schrijven, 't maakt je z66 moe, 't is alles zoo volslagen uitzichtloos en z66
zwaar. Bij al 't leed kamen er nu nog ergernissen van allerlei soort.
Stel je voor - maar laat dit tusschen ons blijven - dat mijn zwager mij
heeft laten weten dat zij van 10 Septr. af de BH willen betrekken. Zij waren
2
in 5 jaar hier niet geweest. Dat is niet iets van hem maar van haar, maar hij
heeft niets in te brengen, zij decreteert en zij doet 't harteloos. Ik had gehoopt dat Jet hier ·zoo lang mogelijk kon blijven en van alles profiteeren.
Zijn wij eenmaal in Bll terug dan is zij aangewezen op haar kamer en 't stukje tuin. Dit is wellicht de laatste keer dat zij hier kan zijn, nu wordt zij door
die intresse verjaagd. Spreek hier niet over.
Vergeef dezen klaagbrief en vergeef maar dat ik niet veel anders dan klaagliederen te geven heb.
Veel hartelijke gr. voor jullie
t. t. R.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

Om fiscaal-financiele redenen zag Huizinga zieh genoodzaakt zijn jaarlijkse verblijf op Toornvliet tot tien dagen te beperken; verg. Huizinga aan Johannes Haller,
15 september 1935 en aan Martinus Nijhoff, 7 september 1936.
2. M.M. van der Schalk-Mauroy.

1.

259

[ 1363]

•

Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
II september 1938
Lieber Kaegi,
Herzlich Dank für Ihren ausführlichen Brief. 1 Das ist eine reiche Wahl
von Schweizer Verlegern! Momentan muss ich erst noch mit Diederichs in
Jena weiter verhandeln, der damals um das Buch gebeten hat, und auch jetzt
es noch gerne zur Prüfung erhalten will. Ich erwarte davon aber nicht viel,
denn obwohl ganz unpolitisch enthält es doch einige Stellen, die vielleicht
nicht angenehm wären. Wenn es fehlschlägt, will ich doch eigentlich gerne
noch mal mit Schwabe sprechen. Ich weiss, dass er gerne etwas von mir haben will. Ich müsste aber von schneller Fertigstellung und regelmässiger
Abrechnung versichert sein.
Dass Sie diesmal nicht die zweite Geburt des Buches 2 besorgen können,
habe ich gewusst. Wie ich es bedauere, wissen Sie. Es wird mir fremd sein,
nicht mit Ihrem genauen Verständnis meiner Gedanken rechnen zu können,
Heute morgen habe ich die erste Korrektur abgeschlossen. Ich finde es immer eine besonders angenehme Arbeit, eignes Werk zu korrigieren, -zumal
wenn man es aus der ganz verworrenen Handschrift, in der ich es immer
einreiche, in sauberen Druck übergehen sieht, und dabei noch allerlei Kleinigkeiten in Stil und Ausdruck ve1·bessern kann.
3
Romainmötier notiere ich mir. Wir waren diesen Sommer ganz nahe bei
Cluny selbst. Merken Sie sich Tournus4 für den Fall, dass Sie in diese Gegend kommen. Das Buch von Erdmann 5 kenne ich nicht. Ich möchte auch
gerne noch mal in jener Zeit arbeiten.
Die politische Spannung hat wohl gerade heute ihren höchsten Punkt erreicht. 6 Möge doch Alles gut bleiben! oder besser gesagt, nicht noch schlech7
ter werden. Sorrent wird schon noch einige Tage auf Ihre Kunft warten
müssen, denke ich.
Meine Frau und ich grüssen Sie beide und auch die Ex-Buben herzlich!
Mit Retha's Baby geht es ausgezeichnet.
·
Wohin Sie auch Ihre Ferien bringen, ich wünsche Ihnen viel Freude und
gute Erholung vom vielen Arbeiten!
Ihr herzlich ergebener
J. Huizinga
* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Niet teruggevonden.
Kaegi was niet meer in de gelegenheid een Duitse vertaling te maken.
3. Romaanse kerk en klooster in de Zwitserse Jura.
4. Romaanse kerk, dep. Saöne-et-Loire.
5. Waarschijnlijk: Karl Erdmann (1898-1945), historicus, wetenschappelijk medewerker van het Preussische Historische Institut te Rome; Die Entstehung des Kreuzzuggedankens (Stuttgart 1935).
6. Wegens her grote aantal in Sudetenland woonachtige etnische Duitsers maakte
A~olfHitler aanspraken op de aansluiting van dir Tsjechische gebied bij het Duitse
R1Jk; ondanks eerder gedane toezeggingen aan Tsjechoslowakije gingen Groot-Brit2.

260

tannie (Chamberlain) en Frankrijk (Daladier) om een dreigende oorlog af te wenden
in het 'Pact van München' van 29 en 30 september 1938 met Duitsland accoord.
7. Sorrento, aan de baai van Napels.

[ 1364]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
14 september 1938
Beste Han.
Vrijdag vertrokken wij - verjaagd - uit de Buissche Heide. Jet, gebracht
door de zuster, ging naar 't rusthuis in Driebergen. De zuster ging direct
daarna met vacantie. Ik moest eerst hier de boel regelen en in ontvangst nemen; Zondag was ik bij Jet. 't Huis ligt mooi, zij heeft een lieve kamer en alles wat verder goed voor haar is; Bierens de Haan 1 en v.d. Hoeven houden
een wakend oog. Zij was Zondag vrij opgewekt en zij aanvaardde de situatie.
Straks ga ik weer naar haar toe. De zuster was erg vermoeid, zij heeft 't nu
goed bij haar moeder.
Ik was eerlijk gezegd op, ik kon niet mee~. Het is niet te begrijpen voor anderen die Jet even zien hoe de toestand is en inwerkt. Voorloopig doe ik niets
dan naar Jet gaan 2x per week en voor mijn werk in den Haag zorgen. Verder slapen en zwijgen, daar door alleen kan ik weer boven Jan komen. Ik val
om 9 uur in bed en blijf er 12 uur in.
Wanneer ik weer fit ben, zal ik vast mobieler worden en ik hoop dan spoedig bij jullie te komen.
Het werk in den Haag is opgesteld, 2 maar alles er om heen is nog een volkomen chaos en rommel. Een zuiver oordeel is dus nog niet mogelijk. Ik
denk dat 't geheel van een strengheid en eenvoud is die voor velen te ver
gaat.
Ik hoop dat bij jullie alles goed is.
Beide hartelijk gegroet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. P. Bierens de Haan, zie Briejwisseling II [607].
2. 15 September 1938 was de contractueel vastgelegde afleveringsdatum van de
wandversiering van Richard Roland Holst voor het gebouw van de Hage Raad.

[ 1365]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
1 oktober 1938
Beste Han.
Jullie zullen niet veel van mijn zwijgen begrepen hebben. Drie weken ben
ik nu al terug maar ik daagde nog niet bij jullie op.
Twee grondige excuses, - ik schijn ten val te moeten worden gebracht eerst ben ik door een fiets onderste boven gereden, nu 12 <lagen geleden, de
261

lantaarn van den jongen had zieh met mijn ribbenkast in kracht gemeten, de
ribbenkast heeft 't gewonnen, maar 't was alles bij elkaar toch niet leuk; ik
moest dikwijls naar Jet en wilde haar er niets van laten merken, terwijl ik
toch ''gammel'' gevoelde.
En nu zit ik met een verzwikte voet en loop als iemand die nog ouder is
dan ik mij gevoel. Jij begrijpt dat ik onder die omstandigheden niet erg mobiel was.
Jet heeft 't in Driebergen - dank voor een deel ook door het prachtige
weer - goed, zij is rustiger en beter dan in de B Heide, een andere omgeving
en 't wegvallen van prikkels, ook de verandering van gezichten, dat alles bij
elkaar werkt gunstig. Maar zij verlangt toch erg naar huis. In 't midden van
de volgende week zal ik haar halen en hier brengen.
Stel je voor dat zwager. en belle soeur - ik had niet anders verwacht - tenslotte niet in de BH zijn geweest, zij heeft zieh een verkoudheidje laten aanmeten en zij zijn of gaan naar Lugano. Niets lijkt de cocotte stijlvoller dan
grillig zijn. Arme v.d.S.
Ik zond je vanmorgen een nr. van Architectura 1 met wel goede reproducties van den Hoogen Raad. Ik ben er gisteren 2 niet heen gegaan, ik zag op, te
zeer op tegen dezelfde vraag die ieder herhaalt ''Vertel mij eens hoe gaat 't
met enz.''
Ik geloof dat er eigenschappen in zijn die ik in vorige werken niet gehaald
heb ... maar dat zijn altijd gevaarlijke vergelijkingen.
Den tijd dien wij allen doorgemaakt hebben is ook wel zeer aangrijpend
geweest. Het heeft mij, eerlijk gezegd, tot tranen geroerd, die vertwijfelende
dankbaarheid der massa. 3
Voor die stereotiepe kransleggingen op de graven der onbekende soldaten
heb ik nooit iets gevoeld, maar nu heeft de menschheid werkelijk het geleden
leed herdacht en dat leed is de redding geweest.
Zoo zie ik 't, misschien wat nai'.ef los van politieke en strategische compli•
cat1es.
Maken jullie 't beide goed en ook zij allen die je lief zijn? Je boek verschijnt zeker al spoedig. Weest beide heel hartelijk gegroet4
t. t. R.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
J.P. Mieras, ''Wandversiering van de Groote Zittingzaal in het gebouw van den
Hoogen Raad'', Bouwkundig Weekblad Architectura 59 (1938) 329-335.
2. Op 30 september 1938 werd in het gebouw van de Hoge Raad de plechtige openingszitting gehouden.
3. De publieke reactie op het door Chamberlain en Daladier in München bereikte
zogenaamde 'peace in our time'; verg. Huizinga aan Werner Kaegi, II september
I.

1938, n. 6.

4. In het origineel staat: 'gegroeid'.

262

[ 1366]
Johan Huizinga (Leiden) aan Th.J.G. Locher*
I9 oktober 1938
Waarde Locher,
Vriendelijk dank voor Uw boekje. 1 Ge zult het lot van Masaryk's staat2
nog sterker hebben meebeleefd dan de meesten onzer. Het zijn booze tijden.
In de hoop, U eerlang te ontmoeten in onze nieuwe commissie, 3
Gaarne
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, F.H. Locher-Hibma.
1. Th.J.G. Locher, Tsjechen en Duitsers in de loop der eeuwen (Amsterdam 1938).
2. Thomas G. Masaryk (1850-1937), president van Tsjechoslowakije 1918-1935. Zijn
opvolger Edvard Bene§ (1884-1948) zag zieh gedwongen op 5 oktober 1938 afte treden.
3. Onduidelijk welke commissie bedoeld is.

[ 1367]
Johan Huizinga (Leiden) aan M. Bokhorst 1*
II november 1938
Waarde Collega,
Ten aanzien van Uw vraag, ofhet aanbeveling zou verdienen, in de studieprogramma's van Afrikaansche en van Nederlandsche Cultuurgeschiedenis
aan Uwe Universiteit wederkeerig de verplichting op te nemen, dat de studie van het eene vak ook die van het andere op nader te bepalen wijze zou
moeten insluiten, zou ik het volgende willen opmerken. Voor de studie van
Afrikaansche Cultuurgeschiedenis is een achtergrond van Nederlandsche
Cultuurgeschiedenis volstrekt onontbeerlijk te achten; men kan de eerste
niet behoorlijk leeren kennen, zonder ook van de tweede studie te maken.
Omgekeerd geldt dit niet. Jemand die zieh grondig in de Nederlandsche cultuurgeschiedenis wil bekwamen, zal daartoe eerder een achtergrond van
Fransche of klassieke cultuur noodig hebben, dan van de Afrikaansche. Het
zou daarom m.i. uit wetenschappelijk oogpunt te ontraden zijn, aan de studie der Nederlandsche cultuurgeschiedenis die der Afrikaansche als verplicht vak te verbinden.
Met vr. groet,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Kaapstad, P.W.M. Bokhorst-Groenhart.
1. Matthijs Bokhorst (1900-1982), promoveerde op 14 maart 1930 bij Huizinga op het
proefschrift Nederlands-Zwitserse betrekkingen voor en na 1700. Berste deel (1685-1697)
(Amsterdam 1930); eerste directeur-hoogleraar van het Nederlands Cultuurhistorisch
Instituut te Pretoria 1930-1951.

[ 1368]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
[december 1938]
Beste Ran
De koorts is gelukkig wel aan 't dalen; geleidelijk, hetgeen een goed teeken
is. Maar het heeft Jet toch erg verzwakt en teruggezet. Maar de dokter acht
het niet verontrustend. Het neemt niet weg dat het zoo duidelijk tot je doordringt dat het tobben zal blijven.
Ik dank je zeer voor de toezending van je zoo bijzonder prettig uitgegeven
voordracht die geen voordracht werd. 1 Ik begon er gisterenavond direct aan.
Toen alles thuis in rust was. Het is zoo boeiend en zoo benijdbaar ver weg
van alle zorgen.
Beide hart. gegr.

R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. J. Huizinga, Der Mensch und die Kultur.

[ 1369]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
5 december 1938
Beste Ran.
Je z66 hartelijke brief heeft mij zeer gelukkig gemaakt, dank je wel. Dank
zij 't rondgezonden kaartje ging de dag stil en werkelijk heel feest'lijk en
heerlijk voorbij. 1 Voor Jet was 't ook een feestdag, die tegelijk in 't geheel
niet vermoeiend was en de zuster zorgde met groote opgewektheid voor alles. Jet heeft er ook van genoten, van al de hartelijke brieven, van 't mooie
weer, dat ons in staat stelde om een autoritje te maken en zelfs wat te wandelen, verder van de komst van Ina en later van Eep R.H. de een voor de koffie
ende ander voor 't eten. Jet had ook weer een versje voor mij gemaakt, twee
jaar lang was daar niet van gekomen maar nu werd deze lieve traditie van jaren weer voortgezet.
Ik kreeg van twee oudleerlingen een eenig geschenk. Een authentieke brief
van Puvis de Chavannes gedateerd 7 Nov. '87 waarin hij hoffelijk maar resoluut een eerbetoon afslaat. Zij deden er een grappig versje bij. Hoe komen ze
er aan, dat is toch miraculeus. Minister Sl.d.B. 2 zond mij een telegram met
gelukwenschen en de mededeeling dat ik benoemd was tot Com. Oranje
Nassau. Zoo zitten wij dus weer in 't zelfde bootje met onze leeuwtjes. Guste
mag toch mede als zij niet spot want wij hebben 't potverju voor 't commandeeren nu.
Overmorgen vieren jullie feest. 3 't Is heerlijk te weten dat 't echt heelemaal
feestelijk zal zijn, zoo gelukkig en zoo eenvoudig als 't maar te denken is. Wij
zullen aan jullie denken, met veel dankbaarheid en hartelijkheid, weest daarvan overtuigd.

'

Ik hoop dat ik nu toch eindelijk spoedig eens een afspraak kan maken.
Binde Dec. gaat de voorzitter van den Hoogen Raad4 weg, 29 of 30 Dec.
geloof ik. Dan wordt de zaal weer geheel ingericht - (nu staan alle meubelen
onder hoezen) ik hoop dat jullie dan eens kunnen gaan kijken ik geloof dat 't
het beste werk is dat ik gemaakt heb (qua eenvoud, expressie en bouw).
Veel hartelijke groeten voor jullie en welbedankt
t.t. R.
* Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
1. De zeventigste verjaardag van Richard Roland Holst, 4 december 1938; verg. Richard Roland Holst aan Huizinga, 17 maart 1938.
2. Jan Rudolph Slotemaker de Brutne (1869-1941), achtereenvolgens predikant, ker·
kelijk hoogleraar en politicus; minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen
1935-1939.
3. Huizinga's verjaardag.
4. Jhr. R. Feith (1865-1953), president van de Hoge Raad 1933 - 1 januari 1939.

[ 1370 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan Bugen Diederichs Verlag (Jena)*
13 december 1938
Sehr geehrter Herr Diederichs,
Auch mir tut es wirklich leid, dass mein Buch nicht in Ihrem Verlag erscheinen kann. Aber wie Sie richtig verstanden haben, obwohl die Kürzungen oder StreichungenI vielleicht nur wenige zu sein brauchten, es ist mir
unmöglich, mich dazu zu entschliessen. Also danke ich Ihnen bestens für
die Mühe, welche Sie an meinerr1 Werk verwendet haben, und bleibe
Mit freundlichem Gruss
Ihr ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Jena, Diederichs Verlag.
1. BriefDiederichs Verlag aan Huizinga niet teruggevonden; voor de te schrappen
passages: zie Huizinga aan Werner Kaegi, 15 december 1938, n. 2.

[ 1371 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
15 december 1938
Lieber Kaegi,
Vielen Dank für Ihren Brief. 1 Es tat mir herzlich leid zu erfahren, dass
Herr Schwabe2 aus der Welt geschieden sei. Mit einer deutschen Ausgabe
meines Buches steht es nun so. Vor mehr als drei Jahren, als ich das Werk
nur noch geplant hatte, kam Diederichs, Jena, zu mir, um mich ein künftiges Werk zu bitten. Ich versprach ihm die Gelegenheit zur Kenntnisnahme,
und als er vor zwei Monaten noch die Einsicht zu wünschen erklärte, sandte
ich ihm den Text zu.

Anfang November erhielt ich seinen Bericht, er sei sehr verlangend, die
Ausgabe zu verlegen. Aber ob ich prinzipiell geneigt wäre, in den Seiten
295ff. Streichungen anzubringen? 3 Und, merkwürdiger noch: ob ich tatsächlich an eine Dankadresse an Benes4 teilgenommen hätte, denn das hätte man
ihm als Hindernis von offizieller Seite mitgeteilt. Antwort: von Streichungen kann nicht die Rede sein, Teilnahme an Dankadresse braucht keine Entschuldigung, also ich bedauere, dass aus einer Ausgabe in Ihrem Verlag
nichts werden kann. Darauf machte ich Schwabe das Angebot, aber am selben Tage schrieb Diederichs: es geht vielleicht doch noch. Ich bat also beide, einige Geduld zu üben. Es ist jedoch D. nicht gelungen, für meine Ansichten über Puerilismus die Erlaubnis zu bekommen! So habe ich heute
morgen an den Bruder des Herrn Schwabe geschrieben. 5 Der Vorschlag, den
mir das Haus Schw. inzwischen gemacht hatte, war finanziell absolut ungenügend. Ob er also bereit wäre, diesen zu revidieren.
Falls er sich dazu nicht entschliessen kann, werde ich mich an eine der früher von Ihnen so freundlich mitgeteilten Adresse wenden, sei es an Niehaus
oder an Atlantis. Haben Sie vielleicht Gründe, mir darüber noch einen speziellen Rat zu geben?
Was die Übersetzung anbelangt: herzlich Dank ftir Ihren Ratschlag. Ich
glaube jedoch, der Übersetzer sollte schon bei Anfang seiner Arbeit das Holländische volkommen beherrschen. Ein anderer wird sich damit nicht so
glänzend durchschlagen, wie Sie es 1925 getan haben. Einen solchen aber
kenne ich vorläufig noch nicht.
Vom 17. bis zum 23. dieses Monats werden meine Frau und ich in Paris
sein. Wir wünschen Ihnen allen schon jetzt fröhliche Weihnachten und
glückliches Neujahr]
Ihr ergebener
J. Huizinga
* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
r. Niet teruggevonden.
2. De uitgever Karl Schwabe (zie Briefwisseling II [594]), overleden op 29 november
r938.
3. Aanduidingen boven aan de pagina's in J. Huizinga, Homo ludens 296vv., resp.:
'knapengeest kraait koning', 'puerilisme staat niet gelijk met spei', 'spelgehalte der
· politiek' (V. W. V, 237-239).
4. In november r938 had een comite van nationale sympathiebetuiging zieh tot Edvard Bene§ gericht om hem namens achtduizend Nederlanders medeleven te tonen
en hulde te brengen voor zijn houding tegenover de Duitse expansie. Vermoedelijk
behoorde Huizinga tot de ondertekenaars. In hetzelfde jaar werd Huizinga benoemd
tot corresponderend lid van het Koninklijk Boheems Genootschap der Wetenschappen te Praag.
5. Benno Schwabe jr., zie Briefwisseling II [594]; brief niet teruggevonden.

266

[ 1372]
A. Simek1 (Brno) aan Johan Huizinga*
15 december 1938
Hooggeachte Collega,
Ontvang mijn hanelijksten dank voor het mij a.m. toegezonden prachtig
boek ''Homo ludens'', waarin U Uw gedachten over de beteekenis van het
spelelement der cultuur hebt verder uitgewerkt. Juist in dezen tijd, toen men
al haast den moed bad verloren te hopen, dat uit de tegenwoordige crisis ooit
een betere menschheid zou kunnen voortkomen, zal Uw boek voor mij - zoodra ik me op een grondiger studie er van zal kunnen concentreeren - een bron
zijn, waaruit ik een nieuw vertrouwen zal putten, dat er nog krachten aan 't
werk zijn, die de geestelijke cultuur niet zullen laten ondergaan, en dat bij slot
van rekening toch de rede, de gerechtigheid en de christelijke liefde zullen zegevieren boven de machten van de duisternis, zelfzucht en onbarmhanigheid.
En nu moet ik U heel nederig excuus vragen, dat ik zoo laat ben met mijn
dank voor Uw vriendschappelijk gebaar, waarin ik ook een teeken van sympathie moet zien voor ons volk in den tijd van een zijner zwaarste beproevingen. Eerst in de laatste dagen vond ik tijd, om een belofte te vervullen, welke
ik in een brief aan U op 19 September2 heb gemaakt. Dit schrijven mocht
echter toen niet verzonden, daar de censuur juist op dien <lag het gebruik
van de Nederlandsche taal en van andere in ons land minder bekende talen
in de correspondentie verboden heeft. De eerste recensie is van een mij on3 de tweede heeft Prof. Hromädka, 4 een evang. theologus
bekenden auteur,
van de Hus faculteit te Praag, die ook in Holland bekend is, geschreven. Met
de brochure, 5 waarover ik spreek in dezen brief, zend ik U nu ook nog twee
andere publicaties, echter weer niet, om propaganda te maken, maar omdat
ze een zekere waarde hebben voor historische studie. Zij bevatten ook geen
woord van haat en zijn slechts op feiten gegrond. Ik wil over dat, wat gebeurd is, niet uitweiden, en U weet ook misschien meer en ziet ook helderder dan wijzelf. Zeker is, dat wij nu veel minder vrij zijn, als wij in den oudoostenrijkschen tijd waren. Onze situatie is goed gekenmerkt door een bericht in de Rijksduitsche kranten van gisteren, waarvan ik een uitknipsel er
bij voeg, en waarnaar wij voor buitenlandsche Duitschers, want in heel ons
land zullen hoogstens 377 .ooo Duitschers overblijven, als niemand van hen
voor Duitschland opteert, een universiteit en twee technische hoogescholen
zullen moeten onderhouden, als of zij niet even goed in W eenen, Breslau of
in Dresden en München konden studeeren, of een hoogeschool b.v. in Reichenberg of in Aussig voor dit doel gesticht kon worden! En dergelijke dingen zijn er meer. Ondanks al dit en vooral de bittere teleurstelling, die ons de
westersche democratische mogendheden bereid hebben, ondanks zelfs de
meest pijnlijke ontgoocheling, welke wij moesten ondervinden aangaande
het gedrag van de Polen en de Slovaken, die mij beiden nog minder rijp
schijnen te zijn voor een echte vrijheid dan hun Tsjechische broeders, ben ik
er van overtuigd, dat er toch ook iets goeds zal voortvloeien uit de nieuwe regeling, wat men voorlopig nog niet goed kan overzien en begrijpen.

Met mijn beste wenschen voor de komende Kerstmis en voor het Nieuwe
Jaar 1939 en met vriendelijke groeten
hoogachtend
Uw dw. A. Simek
P.S. Ook in dit jaar heeft Uw boek, nu in de Tsjechische vertaling, in een
voorkerstmisenquete vele stemmen op zieh getrokken.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Antonin Simek (1887-1942), hoogleraar fysische chemie te Brno, vertaalde uit het
Engels en tevens In de schaduwen van morgen in het Tsjechisch: J. Huizinga, Ve
st{nech zitrka. Diagnosa dusevn{ choroby nasf doby (Praag 1938).
2. A. Simek aan Huizinga, 19 september 1938, niet opgenomen.
3. Beide recensies niet teruggevonden.
4. Josef Lukl Hromadka (1889-1969), Tsjechisch protestants theoloog, hoogleraar te
Praag sedert 1920, in de Verenigde Staten 1939-1947 en sedert 1947 weer te Praag.
5. Niet teruggevonden, evi::nmin als de volgende genoemde stukken.

[ 1373]
Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga en echtgenote*
28 december [1938]
Beste Han en Goes,
Veel dank voor jullie goede woorden op mijn verjaardag. Helaas verliep
die minder feestelijk dan 4 December; want Rik werd 's middags heel onpleizierig en moest direkt na 't eten met een flinke griep en harde koorts naar
bed. Hij heeft nog steeds verhooging en daar hij niets ruikt of proeft, is het
een toer er iets in te krijgen. Voor de rest is hij een modelpatient, zegt de zuster, die hem allerliefst verpleegt. Met dat al is het een vervelende geschiedenis. Hij moest juist in die barre kou nog veel heen en weer trekken en leed
ook op zijn atelier kou, hij was ook erg moe en ging toch den avond voor
mijn verjaardag nog ''even'' met de bus heen en terug naar Haarlem om
Beethovens Septet 1 te hooren. Dat schijnt te veel geweest te zijn.
Wij hadden net een boek van Pearl Buck~ uit en wilden aan dat van Ran
beginnen, toen Rik ziek werd. Ik ga het nu maar op mijn eentje lezen, want
't zal wel een heel tijdje duren, eer hij weer kan voorlezen. 3
Ik denk wel, dat jullie de dooi ook een verademing vinden. En nu die heer·
lijke zon!
Alles goeds in '39, beste vrienden. Ik hoop zoo, dat wij elkaar gauw weer
•
eens z1en.
Jet
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

L. von Beethoven, Septet voor viool, altviool, cello, contrabas, klarinet, hoorn, fagot, op. 20 in Es gr. (1799/1800).
2. Pearl S. Buck (1892-1938), Amerikaans schrijfster, tot 1935 woonachtig in China,
Nobelprijs voor literatuur 1938.
3. Richard Roland Holst overleed op 31 december 1938.
I.

268

[ 1374 ]
, Johan Huizinga (Leiden) aan Menno ter Braak*
29 december 1938
Waarde Menno,
Zeer bedankt voor Uw bespreking, 1 die ik zooeven met buitengewone belangstelling gelezen heb, en die mij bijzonder verheugd heeft, ook in de gedeelten, waarmee ik niet kan instemmen. Ik volg verder de notities, die ik al
2
lezende maakte. Het voorbeeld uit den Spaanschen burgeroorlog was mij
3
nieuw, ik had het niet opgemerkt in de kranten. Uw term strooptocht is mij
van harte welkom; ik heb zelf de functie van den historicus, maar dan ver4
staan zooals ik den historicus zie, een 'geistiges Landstreichertum' genoemd, nog iets onnetter dan het stroopen, dat ik dan ook als een waardiger
bedrijf gaarne aanvaard.
Neen, een speler ben ik niet: het kansspel heeft voor mij nauwelijks aantrekking en het behendigheidsspel maar een matige, maar een speiende ben
ik altijd geweest en gebleven. Zij die mij het best kennen weten dat. Hier interpreteert ge mij geloof ik niet geheel juist. Van een figuur, als zou het spel
mij als iets intrigeerends, verleidelijks, gevaarlijks hebben gepuzzled, is
5
nooit eenige sprake geweest, en van den roman, dien ge veronderstelt, evenmin. Ik ben een buitengewoon probleemloos mensch altijd geweest en gebleven. Ik wandel eigenlijk maar door mijn geestelijk bestaan als door een tuin.
Er bestand voor mij niet de geringste aanleiding, er tenslotte ''in te springen'', 6 evenmin als in Uw veronderstelden maar voor mij niet aanwezigen afgrond7 van voorheen.
Wij raken hier het punt, dat ons het grondigst doet verschillen, en tevens
een, waarop ik U tegelijkertijd moet toegeven en weerleggen. Gij hadt gewild, dat ik tot het laatst in een polemische houding tegen den ernst (dien ik
toch zelf al lang als secundair had gedisqualificeerd) was blijven staan, en
waar ik mij ten slotte een uitweg baan in het ethische en in een waarheidsbegrip, valt ge van mij af, en spreekt van 'stichtelijk' en van 'nec lusisse pudet',
alsof ik dat evenals wijlen, altijd wijlen Beets8 bedoelde!
En nu geef ik U toe: dat slot is formeel een noodslot, stylistisch te abrupt,
en logisch ook. Ook voor mij draaide het wiel nog steeds door, en ik moest
het ergens stop zetten. Maar dat was geen verzaking. Want tegelijkertijd is
mijn beroep op het ethische als de oplossing van de vraag mijn diepste over• •
tu1g1ng.
Gij wilt mij altijd weer inlijven bij het domineesland, waarvan ge zelf afscheid hebt moeten nemen. Ik heb dat nooit behoeven te doen: mijn vader
had het al gedaan (en toch ook Uw grootvader)9 en ik heb er nooit in geleefd.
Toen mijn ethische en wereldbeschouwende voorstellingen zieh vormden
(niet eerder dap. mijn studententijd) leefde ik op zeldzaam vrijen bodem.
Mijn 'invloeden' waren toen Fransche litteratuur van de toen nieuwen, de
hoogtezon van Tachtig, spoedig ook Upanishad's, Boeddhisme en Dante.
Van ongeveer 1900 af is mij steeds stelliger buiten elke confessioneele aanvaarding om als opperste richtsnoer van alle menschelijk leven de christelij-

ke zedewet bewustgeworden, waarbij zieh veel later nog de overtuiging
voegde dat in enkele van de leerstellige begrippen de meest adaequate uitdrukking van ons bestaan gelegen is. Aan een stabiele, zoo ook voor den
mensch onbereikbare waarheid heeft nooit eenig relativeerend of ander geschrift mij kunnen doen twijfelen.
In dat licht is voor mij Uw term van een 'stichtelijk afscheid' er wel erg
'naast'.
Maar genoeg oratio pro domo. Jammer is in het Vaderland de drukfout
'misdadigheid' voor 'milddadigheid' 10 bij den potlatch. Hoe heb ik het nu?
zal de goede lezer denken, als hij tenminste die moeite pleegt te nemen. Uiterst fraai is Uw vergelijking met de house-party: 11 daar moet ik nog eens
over denken!
Tenslotte: tot mijn spijt heb ik aan Uw ''In Gesprek etc. '' 12 nog niet kunnen beginnen. Ik ben hopeloos achterop met lectuur, lees langzaam, werk
maar weinig uren per dag enz. Maar zoodra ik eenigen tijd vind, lees ik Uw
boek. 13 Misschien praten wij later nog eens over een en ander.
Met mijn beste wenschen voor 1939,
Uw J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Menno ter Braak, ''Nec lusisse pudet ... '', n.a.v. J. Huizinga, Homo ludens (Haarlem 1938), Het Vader/and, 25 december 1938.
2. Menno ter Braak, ''Nec lusisse pudet .. .'', 'Niet zonder eenige ontroering zal menigeen als schrijver dezes, in de dagbladen 't bericht gelezen hebben, dat op sommige
plaatsen aan 't Spaansche front de soldaten van de Regeering en van Franco met elkaar aan het voetba!len zijn gegaan in het Niemandsland tusschen de loopgraven'.
3. Menno ter Braak, ''N ec lusisse pudet .. .'', 'Ik geloof nu, dat men het laatste boek
van Huizinga niet beter kan karakteriseeren dan als een geleerde strooptocht in het
genoemde Niemandsland tusschen ''ernst'' en ''spei'''.
4. J. Huizinga, Der Mensch und die Kultur, 7 (:/.W. VII, 442).
5. Menno ter Braak, ''Nec lusisse pudet .. .'', 'Hij [Huizinga], die noch van beroep,
noch van nature een speler is, werd door het spei verleid tot het concipieeren en
schrijven van Homo Ludens: ziedaar ook een roman, die men achter deze bijzondere
cultuurhistorische essays mag vermoeden. Een roman: evenals in Burckhardt steekt
er in Huizinga een ''gemankeerde kunstenaar'''.
6. Menno ter Braak, ''Nec lussise pudet'', 'Huizinga speelt met vuur, maar hij
springt er niet in, omdat men in het vuur pleegt te verbranden'.
7. Menno ter Braak, ''Huizinga voor den afgrond'', n.a.v. J. Huizinga, Cultuurhistorische verkenningen (Haarlem 1929), De Stem 10 (1930) 7-8 (juli-augustus).
8. Menno ter Braak, ''Nec lusisse pudet .. .'', 'Zoo verontschuldigde de dominee in
Beets de Hildebrand-periode van zijn Camera Obscura door het motto: ''Nec lusisse
pudet, sed non incidere ludum'' - het is geen schande gespeeld te hebben, maar wel
met speien niet op te houden .. .'.
9. Verg. Menno ter Braak, Afscheid van domineesland (Brussel 1931) over de 'onverbiddelijke erfelijkheid' van het domineesambt in de familie. Huizinga's vader Dirk
Huizinga (1840-1903) had met deze traditie gebroken door een medische en natuurwetenschappelijke opleiding te kiezen; diens broer J. Menno Huizinga (1850-1913), de
grootvader van Menno ter Braak, koos eveneens voor een medische loopbaan.
10. In: M~nno ter Braak, Verzame/d werk (Amsterdam 1950, 2 1980) VII, 135 is deze
drukfout niet verbeterd: 'de ''potlatch'', een gebruik der Indianen in West-Columbie
bestaande in het opbieden van twee groepen tegen elkaar in ''toomelooze misdadig:
heid, met roekelooze vernieling van eigen goed als superlatief''. De originele tekst
270

van Huizinga, waaruit Ter Braak citeert, luidt: 'Zulke wedstrijden nu in toomelooze
milddadigheid, met roekelooze vernieling van eigen goed als superlatief, vindt men
over de geheele aarde in meer ofmin duidelijke sporen terug' 0/.W. V, 87).
11. Menno ter Braak, ''Nec lusisse pudet ... ", 'Men denkt aan een ''house-party", in
een primitief stadium natuurlijk; de ''potlatch'' is ook een soort van caritas, en nog
wel een zeer actieve, zoodat men er zelfs een tegenhanger van de geestelijke herbewapening in zou kunnen zien ... '
12. Menno ter Braak, In gesprek met de vorigen (Rotterdam 1938).
13. Zie Huizinga aan Menno ter Braak, 22 januari 1939.

[ 1375]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
5 januari 1939
Lieber Freund,
Ich muss Ihnen doch ganz kurz sagen, mit welchem ganz besonderen Vergnügen ich Ihren Typus des Kleinstaates 1 gelesen habe. In seinem ruhigen,
anspruchslosen Aufbau enthält diese Schrift dennoch so überaus wichtige
Perspektiven und so viele treffenden Beziehungen zur heutigen Lage, dass
ich Ihren Aufsatz jedem historisch und politisch interessierten Betrachter in
die Hand geben möchte.
Auch der Burckhardt2 gefiel mir recht wohl, und eröffnete mir wieder einige neuen Gesichtspunkte.
Mit unseren besten Grüssen an Sie und die Ihrigen,
Ihr J. Huizinga
* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.

Werner Kaegi, ''Der Kleinstaat im europäischen Denken'', in: idem, Historische
Meditationen (Zürich 1942) 249-314; verg. 253: 'Die drei Vorträge, die dem folgenden
Text zugrunde liegen, sind im Juli 1938 im Rahmen einer Tagung der Stiftung ''Lucerna'', die als Gesamtthema das S.tichwort ''Die Schweiz in Europa'' aufgegeben
hatte, in Luzern gehalten worden'.
2. E. Dürr, Jacob Burckhardt als politischer Publizist. Mit seinen Zeitungsberichten aus
den Jahren r844-r845. Aus dem Nachlass E. Dürrs hrsg. von Werner Kaegi (Zürich
1937).

1.

[ 1376]
Henriette Roland Holst aan Johan Huizinga*
1
[6 januari 1939]
Beste Han,
Ja zeker heb ik je brief gisteren morgen vroeg ontvangen en direkt gelezen.
· lk herinner mij ook nog levendig, hoe Rik terugkwam uit Groningen en over
jullie kennismaking vertelde en over Mary's naderend einde, - en ook je eerste bezoek te Laren, en dat in de B. Hei, hoe we op het weitje achter de Hoeve lagen en je ons liet deelen in wat je doorgemaakt hadt.
Het speet mij zoo, dat ik je Woensdag niet even kon bedanken voor de so271

bere en schoone wijze waarop je Riks persoonlijkheid uitbeeldde. 2 Hij zou
het niet anders verlangd hebben.
Toch was het goed, dat je niet mee terug ging; wij zouden niets aan elkaar
gehad hebben. Ik moest eerst spreken met de komm. van 3 voor het werk. 3
Zondagmorgen komen zij met Eep en mij op het atelier samen. En ik hield
mijn broer ten eten, die wij onuitsprekelijk zielig vonden.
Ik ben blij dat je mij raden wilt. Ik zit met twee moeilijke kwesties.
Veel liefs ook aan Goesje
je Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Geschreven op de 'Vrijdagmorgen' na de crematie van Richard Roland Holst.
2. J. Huizinga, "R.N. Roland Holst. 4 December 1868 - 31 December 1938'', Elsevier's maandschrift 39 (1939) 73-75 (V.W. VI, 515-517). Rede, uitgesproken bij de crematie te Westerveld op 4 januari 1939.
3. Richard Roland Holst had zijn nalatenschap aan de Staat der Nederlanden vermaakt, op voorwaarde dat een door hem zelf aangewezen commissie, bestaande uit
W. Bogtman, A.M. Harnmacher en de grafische kunstenares Debora Geertruida
Duyvis (1886-1974) zou vernietigen wat volgens deze niet voor bewaring in aanmerking kwam; de aan het Rijksmuseum overgedragen nalatenschap zou voorts veertig
jaar verzegeld dienen te blijven.

[ 1377]
Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
19 januari 1939
Beste Han,
Ja, Rik heeft ook eens een paar colleges te Gent gegeven. 1 De aardigheid
van het geval vond hij de gesprekken met Vermeylen in het kroegje waar ze
samen aten.
Ik vind het prettig, als je in de volgende week weer eens 's middags kunt
komen, en als Goesje mee wil komen, is zij heel welkom. De zuster geef ik
de volgende week vakantie; Katrien2 komt zoolang hier voor de vertrouwd·
heid en voor kleine persoonlijke diensten. Je ziet daaraan dat het mij goed
gaat; anders zou de zuster niet gaan. Ik geniet van het zachte weer en wandel dagelijks v66r de koffie. Verder werk ik mij door mijn brieven heen,
maar het gaat langzaam, doordat er telkens nieuwe korrespondentie en
veel bezoek komt. Harnmacher zag ik niet meer, hij heeft een paar lezingen in het noorden. Debora Duyvis komt elken dag hier boven opruimen;
zij is versteld over de vele prachtige teekeningen die zij nooit zag. Met een
eerste schifting is zij nu klaar. Ik heb haar voorgesteld, dat de mooiste dingen in onze avondzitkamer zullen worden gebracht en dat jij, Bram, 3 Bogt·
man, en een stuk of wat oudleerlingen die in de buurt zijn, ze mogen ko- ·
men zien eer ze weggebracht worden. Ik ben zeker, dat Rik daar niets tegen zou hebben, en er is gelukkig geen haast. Wat zegen ik het, dat hij
niet gerealiseerd heeft, welk een moeilijk werk hij die drie vrinden op den
schouders laadde!
272

•,

Van Kalfkreeg ik een heel aardigen briefmaar het stukje is mij ontgaan. 4
Kunt je het mij misschien bezorgen, dan graag.
Ik hoor dus nog even, wanneer je komt.
Veel liefs aan G.
je Jet
Eep blijft mij uitstekend helpen; alles gaat heel vlot. Jany was een dag hier
om adressen te schrijven voor de gedrukte dankbetuigingen, die ik volgende
week verzend.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. J. Huizinga, ''Denkbeelden en stemmingen van voor honderd jaar'', voordracht
gehouden in de universiteit te Gent op I2 januari I939, niet afzonderlijk versehenen
(V.W. IV, 392-408); de colleges van Roland Holst zijn ongepubliceerd gebleven.
2. Katrien Bruyns.
3. A.M. Harnmacher.
4. Niet teruggevonden.

[ 1378]
Johan Huizinga (Leiden) aan Menno ter Braak*
22 januari 1939
Waarde Menno,
1
Ik heb je boek gelezen, en geef enkele indrukken met des te meer genoegen weer, omdat die lectuur mij zeer goed bevallen is. Ik pik dus uit je breede en bonte reeks die opstellen uit, waarover ik mij het meest heb verheugd,
en waarmee ik het volkomenst instem, en volg gemakshalve je eigen inhoudsopgave. Vooreerst dan Saenredam. Dat is mij van het begin tot het
eind uit het hart gegrepen. En tegelijkertijd vind ik er een qualiteit in, trouwens evengoed in de meeste andere essays, die ik in je vroegere werk nog
niet zoo had opgemerkt, nl. de voortreffelijke, bondige, gesloten vorm. Zijn
het eigenlijk om- ofuitgewerkte Vaderland-artikelen? 2 dat is mij niet geheel
duidelijk; in ieder geval verraden ze niets meer van journalistiek haastwerk,
en staan op een zuiver litterair peil. Bij Rembrandt plaats ik opnieuw een
hear, hear! Je verzet tegen de groote woorden en het 'hinein'gei:nterpreteerde
tragische conflict3 juich ik hevig toe. Je blz. 39 zou nog naar verschillende
kanten uit te werken zijn.
Hofwyck: zeer fraai; juist dit woord past hier. Als tegenkant zou ik die allernai:efste en ongemeen bekoorlijke liefde tot het landschap van de prentkunst hebben gesteld: een Jan van de Velde b.v. - Ken je de geschriften van
Bernard Palissy, 4 den pottenbakker? Die zijn uiterst merkwaardig voor een,
overigens zeer particuliere 16-eeuwsche natuur-appreciatie.
Je heele waardeering van Huygens is mij zeer naar den zin.
Diderot, uitstekend! Bij p. 54 ''tot tranen geroerd'', 5 zie in zijn Salons zijn
bewondering voor Greuze's ''Vadervloek''.
P. 64 bovenaan. 6 Maar dit is toch niets verrassends. Dit is toch niet meer
dan de eeuwenoude formuleering van het nominalisme?
273

Hier en daar ontmoeten wij elkaar in zake 'spei'. Je these over Gorter7 is
prachtig, maar de toer is mij te halsbrekend.
Leopold vind ik buitengewoon goed en goed geschreven.
Van Schendel's latere werk ken ik te weinig.
8
Van Kafka had ik nooit gehoord, Carrel's boek heb ik niet gelezen. Bij
Gide vraag ik mij: maar prijs je niet in Gide, wat je in mij als ''een stichtelijk
slot'' 9 disqualificeert?
10
Bij je Portugees: ik sprak van den mythus, die den logos wil verdringen,
maar dat is voor mij iets anders dan het mythologische tegenover het logische denken. 11 Zegeviert overigens het laatste eerst in de 19e eeuw, en niet
reeds in Aristoteles?
Het zal je misschien verwonderen, dat juist bij je laatste stukken en het
cursieve slot mijn aandacht verslapte. Het komt doordat mij die heele historische methodiek, 12 mitsgaders de begrippen objectivisme c.a., individualisme en humanisme (dat ik nooit anders heb gebruikt dan voor de XV. en
XVIe eeuw, al scheiden Jan, P. en K. mij ook voor humanist uit) mijlenver
de keel uithangen. Als het mij gegund is, nog wat te werken, word ik in historicis als de kinderkens, en bekeer mij tot naYefhistoricus (overigens zonder
verworven inzichten op te geven). Voor de historie heb ik maling aan het heden; mijn contact met het verleden is een direct; misschien zou je het een
muzikaal noemen. 13 Nog hulde voor p. 269. 14
Slotsom: ik vind je in dit werk verdiept en verhelderd; rustiger en eenvoudiger dan wat ik vroeger van je gelezen heb.
Maar nu nog je briefvan I Januari. 15 Ja, ik sta zeer beslist op het metaphysische standpunt, en deed dat al, lang voor die wending naar de christelijke
ethische en dogmatische begrippen, waarover ik je schreef, eigenlijk zoo
lang als ik mij herinneren kan. Zulke beseffen bestaan veel eerder dan men
ze voor zieh zelf ook maar eenigszins formuleert. Trouwens dat doe ik nog
ternauwernood. Ben sterk metaphysisch instinct, dat is het; een besef, dat
het met deze wereld niet bekeken is (ik denk hier niet aan onsterfelijkheidsvoorstellingen), dat er vlak achter alles wat wij waarnemen en beleven nog
iets anders zit, dat elk oogenblik in een vleug muziek of avondlucht of wat
ook even half-bewust kan worden, en dat de zin der dingen is.
Het blaadje is vol, een vingerwijzing om te eindigen. Ik ga een drukke Februari tegemoet, maar zal in Maart eens een ontmoeting voorstellen.
Vele groeten,
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Menno ter Braak, In gesprek met de vorigen.
2. Menno ter Braak, In gesprek met de vorigen, 5: 'Onder het schiften van een groot
aantal opstellen, die ik tusschen 1933 en 1938 schreef, ontstond dit boek langzamerhand vanzelf, nl. in den vorm van een reeks ontmoetingen met de ''vorigen'''.
3. 'Ik geloof, dat er geen gevaarlijker soort van kunstbeschouwing bestaat dan die,
welke den schilder zonder bedenken (alsof dat de allergewoonste conclusie was) intellectueel verantwoordelijk maakt voor wat hij schildert. Men kan er dan ook niet genoeg aan herinneren, dat aan de wereld van den kunstenaar Rembrandt volkomen
onnoodzakelijk tekort wordt gedaan, wanneer men hem allerlei bewuste ''bedoelin-

274

gen'' onderschuift en onnoodig over zijn Jijden fabelt', In gesprek met de vorigen, 38-39.
4. Huizinga over Bernard Palissy (omstreeks 1500-1589): V.W. IV, 292-293.
5. Menno ter Braak, In gesprek met de vorigen, 54: 'Het troebele en mysterieuze ontbreekt in zijn [Diderots] geschriften volkomen, hoewel hij een man was, die gemakkelijk tot tranen werd geroerd'.
6. Menno ter Braak, In gesprek met de vorigen, 64: citaat uit Diderot, Le reve de
d'Alembert: 'On n'a nulle idee d'un mot abstrait' (curs. bij Ter Braak).
7. De these, 'dat deze ''reddeloos verdwaasde'' Gorter alleen meer waarde heeft dan
alle andere mannen van Tachtig bij elkaar, aangezien hij vrijwel de eenige is geweest,
die niet is blijven staan bij het aestheten-specialisme, dat de Tachtigers zoo snel heeft
vervreemd van hun volk', In gesprek met de vorigen, 91.
8. Alexis Carrel (1873-1944), Frans medicus, Nobelprijs voor geneeskunde 1912;
L 'homme, cet inconnu (Parijs 1935).
9. Verg. Menno ter Braak, ''Nec lusisse pudet ... '', Het Vaderland, 25 december 1938,
waaruit: '[Huizinga heeft] slechts stichtelijk afscheid van ons genomen'; verg. Huizinga aan Menno ter Braak, 29 december 1938.
10. Teixeira de Pascoaes (1877-1952), Portugees schrijver en filosoof.
II. Menno ter Braak, In gesprek met de vorigen, 230: 'De oudere generatie, groot geworden in een rustiger tijd dan de onze, zoekt het probleem dus in de tegenstelling van
mythos en logos (Huizinga)' (verg. J, Huizinga, V.W. VII, 361-362).
12. Menno ter Braak, ''Historische eierdans'', n.a.v. Jan Romein, Het onvoltooid verleden (Amsterdam 1937), In gesprek met de vorigen, 240-251.
13. Menno ter Braak, In gesprek met de vorigen, 241: 'De geschiedschrijving is heel
lang natef gebleven, en de eigenlijke waarde van 19de-eeuwsche geschiedschrijvers
als Ranke wordt mede bepaald d66r die naYveteit'. Over het 'direct contact met het
verleden', verg. J. Huizinga, V.W. VII, 69-73.
14. Menno ter Braak, ''Brief aan J.G. over het individualisme'', In gesprek met de vorigen, 269: 'Het opvoeden tot ''massa'' beteekent meestal het afstompen van de individueele organen voor het gecompliceerde karakter van wat ''massa'' eigenlijk is: nl.
een onuitwarbaar net van gemeenplaatsen, dat juist het gevaarlijkst is waar het den
gemiddelden man bijna onzichtbaar schijnt; met name in onze maatschappij betekent
het de verwarring vergrooten, waarvan alleen de duistere machten met hun bijzondere concrete, ''zuivere'' doelstelling profiteeren'.
15. Niet teruggevonden.

[ 1379]
Johan Huizinga (Leiden) aan Johannes Haller*
•
•
22 Januar1 1939
Verehrter Freund,
Mit Staunen habe ich gesehen, wie Sie wieder einen neuen Halbband 1 zu
Ihrem grossen Werke vollendet haben, und mit herzlichem Dank empfange
ich Ihr wertvolles Geschenk. Schon beim ersten Anblick erkenne ich wieder
Ihren markigen und einfachen Stil, und die ganz konkrete Darstellung, die
zum Hineinlesen reizt noch bevor eine ruhige Weile dafür angebrochen hat.
Alles was Sie mir in Ihrem Brief? erzählen über Ihren Gesundheitszustand
geht mir sehr zu Herzen.
Es wird Sie freuen zu wissen, dass es mir eigentlich recht gut geht. Den
Ernst der Zeit empfinde auch ich mit voller Bewusstheit, aber das neue
Glück meiner persönlichen Lage, durch meine zweite Heirat, hebt mich sozusagen täglich darüber hinaus.
275

Meine besten Wünsche gehen nach Ihnen hinaus, mit meinen herzlichsten Grüssen.
In freundschaftlicher Verehrung,
Ihr ergebener
J. Huizinga
* Origineel: Koblenz, Bundesarchiv.
1. Johannes Haller, Geschichte des Papsttums II. Hälfte

I.

Der Aufbau (3 dln. Stutt·

gart 1939).
2. Johannes Haller aan Huizinga, 15 januari 1939 (niet opgenomen).

[ 1380 ]
Johan Huizinga (Leiden) aar1 Werner Kaegi*
•
•
25 1anuar1 1939
Lieber Freund,
Vorgestern erhielt ich diese merkwürdige Antwort auf meine Anfrage an
den Atlantis-Verlag, 1 welche Ihre Vermutungen vollends bestätigt. Bitte geben Sie mir doch auch weiter Ihren Rat. Mir stehen jetzt verschiedene Wege
offen. 1. Auf Schwabe's Angebot zurückfallen. Aber der ahnungslose Schwabe wird zweifellos vor dieselbe Schwierigkeit zu stehen kommen, welche
Hürlimann2 voraussieht. Man müsste ihn warnen, wohl zu bedenken was
er unternimmt. 2. Eine Änderung des letzten Kapitels kommt nicht in Frage, und auch die doppelte Ausgabe, deren eine 'in usum Delphini' 3 (ein ent·
setzlicher Delphin!)4 ist doch eigentlich kaum annehmbar. 3. Ich war schon
halb entschlossen, auf eine deutsche Ausgabe des Buches ganz zu verzichten, als mich meine Frau darauf hinwies, dass es ausser der Schweiz als Absatzgebiet doch auch noch die Skandinavischen Länder, Ungarn, Polen, die
Tschechoslovakei usw. gäbe. Besonders in Ungarn finden in der letzten Zeit
meine Werke viel Beachtung. So kam ich zurück auf 4. ein Punkt, den ich
anfangs schon verworfen hatte. Mit meinem Wiener Vortrag, der nicht gehalten wurde: Der Mensch und die Kultur, kam ich zufälligerweise in Beziehung zum Bermann-Fischer Verlag, jetzt in Stockholm, aber die regelrechte Fortsetzung des ehemaligen Berliner Fischer-Verlags. Dieser würde
wahrscheinlich den Vertrieb in den nicht deutsch sprechenden aber deutsch
lesenden Ländern sehr wohl besorgen können, und eine ungekürzte Heraus·
gabe wahrscheinlich übernehmen. Aber er ist im Grunde ein Emigranten·
verlag, und das hat seine Nachteile.
Was würden Sie in den gegebenen Umständen mir empfehlen?
Ich brauche mich wohl nicht zu entschuldigen, dass ich Sie mit der Sache
nochmals belästige. Das rechtfertigt doch die Freundschaft, in der ich mich
mit Ihnen verbunden fühle, und aus der heraus ich Ihnen, auch im Namen
meiner Frau, und für die Ihrige, die herzlichsten Grüsse sende.
Ihr J. Huizinga

*
I.

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
Atlantis Verlag (Zürich) aan Huizinga, 21 januari 1939 (niet opgenomen), waaruit:

'Wären Sie einverstanden, wenn das letzte Kapitel des Buches eine neue für
Deutschland tragbare Form erhalten würde, und wenn auch die ein oder zwei übrigen Stellen des Buches, die so wirken könnten, in der Übersetzung etwas gemildert
werden? Wir sehen für das Schlusskapitel zwei Möglichkeiten: weder eine Formulierung, die für Deutschland tragbar ist, aber auch von Ihnen selber und vom Standpunkt des Schweizer Lesers auch zugestanden werden kann, oder aber die Trennung
der deutschen und der schweizerischen Ausgabe, die sich technisch unter Umständen ermöglichen liesse, indem man das Schlusskapitel entsprechend übersetzen würde und an Stelle dessen in der deutschen Ausgabe nur noch ein kurzes Resume treten
würde' (origineel: Zürich, Zentralbibliothek).
2. Martin Hürlimann (r897-1984), Zwitsers uitgever en publicist, oprichter en directeur van het culturele tijdschrift Atlantis (Leipzig 1926) en in 1930 van de gelijknamige uitgeverij te Berlijn; keerde in 1939 naar Zwitserland terug.
3. Letterlijk: 'voor het gebruik van de Dauphin', figuurlijk: een gekuiste uitgave.
4. Bedoeld is: Adolf Hitler.

[ 1381]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
1 februari 1939
Lieber Freund,
Besten Dank für Ihren Brief, 1 der ja so schleunig kam, wie ich ihn nur hätte erwarten können! Mein Entschluss war gleich gefasst: ich verzichte auf
eine deutsche Ausgabe.
Es ist unendlich traurig, dass ·man also im deutschen Sprachgebiet nicht
mehr drucken lassen kann, dass all diese Gebärden und Redensarten von
heutzutage kindische Gewohnheiten sind. Man fragt sich jedesmal, was
doch wohl die wirklich grossen Deutschen von früher dazu gesagt hätten.
-Mit herzlichen Grüssen an Sie alle von uns beiden,
Ihr J. Huizinga
P.S. 2.11. Ich schrieb gestern in grosser Eile. Jetzt wo ich das Geschriebene
überlese, scheint es mir, dass ich Ihnen ausdrücklicher und wärmer noch
einmal danken sollte für all die Mühe, welche Sie sich für diese Sache gegeben haben! Also noch einmal, herzlichsten Dank! J.H.

*
1.

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
Werner Kaegi aan Huizinga, 30 januari 1939 (niet opgenomen).

[ 1382]

Johan Huizinga (Leiden) aan R.A.J. van Lier ('s-Gravenhage)*
19 februari 1939
Waarde Heer Van Lier,
1
Vriendelijk dank voor de toezending van Uw bundel. In eenige van Uw
gedichten vind ik accenten, die sterk treffen, andere doen mij denken aan het
stemmen van een instrument, dat eenmaal voller zal klinken.
Met mijn groeten,
Uw dw. J. Huizinga
'

277

*

Origineel: Wageningen, N.J. van Lier-Meurs.
1. R. van Lier, Praehistorie. Gedichten ('s-Gravenhage 1939).

[ 1383]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.H. Ritter jr.*
26 februari 1939
Hooggeachte Heer Ritter,
Mijn tegenzin om voor de radio te spreken zou ik, terwille van de goede
zaak, en terwille van Uw vriendelijke uitnoodiging, misschien op zij kunnen
zetten, maar ook dan nog bleef er een bezwaar, dat voor mij niet alleen ernstig, doch geheel afdoende is, en wel dit: ik heb over het onderwerp, dat U
mij toedenkt, niets te zeggen. Ik kan zulke dingen alleen, als ik zelfhet gevoel
heb, over een onderwerp iets te zeggen te hebben. Dat nu is hier niet het geval. Wat ik, zij het ook zijdelings, daarover op het hart had, heb ik neergelegd
in mijn beide geschriften 'In de Schaduwen van morgen' en 'Der Mensch
und die Kultur'. Een poging, er nogmaals iets over ten beste te geven, wat de
moeite van het aanhooren waard was, zou op een mislukking uitloopen.
Wil mij daarom ten goede houden, dat ik, hoewel het mij verdriet, zoo dikwijls te moeten weigeren, ook ditmaal niet in het gewaardeerde voorstel kan
treden. 1
Met de meeste hoogachting en beleefde groeten,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Utrecht, UB.
1. Verg. echter J. Huizinga, Neutraliteit en vrijheid, waarheid en beschaving (Haarlem
1939); radiorede uitgesproken voor de AVRO op 19 november 1939 (V.W. VII, 460466).

[ 1384]
Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
4 maart 1939
Beste Han,
Het wordt tijd, dat jullie weer eens iets van mij hoort.
Al een paar dagen wilde ik je schrijven, om je te zeggen dat ik je boek1 met
veel belangstelling gelezen heb. Het was moeilijk om te beginnen, doordat ik
zoo zeker gedacht had, het samen met Rik te lezen. Maar toen ik eens begonnen was, boeide het mij hoe langer hoe meer. Zeker zou Rik er ook van hebben genoten; ondanks de enorme eruditie, die er in verwerkt is, heeft het
boek iets lichts; iets alsof je, bewust of onbewust, ook door dit geschrift een
bewijs voor je hoofdstelling wilt leveren.
Het is merkwaardig dat Tolstoi, in zijn soms dwaas-partijdig, maar soms
2
ook geniaal boek over kunst, de schoone letteren ook als een heerlijk spel beschouwt.

''Homo Ludens'' zal wel niet den plotselingen opgang maken van de
''Schaduwen'', maar ik vermoed, dat je er toch wel voldoening van zult hebben. Het succes zal misschien meer komen door de kwaliteit, dan door de
kwantiteit der bewonderaars.
Ben je tevreden over de vertaling van Kenny? 3
Mijn plannen nemen nu vaster vormen aan. Het huis 4 schenk ik aan de
Vereeniging der religieuze socialisten, zoodat ik niets met de verkoop te maken heb. De zuster heeft Vrijdag een rondgang gemaakt door Baarn, Hilversum, en Blaricum, met het resultaat dat een klein rusthuis te Blaricum het
eenige eenigzins geschikte is. Ik heb even gedacht over het pension waar Augusta de Wit de laatste twee jaren van haar leven goed verzorgd werd, maar
er waren te veel bezwaren, o.a. volslagen gemis aan wandeling, en veel halve
zenuwpatienten als gasten.
A.s. Zaterdag hoopt Eep ons naar ''Irene'', 10 minuten van Blaricum te rijden, zoodat ik het zelfkan zien. Dan zal ik wel moeten beslissen; want einde
April wilde ik hier opbreken. Ik hoop dat jullie v66r dien tijd, hetzij voor of
na de Skandinavische reis, 5 toch nog eens komen?
Hartelijke groeten voor jullie beide.
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, Homo ludens.
2. L.N. Tolstoi, Wat is kunst (Amsterdam 1899); oorspronkelijke Russische uitgave 1898.
3. J. Huizinga, Homo ludens (Turijn 1946), vertaald in het Italiaans door de dochter
van Arthur van Sehendei, Corinna van Sehendei (1909-1985), vertaalster.
4. 'Huize Overbosch' te Bloemendaal kreeg in 1940 een bestemming als militair tehuis en is in 1971 afgebroken.
5. Huizinga sprak aan de universiteiten te Kopenhagen en Uppsala en voor de
Noorsch-Nederlandsche Vereeniging te Oslo; lezingen niet teruggevonden.

[ 1385]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.W. Foeken 1*
19 maart 1939
Geachte Heer Foeken,
Ik heb de lectuur van Uw beide scripties nog steeds niet kunnen voltooien.
Uw handschrift kost mij groote inspanning, en er staat veel op Uw bladzijde. Het gedeelte dat ik gelezen heb, geeft mij evenwel een zeer gunstigen indruk van Uw werk, zoodat ik U nu reeds wel durfverklaren, dat ik het gaarne als geslaagd beschouw. Uw examenplannen kunnen derhalve, onafhankelijk van een uitvoerige bespreking, waartoe later, naar ik hoop, de gelegenheid zal zijn, voortgang nemen.
Met vriendelijke groeten,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Milsbeek, M.W.J. Foeken-Muller.
1. P.W. Foeken (1911-1991), studeerde geschiedenis en Nederlands te Leiden, waar hij
op 31 maart 1939 doctoraal examen deed; nadien werkzaam in het middelbaar onderwijs.

279

[ 1386]
1
Johan Huizinga (Leiden) aan zijn echtgenote [Amsterdam] *
21 maart 1939
drie uur
Liefste,
Ik zal maar eens beginnen, je verslag te doen van den eersten dag eenzaamheid. Gisteravond zocht ik het dan nog maar bij de Chinees, maar hij
raakte evenals zijn collega's hopeloos in de war, en ging weer in zijn doosje.
De slaapkamer zag er wonderlijk uit, maar het rechte gevoel van eenzaamheid (vervelende pen!) kwam toch niet over me, want je was toch nog een
beetje aanwezig. Ondanks de storm behoorlijk geslapen, vanmorgen welsprekend, daarna naar W ensinck, die van een kleine terugslag weer bekomen, en nu weer op strenger dieet was gesteld, maar toch alweer stukken
meer waard dan een week geleden. 2 Vervoer per drietax als afgesproken.
Om een uur Houtwandeling, daarna rust, en nu zooeven vertrok de Heer
Drion 3 weer, die over een boek van Barnouw 4 kwam spreken. Straks om
half vijf Nijhoff op de thee, en vanavond acht uur naar K. Barth. 5 Geen interessante post.
Ik had een beetje spijt, dat ik je gisteravond nog over den internationalen
toestand gesproken had, uit vrees, dat je er niet van slapen zou. Vanmorgen
was mijn indruk gunstiger: ik geloof dat de aanvallers bakzeil halen, ofliever
ik heb er eenige hoop op, meer nog niet. 6
Over het Amerikaansche geval heb ik natuurlijk nog veel gedacht. Op de
goedkoopste manier uitgerekend, zou het, mij dunkt, ongeveer j 1400 kosten. Als wij er niet meer dan J 700 aan willen besteden, zou er dus nog een
f 700 bij moeten, meer dan de heele reiskosten voor een persoon. Dat kan ik
de Vereeniging niet voorstellen. Maar bovendien heb ik geen onverdeeld
vertrouwen in de doeltreffendheid van deze actie. Heeft die Unie van Volkenbondsvereenigingen genoeg poids, en zal het er veel aan afdoen, hoe Nederland gerepresenteerd is, en zal ik er de juiste persoon voor zijn? Daarbij
kamt dan nog de vraag: wie zijn de andere gedelegeerden? en de andere
vraag: hoe past het in onzen zomer?
Ik zal dus Straks maar aan Mevr. Bakker7 schrijven, dat ik er geen kansen
toe zie, met nog een lichten slag om den arm. 3.30. De post brengt maar een
drukwerkje. Nog niet je bericht van datum en bedrag van de wegenbelasting.
Het wordt, bij thermostaat op 12, zoo warm op mijn kamer, dat de bovenraampjes beide open worden gezet. Straks in den Haut liep-je eigenlijk ook
mee. Ik kan eigenlijk de eenzaamheid niet goed realiseeren, en voel die daardoor veel minder dan ik gedacht zou hebben.
En hoe is het nu met het allerliefste vrouwtje? Heeft het goed geslapen?
Wordt het wandelaartje geregeld gebruikt? Is er werkelijk sprake van, dat zij
geen tien dagen wegblijft? Ik durf niet goed zeggen, hoe ik dat zou vinden,
men moet immers flink zijn.

280

Over het wandelen naar den Haag heb ik nog niets gehoord, zoodat ik vermoed, dat het tot 29 wordt uitgesteld.
Het briefje blijft nog even liggen tot de bus van 7 uur.
Heel veel groeten aan allen!
Johannes
6.15. Nijhoff keuvelde en laat je groeten. Dag Snoesteke!

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. Huizinga's echtgenote verbleef bij haar ouders vanwege de siechte gezondheidstoestand van haar vader.
2. A.J. Wensinck overleed na een langdurig ziekbed op 19 september 1939.
3. F.W.J. Drion (1874-1948), directeur van het Nationaal Bureau voor Documentatie
over Nederland 1919-1935.
4. A.J. Barnouw, zie Briefwisseling JJ[301], was de vertegenwoordiger van het Nationaal Bureau voor Documentatie over Nederland in de Verenigde Staten.
5. Karl Barth sprak op 20 maart te Utrecht en op 21 maart te Leiden over de vraag
'In hoeverre kennen wij God?'.
6. Op 15 maart bezetten Duitse troepen Bohemen en Moravie, een dag later werd
Slowakije onder Duits 'protectoraat' gesteld. Uit protest tegen deze actie werd op 20
maart de Amerikaanse ambassadeur in Berlijn teruggeroepen. Op 21 maart annexeerde Duitsland Memel.
7. Christine C. Bakker-van Bosse (1884-1973), jurist, vice-president van de 'Vereeniging voor Volkenbond en Vrede' en van de minderhedencommissie van de 'Unie van
Volkenbondsvereenigingen'; Huizinga was kennelijk benaderd om als afgevaardigde
naar de Verenigde Staten te reizen, welke uitnodiging hij heeft afgeslagen.

[ 1387]
Johan Huizinga (Leiden) aan zijn echtgenote (Amsterdam)*
23 maart 1939
Mijn allerliefste,
Er wil nog een briefje naar je toe, voor je hier morgen komt. Wel bedankt
1 Ik belde 507 op, en feliciteerde voorloopig Kees, 2
voor de gelukwenschen!
om er straks tegen half zes heen te gaan. Ik ben uiterst benieuwd naar het
hobbelpaardje.
Vanmorgen weer de zeven bladzijden geschreven. Van der Bent's behan3
ger was hier met stalen; morgen praten we er wel over. Lees deze brief eens,
die stelt de zaak weer in een ander licht. Ik antwoord voorloopig, dat ik het
met genoegen nog eens zal overwegen enz. 4
5
Daar juist komt de post van 3.15, de speech voor Oslo is er bij, met J.'s
correcties, die nogal meevallen wat aantal en ernst betreft. Er is geen briefje
bij.
Zoolang ik aan het werk ben, gaat het wel, maar het gemis wordt wel hoe
langer hoe sterker, vooral met de vele druktetjes van brieven schrijven enz.
niet dat ik je juist daarbij noodig heb, maar ik mis je lieve zachte rustig makende aanwezigheid, afgezien nog van de weelde om je in mijn armen te hebben.
Ik kan mijn hoofd er niet goed bij houden; er komen nog steeds kleine
brieftaakjes bij; ik heb al gerust, ga straks thee drinken, en wandel dan, langs
281

veilige paden, naar Retha, want ik ben nog niet uit geweest.
Help onthouden, dat Zondag Sander6 verjaart; het staat al op mijn vloeiblad.
De toestand geeft m.i. geen aanleiding tot onmiddellijke bezorgdheid; het
zal denk ik nog een heele tijd hoogst verward blijven, maar aan oorlog geloof
ik nog niet zoo heel ernstig.
Klein arm lief diertje, dat na anderhalf jaar nog niet heel goed van huis
kan zijn, kom maar gauw weer (ik meen niet, dat je het moet afbreken Zaterdag) bij mij, die minder dan ooit begrijpen kan, hoe je toch zooveel van mij
kunt houden. Maar ik weet wel, dat het zoo is, en jij weet wel hoeveel ik van
jou houd.
Vanavond een rustig programma: Beethoven, Mozart, Brahms en daarna
kronkel ik mij nog maar eens in de strenge soberheid van de eenzame slaapkamer.
Veel groeten aan allen! en mijn armen om je heen.
Jouw (de w bijna weer vergeten) liefste

*
I.
2.

3.

4.
5.
6.

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
Met de verjaardag van Retha.
C.A. de Meijere, echtgenoot van Retha.
Niet teruggevonden.
Zie Huizinga aan zijn echtgenote, 21 maart 1939, n. 5.
Jims.
Alexander C. Huizinga, zie Briefwisseling II [900 ].

[ 1388 ]
Henriette Roland Holst [Heemstede] aan Johan Huizinga*
2 april 1939
Beste Han,
Met groote blijdschap meld ik je, dat de Calvertjes 1 terug gevonden zijn,
alle negen keurig netjes in een portefeuille tusschen knipsels. Zoodra ik ze
zelfnog eens rustig bekeken heb, sturen we ze. Ze zijn bij Debora Duyvis.
Dank voor je bliksernsnel antwoord op mijn vorige brief; het is prettig dat
de skandinavische reis zoo goed verliep en ik verheug mij op de verbalen.
Wanneer ik naar A'dam ga, is nog onzeker; in de beide rusthuizen die in
aanmerking kamen, is v66r 12 Mei geen plaats. Maar ik vind dat niet zoo
erg; het gezin, waar ik hier in huis ben, is erg hartelijk en ik word uitstekend
verzorgd. Aan de radio wen je weil
J. van der Velde zei me, dat je zijn dissertatie over Vondel las; 2 ik ben benieuwd wat je er van vindt.
Veel hartelijks ook voor Goes; ik schrijf nog wanneer ik naar A'd ga en
mijn adres daar.
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Werken van Edward Calvert; verg. Richard Roland Holst aan Huizinga, 23 augustus 1936.
282

Josephus Vandervelden, afkomstig uit Gent, promoveerde te Leiden in de rechtsgeleerdheid op Staaten recht bij Vondel (Haarlem 1939) en publiceerde in Nederland
nog enkele andere werken over Vondel. Verg. het 'voorbericht': 'Het is ongetwijfeld
een ontroerende en zinrijke traditie dat de Zuidelijke Nederlanden steeds in de
Noord-Nederlandsche bezinning haar hechtsten steun vinden. Dat ook ik deze weldaad heb mogen smaken in de voorlichting van Prof. Mr. Dr. Kranenburg en Prof.
Dr. J. Huizinga, is een bizondere reden voor mij om Hunne Hooggeleerden bij de
uitgave van dit werk openlijk mijn dank te betuigen'.
2.

[ 1389]
Henriette Roland Holst (Heemstede) aan Johan Huizinga*
27 april 1939
Beste Han,
Nog wel bedankt voor je brief, en voor de prentbriefkaart uit Kopenhagen. Jullie hadden 't daar dus aardig, - en naar ik vermoed, vondt je een
goede klankbodem voor je voordrachten. 1 Ik denk, dat wij Hollanders met
de Denen gauw gemeenzaam voelen, al heeft het leven bij hen toch zeker
kleiner afmetingen dan bij ons. En hoe hebben jullie het verder gehad; ik
ben erg benieuwd wat van de verdere reis te hooren; als jij geen tijd hebt tot
schrijven, wil Goes het misschien wel in je plaats doen. Moet zij niet weer
eens in A'dam zijn voor haar tanden; ik denk er te zijn van 3 tot 20 Mei, en
zou het erg prettig vinden, als wij een afspraak konden maken. (Adres:
Rusthuis van het Luthersch Diakonessenhuis (excusez du peu!), Koninginneweg).
Ja, ik vind het nr. van Architektura2 ook heel sympathiek, en zooals je zegt
in elk der schrijvenden was iets van Riks wezen overgegaan. Alleen Wijdeveld viel er m.i. uit; indiskretie en mooischrijverij; jammer - goed bedoeld
natuurlijk, maar zijn ijdelheid speelt hem altijd parten. Van Dr. Brummel
kreeg ik een heel aardige dankbetuiging voor de boeken; hij is zelfbij me geweest om even polshoogte te nemen; er waren maar weinig dingen die hij
niet begeerde. Hij vind het eigelijk jammer dat de heele Viollet-le-Duc nu in
Venraay3 opgeborgen zit, die had er zoo mooi bij gepast.
Het was droevig ''Overbosch'' te verlaten, maar er te blijven was 66k droevig en het leek absoluut niets meer op het harmonische thuis, waar we zeventien jaar lang woonden.
Allebei hartelijk gegroet van
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Zie Henriette Roland Holst aan Huizinga, 4 maart 1939, n. 5.
2. Themanummer gewijd aan Richard Roland Holst van Bouwkundig weekblad architectura 60 (1939) 8 april 1939 (nr. 14), bevattende: H. Th. Wijdeveld, ''In Memoriam''
141-142; G.C. Bremer, ''Zijn laatste werk'' 143; J. Sjollema, ''Roland Holst als wandschilder'' 144-146; Daan Jansen, ''De glasschilderingen van R.N. Roland Holst'' 148;
Fenna de Meyier, ''R.N. Roland Holst als schrijver'' 149-151; Jac. Jongert, ''Roland
Holst en de lithografische kunst'' 152-153; Willem van der Pluym, ''Aan de Academie'' 153-156.

3. Waarschijnlijk had Roland Holst zijn exemplaar van Viollet-le-Duc, Dictionnaire
de /'architecture (zie Richard Roland Holst aan Huizinga, 28 augustus 1935) nagelaten
aan pater W.F.M.C. Randag (zie Briefwisse/ing II [908]), magister in het franciscanerklooster te Venray 1937-1940.

[ 1390]
J. Ortega y Gasset ('Avenida Hotel', Coimbra, Portugal) aan Johan Huizinga*
•
4me11939
Cher Monsieur,
Voilä bien longtemps que j'aurai voulu repondre ä la lettre si pleine d'amitie que vous m'avez ecrite ä la clinique parisienne et vous remercier de taut
coeur ä cause de l'envoi de votre Homo ludens. Mais c'est seulement depuis
quelques jours que je commence ä me sentir ä peu pres capable de manier la
plume. Vous savez peut-etre que j'ai du subir non pas une, mais deux operations superlatives avec un intervalle d'un mois et demi. Ce n'est que bien entre Janvier que j'ai pu sortir de la clinique. On m'a fait venir au Portugal
pour jouir avec anticipation d'un climat doux.
J'ai parcouru - ma connaissance de la langue hollandaise s'oppose ä des
plaisirs plus complets - votre livre si riche d'idees, de perspectives et de
faits. Je pense qu'il faut disposer rapidement sa version en espagnol. 1 Je me
charge de trouver l'editeur - probablement ä Buenos Aires. Mais il y a toujours cette eternelle difficulte de trouver un traducteur. Est-ce que vous
pourriez faire quelques recherches dans votre pays pour l'y trouver?
Mes enfants me demandent toujours de vos nouvelles. Ils sont, heureusement, sains et saufs en Espagne.
Ma femme et moi envoyons nos plus sinceres et affectueuses salutations ä
Madame Huizinga et ä vous.
Jose Ortega y Gasset

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

Verg. J. Huizinga, Homo ludens; el juego y la cultura (Mexico [1943]); het is niet
duidelijk of deze Spaanse uitgave door toedoen van Ortega tot stand is gekomen.
I.

[ 1391]
Johan Huizinga (Leiden) aan J.M. Sterck-Proot 1*
•
7 me11939
Zeer Geachte Mevrouw Sterck,
Voor een oud-Haarlemmer als ik ben is Uw boekje over den Aerdenhout 2
een ware herleving van heele bundels oude herinneringen en tegelijk een rijke aanvulling van kennis met nog ouder bijzonderheden. Ik kan mij den Aerdenhout nog goed voorstellen, zooals hij was in 1896: nog geen huis behalve
de oude buitens en herbergen, en alles nog zoo ongerept en landelijk, als het
in Ruysdael's tijd moet zijn geweest. Ik heb die sfeer nog v66r 1906 al deer-

lijk aangetast gezien. En nu? Er is toch wel veel intieme schoonheid onherstelbaar verloren gegaan ...
Mijn vrouw, al verbinden haar geen dierbare herinneringen met dit terrein, is U er niet minder dankbaar om voor haar deel in Uw geschenk. Af
en toe doorkruisen wij Aerdenhout per auto, op weg naar Bloemendaal, veilig geleid door wel honderd wegwijzers over uitstekende wegen, maar
toch ...
Met vriendelijke groeten van ons beiden,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Haarlem, GA.
I. J.M. Sterck-Proot (I868-r945), historica, echtgenote van J.F.M. Sterck, publiceer·
de verscheidene boeken over de geschiedenis van Haarlem en omgeving.
2. J.M. Sterck-Proot, Geschiedenis van Aerdenhout (Haarlem r939).

[ 1392]
Henriette Roland Holst (Heemstede) aan Johan Huizinga en echtgenote*
•
7 me11939
Beste Han en Goes,
Morgenochtend hoop ik hier weg te gaan; mijn adres in A'dam is: Klimophuis; Prins Hendriklaan 14. Een prettige, rustige buurt vlak bij het Vondelpark. Laat Goes niet onverwacht komen, ik zal nogal eens uit zijn. Ik hoop al
het werk van Rik dat zieh in A'd bevindt weer eens te gaan zien en met Eep
nog eens naar den Hoogen Raad te gaan.
Gisteren ging ik afscheid nemen van het gezin Bogtman; ik heb aan hen
vele goede herinneringen, vooral uit den tijd van het ontstaan van het tweede Domraam. Als er weer een paar paneelen klaar waren, liet Bogtman die in
een hoog vertrek opstellen en gingen wij kijken, wat altijd een feest was. Er
waren zoo goed als geen tegenslagen en haast geen korrekties. Gisteren had
B. voor mij laten opstellen het duploraam, eerst bestemd voor de aula van de
Akademie, waarvan Rik bepaald heeft, dat het in een Amsterdamsch gemeentegebouw geplaatst kan worden. Het dateert waarschijnlijk uit '25; het
is alleen ''tapijt''; zeer sterk, spontaan en van een diepen gloed. Ik zal zien,
dat ik Jetje v.Dam v.Y. 1 te pakken krijg, om met haar over de plaatsing te
overleggen eer het officieel wordt aangeboden. Vindt je ook niet, dat het niet
meer dan behoorlijk zou zijn, zoo dit met zekere plechtigheid geschiedde?
De menschen zijn tegenwoordig z66 verzakelijkt en leven z66 haastig, dat
het anders misschien niet eens bekend wordt, of door een berichtje in de
krant.
Han, ben je ook zoo getroffen geweest door het bericht van den dood van
Visser, 2 - of wist je dat hij ziek was? Alweer een slag voor de jonge kunstenaars, - ook hij zal dunkt mij moeilijk te vervangen zijn. Ofschoon Rik en
hij elkaar feitelijk alleen ambtelijk ontmoetten, was er tusschen hen zoo'n
spontane verwantschap in het gevoelsleven, dat een ontmoeting altijd een

vreugde was voor beiden. Ik vrees dat mevrouw het ook finantieel heel moeilijk zal hebben.
Hartelijke groeten voor jullie van
Jet
''Overbosch'' is verkocht aan den vader van een grooten vischhandelaar.
Mijn Bentveldsche vrienden3 zijn zoo verstandig geweest niet het onderste
uit de kan te willen hebben.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Henriette van Dam van Isselt (1895-1972), kunsthistorica, hoofd afdeling kunstza·
ken van de geroeente Amsterdam.
2. P. Visser (zie Briefwisseling II [585)) was op 4 mei 1939 na een langdurig ziekbed
overleden.
3. Zie Henriette Roland Holst aan Huizinga, 15 september 1939, n. 1.

[ 1393]
Johan Huizinga (Leiden) aan Menno ter Braak*
8 mei 1939
Waarde Menno,
Wij maakten in Kopenhagen met veel pleizier kennis met Tine en haar
man, 1 bij wie we een avond thee dronken. Den volgenden avond vertrokken
wij naar Oslo, en waren zeer getroffen, hen beiden aan het station (Kopenhagen wel te verstaan) te vinden om ons vaarwel te zeggen.
De heele reis was bijzonder aangenaam.
En inmiddels lees ik, dat je den knoop hebt doorgehakt! 2 Een heel besluit.
Ik ben benieuwd, er bij gelegenheid eens iets nader over te hooren. Mocht ik
je bij sollicitaties van eenigen dienst kunnen zijn, dan gaarne.
Met vriendelijke groeten van huis tot huis,
t.t. J. Huizinga
* Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
r. Catharine ter Braak (1904-1988), oudste zuster van Menno ter Braak, na een studie
scheikunde werkzaam bij de Octrooiraad; huwde in 1935 de Deense journalist A.P.
Hansen (1904-1987), waarna zij in Kopenhagen bij de Nederlandse ambassade in

dienst kwam; na de oorlog directeur bij de Octrooiraad in Denemarken.
2. Nadat hem door de directie te kennen was gegeven zijn oordelen in de krant te beperken tot zijn eigen werkterrein, had Menno ter Braak op 6 mei 1939 zijn ontslag ingediend als redacteur kunst en letteren van Het Vaderland.

[ 1394]
Johan Huizinga (Leiden) aan Menno ter Braak*
•
10 me11939
W.M.
Ik kreeg en beantwoordde reeds heden een vraag om inlichtingen over je
van den rector van het Tweede gymnasium in den Haag. 1 Ik heb naar mijn

286

beste weten getracht, je kansen te bevorderen. De proeven van Nijgh's2 correspondentie, die ik wel van J akob 3 zag, maken het mij volkomen begrijpelijk, dat iemand hem op staanden voet den dienst opzegt. Ben bibliotheekpost zal niet gemakkelijk te krijgen zijn.
Wij zullen graag eens komen, maar het zal wel Juni worden. 4
Voorloopig vriendelijke groeten v.h.t.h.
de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Menno ter Braak had bij deze school gesolliciteerd als leraar Nederlands en geschiedenis na zijn ontslagname bij Het Vaderland, waar hij in juni echter in zijn oude
functie werd hersteld.
2. NRC-directeur Nijgh was tevens gedelegeerde voor redactiezaken van Het Vader-

land.
3. Huizinga's zoon Jakob.
4. Huizinga is nooit bij Ter Braak in 's-Gravenhage op bezoek geweest.

[ 1395]
Henriette Roland Holst (Amsterdam) aan Johan Huizinga (Leiden)*
15 mei 1939 (poststempel)
Beste Han,
Het is goed dat je het nr. niet kon vinden, anders hadt je evenals Jo der Kinderen,1 allicht de boodschap gekregen ''dat het te lastig was om de telefoon
voor mevr. R.H. aan te nemen, omdat de zuster dan telkens de trap op moest''!
2
Morgen Dinsdag komt Polak mij om half vier halen, om Rik zijn paneelen in de A.N.D.B. 3 nog eens te zien. Woensdag kan ik wel, maar liever een
andere dag, want ik heb een vermoeiende achtend. De drie laatste dagen van
de week schikken mij goed, en ook Zondag de heele dag. Nu hoop ik maar,
dat jullie ook een van die middagen of avonden vrij zijn. Ik zou het erg prettig vinden jullie nog te zien, eer ik a.s. Maandag D.V. naar Blaricum ga.
Zat. achtend haalde Eep mij en gingen wij eerst naar den Haag, waar ik
ditmaal de H.R. 4 ·zag met mooi bloeiend licht. Daar kwam Zr. Drossaers bij
ons, die net in den Haag logeerde en om vier uur waren we in de Buissche
Hei. Je weet welke wensch van Rik wij daar gingen vervullen. 5 Het was er
meer een paradijs dan ooit, en in dat paradijs leefde hij zoo intens voor ons,
dat je zijn blauwe jasje tusschen het jonge groen van het paadje verschieten
zag. We bleven er tot Zondag vier uur en in het terugkomen was ik nog een
paar oogenblikken bij de Tellegens. 6 Hun dochtertje, dat zoo lang ziek was,
is verleden week gestorven.
Het was een weemoedige tocht maar de herinnering aan al de vreugde, die
Rik daar zoo ruimschoots genoten heeft stemde mij dankbaar en ook de groote hartelijkheid van Eep en het ''Zusje'', zooals Rik haar noemde, en ook van
de eenvoudige menschen daar.
Ik ben blij dat Goes over al die akeligheid7 heen is.
Veel hartelijks voor jullie van
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. De schilderes Johanna Derkinderen-Besier (1865-1944), weduwe van Antoon Derkinderen.
2. Henri Polak, zie Briejwisseling I [67].
3. Het gebouw van de Algemeene Nederlandsche Diamantbewerkers Bond aan de
Henri Polaklaan te Amsterdam, thans Vakbondsmuseum.
4. De wanddecoraties van Richard Roland Holst in het gebouw van de Hoge Raad.
5. Verg. Henriette Roland Holst in het 'Boek van de Buissche Heide': 'Den 13den
Mei kwamen Zuster Drossaers, Eep en ik hier om de beschikking van Rakkie [= Richard Roland Holst] ten uitvoer te brengen, dat zijn asch in de bosschen van de Buissche Hei gestrooid zou worden. Wij bleven een nacht; het was volop lente en tooverachtig mooi'.
6. Cornelis Teilegen (1889-1960), procuratiehouder bij de Hollandsche Beton Mij en
echtgenote Maria Elisabeth Tellegen-Stoop (1894-1986); van hun vijf kinderen was
het vierde, Ina (1925-1939), op II mei overleden. Henriette Roland Holst was goed bevriend met de moeder, een dochter van de Dordtse socialistische arts en wethouder
Theodoor Stoop (1861-1933) en Adriana M.J. Snouck Hurgronje (1871-1953), eveneens vrienden van Henriette Roland Holst.
7. De bezoeken aan de tandarts.

[ 1396]
Henriette Roland Holst (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
•
19me11939
Beste Ran,
Wel bedankt voor de toezending van het briefje van Kalf; ik vond het ook
zoo ergerlijk en tevens onbegrijpelijk, maar dit laatste vind ik het 66k van
den verslaggever. 1 Kalf, die toch rust noodig heeft, krijgt weer een zware
taak; 2 ik ben bang dat wat Rik, mede door de toewijding van Visser en v.d.
Haagen, 3 in die opdrachtenkommissie4 bereikt heeft, tot het verleden behaart.
Het is eigelijk maar goed, dat jullie niet meer hier komen. Ten eerste is dit
een zeldzaam ''stuntelig'' verblijf, en dan zijn de laatste dagen natuurlijk
toch weer roezig. Maar ik heb het toch goed gehad, doordat ik veel kon doen
van wat ik mij voorgesteld had en door de groote hartelijkheid van Eep, Debora D., 5 enkele oudleerlingen enz. Straks hoop ik het ''Parijsche raam'' nog
te gaan terugzien in een meisjesburgerschool 6 en vanmiddag Mendes d.C. 7
even op te zoeken, zoo hij goed genoeg is om mij te ontvangen.
Ik verheug mij op jullie bezoek in Blaricum,
Jet
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

Zinspelingen niet opgehelderd.
2. In april 1939 werd Kalf gepensioneerd als directeur van het Rijksbureau voor de
~?.nu.mentenzorg, maar onmiddellijk daarop aanvaardde hij de benoeming tot
R1Jks1nspecteur voor de bescherming van schatten van kunst en wetenschap tegen
oorlogsgevaar'.
3· J.K. van der Haagen (1902-1966), in 1939 opvolger van P. Visser als chefvan de afdeling Kunsten en Wetenschappen op het Ministerie van Onderwijs Kunsten en
Wetenschappen.
'
·
4. Rijkscommissie van advies voor opdrachten aan beeldende kunstenaars.
l.

288

5. Debora Duyvis.
6. De door Richard Roland Holst in 1925 vervaardigde ramen voor het Nederlands
paviljoen op de 'Exposition internationale des arts decoratifs et industriels modernes'
te Parijs (zie Briefwisseling II [576]) waren in 1930 door de gemeente Amsterdam aangekocht en geplaatst in de HBS voor meisjes aan de Euterpestraat, nu Gerrit van der
Veenstraat; de ramen bevinden zieh thans in het Stedelijk Museum te Amsterdam.
7. J. Mendes da Costa, zie Briefwisseling I [158], overleed op 20 juli 1939.

[ 1397]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein (Amsterdam)*
r juni 1939
Waarde Romein,
Ontvang mijn oprechten gelukwensch met Uw benoeming! 1
Gaarne de Uwe
J. Huizinga

* Origineel; Amsterdam, IISG.

Jan Romein was op 31 mei 1939 door de Amsterdamse gemeenteraad benoemd tot
buitengewoon hoogleraar in de vaderlandse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam; verg. Huizinga aan N .N ., 25 januari 1937, n. 1.
1.

[ 1398]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
16 juni 1939
Lieber Freund,
1
Ich kam noch nicht zur Beantwortung Ihres Briefes vom 28.v., sogar
noch nicht einmal zum Danke für das neue Exemplar Ihres ''Kleinstaates'',
der mir gar nicht eine gewagte Improvisation vorkommt, sondern eine sehr
wichtige und in den heutigen Umständen der ''Grossstaaterei'' (ein viel
schlimmeres Übel als die Kleinstaaterei) besonders nützliche Studie. Es war
Dr. Frommel, 2 der mir das erste Exemplar entführte.
Vom Homo Ludens kann ich Ihnen Folgendes sagen. Ich habe schliesslich
3
die deutsche Ausgabe dem Pantheon-Akademische Verlagsanstalt übergeben, die zwar in Amsterdam arbeitet aber doch kein eigentlicher Emigrantenverlag ist, und gute Sachen verlegt. Das hat den Vorteil, dass ich die
4
Übersetzung Seite nach Seite mit dem deutschen Philologen der sie macht,
und dessen Namen der Verleger lieber ungenannt haben möchte, durchsprechen kann. Die Arbeit ist schon der Vollendung nahe, und wird so gut, dass
ich bisweilen fast vergessen könnte, dass Sie es nicht sind, der meine Gedanken überträgt.
Rafael Altamira 5 kenne ich ziemlich gut, aber von seinem Institut d'etudes
Ibero-americaines weiss ich nichts. Eine Widerfrage. Schon einige Male
wurde ich zu einer Vortragstournee in der Schweiz eingeladen von einer
''Vereinigung Gleichgesinnter'' in Luzern. 6 Ich habe auch diesmal wieder

ablehnen müssen, weil mein Arbeitsprogramm für den kommenden Winter
schon ziemlich stark besetzt ist. Auch macht mir die Form der Einladung
immer wieder den Eindruck, dass es sich hier um Vorträge handelt, welche
wir im holländischen ''Nutslezingen'' nennen würden (ein Wort das Ihnen
unverständlich bleiben muss), welche mir doch nicht ganz mundgerecht
sind. Ist das richtig? 7
Meine Frau und ich reisen 11. Juli wieder im Auto nach Genfftir die Cooperation Intellectuelle. Leider können wir nicht über Basel fahren. Nach
Ende der Sitzung gedenken wir, wie voriges Jahr, einen Umweg durch Frankreich zu nehmen, auf der Suche nach hübscher Landschaft, die man dort
auch ohne zu suchen findet, alte Städtchen und romanische Kirchen.
Ich schrieb Ihnen, glaub' ich, schon über unsere schöne Reise in April
nach Kopenhagen, Oslo und Stockholm. Ein neues Kapitel heiterster Art in
meinen Lebenserfahrungen, diese skandinavische Reise!
Ich hoffe herzlich, dass Ihre Frau in den Bergen bald wieder ihre Gesundheit wiederfinden mag. Ihnen allen unsere herzlichsten Grüsse (ich kann nie
bedenken, ob beim pron. possessivum zum Adjektiv ein -n- gehört). Darüber
werden Sie mir wahrscheinlich nicht böse sein!
Ihr J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
r. Niet opgenomen.
2. Wolfgang Frommel (r902-r986), Duits uitgever en letterkundige, volgeling van
Stefan George, verliet Duitsland in r937, werkte bij Schwabe in Bazel en vestigde
zieh in r939 in Nederland als redacteur voor de Akademische Verlagsanstalt Pantheon.
3. Uitgeverij te Amsterdam van Duitstalige werken, opgericht in r938 door de Hongaarse uitgever en boekhandelaar Koloman Kollar (1898-1955); deze was in r937 naar
Nederland gekomen met zijn echtgenote M.Th. Veen (r9or-r980), een dochter van
uitgever L.J. Veen. Samenmet haar broer L.J. Veen jr. zetten zij in r94r gedrieen
L.J. Veens Uitgeversmij voort.
4. Hans Nachod (r885-r958), onafhankelijk joods geleerde uit Leipzig, vluchtte na de
Kristallnacht (9/ro november r938) met zijn echtgenote Louise Nachod-von Hoesslin
en zoon Friedrich naar Utrecht, waar zij onderdak vonden bij C.W. Vollgraff en
M.E. Vollgraff-von Hoesslin, zuster van Nachods echtgenote. Kennelijk is via M.E.
Vollgraff, vriendin van Huizinga's eerste vrouw (zie Briefwisseling I [rr3]) het contact
tussen Huizinga en Nachod tot stand gekomen. In r939 reisde het gezin door naar de
Verenigde Staten. Nachods naam staat pas in de derde druk van de Duitse vertaling
vermeld: 'In engster Zusammenarbeit mit dem Verfasser aus dem Niederländischen
übertragen von H. Nachod'.
5. Rafael Altamira y Crevea (r866-r95r), Spaans historicus en jurist, lid van het Permanente Hofvoor Internationale Justitie te 's-Gravenhage r92r-r940.
6. 'Freie Vereinigung Gleichgesinnter', opgericht te Luzern in r9or, een vereniging
actief op cultureel en wetenschappelijk gebied.
7. Verg. Werner Kaegi aan Huizinga, 28 juni r939 (niet opgenomen), waaruit: 'Was
nutslezingen sind, habe ich nicht ganz sicher verstanden. Die Vereinigung Gleichgesinnter in Luzern hat übrigens keinen schlechten Namen. Das leicht sektiererische,
dass ihr anhaftet, ist vom lokalen, geschlossen katholischen Charakter der Stadt als
Reaktion bedingt. Soviel ich weiss, ist der Kreis der Vortragenden ein guter und eine
bessere Gesellschaft gibt es in Luzern kaum'.

[ 1399]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Kalf*
28 juni1939
Amice,
Mijn standpunt ten opzichte van het geval Romein 1 is in het kort dit. Met
alle erkenning van Romein's gaven had ik liever Van Winter benoemd gezien, omdat ik de Nederlandsche wetenschap meer gebaat acht bij het werk,
dat ik verder van dezen, dan bij hetgeen ik van Romein verwacht. Toen ik
de benoeming las, heb ik R. gelukgewenscht, heb gemeend, dat de zaak nu
geregeld was, en heb het besluit genomen, over benoemingen aan een openbare universiteit door een gemeenteraad in het vervolg elk advies te weigeren. Want in die absurditeit zit m.i. de grond van het euvel, dat nu beroering verwekt. Hoe dan ook de politiek met de benoeming gemengd is geraakt, nu zij het eenmaal is, zou men er de Kroon of haar raadslieden toch
moeilijk een verwijt van kunnen maken, als zij op dien grond aan de benoeming de bekrachtiging onthield. Ik zou er een onbillijkheid in zien, inzooverre de benoeming wettig is geschied, en de Regeering reeds lang te voren
de mogelijkheid van een benoeming door partijpolitiek van een Gemeenteraad onmogelijk had moeten maken. Het zou m.i. het beste zijn, als men nu
de bekrachtiging even uitstelde, tot de hartstochten wat geluwd zijn, en ze
dan kalm verleende. Tot verontwaardigde protesten v66r bekrachtiging zie
ik evenmin reden als voor soortgelijke tegen. Ik verwacht van Romein geen
politieke propaganda, en in den graad van zijn vaderlandsliefde verdiep ik
mij niet. Wel gaf mij indertijd de beoordeeling van ons verleden in zijn
Lage Landen niet het gevoel, dat ik hem gaarne op een leerstoel voor vaderlandsche geschiedenis zou zien. De stukken voor en tegen formuleeren alle
de argumenten zoo kras, terwijl het in werkelijkheid kwesties van nuances
zijn. Alles samen genomen vind ik tot een stap bij den Minister geen aanleiding.
Gisteren zag ik Rik H. 's werk in de zaal van den Hoogen Raad. Het is in
den vollen zin van het dichterlijke beeld een zwanenzang, en een geluk voor
de Nederlandsche kunst, dat hij dit heeft kunnen voltooien. De rechte plaats
in de vereering van het nageslacht zal het werk waarschijnlijk eerst veel later
krijgen.
Hartelijke groeten,
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
1. De tegenstanders van Romeins benoeming tot hoogleraar probeerden bij de minister de bekrachtiging door de Kroon tegen te houden, wat niet gelukte.

291

[ 1400]
1
Johan Huizinga (Leiden) aan G.A.W. ter Pelkwijk *
l augustus 1939
Hooggeachte Heer Ter Pelkwijk,
Eerst heden bereikt mij, van een zwerftocht in Frankrijk thuisgekomen,
Uw briefvan 20 Juli. 2 Deze vertraging spijt mij des te meer, omdat de wijziging van het programma mij hoogst onwelkom is. Ik haat onze neiging, om
in alles naar pariteit van overtuigingen te streven, zoo hartgrondig, dat het
vooruitzicht, daar tusschen den katholiek en den protestant als ''humanist'',
of hoe men dat gelieft te noemen, op te treden, mij elken lust beneemt, een
rol in de plechtigheid te vervullen. 3 Zou het, waar nu het programma toch al
zoo zwaar beladen wordt, niet beter zijn, wanneer U mij maar van de taak
ontsloeg?
De tentoonstelling hoop ik stellig nog te bezoeken, maar ik kan nog niet
zeggen wanneer.
Met de meeste hoogachting,
Gaarne
Uw dw. J. Huizinga
* Origineel: Utrecht, GA.
1. G.A.W. ter Pelkwijk (1882-1964), burgemeester van Utrecht 1934-1942, 1945-1948,
voorzitter van de commissie voor de 'Herdenking van het twaalfde eeuwgetijde van
Willibrord, apostel der Nederlanden op 7 november 1939 in den Dom te Utrecht'.
Huizinga sprak bij deze gelegenheid over 'Willibrord's beteekenis voor de Nederlandsche beschaving' (niet gepubliceerd).
2. Niet teruggevonden.
3. Het programma vermeldde als eerste spreker Gerard Brom, 'Willibrord apostel
van het Christendom', als tweede Huizinga, en als derde de Groningse protestantse
theoloog W.J. Aalders (1870-1945), 'Willibrord en het heden'; verg. G.A.W. ter Pelkwijk aan Huizinga, 8 augustus 1939 (niet opgenomen), waaruit: 'Naast die beide sprekers (die geen katholieke rede zullen uitspreken, noch een protestantsche: ongevraagd en ten overvloede spraken zij dit tegenover mij uit) zou U dan spreken, onze
historicus, aan alle groepen wel bekend'.

[ 1401]
Henriette Roland Holst (Blaricum) aan Johan Huizinga en echtgenote*
15 september 1939
Beste Han en Goesje,
Het is alweer een tijdje geleden, sedert ik rechtstreeks van jullie hoorde;
zijdelings hoorde ik toch iets door Banning, 1 die mij over een kurieuze duitsche briefuit de 12de eeuw vertelde, waarover je hem sprak.
Gelukkig zijn wij van de ''verduisteringsproeven'' af; het heele leven heeft
zoo'n totale verduistering ondergaan dat het zoo al wel is. Men probeert
staande te blijven, ook om anderen wat te kunnen helpen, die met allerlei
persoonlijke zorgen en moeilijkheden worstelen. Maar dikwijls voel ik mij
zelf ook lamgeslagen. Mijn dankbaarheid dat Rik dit ontzettende niet be292

leefd heeft, wordt bij den dag dieper. En nu gaan ze nog met zijn ramen sol·
len. 2 Arme Kalf die rust zoo noodig had en nu de verantwoordelijkheid voor
al die akelige karweien krijgt.
Gisteren vertelden de Bogtmannen mij, dat men ook in Chartres de ramen
gaat uitbreken. 3 Ik vind het haast niet te gelooven.
Zondag a.s. hoop ik voor 14 dagen naar de Buissche Hei te gaan; de Staals
brengen mij in hun wagen. Mijn broer en zijn vrouw kwamen pas I Sept. te·
rug, en toen wou ik even afwachten hoe 't liep. Als jullie nog komen kunt,
zou ik dat erg prettig vinden.
Verder heb ik tegen 20 Okt. hier opgezegd en pension besproken bij de fa·
milie Rooijers te Heemstede, waar ik in April een paar weken was. Ik weet
wat ik aan hen heb; ik ben dicht bij Bentveld4 en voor de meeste vrienden en
familieleden veel bereikbaarder dan hier.
Hoe is 't met je vader, Goesje? Veel liefs voor jullie beide van
je Jet
Ik hoop dat de kinderen goed zijn „ geen bijzondere zorgen?

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Willem Banning (1888-1971), theoloog en socioloog; als religieus-socialist actief
voor de 'Arbeidersgemeenschap der Woodbrookers', waarvoor hij met steun van
Henriette Roland Holst in Bentveld een huis opende en cursussen onder andere voor
werklozen organiseerde; in 1940 predikant, in 1946 hoogleraar in de kerkelijke, later
wijsgerige sociologie te Leiden.
2. Met het oog op het oorlogsgevaar moesten de gebrandschilderde ramen uit de
Utrechtse Dom in veiligheid gebracht worden.
3. De glas-in-lood-vensters in de kathedraal van Chartres werden uitgenomen met
het oog op het oor logsgevaar.
4. Bij de 'Arbeidersgemeenschap der Woodbrookers'.

[ 1402]

Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
29 september 1939
Beste Han,
Toen je antwoord wat lang uitbleefbegreep ik wel dat jullie niet meer zou·
den komen. Trouwens, ik dacht het al wel, vanaf dat het reizen minder ge·
makkelijk werd, dan we dat allen gewend zijn. Maar weet goed, Han, dat ik
erg hoop, dat Goesje hier alles nog eens met jou zal zien, de boerderij en de
Hoeve, het atelier, de bloementuin, het weitje en de bosschen „ alles wat ook
jou dierbaar is en een stuk van je wezen geworden. En mocht ik zelfuit dit
leven verdwenen zijn, dan zoudt jullie, zoolang de Bruijnsen nog hier zijn,
toch een hartelijke ontvangst vinden. Hun pieteit voor Rik zijn nagedachtenis is touchant; hij leeft hier voort ook bij de arbeiders, in een soort stralenkrans en zal zeker een soort legendarische persoon worden.
V oor weemoedig onderduiken in herinneringen was die avonden alleen
wel gelegenheid, maar het besef van de verscheurde wereld ontnam mij toch
dikwijls de rust ervoor. Ook had ik eerst wel ergernis te verwerken; mijn bel·
293

lesoeur treedt eigenmachtig op als chätelaine - en daarbij zoo kinderachtig.
Enfin, dat vertel ik wel eens. Maar ik voel zelf ook verplichtingen tegenover
Bruijns ende B.H. en ik ben blij dat ik hier nog een en ander heb kunnen regelen en opruimen.
Zuster Drossaers en Blackie arriveerden Dinsdag en hebben de eene op
menschen- de andere op hondenmanier, veel genoten. De kou hebben we
met houtvuurtjes bestreden. En Zondag brengt D.V. mijn neefv.d. Hoeven
de zuster tot Utrecht en mij heelemaal thuis.
Ja, ik wist wel dat je bevriend was met Prof. Wensinck; 1 bij gelegenheid moet
je mij eens wat over hem vertellen. Elk verlies treft dubbel in dezen tijd. - Gelukkig dat je allerlei werk hebt, dat moet geheuren. Zelf neem ik aan, wat mij
gevraagd wordt van artikelen, en ben nu en dan ook aan mijn eigen werk.
Tenslotte nog een verzoek. Het gezin Broos zit vrijwel zonder inkomsten:
leerlingen weggebleven, opdrachtjes niet doorgegaan enz. Hij vraagt mij, ofhij
misschien aan Kalfzou vragen, om behulpzaam te zijn bij 't weghalen van Rik
zijn ramen. Zou jij hem misschien willen aanbevelen, of zal ik het zelf doen?
Veel liefs voor jullie beide
je Jet
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. A.J. Wensinck (zie Briefwisseling ![163]), overleden op 19 september 1939; verg. J.
Huizinga, "Levensbericht van Arent Jan Wensinck. 7 Augustus 1882 - 19 September
1939'', in: Jaarboek der Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen 19391940 (Amsterdam 1940) 215-224 (V.W. VI, 518-525).

[ 1403]

Henriette Roland Holst (Blaricum) aan Johan Huizinga*
6 oktober [1939]
Beste Han,
Ik dank je wel voor het spoedig doorzenden van Kalfs briefje en ben blij,
dat je interventie het gewenschte gevolg heeft gehad. Wij weten nu tenminste dat dit trieste werk met groote zorgzaamheid en toewijding zal geheuren.
Aan Broos geef ik den raad, zieh in verbinding te stellen met Bogtman, die
allicht zoo iets meer bij de hand gehad zal hebben, b.v. in de kerk te Edam.
Debora Duyvis schrijft mij, dat het schoonmaken en opzetten van Rik zijn
teekeningen en lithos bijna gereed is. Ook de schilderijtjes uit zijn jeugd
worden heel voorzichtig gerestaureerd - je weet hoe hij over restaureeren
dacht, maar er moest wel iets aan geheuren. Het blijft natuurlijk altijd min
of meer riskant.
20 Okt. hoop ik hier weg te gaan en een paar <lagen bij Eep te logeeren, om
in A'dam de familieleden en enkele oud-leerlingen weer eens te zien eer ik
naar Heemstede trek. Ja, het adres is weer Heernsteedsche Dreef 39.
1
Is Leonhard al verhoogd? Dat zou het wel wat dragelijker maken.
Met veel hartelijks voor jullie
je Jet
294

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Zie Huizinga aan N. Japikse, 3 maart 1940.

[ 1404]
15 oktober 1939
Johan Huizinga (Leiden) aan Gerard Brom*
Waarde Collega,
Uw rede over onze dichters en schilders, 1 die ik eerst heden kon gaan lezen, is een waar magazijn van treffende opmerkingen, waarvan er vele wel in
een lijstje aan den wand mochten hangen. Zeer bedankt!
Met vr. groet,
de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Nijmegen, KDC.
1. G. Brom, ''Hollandse dichters en schilders in de 17e eeuw'', Handelingen van het
achttiende Nederlandsche philologencongres (1939) 11-26.

[ 1405]
Henriette Roland Holst (Heemstede) aan Johan Huizinga en echtgenote*
10 november 1939
Beste Han en Goesje,
Het is hoog tijd, dat ik iets van mij laat hooren, als zijnde de eenige manier
om jullie 66k weer uit je tent-van-zwijgzaamheid te lokken. Ik was blij te lezen, wat je op de Willebrordus-plechtigheid hebt gezegd, en die op zieh verheugde mij, als een hier zoo zeldzaam voorkomend geval van nationaal
geestelijke eenheid. Alleen vond ik dat zingen van het Wilhelmus niet erg
gelukkig; 1 de ''Ambrosiaansche lofzang'' 2 b.v. ware naar mijn meening passender geweest.
Je hebt zeker gezien, dat Ab Waller 3 gestorven is? Voor Ina het derde groote verlies binnen een jaar. 4 Hij was een uitstekend echtgenoot en vader, en
een uiterst zorgzame br'oer voor zijn drie zusters. Oogenschijnlijk een zeer
robuste man, alleen wat te zwaar.
Ik hoop dat jullie het goed maken, en de kinderen ook. Is Leonhard al
bevorderd?
Ik ben hier nu net drie weken; de verhuizing viel niet mee; het overgaan
naar kleinere mimten is altijd lastig. Maar het is met wat geduld toch gelukt,
de kamer gezellig te maken, en dank zij het zuivere licht (slaapkamertje op 't
oosten, woonkamer op 't westen) doen de teekeningen het hier prachtig. Als
jullie eens komt op een lichte dag omstreeks half vier, zult je de parelduiker
ende zwevende figuren 5 mooier verlieht vinden, dan ze ooit thuis waren.
En ook de gramofoon heeft goed dag- en kunstlicht, zoodat ik onder de
maaltijden geregeld concerteer.
295

Heemstede is een banaal kleinburgerlijk tuindorp. Maar de nabijheid van
6
Groenendaal maakt veel goed. En uit mijn raam zie ik de prachtigste zonsondergangen.
Veel hartelijks voor jullie van
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Het programma van de Willibrord-herdenking vermeldt als laatste punt: 'Wilhelmus, bewerking Dr. Joh. Wagenaar. Te zingen door alle aanwezigen. Trompetten,
bazuinen en orgel'.
2. Het 'Te Deum', ten onrechte aan de kerkvader Ambrosius toegeschreven.
3. A.C. Waller, zie Briefwisseling I [531].
4. R.N. Roland Holst, A.C. Waller en een ongeidentificeerde.
5. Twee litho's van R.N. Roland Holst.
6. Landgoed te Heemstede.

[ 1406]
Henriette Roland Holst (Heemstede) aan Johan Huizinga*
6 december 1939
Beste Han,
Onder het goede, dat de tijd ook mij nog brengt, staat zeker de groote hartelijkheid die ik voortdurend ondervind van Riks en mijn vrienden, van enkele familieleden en van sommige oud-leerlingen boven-aan. Dat bewaart
mij ook voor eenzelvigheid. Den dag van Riks verjaardag kreeg ik van die
hartelijkheid vele lieve blijken, waaronder jou brief. En werkelijk, het is wel
een groote troost dat de herinnering juist aan zijn laatste verjaardag vol licht
en warmte is. Hij heeft zieh dien dag werkelijk volkomen gelukkig gevoeld.
De ontzettende versombering die ons omgeeft en door alle reten van ons
wezen binnendringt, zal zieh natuurlijk morgen voor jou ook laten gelden.
Ook zullen de kinderen wel niet allemaal aan den feestdisch tegenwoordig
zijn; ik meen, dat Jacob wel eens kwam overvliegen, daarvan is nu natuurlijk
geen sprake. Maar het zal toch een heerlijke dag voor je zijn - immers het
goede in je levensavond is, zooals je zelf schrijft ''ongeloofelijk veel''. En je
vrienden zijn Goes erg dankbaar, dat zij die ''avond'' z66 verheldert en verwarmt, dat het een tweede morgen lijkt.
Wel bedankt voor het - keurig uitgegeven - boekje; 1 het is prettig je
speech nog eens rustig over te lezen. Hierbij ingesloten het kaartje - het
spreekt van zelf dat de inhoud niet voor jou bestemd is - dat mevr. JansenBaelde aan de heele pers heeft gestuurd. 2 Helaas was zij blijkbaar wat laat,
zoodat een enkel tijdschrift toch iets heeft (Groot-Nederland). 3 Niet, dat mij
dat op zieh zelf iets kan schelen; ik hoef 't immers niet te lezen, maar anderen lezen 't en onder hen zijn er allicht, die denken mij pleizier te doen met
''blijken van belangstelling''. Enfin - 't valt misschien wel mee.
Met veel liefs voor jullie
je Jet

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, Neutraliteit en vrij'heid, waarheid en beschaving.
2. 'Uit naam van Henriette Roland Holst verzoek ik U vriendelijk, haar 7oste verjaardag onopgemerkt te laten voorbijgaan. Adrie Jansen-Baelde. Schiedam, November 1939'. S.A. Jansen-Baelde (1899-1945), samenstelster van: Keur uit de gedichten
van Henrie'tte Roland Holst (1928).
3. Mea Mees-Verwey, ''Henriette Roland Holst-Van der Schalk 1869 - 24 December - 1939'', Groot-Nederland 37 (1939) II, 597-599.

[ 1407]
Henriette Roland Holst (Heemstede) aan Johan Huizinga*
25 december 1939
Beste Han,
Hartelijk bedankt voor je brief, en ook Goes voor haar goede woorden. De
dag is voorbij - gelukkig. Voor mij is hij veel zwaarder dan Riks sterfdag; op
dien verjaardag heb ik hem feitelijk verloren - en op zijn sterfbed teruggevonden.
En nu viert de christelijke menschheid het Kerstfeest. Wat zou er in millioenen omgaan? Ik vrees, dat zeer velen een grendel dichtschuiven. En och,
misschien is dat ook maar het beste. Wie onzer kan nog leven, als hij voort·
durend ten volle bewust is over het wereldgebeuren.
Intusschen wensch ik jullie van harte gezellige dagen toe met kinderen en
kleinkinderen. Wat is het jammer voor de schaatsenrijders dat het ijs weg is;
het zette zoo mooi in!
Zeg Han, je hebt mijn gelukwensch met je verjaardag toch wel gekregen? 1
Twee brieven, die in deze maand aan mij afgezonden waren, hebben mij niet
bereikt, de post is overbelast blijkbaar. Je hoeft hier heelemaal niet op te ant·
woorden, ik wil alleen niet dat je denkt, macht mijn brief je niet bereikt hebben, dat ik dien dag vergeten heb.
Bierens de Haan schreef mij, dat ze nu begonnen waren met het afnemen
van de Domramen. Straks komt hij zelfhier, dan zal ik wel meer hooren. 't
Lijkt mij een vreemd oogenblik, met al die Zondagen.
Hartelijke groeten, ook voor Goes en je kinderen.
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Niet teruggevonden.

[ 1408]
Johan Huizinga (Leiden) aan Henriette Roland Holst (Heemstede)*
30 december 1939
Beste Jet,
Ik kan het me bijna niet voorstellen, dat het morgen een jaar geleden is,
dat je Rik zag heengaan, niet verloor, zooals je zelf het in je brief zei. Zoo

297

gaat het mij ook; zelden is iemand, die mij dierbaar was, mij zoo nabij gebleven als hij. En altijd in een herinnering, die ondanks de smartelijkheid van
het gemis, veel meer gevuld is met herbeleven van het geluk, dat zijn vriendschap mij gegeven heeft. Dat heele stuk van mijn leven, waar ik jullie beiden
als een licht in zie, is als een landschap voor mij, met allerlei bijzondere trekken, die ik niet vergeet.
Van ons beiden de hartelijke groeten; mocht het jaar de wereld gunstig zijn.
je H.

* Origineel: Amsterdam, UB, Mea Verwey Archief.

[ 1409]
Johan Huizinga (Leiden) aan E.J. Dijksterhuis
31 december 1939

*

1

Zeer Geachte Heer Dijksterhuis,
Zooeven belde ik Colenbrander op over een Gids-zaak, en vernam tot mijn
2
verrassing, dat hij heden te middernacht als redacteur-secretaris aftreedt, en
ik mij tot Ute wenden heb. De zaak is deze. In Februari a.s. heb ik voor het
Leidsch Universiteitsfonds drie lezingen te houden, in de onregelmatige
5
3
4
reeks, waarin reeds vroeger Paul Scholten, Barge en Van der Leeuw spraken. Mijn onderwerp zal zijn: ''Patriotisme en Nationalisme in de Europee·
sehe geschiedenis, tot het einde der 19e eeuw''. 6
Ik zou deze voordrachten aan De Gids willen aanbieden, om te worden geplaatst in drie opeenvolgende afleveringen. Ik zou ze (maar dit wilt U voorloopig wel strikt geheim houden) aan Colenbrander willen opdragen.
Voorwaarde zou zijn, dat de geheele tekst terstond werd gezet, zoodat ik
dien naar de drukproef kan voordragen.
U zoudt de kopy omstreeks 15 J anuari kunnen verwachten, de publicatie
zou desgewenscht in April kunnen beginnen.
Gaarne had ik zoo spoedig mogelijk Uw antwoord, om indien noodig an·
dere wegen te kunnen inslaan.
Met vriendelijke groeten,
Uw dw. J. Huizinga
P.S. De indeeling van mijn stof zal zijn: I. Middeleeuwen. II. Van de Re·
naissance tot het tijdperk van Napoleon. III. De negentiende eeuw.

*

Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief.
1. E.J. Dijksterhuis, zie Briefwisseling II [973].
2. Na kritiek op zijn functioneren droeg Colenbrander met ingang van januari 1940
het secretariaat van De Gids over aan E.J. Dijksterhuis en een jaar later trad hij ook af
als redacteur.
3. Paul Schalten, Beginselen van samenleving. Voordrachten gehouden op uitnoodiging
van het Leidsch Universiteitsfonds (Zwolle 1934).
4. Verg. J. Huizinga, ''De wijsgeerige grond der biologie'', n.a.v. J.A.J. Barge, Wat is het
Leven? Drie voordrachten (Leiden 1935), De Ttj'd, 17 augustus 1935 (V.W. VII, 254-257).
5. G. van der Leeuw, Gemeenschap-gezag-geloof Drie voordrachten op uitnoodiging van
het Leidsch Universiteitsfonds gehouden (Groningen 1937).

6.

J. Huizinga, Patriotisme en nationalisme in de Europeesche geschiedenis tot het einde

der r!)de eeuw (Haarlem 1940); drie voordrachten, gehouden in de reeks voordrachten
onder den naam Studium Generale vanwege het Leidsch Universiteits-Fonds, te Lei·
den, op 14, 21 en 28 februari 1940; de voordrachten zijn niet in De Gids gepubliceerd
(V.W. IV, 497-554).

[ 1410]
Henriette Roland Holst (Heemstede) aan Johan Huizinga*
•
•
27 Januar1 1940
Beste Han,
Dat is een mooie aansporing om mijn brief niet langer uit te stellen, dat be·
richt van vanmorgen in de krant. 1 Al hechten we nog zoo weinig aan de grootere en kleinere hokken waarin we den tijd verdeeld hebben - ze zij'n er nu
eenmaal en in onze gedachten houden we er rekening mee. Ik hoop, dat je
van degenen, wier belangstelling in je levensarbeid je het meest waardeert
vandaag weldadige bewijzen daarvan zult ontvangen, al kunnen juist de tiefste vrienden je die niet meer geven. Als ik voor zoover mij dat mogelijk is
probeer mij in groote trekken voor te stellen wat je in die 25 jaar gepresteerd
hebt, dan voel ik dat weinigen zoo gewoekerd hebben met hun gaven als jij.
En ik verheug er mij in, dat je toch im grossen und ganzen tot je recht bent
gekomen en je werk ver buiten de grenzen waardeering gevonden heeft.
Het is alweer bijna een maand geleden, dat ik van je hoorde, en al dien tijd
heeft het gewinterd van wat ben je mij. Ik hoop dat Goes en jezelf er niet alleen geen ongerief van hebben ondervonden, maar hebben genoten van een
witte wereld in permanentie, zooals hier maar zelden voorkomt. Ik verbeeld
me, dat na den winter van '21, toen we drie maanden in pension waren in
Bloemendaal, 2 de sneeuw niet z66 lang gelegen heeft. Het schijnt, dat we het
heelemaal ontwend zijn en niets pleizierig vinden; bijna alle vriendenbrie·
ven die ik krijg, zijn vol van verhalen of openlijke animositeit tegen dien onhebbelijken kerel met een baard vol ijskegels, die maar niet ophoepelen wil;
ze zouden hem wat graag, als in de oude spelen, verbranden.
Zelve heb ik er weinig last, maar nog minder pleizier van. Verleden week
zat ik thuis met een grieperige verkoudheid, nu ben ik weer een paar keer
even uit geweest ''een blokje om'', bang om te vallen maar genietend van de
zuivere lucht. Vandaag is daar weer geen denken aan.
En nu iets anders. Op Wildhoef, ons dierbare Wildhoef, wordt een groot,
modern tehuis voor ouden van dagen gebouwd, 3 dat met Juni opent. Ik kreeg
een prospektus, gisteren bezocht de a.s. direktrice mij, en er is veel wat mij
aantrekt. Ruim, frisch, groote serres, wandelgangen, volle vrijheid (maaltijden op je kamer) en toch een minder eenzelvig bestaan dan hier. En dan die
heerlijke omgeving! Kunt je niet begrijpen, dat mijn hart er heen trekt?
Veel liefs voor jullie van
je Jet
De oude heer Duijvis4 heeft bronchitis gehad, eerst leek hij er bovenop te komen maar nu had hij 2x een flauwte en ik vrees.
299

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
1. N.N., "Prof. Huizinga 25 jaar in functie'', NRC, 28 januari 1941.
2. Briefwisseling I [375] en [376].
3. In het op dit landgoed te Bloemendaal gebouwde, gelijknamige bejaardentehuis
heeft Henriette Roland Holst niet gewoond.
4. De vader van Debora, Jacob Duyvis (1854-1943), handelaar in koffie en thee.

[ 1411]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
29 januari 1940
Lieber Freund,
1
Ich bin leider reichlich spät mit meiner Antwort auf Ihren Brief vom 7.,
über den ich mich doch herzlich gefreut habe. Verschiedene Umstände sind
Schuld daran, zuletzt eine leichte Grippe, die meine Frau und mich zuglei·
cherzeit überfiel, und eine Woche zu Haus gehalten hat. Für die guten
Wünsche für das eingetretene Jahr bin ich herzlich dankbar, und erwidere
sie mit vollem Herzen und in allen Hinsichten. Wenn doch die Welt sich
nur bessern wollte; so schlecht wie heute ist sie doch eigentlich kaum je ge·
wesen, und man hat oft das Gefühl, dass doch im Grunde bloss ein ziemlich
beschränktes kulturelles und soziales Geschwür irgendwo ausgeschnitten zu
werden brauchte. Die meisten Menschen sind doch nicht so schlimm, wie
ihre Regierungen und Pressen sie hervortreten lassen.
In Basel wird die Kriegslage Ihnen wohl fortwährender nahe gelegt wie
uns hier. 2 Vom November-alarm 3 haben wir persönlich verhältnismässig
wenig gespürt, und seitdem leben wir wie gewöhnlich, nur unter diesem
fortwährenden psychischen Druck, und mit den Beschwerden des Mobilisa·
. tionszustandes. 4 Mein ältester Sohn arbeitet im Allg. Hauptquartier, hat leider noch keinen Offiziersrang, aber doch sehr befriedigende Arbeit (Zeitungsprüfung wie Sie selbst), 5 der jüngste, in London, hat keinen Militärdienst zu machen, und seine Stelle ist sehr interessant und gibt ihm viel zu
schreiben für verschiedene Zeitungen und Monatsschriften; er bekommt
immer mehr interessante Beziehungen in der diplomatischen und journalistischen Welt und machte neulich eine Fahrt zur Begleitung eines Konvoi
mit. Mein Schwiegersohn6 sitzt als Leutnant der Kavalerie beim Stab. Es
geht all den Kindern gut, wie meiner Frau und mir ebenfalls.
Es freut mich, dass der deutsche Homo L. Ihnen gefällt; für die geplante
Anzeige werde ich sehr dankbar sein. 7 Ich denke nicht, dass bald eine deut·
sehe Neuauflage erscheint, weil der Verleger das Buch, wie heisst es auch?
unverändert weiterdrucken wollte. Von der holländischen Ausgabe erscheint wahrscheinlich im Frühjahr eine neue, verbesserte Auflage. 8 Falls
Ihre Marginalien auch dafür nützlich sein können, erhalte ich sie sehr gerne.
Die Kalevalastelle9 notierte ich dankend.
Im Februar habe ich in der Aula der Universität drei Vorträge zu halten
über das Thema: Patriotismus und Nationalismus in der europäischen Ge·
schichte, bis ans Ende des 19. Jahrhunderts. 10 Im dritten Vortrag habe ich ei300

nen dankbaren und ausgiebigen Gebrauch von Ihrem Typus des Kleinstaa11
tes gemacht. Sie erscheinen gesammelt bei Tjeenk Willink, und ich werde
Ihnen ein Exemplar zuschicken.
Wir beiden hoffen, dass Ihre Frau sich jetzt ganz erholt hat. Wir denken
noch oft an den Abend in Genf; wer weiss, wann wir uns wieder sehen.
Ich muss nächstens versuchen, für die Fortnightly Review, die mich dar12
um fragte, einen kleinen Artikel zu schreiben, dass gewissermassen ein
Ergänzungskapitel zu meinen Schatten von morgen darstellen soll. Ob es
mir gelingen wird, den Stoff richtig auszudenken und zu fassen, ich weiss es
nicht.
Meine Frau und ich senden Ihnen allen die herzlichsten Grüsse. Heute
feiern wir im Stillen zu zwei die Tatsache, dass ich vor 25 Jahren die Leidener Professur antrat.
Ihr J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
I. Werner Kaegi aan Huizinga, 7 januari 1940, niet opgenomen.
2. Vanuit Bazel waren op Duits grondgebied militaire werkzaamheden te zien.
3. Op 9 november r939 vond het 'Venlo·incident' plaats: twee Britse officieren werden bij Venlo met geweld door Duitsers naar hun kant van de grens getrokken, nadat
zij aan Nederlandse zijde met zogenaamde vertegenwoordigers van het Duitse verzet
zouden overleggen.
4. De algehele mobilisatie was afgekondigd op 28 augustus 1939.
5. Verg. Werner Kaegi aan Huizinga, 7 januari 1940, waaruit: 'Ich selbst arbeite jede
Woche einen Tag bei der Zeitungsprüfung'.
6. C.A. de Meijere.
7. Werner Kaegi, ''Das Spielelement in der Kultur. Zu J. Huizingas Homo ludens'',
Neue Schweizer Rundschau 8 (1940) Mai, 59-61.
8. J. Huizinga, Homo ludens (Haarlem 1940); tweede, herziene druk.
9. Niet teruggevonden.
10. J. Huizinga, Patriotisme en nationalisme in de Europeesche geschiedenis tot het einde

der r9(ie eeuw.
Verg. J. Huizinga, Patriotisme en nationalisme, 86: 'De waardeering van den kleinen Staat in de Europeesche gedachte der Jaatste eeuwen is onlangs op voortreffelijke
wijze behandeld door den Zwitserschen historicus Werner Kaegi, van wiens bondige
studie ik in het nu volgende dankbaar gebruik maak' (V.W. IV, 540).
12. Verg. John Armatrading namens de redactie van The Fortnightly' (Londen) aan
Huizinga, 4 januari 1940 (niet opgenomen): 'I feel you must have something of great
interest for thinking people to say at the present time. I wonder ifyou would feel inclined to write what I venture to describe as a post-script chapter to your book ''In
The Shadow of To-morrow''. In it, I suggest, you would deal with the present situation, analysing the forces which have brought it about and going on to discuss
whether or not there are signs of a new and more peaceful order in the world'.
11.

[ 1412]
Johan Huizinga (Leiden) aan N. Japikse*
2 februari 1940

Amice,
Sta mij toe, U vertrouwelijk een woord van inlichting te vragen. Een paar
dagen geleden kreeg ik een brief1 van de Drukkerij Jacob van Campen over
301

Huizinga en zijn echtgenote, februari I940.

zeker boekwerk, getiteld ''Het Boek van de Prinses voor het Roode Kruis'',
waarvoor een bijdrage van mij gevraagd werd. Het maakte op mij den indruk
van een uitgeversspeculatie. Heden morgen belde de uitgeverij mij op: ''er
was vandaag vergadering in den Haag, de Prinses was zoo bijzonder gesteld
op mijn medewerking enz. '' Ik zei, dat het mij in dat geval verwonderde, het
verzoek om medewerking niet van de Redactie (Dr. Colijn en gij 2 volgens
den brief) te hebben ontvangen, en dat ik er wel eens over zou denken.
Mijn vraag aan U is thans: heb ik terecht het geval wat twijfelachtig gevonden, ofbestaat inderdaad bij de Redactie (om de Prinses er buiten te laten) de wensch, dat ik aan deze uitgave meewerk. In dat geval zal ik mij natuurlijk terstond bereid verklaren.
In de hoop, U niet te lastig te zijn,
Met vriendelijke groeten,
de Uwe
J, Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, KB.
1. Niet teruggevonden.
2. H. Colijn, ''Eenheid in verscheidenheid'', in: Het Boek van de Prinses voor het

Roode Kruis. Met een inleiding van H.K.H. Prinses Juliana, voorzitster van het Hoofdbestuur van het Neder/andsche Roode Kruis (Amsterdam 1940) 13-14; Japikse en Huizinga zijn niet bij de uitgave betrokken geweest.

[ 1413 ]

Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
19 februari 1940
Lieber Freund,
2
1
Vielmals Dank für Ihren Brief mit den sehr wertvollen Verbesserungen!
Ich habe sie alle gleich herübernehmen können, und bin Ihnen sehr dankbar
für die Sorgfalt und Mühe. Leider macht gerade Ihre wichtigste Bemerkung
eine Ausnahme, d.h. diejenige zum Titel. 3 Obwohl ich die Richtigheit Ihrer
Vorschläge vollkommen anerkenne, ist es mir unmöglich, meine Absicht anders auszudrücken als durch ''Element'' und ''der Kultur'' .4 Vielleicht wird
der Leser sich daran gewöhnen. Für ''Versuch'' kann ich mich doch auf
Burckhardt selbst berufen? 5
Wir hoffen herzlich, dass Ihre Frau bald wieder gesund heimkehren möge,
6
und dass die Ferienreise vor sich gehen kann. Der Winter dauert uns hier
viel zu lange, wir haben ganz genug davon.
Mit den herzlichsten Grüssen von Haus zu Haus,
Ihr J. Huizinga
P.S. Domanovszky7 er4ielt ich, W. Goetz 8 kenne ich noch nicht.

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Werner Kaegi aan Huizinga, [voor 19 februari 1940] (niet opgenomen).
2. Niet teruggevonden.
3. De Duitse vertaling: Homo ludens. Versuch einer Bestimmung des Spielelementes der
Kultur (Amsterdam 1939).

4. Zie Huizinga aan Gertrud Bing, 5 januari 1937, n. 2.
5. Jacob Burckhardt, Die Kultur der Renaissance in Italien. Ein Versuch.
6. Kaegi's echtgenote was veertien <lagen ter observatie in het ziekenhuis opgenomen.
7. Verg. Werner Kaegi aan Huizinga, [voor 19 februari 1940], waart1it: 'Kennen Sie
Walther Goetz, Das Wesen des italienischen Nationalgefühls (Bayr. Sitzungsberichte 1939) und Domanovskis ''Quelques idees sur la formation de l'esprit national hon·
grois''. Das erstere bekomme ich eben, das letztere las ich mit grossen Erstaunen'.
Sandor Domanovszky (1877-1955), Hongaars historicus.
8. Walter Goetz, zie Briefwisseling 1 [442].

[ 1414 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan N. Japikse*
3 maart 1940
Amice,
Ditmaal wend ik mij tot U, niet zooals onlangs, om een advies, maar met
een vriendelijk verzoek.
Mijn zoon Mr. Leonhard Huizinga, als gemobiliseerde werkzaam bij het
Algemeen Hoofdkwartier, heeft, op order van zijn chefs, een rekest ingediend,
om te worden benoemd tot Reserve Tweede Luitenant voor Algemeenen
Dienst. Het is voor hem van belang, dat de te verwachten benoeming niet
door formeele oorzaken langer dan noodig wordt opgehouden. Is het U mo·
gelijk, te bevorderen, dat het stuk in quaestie het Kabinet van Rare Majesteit zoo snel mogelijk passeert? Ge zoudt daarmee zoowel mij als hem ten
zeerste aan U verplichten.
Met vriendelijke groeten,
t.t. J. Huizinga
* Origineel: 's-Gravenhage, KB.

[ 1415 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.H. Ritter jr.*
2 april 1940
Zeer Geachte Heer Ritter,
Uw vereerende vraag vindt bij mij niet zoo zeer bezwaar in den tegenzin
die V bedoelt, 1 als in het feit, dat de figuur van Marnix bij mij niet die gevoelens wekt, welke mij tot nationaal redenaar bij zijn herdenking geschikt
zouden maken. Tegenover den aanhanger en helper van den Prins, den
psalmberijmer, den uiterst twijfelachtigen auteur van het Wilhelmus, 2 staan
voor mij te veel zijden, die minder sympathie wekken: de verdediger van den
beeldenstorm, de weifelende staatsman, de onverdraagzame jegens de doops·
gezinden, de beschimper der oude Kerk. V zult begrijpen, dat dit, al heb ik
een plaats in het herdenkingscomite 3 destijds aanvaard, het elan, dat de mij

toegedachte taak vereischt, toch een weinig in den weg staat. Wil mij dus
verontschuldigen.
Met beleefde groeten,
Hoogachtend,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Utrecht, UB.
I. Verg. P.H. Ritter jr. aan Huizinga, I april 1940 (niet opgenomen), waarin hij Huizinga uitnodigde een radiorede te houden voor de AVRO ter gelegenheid van de vier·
honderdste verjaardag van de geboorte van Philips van Marnix van St. Aldegonde;
Ritter veronderstelde dat Huizinga's tegenzin het spreken voor de microfoon gold.
2. Marnix werd en wordt het auteurschap van het Wilhelmus toegeschreven, waarover echter geen eenstemmigheid bestaat.
3. Het 'Comite tot herdenking van het viertle eeuwfeest van Marnix van Sinte-Aldegonde', bestaande uit Nederlanders en Beigen; Huizinga was lid van het 'algemeen'
en niet van her 'uitvoerend comite'.

[ 1416 ]

Henriette Roland Holst (Heemstede) aan Johan Huizinga*
22 april 1940
Beste Han,
Nu hebt je mij opnieuw verrast - niet door je overdrukje, 1 ik ben op het
Kouter2 geabonneerd en had al gezien dat er iets van je in stond. Maar door
de geheel onverwachte wending aan 't slot van je opstel, 3 waarmee je natuurlijk de harten van je lezeressen stelen zult, en die buitendien allerlei perspektieven opent. Ik hoop, dat je dat slot nog eens meer uitwerken zult. Het bedroevende is voor mij, niet dat het ''mannelijke'' element in de maatschappij
overheerscht, maar dat zoovele vrouwen, bewust of onbewust, probeeren het
mannelijke element in zichzelven aan te kweeken. ''Slagveldenmoed'' in onzen tijd zie ik altijd als ''misbruikte vrouwenkracht''. Wat vindt Goes daarvan?
Je boekje4 heb ik met groote belangstelling gelezen, hoe verder ik kwam,
des te meer boeide het mij.
Ik kan mij uitstekend begrijpen, dat je met je werk, allerlei beslommerin·
gen, de kinderen en nog zoo veel anders wat beslag op je legt, moeite hebt
gelegenheid te vinden om mij op te zoeken. Misschien lukt het toch nog en
zie ik jullie in den loop van Mei verschijnen. Zaterdag had ik een rustig bezoek van de Harnmachers; de derde bundel van Rik 5 zal in het najaar verschijnen. Het nagelaten oeuvre zal nu weldra aan de regeering aangeboden
worden; zonder de groote toewijding, voortvarendheid en accuratesse van
Mej. Duyvis was het nooit voor elkaar gekomen.
Veel hartelijks voor Goes en Elsje.
je Jet
Dat je op de benoeming tot lid van de Deensche Ak. 6 prijsstelt, kan ik best
begrijpen.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, ''Historische grootheid. Ben overpeinzing'', Het Kouter 5 (1940) 124131 (VII, 211-217).
2. Het Kouter, onafhankelij'k tz;'dschrift voor religie en cultuur (Arnhem 1936-1941), tij·
dens de oorlog niet versehenen, in 1946 opgegaan in Wending.
3. Huizinga stelde op de Iaatste twee pagina's de vraag aan de orde naar de 'groot·
heid' bij het vrouwelijk geslacht; verg. J. Huizinga, ''Historische grootheid'', 130:
'Op de ontoereikendheid als maatstafvoor de hoogste en diepste vrouwelijke waarde
strandt in zekeren zin het gansche begrip historische grootheid' (V. W. VII, 217).
4. J. Huizinga, Patriotisme en nationalisme .
.5· R.N. Roland Holst, In en buiten het ti;: Nagelaten beschouwingen en herdenkingen
(Amsterdam 1940); met een woord ten geleide van Henriette Roland Holst-van der
Schalken van den samensteller A.M. Harnmacher.
6. De Deense Koninklijke Akademie van Wetenschappen koos Huizinga tot lid in
haar vergadering van 12 april 1940; hiervan werd Huizinga op 15 april schriftelijk mededeling gedaan (niet opgenomen).

[ 1417]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
24 april 1940
Lieber Freund,
Vielen Dank für Ihren Brief, 1 und für das freundliche Angebot, meinen
kleinen Aufsatz 2 in die N.S.R. aufzunehmen. Ich gebe ihn dazu recht gerne,
und schicke Ihnen morgen oder übermorgen ein Exemplar mit einigen kleinen Änderungen an Stellen, wo ich mich nicht ganz deutlich ausgedrückt
habe.
Der Aufsatz in der Fortnightly wird schon von meinem Verleger, 3 der
Homo Ludens in deutscher Ausgabe brachte, deutsch veröffentlicht werden, 4 ebenso auch Patr. & Nat. 5 das schon übersetzt wird, leider nicht so ta·
dellos, wie ich von Ihnen gewohnt war, und wie auch Nachod es machte.
Zeitweilig scheint die Gefahr sich wieder etwas von Ihrem und meinem
Land zurückzuziehen, aber die innigsten Wünsche für beide bleiben an der
Ordnung, und ich hege sie für das Ihrige von ganzem Herzen.
Mit herzlichen Grüssen von Haus zu Haus,
Ihr J. Huizinga
* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
I. Werner Kaegi aan Huizinga, 22 april 1940 (niet opgenomen).
2. ''Historische Grösse, eine Besinnung'', in de vertaling van Werner Kaegi niet versehenen in de Neue Schweizer Rundschau maar pas in: J. Huizinga, Mein Weg zur Geschichte. Letzte Reden und Skizzen (Bazel 1945) 61-72.
3. Pantheon Verlag.
4. Niet versehenen.
5. Niet versehenen.

[ 1418]
Johan Huizinga (Leiden) aan G.J. Geers 1 (Groningen)*
29 april 1940
Zeergeleerde Heer,
U zoudt mij inderdaad zeer aan U verplichten met eenige hulp en voor·
lichting met het oog op mijn komende reis naar Portugal. 2 Mijn wenschen
kamen op het volgende neer.
1. Zoudt U mij een paar boeken kunnen leenen, om mijn kennis van het Portugeesch, dat ik lezen kan, maar waarin de oefening mij ontbreekt, wat uit te
breiden? Ik denk bijvoorbeeld aan een niet te moeilijke roman, benevens iets
historisch.
2. Welk niet te omvangrijk woordenboek en welke beknopte grammatica van
het Portugeesch zoudt U mij aanraden?
3. Zoudt U te zijner tijd bereid zijn, mij eens op weg te helpen met de uitspraak, waarvan ik de moeilijkheden weet, zonder ze te beheerschen?
Voor Uw welwillendheid mij van dienst te zijn breng ik U nu reeds welgemeend dank.
Hoogachtend,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. G.J. Geers, zie Briefwisseling II [753].
2. Deze reis heeft door de Duitse inval op 10 mei 1940 niet plaatsgevonden.

[ 1419]
Johan Huizinga (Leiden) aan A.J. Barnouw*
1 mei 1940
Amice,
Welk een mooi en belangrijk werk hebt ge gedaan met de voortreffelijke
vertaling van het Wilhelmus! 1 Van harte geluk gewenscht met deze prestatie.
Ik wilde, dat ik hieraan niet een mededeeling had te verbinden, die ik lie·
ver niet deed, daar zij een afscheid zal moeten beteekenen. Volgens een bespreking van Uw boek over Holland2 zijt ge Amerikaansch staatsburger ge·
worden. Is dit juist, dan neemt zeer tot ons aller spijt Uw correspondentschap van de Kon. Nederlandsche Akademie van Wetenschappen een einde,
aangezien het reglement dien band voor personen wonende in het buiten·
land aan het Nederlanderschap verbindt. Het bestuur zou het op prijs stellen, als de officieele mededeeling van dat feit niet van het bestuur behoefde
uit te gaan, maar ge dit briefje zoudt willen beschouwen als een vriendschap·
pelijke wenk om Uwerzijds kennis van Uw zeer door ons betreurd uittreden
te geven.
Wij zagen elkaar in lang niet; ge hebt, meen ik, met mijn vrouw nog geen
kennis gemaakt. Het gaat ons zoo goed als het iemand in deze verpeste we·
reld gaan kan. Van mijn zoons is de oudste als reserve luitenant bij het Alge·

meen hoofdkwartier met journalistieken arbeid belast; de jongste heeft het
correspondentschap der NRC te Londen sedert r April tijdelijk verwisseld
voor een te Parijs. De dochters en kleindochters maken het goed, en ik werk
aan wat zieh zoo voordoet.
Ik hoop, dat het ook U en den Uwen naar wensch gaat.
Met hartelijken groet!,
Steeds
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Niet versehenen.
2. A.J. Barnouw, The Dutch. A portrait study of the people of Holland (New York
1940).

[ r420]
Johan Huizinga (Leiden) aan Hendrik Willem van Loon 1*
r5 augustus 1940
Zeer Geachte Heer Van Loon,
Uw sympathiek voorstel2 heeft mij zeer getroffen, en ik ben U er oprecht
erkentelijk voor. Evenwel, zooals ik U zoo even telegrafisch liet weten, ik
kan het niet aannemen. Afgezien van de vraag, of er gelegenheid zou zijn,
om te komen, mijn plaats blijft hier: in mijn land en in mijn ambt, wat ook
de kernende tijden mogen brengen.
Met mijn beste wenschen voor Uw welzijn en voor het heil van ons allen,
Gaarne
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Cornell University, Ithaca (N.Y.).
I. Hendrik Willem van Loon (1882-1944), tot Amerikaan genaturaliseerd Nederlands
historicus en popularisator; de Nederlandse uitgave van zijn The story of mankind
(New York 1921) werd door Huizinga kritisch besproken (zie Briefwisseling 1 [531], n.
4).
2. De briefvan H.W. van Loon niet teruggevonden. Het betreft de uitnodiging aan
Huizinga naar de Verenigde Staten te komen en zieh daar voor de duur van de oorlog
te vestigen.

[ 1421]
Johan Huizinga (Leiden) aan A.J. Barnouw*
21 september 1940
Amice,
Ruim een week geleden bereikte me je brief van 6 Mei, 1 zonder eenig
blijk, hoe hij die vier maanden had doorgebracht. lk was blij te hooren, dat je
terstond al iets voor Wabeke2 hadt kunnen doen. Je boek over Holland heb
ik nog niet gezien, evenmin als het jaarverslag.
Wat zouden mijn vrouw en ik je graag hier ontvangen en rustig spreken!

•

Maar dat blijven voorloopig pia vota. 3 Het gaat ons zoo goed als de omstandigheden het toelaten. Haar familie en de mijne zijn voor verliezen gespaard
gebleven. Leonhard zat als luitenant voor algemeenen dienst op het hoofdkwartier, mijn schoonzoon was res. luitenant bij de huzaren. Van Jakob weet
ik niet anders dan dat hij in Mei naar zijn gewone standplaats is teruggekeerd, om dienst te nemen.
Ik geef dit jaar college over Amerikaanscl1e geschiedenis, die mij altijd opnieuw boeit, als ik mij er in verdiep.
Met vriendelijke groeten van huis tot huis,
t. t. J. Huizinga
P.S. Ik antwoordde verleden week al op je brief, 4 maar verzuimde, het per
luchtpost te doen. Vandaar dit nieuwe antwoord, dat je, hoop ik, eerder zal
bereiken.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Niet teruggevonden.
2. Bertus Harry Wabeke (*1914), Amerikaans staatsburger van oorspronkelijk Nederlandse ouders, had in Leiden zijn doctoraal examen geschiedenis afgelegd en keerde naar de Verenigde Staten terug met een aanbevelingsbriefvan Huizinga aan Barnouw, 3 april 1940, (niet opgenomen), waaruit: 'Het is een rustige, ernstige figuur,
die hier zeer goed heeft gestudeerd, en die behalve zijn historische studi!!n ook de
koorde op zijn boog heeft van muziekwetenschap, muziekgeschiedenis en muziekbeoefening. Het zal hem, vrees ik, wel niet gemakkelijk vallen, terstond weer vasten
voet te vatten in zijn oude vaderland, en ik zou het zeer op prijs stellen, als hij U eens
mocht bezoeken, om van U wat inlichtingen, aanwijzingen en raad te ontvangen'.
3. 'vrome wensen'.
4. Johan Huizinga aan Barnouw, 14 september 1940, van dezelfde strekking (niet opgenomen).

[ 1422]

Johan Huizinga (Leiden) aan Sjoerd Hofstra 1 (Rotterdam)*
20 oktober 1940
Zeer Geachte Heer Hofstra,
Veel dank voor Uw bijdrage uit Het Kouter. 2 Elk verstandig pleidooi voor
de Rede is tegenwoordig welkom.
Met vr. groeten,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Familie Hofstra.
1. Sjoerd Hofstra, zie Briefwisseling II [1059].
2. S. Hofstra, ''De verantwoordelijkheid der wetenschap ten opzichte van de cultuur", Het Kauter 5 (1940) 270-283.

[ 1423]
1
Johan Huizinga (Leiden) aan E.M. Meijers *
23 november 1940
Amice,
Deze dag blijft een schande voor N ederland, 2 ook wanneer (moge het spoedig zijn) het recht wordt hersteld.
Uw J.H.
* Origineel: Amsterdam, O.J. Samkalden-Meijers.
1. E.M. Meijers, zie Briefwisseling II [701].
2. Op 23 november 1940 werden de joodse hoogleraren, onder wie Meijers, aan de
Leidse universiteit van hun functie ontheven; Meijers werd op 21 februari 1941 ontslagen.

[ 1424]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
8 december 1940
Waarde Romein,
De man in kwestie was een vrouw, mej. G. Berlage; 1 het adres baart moeilijkheden, want zij is nu de echtgenoote van Mr. 0. van Schravendijk, 2 naar
ik meen ambtenaar bij B.B. of rechterlijke macht, in ieder geval in Nederlandsch Oost-lndie. Het onderwerp, dar ik haar suggereerde, luidde ongeveer: uit welke werken leerde ( = discere + docere) 3 men in de 17e en rSe
eeuw de geschiedenis? her beperkte zieh dus niet tot de universiteiten, en
ook niet tot de Nederlandsche geschiedenis.
Zij werkte er war in, maar wist er niets van te maken, en liet het liggen.
Ziedaar Uw vraag beantwoord. 4 Wat mij betreft, het gaat mij zoo goed, als
de tijd her toelaat, hakende naar de zegepraal van recht, goede trouw en beschaving.
Ik hoop van harte, dat Uw kaartregister van Clio's dienaren U geen parten
zal spelen; die dame verdraagt immers niet al te veel statistiek, maar dat weet
ge zelf goed genoeg. Er is zeker uit die materie wel iets aardigs te halen. Veel
succes ermee!
Met vriendelijke groeten van huis tot huis,
de Uwe
J. Huizinga
* Origineel: Amsterdam, IISG.
1. G. Berlage (*1903), studeerde geschiedenis te Leiden.
2. 0.E. van Schravendijk (1899-1987), rechterlijk ambtenaar in Nederlands-Indie.
3. 'leren en onderwijzen'.
4. Niet bewaard gebleven; hetzij betreffende Romeins voornemen een vervolg te maken op zijn Geschiedenis van de Noord-Nederlandsche geschiedschrijving in de midde/eeuwen (Haarlem 1932), dan wel zijn plan een overzicht van de ontwikkeling van de cultuurgeschiedenis te schrijven, waarvan nog een kaartenbak bestaat.

310

[ 1425 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan E.J. Dijksterhuis*
16 december 1940
Zeer Geachte Heer Dijksterhuis,
U hebt gelijk: ook de schijn moet hier vermeden worden. Maar nu rijst een
moeilijkheid. Aanvankelijk had ik in het verband alleen V. 1 en de M. 2 vermeid, waar ik later v. B. 3 aan toevoegde. Het was niet mijn bedoeling, de
heele opsomming van personen te herhalen, bovendien woonden de C.s 4 in
die eerste jaren nog niet in het huis ter Lugt. Wilde ik dit er nu nog bijvoegen, dan kan ik ook Kuenen niet weglaten, en zoo wordt het toch een heele
catalogus. De eenige oplossing schijnt mij, alle namen weg te laten, en te lezen: ''bijgebleven als die vroolijke en ongedwongen ontvangsten, op lenteen zomeravonden in mooie tuinen, bij winterdag in origineele interieurs en
merkwaardige huizen, altijd met die kern van goede vrienden en met steeds
weer andere gasten uit het kamp der Nederlandsche letterkunde''. 5
Ik weet er niets anders op. Ofhebt U een betere suggestie?
Met vr. groet,
Hoogachtend,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief.
1. Jan Veth.
2. Johan de Meester sr.
3. Durk van Biom.
4. Colenbranders.
5. Verg. J. Huizinga, ''Colenbrander als Gidsredacteur'', De Gids 105 (1941) I, 2:
'Van mijn zeventien jaar redacteurschap zijn mij weinig dingen zoo duidelijk bijgebleven als de ongedwongen vroolijke ontvangsten, op lente- of zomeravonden in
mooie tuinen, bij winterdag in origineele interieurs en merkwaardige huizen, met
steeds weer andere gasten uit het kamp der Nederlandsche letterkunde' (V.W. VI,
531); verg. ook de afbeelding in: Briefwisseling I, p. 189 en Briefwisseling II, p. 120.

[ 1426]
Johan Huizinga (Leiden) aan Henriette Roland Holst (Santpoort)*
25 december 1940
Beste Jet,
Wat een allerliefst en ongeloofelijk mooi boekje 1 heb-je ons daar juist op je
verjaardag gegeven: ons, dat is niet Goes en mij alleen, maar heel Nederland.
Ik weet niet, hoe ik er al mijn vreugde over zal uitdrukken. Want ik vind er
niet alleen Rik in, in al dien onvergelijkelijken glans van zijn betooverende
persoonlijkheid, die niet alleen mij nog dagelijks verwarmt, maar die ook
Goes, die hem maar vier of vijf keer meer heeft mogen zien en spreken, zoo
dierbaar gebleven is, alsof hij als een heel goed oud vriend haar jonge leven
had begeleid. Maar, zooals gezegd, behalve Rik zelf geeft je boekje mij nog
zooveel meer. Al die dingen tusschen 1891 en 1896, waar je van spreekt, leef-

311

•

den wij, d.w.z. mijn vrienden Van Valkenburg en De Sitter en ik, op een afstand ook mee, als studenten in Groningen; het Kloos-tumult, de oprichting
van De Kroniek, 2 Andre's eerste sprongen, enz. enz. We zagen tegen die helden van kunst en litteratuur op als een soort halfgoden. Voor Rik kreeg ik al
een groote bewondering door de Groningsche tentoonstelling voorjaar 1892,
waar zijn Oost-indische kers en de Schuiten bij Rattern hingen, die hij mij in
1914 zou schenken. 3 Met Toorop4 maakte ik kennis in den zomer van 1896,
toen hij een week in Groningen was, met Andre kort daarna, jullie tweeen
zag ik heel even in de Bodega achter in de Kalverstraat na Andre's opvoering
van Vondel's Maeghden voorjaar 1898, 5 om je daarna eerst in 1915 beter te
leeren kennen. Dat is alles leven van mijn leven. En dan je bekoorlijke schildering van het kleine Rikje, je sfeer van Amsterdam, die van Breukelen die
mij het (overigens te lang uitgesponnen) Earlham 6 te binnen brengt, dat Rik
mij gaf, en je eenvoudige evocatie van al die landelijke schoonheid van Holland, die nu voorbij en voor goed verloren is. Ik beklaag dikwijls de jongere
generaties, dat zij niet meer hebben gekend en genoten, wat wij, 'tzij in 't
Gooi, of zooals ik, in Drente en Groningen, aan pure oorspronkelijke
schoonheid gekend hebben. Naar al die kunst van middeleeuwen haakte ik
als Student in Groningen ook, waar zij nog onbereikbaarder was.
Maar nu een vraag. Wie geeft ons Kinderjaren en Jeugd van Henriette van
der Schalk? Ik doe mijn vereering voor Rik geen oogenblik te kort, als ik zeg,
dat nog meer lezers overal waar Nederlandsch gelezen wordt, daarnaar zullen verlangen. De eenige die het geven kan ben je zelf. Onze letterkunde is
zoo bedroevend arm aan biografie en autobiografie. Uit haar naam zou ik het
je durven vragen: wil-je niet je zoo wonderbaarlijk in vollen omvang teruggewonnen krachten aan zoo'n werk besteden? Wat een rijkdom zou het zijn,
als we dat van jouw hand naast dit charmante boekje over Rik zouden kunnen zetten! Ik denk dat ik niet de eenige zal zijn, bij wien het nieuwe boekje
deze vraag doet opkomen en tot uiting brengt. Des te beter!
Onze hartelijkste groeten en wenschen!
je H.

*

Origineel: Amsterdam, UB, archief Mea Verwey.
1. Henriette Roland Holst-Van der Schalk, Kinderjaren en jeugd van R.N. Roland
Holst (Zeist 1940).
2. De Kroniek, zie Briefwisseling I [2].
3. Zie Briefwisseling I [132].
4. J.Th. Toorop, zie Briefwisseling I [324].
5· In het programma bij de opvoering op 6 februari 1898 in het huis Couturier aan de
Keizersgracht te Amsterdam, noemde Andre J olles het een 'zeg-repetitie'.
6. Verg. R.N. Roland Holst, n.a.v. Percy Lubbock, Earlham (Londen [1922]) in:
R.N. Roland Holst, In en buiten het tij (Amsterdam 1940) 101-103.

312

[ 1427]
Henriette Roland Holst (Santpoort) aan Johan Huizinga*
27 december 1940
Beste Han,
Zoo ik geen andere weerklank had gekregen op mijn boekje dan je brief
van hedenmorgen, dan zou ik mij al rijk voelen en blij. En het trofmij, hoe
uit de jeugdherinneringen die je in dien brief ophaalt, zoo duidelijk spreekt,
hoe je geestelijk leven in de jaren 1892-1896, al met dat van Rik en mij vervlochten was, eer wij elkaar nog persoonlijk kenden.
Dank zij de stilte van de Buissche Hei, heb ik mij verleden zomer een poos
lang op dit boekje geheel kunnen koncentreeren, zoodat het schrijven gemakkelijk ging.
Vanmorgen bracht de heer Brinkman, 1 die met onvolprezen hulpvaardigheid heeft meegewerkt om de verzending v66r Kerstmis aan enkele familieleden, vrienden en oudleerlingen mogelijk te maken, mij persoonlijk een
exemplaar. Het is jammer dat Broos, die de letters op een groot vel papier
teekende er zieh geen rekenschap van heeft gegeven dat zij te volumineus
waren voor het formaat. Komt er een herdruk, dan moet hij ze overmaken.
2
Veel dank, ook aan Goesje voor jullie goede wenschen op den 24ste. Jany
kwam koffie drinken en bracht mij zijn nieuwe bundeltje, 3 zeer fijn uitgevoerd; hier en daar versehenen verzen van de laatste 20 jaar. Altijd is wat hij
schrijft muzikaal en vol distinktie, maar, hierin is toch veel wat niet heelemaal echt klinkt en snel zal verouderen. Geen enkel gedieht haalt bij het
prachtige in memoriam voor du Perron en Marsman, 4 dat hij afzonderlijk
liet drukken en aan enkelen zond, omdat Stolz5 het niet durfde opnemen.
Wat het schrijven van mijn eigen kinderherinneringen aangaat: la porte
est ouverte. Sedert eenige weken werk ik er nu en dan aan - maar dit blijft
tusschen ons. 6
Erg aardig van je, zoo uitvoerig te schrijven over dat pension, waar jullie
eenige dagen waren. Het is goed te weten dat er in die, inderdaad in veel opzichten prettige buurt (in de eerste plaats door jullie nabijheid, en ook die
van de Leidsche Hout die in die prachtige voorjaarsdagen van '37, een klein
paradijs leek) iets geschikts is, waar ik wat meer verzorging zou kunnen krijgen, en een rustiger omgeving vinden. Wanneer de <lagen wat langer zijn,
kom ik heel graag eens een weekend bij jullie en dan gaan we even kijken.
Prettig dat Retha v66r Kerstmis weer goed en wel thuis was, haar man en
de kleine welbespraakte Mary zullen wel blij zijn geweest.
Ik hoop, dat de tot breeze-Cokes-kachel gedegradeerde oliestook onder
Goesjes voortreffelijke leiding zonder kuren zijn plicht doet. Wat een geluk
dat het weer zacht is geworden, ook in dat opzicht moeten wij maar bij den
dag leven. En dankbaar zijn voor de zedelijke kracht, die zieh in niet weinigen openbaart en de verbondenheid tusschen de menschen.
Het beste met jullie en je kinderen
je Jet

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
.
.
.
1. Johannes Cornelis Brinkman (1901-1984), f1rmant van de f1r1:r1a L~nkamp .& Brink·

man, die uitgeverij Ploegsma te Zeist had overgenomen en Kznder1aren en 1eugd van
R.N. Roland Holst had uitgegeven.
2. De verjaardag van Henriette Roland Holst.
3. A. Roland Holst, Onderweg ('s-Gravenhage 1940).
.
4. A. Roland Holst, In memoriam Charles Edgar du Perron et Menno ter Braak: obierunt Jdibus V MCMXL [Alkmaar 1940]; 'ter nagedachtenis van Charles Edgar du Perron en Menno ter Braak: zij overleden op de Idus Mei 1940',
5. A.A.M. Stols (1900-1973), uitgever te Maastricht.
6. Henriette Roland Holst, Het vuur brandde voort. Levensherinneringen (Amsterdam
1949).

[ 1428]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
5 januari 1941
Waarde Romein,
1
Gisteren werd mijn oordeel gevraagd over het boek van Johan Brouwer,
Philips Willem, de Spaansche Prins van Oranje. Ik had er nog niet van gehoord; de vraagster vertelde mij, door de telefoon, den inhoud van het voor·
bericht, waaruit ik terstond de mystificatie rook. 2 Dat bevestigde zieh, toen
ik er wat in las. Ik belde er Bakhuizen van den Brink over op, die denzelfde
indruk had, maar mij zei, er nog niet anders dan de schitterendste recensies
van gezien te hebben. Wij waren het er over eens, dat hier eigenlijk niet van
mystificatie, maar van falsificatie moet worden gesproken; zoo ernstig is hier
de poging tot misleiding. En dat er ''iets aan gedaan'' moest worden, in het
belang van onze geschiedenis en onze letterkunde beide. Dat is niet zoo heel
gemakkelijk, want er is heel wat kennis en vaardigheid aan het product be·
steed. Voelt ge er iets voor, dit varkentje te wasschen? Of zou men het geval
eens aan het bestuur van het Historisch genootschap moeten voorleggen? Ik
hoop dat ge het met mij eens zult zijn dat dit toch de perken te buiten gaat.
Verder de beste wenschen voor 1941!
de Uwe
J. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, IISG.
1. Johan Brouwer (1898-1943), hispanist en historicus; vertaalde uit het Spaans en
publiceerde over de Spaanse geschiedenis en cultuur, o.a. Philips Willem. De Spaan·
sehe Prins van Oranje. Naar een oud handschrzft (Zutphen 1940); in 1941 versehenen
van dir boek de tweede tot en met zesde druk, waarna het boek door de bezetter werd
verboden vanwege de onmiskenbare parallel tussen Philips II en Adolf Hitler.
2. Verg. Johan Brouwer, Philips Willem, 'Voorbericht', vii: 'Deze Gedenkschriften
die sinds eeuwen vergeten waren gebleven in het archiefvan een aanzienlijke Spaan~
sehe familie, nadat zij eertijds door den zoon van den schrijver zorgvuldig waren ter
zij~~ gelegd, werden, tijdens een brand tengevolge van een bombardement, gered, te·
gel1Jk met een aantal andere familiepapieren, boeken en kunstvoorwerpen'.

[ 1429]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
•
•
10 1anuar1 1941
Waarde Romein,
Ge stelt mij te leur, 1 vooreerst door te meenen dat ik over het aloude genre
der quasi-gedocumenteerde fictie een uitvoerig vertoog noodig heb, maar
veel meer, door het product van B. in bescherming te nemen. Ik weet positief, dat de algemeene lezer, voor wien het boek toch bestemd is, er grif inloopt; historische kritiek is nu eenmaal ook bij overigens ontwikkelde personen dikwijls zeer gering. De toeleg tot misleiding is m.i. onloochenbaar, en
wordt nog verergerd door de waarschijnlijk wel echte maar niet thuis te
brengen brieven aan het slot. 2 Enten slotte stelt ge me te leur, door de litteraire qualiteit van het werk te bewonderen. Ik las het niet, zooals gij, van a z, maar wat ik las, bracht mij het woord ''kitsch'' op de lippen. Wij zijn het
dus grondig oneens, waartegen geenerlei bezwaar bestaat.
Met vriendelijke groeten,
de Uwe
J. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, IISG.
Het antwoord van Romein niet teruggevonden; verg. Annie Romein-Verschoor,
Omzien in verwondering (2 dln. Amsterdam 1970-1971) I, 295: 'Jan schreefhem terug
dat deze 'mystificatie' naar zijn mening een vanouds toegepaste literaire vorm was,
volkomen gerechtvaardigd, omdat immers niemand bij dit 'bedrog' erin vloog en iedereen kon verwachten, dat een werkelijk gevonden document van zo merkwaardige
inhoud in een wetenschappelijk verantwoorde en geannoteerde uitgave zou verschijnen en niet in een roman verwerkt'.
2. Johan Brouwer, Philips Willem, 'Aanhangsel. Spaanse tekst van enkele brieven,
hoofdzakelijk betreffende Philips Willem'. N. Ja pikse, ''Nieuws over Philips Willem,
Prins van Oranje Nassau?'', Bijdragen voor Vaderlandse Geschiedenis en Oudheidkunde,
achtste reeks, deel II (1941) 145-157, toonde aan dat deze brieven afkomstig waren uit:
Colecci6n de documentos ineditos para la historia de Espana XXXVII, 8ovv.
1.

[ 1430]
Johan Huizinga (Leiden) aan Gerardus van der Leeuw (Groningen)*
17 januari 1941
Waarde collega Van der Leeuw,
Ik heb mij de laatste dagen ernstig gewijd aan het boek, 1 dat ge mij zoo
vriendelijk geschonken hebt. Ik bewonder de diepte en de veelheid van gedachte, die ge in dit werk hebt neergelegd, hoewel ik U slechts zeer ten deele
volgen kan. Ge eischt te veel van mijn onphilosophisch verstand. Bij iederen
zin moet ik pauseeren en nadenken: begrijp ik het, en zoo ja, stem ik er mee
in? De taal van de hedendaagsche psychologie en wijsbegeerte blijft mij in
den rege! onverstaanbaar, en de concepten, die zij uitdrukt, spreken niet tot
mij. Zoo spreekt b.v. iedereen voortdurend van de angst, alsof dat ons dagelijksch brood was. Mij zegt die term niets, en het gevoel ken ik niet. Ik kom

315

meer en meer, niet enkel door Uw boek, tot de conclusie, dat ik een heel ouder·
wetschen geest heb, die eigenlijk het best thuis zou zijn in een eenvoudiger
denkwereld van lang geleden. En daarbij rijst dan altijd die wensch, dien ik o.a.
uitsprak in mijn rede Der Mensch und die Kultur: kon toch de heele beschaving
met alles wat er in en aan is, zieh maar grondig versoberen, vereenvoudigen.
Mij troffen in het bijzonder Uw bladzijden 121-131, en ook 157 en volgende. Let bij 128 eens op de nog niet verdedigde maar wel gedrukte Parijsche
these van L.H. Grondijs, L'iconographie byzantine du Christ mort sur la
croix. 2 Ook K. Kerenyi's Das göttliche Kind, 3 in de serie Albae Vigiliae, zal
U wel interesseeren; ik kan het U leenen als ge wilt? Bij p. 181: is dat ook niet
de gedachte van Malebranche?4
Waar ge over speien spreekt, is mij herhaaldelijk Uw gebruik van dat begrip te onomlijnd en te vaag, en Uw gedachte over het Spel dat mislukt, die
ge me ook al eens in een brief5 hebt voorgelegd, is er nog altijd niet bij mij
ingegaan: een hopeloos geval, vrees ik.
[ ••• ]. 6

Met vriendelijke groeten,
Gaarne de Uwe,
J. Huizinga

*

Origineel: Groningen, UB.
1. Gerardus van der Leeuw, Der Mensch und die Religion. Anthropologischer Versuch
(Bazel 1941).
2. L.H. Grondijs (1878-1961), kunsthistoricus, bijzonder hoogleraar geschiedenis Byzantijnse cultuur te Utrecht 1935-1939, hoogleraar iconografie en kerkelijke kunst
1939-1949; L'iconographie byzantine du Christ mort sur la croix (Brussel [1941]).
3. Karoly Kerenyi, Carl Gustav Jung e.a., Das göttliche Kind in mythologischer und
psychologischer Beleuchtung (Amsterdam 1940).
4. Nicolas de Malebranche (1638-1715), Frans wijsgeer.
5. Niet teruggevonden.
6. Opgave van drie drukfouten.

[ 1431]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
20 januari 1941

Waarde Romein,
Aan her slot van Uw brief van 9.I 1 lees ik: ''Als ik het geval onjuist is (bedoeld: zie) moet ik verblind zijn''.
V66r mij ligt een voor Br. zeer bezwarend bewijs, dat ge het inderdaad in belangrijke opzichten onjuist hebt gezien. Ik mag U dar bewijs niet overleggen,
omdat het deel uitmaakt van een, niet door mij gewilde of uitgelokte, correspondentie van derden. 2 Maar als wij elkaar eens ontmoeten, vertel ik U er eventueel na ontvangen permissie daartoe, iets nader van. Ik heb van deze onverkwikkelijke zaak reeds meer dan genoeg, en zal mij er verder niet in begeven. 3
Vale,
de Uwe
J. Huizinga
316

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
r. Niet teruggevonden.
2. Niet achterhaald met wie.
3. Huizinga hield eind r94r voor de Commissie voor Geschied- en Oudheidkunde
van de Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde te Leiden een voordracht
'Over J. Brouwer's Ben Spaansche prins van Oranje' (niet gepubliceerd).

[ 1432]
Johan Huizinga (Leiden) aan A. Roland Holst (Bergen)*
25 januari 1941
Beste Jany,
Ik bad het de laatste dagen te druk met allerlei dingen, waaronder Leonhard's vrijlating na vijftien <lagen gevangenschap -, om tot rustig schrijven
te kamen. Je hebt mij met het geschenk van je boek 1 en de opdracht voorin
een groote vreugde bereid. Het verdwenen graf2 is voor mij een van de mooiste gedichten die ik ken. Ik kom er bij mijn werk veel te zelden toe, mij geheel overgegeven in het lezen van gedichten te starten. Je brengt me er nu
opeens onweerstaanbaar toe. Overal vind ik weer bij je die onvergelijkelijke
grootheid van gezicht en geluid, die geen namen dan de allergrootste laat opkomen, en die zoo volstrekt je eigen is. Ik zal mij niet afsloven om mijn appreciatie van elk der gedichten voor zieh onder woorden te brengen: het lukt
mij toch niet. Een kleine vraag valt mij nog in: uit welk jaar is het verdwenen
graf?
Wat heeft Jet een allerliefst boekje over Rik's jeugd geschreven, en wat is
het een wonderlijke verheugenis, haar weer op volle kracht te zien!
Het spijt mij, dat we elkander nooit meer zien. Macht je hier eens in de
buurt kamen, laat het dan eens weten, en kom eens nader kennis maken met
mijn vrouw, die je enkel zwijgend even bij Rik's crematie hebt gezien.
Hartelijk dank en hartelijke groeten!
Steeds
t.t. Han H.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. A. Roland Holst, Onderweg.
2. Zie Briefwisseling II (854].

[ 1433]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
•
•
29 Januar1 1941
Waarde Romein,
De goed-Hollandsche uitdrukkingen, die mij bij lezing van Uw brief1 op
de lippen kwamen en na herlezing bleven, spaar ik U, tot wij elkaar eens ontmoeten.
Uw interpretatie, hoe vernuftig ook, stuit m.i. af op een punt, nl. de

Spaansche brieven aan het slot. Ik heb er maar een vluchtigen indruk van; ze
schenen me niet door B. gemaakt, misschien formeel echt, maar vanwaar en
van wanneer? 2 Die Russische uitdrukking ken ik niet, evenmin de ''ongelukkige'' brochure, 3 zoodat mij Uw slot en Uw noot niet geheel duidelijk worden.
Met vriendelijke groeten,
de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
r. Niet teruggevonden.
2. Zie Huizinga aan Jan Romein, ro januari 1941, n. 2.
3. J. Brouwer, Geestelzjke verwarring ('s-Gravenhage 1940).

[ 1434]
A. Roland Holst (Bergen) aan Johan Huizinga*
29 januari 1941
Beste Han,
Gelukkig, dat je brief een vraag bevat: het geeft mij een des te gereeder
aanleiding, je te schrijven. Ofschoon, ik had het toch gedaan, om je te zeggen, dat je woorden over mijn gedichten een warm en rijk gevoel in mij
brachten - en een dankbaar. Want de ''rijmkunst'' brengt, helaas, mijn leven
steeds weer tot inzinkingen, die mij dan weer tot wanhoop en het al te ongerijmde leven brengen. Dan doen zulke woorden van een als jij meer goed dan
je misschien vermoedde toen je ze schreef. Wat je vraag betreft: ik schreef
''Het verdwenen Graf'' in den winter van 1929-1930, toen ik voor het eerst in
Ascona verbleef. Het gegeven berust op wat ik enkele jaren daarvoor eens
hoorde over drie menschen in ons land. Het verbond zieh, daar in Ascona,
toen met de herinnering aan Bergen en aan duinwandelingen in de herfst.
Het boekje van Jet over Rik heeft mij ook zeer ontroerd. Al lezende werd
het mij, of ik weer zat in de groote kamer van hun huis in Laren, waar ik zulke diepe en levenslange herinneringen aan behield. Ja„ het is verwonderlijk
hoe zij zieh hersteld heeft! Helaas moet ik zeggen, dat ik mij daardoor met
het er-niet-meer-zijn van Rik des te minder verzoenen kan. Ik hoop, dat wij
daar samen nog eens over zullen spreken. - Door de ongerieven van dezen
tijd werd ik steeds meer honkvast: alleen Amsterdam bereik ik nog vrij geregeld. Maar voor het geval, dat ik naar Leiden zou komen, zou ik dan bij je
kunnen overnachten? Ik vraag dit, al vrees ik onbescheiden te zijn, bij ondervinding wetend, dat ik bij een vluchtig bezoek toch vrijwel niet aan mijzelf
toekom. Ook verlang ik er zeer naar, je vrouw te leeren kennen.
Eenige dagen geleden vertelde Jet mij, dat Leonard weer vrij is. Wat een
geluk voor hem, en voor jou, in dezen ondragelijken tijd! Hartelijke groeten van
je Jany R.H.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

318

[ 1435]
Johan Huizinga (Leiden) aan A.J. Moes-Veth*
31 januari 1941
Beste Ila,
Ja, ik weet nog heel goed, dat je Moeder's bezwaar de aanleiding was tot de
zoo geslaagde verandering. In mijn stukje over C. 1 stond aanvankelijk in
plaats van ''in mooie tuinen enz. '' ''in het mooie huis en den schitterenden
tuin van de Veth's in Bussum'' of ongeveer zoo. Ook de Meester en Van
Blom volgden met name. Maar toen leek het wat onaardig tegenover de C. 's
en Kuenen, en het ging ook niet aan, de heele opsomming van allen te herhalen, en zoodoende heb ik in de proef alle namen in die passage geschrapt.
Nu Philips Willem. Dit is zeker de achtste maal, dat ik in verband met
soortgelijke vragen, over dat boek te schrijven heb. Nu dat de aanleiding is~
een brief van jou te beantwoorden, telt dat getal niet. Br. 's werk is zonder
eenigen twijfel een met groote kennis en bekwaamheid gefabriceerde mystificatie, die eigenlijk naar mijn oordeel ergerlijk is, omdat hier de ernstige
toeleg aanwezig is, den lezer te misleiden en er in te laten loopen. Een onverkwikkelijk geval, voor onze letterkunde weinig verheffend.
Gelukkig dat je over de Delprat's2 geen zorg hoeft te hebben. Ook over
mijn zoon Jakob ben ik sedert kort tamelijk gerust, al heb ik nog geen bevestiging. Prettig dat je ook over Joost 3 goeds te berichten hebt.
Macht je eens hier in de buurt komen, kom dan, bij voorkeur samen, eens
kennis maken met mijn vrouw. Wij komen wel maandelijks in Amsterdam,
maar onze tijd is er steeds van uur tot uur bezet.
Hartelijke groeten v .h. t.h.
Steeds
t.a.v. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
r. J. Huizinga, ''Colenbrander als Gids-redacteur''.
2. D.A. Delprat en Saskia Delprat-Veth, zie Briefwisseling II (694] en I (368].
3. Joost Veth, zie Briefwisseling II [598].

[ 1436]
Johan Huizinga (Leiden) aan Gerard Brom*
4 februari 1941
Waarde Collega Brom,
Ik heb Uw briefvan 15. 11 tot nu toe niet beantwoord, waaruit ge niet zult
hebben opgemaakt, hoop ik, dat ik er geen waarde aan zou hebben gehecht.
Maar de essentieele punten, die ge mij voorlegt, zouden we eerst vruchtbaar
kunnen discuteeren, als mijn mededeeling2 gedrukt zal zijn, en dan nog liefst
als zulk een discussie mondeling zou kunnen geschieden. Ik zou dan ernstige
bedenkingen opperen tegen Uw interpretatie van mijn betoog als een autobiografisch gegeven, en voor mij zelfhet ''waarom'' van den wijsgeer als stre-

ven afwijzen. Ik zou voorts duidelijker willen maken wat ik onder beeld versta. 3 Ik ken dat museum in Moskau niet, maar blijf ondanks Uw verzekering
voorloopig nog twijfelen.
In het tweede gedeelte van Uw brief hoopen de onopgeloste verschillen
van opinie en daarmee ook de misverstanden zieh zoo op, dat ik er op dit
oogenblik maar niet in poog te treden. Waarschijnlijk zal inderdaad veel zieh
bij een echte wisseling van gedachten oplossen.
Met vriendelijke groeten,
Gaarne de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Nijmegen, KDC.
I, Niet teruggevonden.
2. J. Huizinga, ''Over vormverandering in de geschiedenis'', Mededeelingen der Nederlandsche Akademie van Wetenschappen, afd. Letterkunde, Nieuwe Reeks IV (Amsterdam 194r) 79-97 (Y.W. VII, 192-206).
3. J. Huizinga, "Over vormverandering'', 81: 'Het loont de moeite even te onderzoeken, wat wij eigenlijk onder dat woord beeld verstaan' (V.W. VII, 193).

[ 1437]
Johan Huizinga (Leiden) aan A. Roland Holst (Bergen)*
4 februari 1941
Beste Jany,
Op drie punten van je briefkom ik nog even terug. Ten eerste: als je eens
naar Leiden komen wilt, zullen we je met veel genoegen ook huisvesten. Doe
dan tijdig een voorstel; wij zijn betrekkelijk zelden verhinderd.
Ten tweede. Toen ik je van mijn indruk van je gedichten schreef, zocht ik
naar twee woorden, die mij eerst later invielen: het eene is elementair, ongeveer in den zin van kosmisch, zooals b.v. Walt Whitman het is, het andere,
eigenlijk zeer nauw daarmee verwant, is mythisch. Ziedaar dus mijn appreciatie eenigszins toegelicht.
Ten derde: ook mij is die groote kamer in Laren als een kostbaar ding in
mijn leven bijgebleven, en ook ik voel het gemis van Rik nog telkens weer als
een onheelbare verwonding van mijn leven.
Ja, de tijd is letterlijk ondragelijk, maar wij moeten hem door.
Voorloopig dus hartelijke groeten, in afwachting van een afspraak
t.t. J.H.

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.

320

[ 1438]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
11 februari 1941

Waarde Romein,
Tegelijk met Uw briefbereikte mij een exemplaar van het Critisch Bulletin.1 Houd mij ten goede, dat ik het geval een onfrissche geschiedenis blijf
vinden. Het zal U niet ontgaan, dat door B.'s nieuwste wending de opneming der Spaansche brieven en zijn dreigende waarschuwing aan de geleerden, die met ongedocumenteerde kritiek mochten wagen te komen (in den
brief, waarvan ik U afschrift liet lezen)2 in een des te valscher daglicht komen te staan.
Maar genoeg hierover en tot ziens,
de Uwe
J. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, IISG.
Jan Romein, ''Een historische roman", n.a.v. Johan Brouwer, Philips Willem, de
Spaansche prins van Oranje (Zutphen 1941), De Stein (Critisch Bulletin) 21 (1941) 178182.
2. Niet teruggevonden.
1.

[ 1439 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan A. Roland Holst (Bergen)*
16 maart 1941

Beste Jany,
Wij beiden hebben je In Memoriam1met de grootste bewondering gelezen
en herlezen, en danken je er zeer hartelijk voor. Je hebt hier je beide vrienden
een monument gesticht, dat langer en veel langer duren zal dan het werk van
hen gelezen wordt. Ik vind het als gedieht zoo volmaakt, dat ik nauwelijks
weet te zeggen, war ik er het meest aan zou willen prijzen. Ben van de dingen,
die misschien jou als dichter eerst in de laatste plaats ter harte gaan, is dit, dat
het, bij al zijn diepte, zwaarte, ernst en waarlijk klassieke rijkdom van verbeelding, zoo volkomen klaar en duidelijk geconstrueerd is, zoodat iemand,
die daar lust in zou hebben, bijna elke strofe geheel logisch en grammaticaal
zou kunnen expliceeren. Er is er eigenlijk maar een, waarop ik in dat opzicht
nog een enkel woord van commentaar zou willen vragen, als ik je weer spreek.
Je hebt ons met je bezoek groot genoegen gedaan, 2 en wij hopen, dat je het
nog eens zult herhalen. Men loopt in dezen verachtelijken tijd .zoo sterk gevaar, van elkander weg te raken, en geYsoleerd te staan te komen. En ik voel
toch nog te veel aspiraties en gehechtheden en belangstellingen, om mij
daarin te resigneeren.
Van Jet hoop ik dus spoedig wel eens iets te hooren; de bestuursters van
het huis telefoneerden mij nog eens opzettelijk, dat er over prijzen te praten
viel.
321

Mijn vrouw voegt aan haar hartelijke groeten uitdrukkelijk de mededeeling toe, dat zij straks op je gezondheid een marron glace gaat eten.
Steeds
t.t. Han H.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
A. Roland Holst, In memoriam Charles Edgar du Perron en Menno ter Braak.
2. Verg. A. Roland Holst aan A. Huizinga-Schölvinck, 13 maart 1941, waaruit: 'Ook
wil ik u beiden nogmaals van harte danken voor de uren onder uw dak doorgebracht.
De tegenwoordige tijd verrijkt ons nog maar zelden met herinneringen, die wij niet
hadden willen missen. Ook deed het mij goed, Han eindelijk weer eens te spreken.
Hij is een van de weinige tijdgenooten, voor wie ik een diepe bewondering voel, maar
helaas voel ik mij op zijn gebied te zeer een leek, en dat bemoeilijkt de uiting van die
bewondering' (origineel: 's-Gravenhage, NLMD).
1.

[ 1440]
H.B. Wiardi Beckman 1 (Overveen) aan Johan Huizinga*
8 mei 1941

Zeer Geachte Professor Huizinga,
Hierbij zend ik U de 41 pagina's van ''Een Gezicht op Europa'' 2 terug. De
Firma Tjeenk Willink verzorgt de verzending per '' Aangeteekend''.
U verzocht mij U met volstrekte openhartigheid mijn meening te zeggen.
Ik zal het hier doen ook al zou een oogenblik de ''mannelijke'' nuchterheid er
onder lijden.
Niet slechts met bewondering, - maar met ontroering telkens heb ik Uw
helder overzicht, - beter: overzicht met ontleding - gelezen en herlezen.
Wat U geschreven hebt, is, naar mijn oordeel, en belangwekkend en toegankelijk voor het breedere publiek, dat U wilt bereiken. Een passage, als U op
bl. 16/17 geeft, is z66 indrukwekkend, dat ik, zonder dit te hebben gezocht de
beslissende volzinnen reeds letterlijk in mijn hoofd heb. Ik zou haast wenschen dat ik, om aan Uw verzoek te kunnen voldoen een ''opmerking'' zou
kunnen maken. Er is niets.
En ik wil hieraan toevoegen dat ik zeer getroffen ben door Uw vriendelijkheid, mij dit stuk van Uw werk in d1t stadium ter lezing te geven. Zooals de
hartelijkheid, waarmee U mij Dinsdag opnieuw bent tegemoet getreden, mij
heeft verwarmd, nu ik, nog afgezien van wat het beloop der gebeurtenissen
in het laatste jaar voor mij beteekende, ook in ander opzicht in, soms pijnigende, moeilijkheden verkeer.
Uw boek, ik herhaal mijn oordeel, zal groot zijn; - talloozen zullen U daarvoor dankbaar zijn.
Met vriendelijke groeten ook voor Uw Vrouw,
Uw Stuuf Wiardi Beckman
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. H.B. Wiardi Beckman, zie Briejwisseling II [913], werkzaam bij uitgeverij H.D.

Tjeenk Willink.
2. Huizinga begon in de winter van 1940-1941 met een bewerking van zijn college322

dictaten over de late oudheid ende vroege middeleeuwen; van dit boek over het ontstaan van de Westeuropese beschaving, dat de titel Ben gezicht op het Westen of Ben
gezicht op Europa zou krijgen, voltooide hij tenslotte alleen een eerste hoofdstuk.

[ 1441]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
6 augustus [1941]
Beste Han,
Ik was blij, betrekkelijk goede berichten van jullie te krijgen; ''het gaat ons
zoo goed als de omstandigheden toelaten'' - is nu een zeer gebruikelijke
teri:n. Voor mij zelfzijn de omstandigheden hier al heel gunstig, al was 't een
poos nat en kil. Maar dan is het houtvuurtje 's avonds een verkwikking, en
wat wekt z66 vredige zachte herinneringen op, als de vlammen van zoo'n
vuurtje? Daarbij komt dat het mij veel voldoening geeft, nu en dan goede
vrienden, die hard werken en het finantieeel niet breed hebben een rustige
vakantie te laten genieten in deze heerlijke omgeving.
Eerst waren de Hammachers 1 tien <lagen hier - in alle opzichten ideale loges, ook hun allerliefste jongetje, en nu heb ik Mevrouw Staa12 met haar
21jarige dochter. Zij hebben beide wat ontspanning dubbel en dwars verdiend. Het kleine kamertje van Rik heb ik weer zoo'n beetje ingericht en de
loges zitten er prettig met slecht weer en als zij willen werken. Ik geefhet alleen aan vertrouwde vrienden van Rik zooals de Harnmachers en Mevrouw
Staal heeft het atelier gebouwd, dus alle recht erop.
Zoo hinderen wij elkaar in het minst niet en ik kan rostig werken op de
waranda. Waarschijnlijk blijf ik hier tot half September, er zijn een paar
moeilijkheden geweest die 't voor Bruijns 3 prettig maakten dat ik er was. Ben
brief heen en weer naar mijn broer in Montreux loopt vier weken! Daarenboven kan hij de situatie absoluut niet overzien zoodat het niet mogelijk is
hem te raadplegen. Op het oogenblik loopt alles vrij normaal. Ik hoop erg
dat je de autopermissie4 zult krijgen, voor jullie zelf en ook omdat er dan
5
toch nog een kans is jullie hier te zien. Is Torenvliedt nog steeds in gebruik,
maar misschien zou het toch te lastig zijn, er voor tien dagen heen te gaan.
Als Mevrouw Staal en dochter vertrokken zijn kan ik jullie best logeeren; er
staan nu twee bedden in 't kamertje beneden; de logeerkamer boven gebruik
ik niet meer; Arno H. had last van de muizen en ratten en men hoort er de
vliegtuigen veel erger dan in de Hoeve.
Het lijkt mij bijzonder verstandig dat je het tandemrijden hebt opgegeven,
al is het jammer. One must live according to one's age. Weet je niet, in welk
land Jacob wel is; hoe kamt het dat hij niet op een of andere wijze bericht
kan zenden?
Met veel hartelijks voor Goes en je zelf
je Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. A.M. Harnmacher met echtgenote Renilde en zoon Arno.

2. Margaret Staal-Kropholler, zie Briejwisseling I [252].
3. Adrianus Bruyns, zie Briefwisseling I [237].
..
4. Omdat Huizinga gebrekkig liep had hij een verzoekschrift ingediend z11n auto te
mogen blijven gebruiken.
.
.
5. Toornvliet was tijdens de bezetting het hoofdkwartier van de zevent1gste 1nfante·
riedivisie van de Duitse Wehrmacht.
'

[ 1442]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.N. van Eyck (Wassenaar)*
26 augustus 1941
Waarde Van Eyck,
Mijn vragen 1 bepalen zieh tenslotte tot de drie bijgaande, simpele punten,
op zieh zelfnauwelijks een tocht naar Wassenaar waard, maar dit neemt niet
weg, dat wij U gaarne eens op een middag komen bezoeken, bij voorbeeld
Vrijdag 29. Schikt U dat, dan verschijnen wij omstreeks vier uur.
Met vriendelijke groeten,
de Uwe
J. Huizinga
1. Kan ik zeggen, dat er in Vondel's werk geen specifiek doopsgezinde trekken zijn aan te wijzen uit het geloofvan zijn jeugd?
2. Kan ik zeggen, dat onze zeventiende eeuw na Hooft's Historien weinig litterair proza van beteekenis (qua proza) heeft opgeleverd?
3. Kan ik zeggen, dat er terstond na Vondel een sterke daling in onze dichtkunst intreedt, en zoo ja wie vallen er als Vondel's directe erfgenamen, dus
nog in de 17e eeuw, te noemen naast Antonides van der Goes? 2 Ben of twee
•
namen, meer niet.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Voor het schrijven van: J. Huizinga, Nederland's beschaving in de zeventiende eeuw
(Haarlem 1941).
2. Joannes Antonides van der Goes (1647-1684), dichter, navolger van Joost van den
Vondel.

[ 1443]
Johan Huizinga (Leiden) aan R.P. Cleveringa 1*
1 oktober 1941
Amice,
2
De blijde tijding is in een oogenblik door Leiden geloopen, en mijn
Vrouw en ik willen ons scharen onder het koor van de juichenden. Gistermiddag vonden wij U beiden niet thuis, maar aan de deur versehenen stralend de twee jongsten. 3
Tot spoedig ziens, hoop ik. Veel groeten!
de Uwe
J. Huizinga
•

324

* Origineel: 's·Gravenhage, H. ten Kate-Cleveringa.
1. R.P. Cleveringa (1894-1980), hoogleraar rechten te Leiden 1927-1941 en 1945-1958; op
26 november 1940 had Cleveringa in een beroemd geworden redevoering geprotesteerd
tegen het ontslag van de joodse hoogleraren. Hij werd een dag later gearresteerd en op 3
februari 1941 als hoogleraar ontslagen; zijn vrijlating volgde pas in september 1941.
2. De vrijlating van Cleveringa.
3. Lutgerdina Afrina (*1926) en Hiltje Cleveringa (*1930).

[ 1444]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga en echtgenote*
6 oktober [1941]
Beste Han en Goes,
Ik was blij, weer goede tijding van jullie te krijgen. Alleen jammer, dat de
brieven uit Amerika 1 uitblijven, met hun welkom en interessant nieuws. Ik
hoop dat dat spoedig verandert, van mijn broer heb ik ook in tijden niets gehoord, maar ik hoop dat de oorzaak enkel sloffigheid is. 2
De Septembermaand met z66 veel heerlijke dagen, heeft ons hier verkwikt
en goed gedaan. De B. Hei is betooverender dan ooit; het lijkt of de bosschen
ons nog eens met alle schoonheid en liefelijkheid die ze bezitten, willen verblijden eer ze aan het vandalisme ten prooi vallen. Het is werkelijk als een
lang afscheid van goede vrienden.
Schreef ik je dat op nieuw 650 M bosch3 is opgeeischt, naar het heet voor
onze mijnen. Er waren heel wat besprekingen noodig, eer alles in orde was
met de firma, die zieh met het omhakken belast, en niet de Heide Msch, 4 die
althans in een bosch de stronken zal laten weghalen. Overal kan dat niet, daar
de kosten dan 3 maal het bedrag der schadeloosstelling zouden bedragen.
In het geheel moeten begin Januari 1450 Meter 5 hier omgehakt zijn. Kunt
je realiseeren, wat dat ongeveer beteekent? Het is erg hard voor Bruijns om
al de bosschen bijna, die tusschen 1900-19 onder zijn toezicht geplant werden, nu te zien verdwijnen als veelbelovende jongelingen. Maar hij houdt
zieh uitstekend en is onvermoeid in het opsporen van kleine partijtjes, die
kunnen helpen het totaal te bereiken, en in het maken van berekeningen.
De nazomer is hier altijd erg bekoorlijk en de zachte nevel doet daar het
zijne toe; de kilte wordt makkelijk met houtvuurtjes bestreden. Daarom besloot ik, tot ± 20 Oktober te blijven. Dan hoop ik een dag of vijf in Wassenaar te logeeren en jullie van daar uit op te zoeken. Het beste gaat dat zeker
per tram? Ofbus?
Als je mij laat weten welke <lagen en uren jullie schikken, richt ik mij daar6
naar. Als het mogelijk is, wilde ik wel graag ook even naar de Kaathoventjes
toegaan, anders houd ik een siecht geweten en dat is erger dan een beetje vermoeidheid. Mijn adres in Wassenaar is: Dr. Ada Prins, 7 85 Hofzichtlaan, den
8
Haag. - Harnmacher heeft een voortreffelijk boekje over Mendes da Costa
het licht doen zien, heel mooi geillustreerd.
Veel hartelijks en D.V. tot spoedig
je Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Van Jakob Huizinga.
.
. .
2. W.Th.C. van der Schalk overleed na een langdurig z1ekbed op 24 1un1 1944 te
Vevey (Zwitserland).
3. Voor de M is een vierkantje getekend.
4. Heide Maatschappij.
5. als noot 2.
6. A.S.A. en D.A.E. van Kaathoven, zie Briefwisseling I [419].
7. Ada Prins (1879-1977), geliefde van Herman Gorter, vriendin van Henriette Roland Holst.
8. A.M. Harnmacher, Me11des da Costa, de geestelijke boodschap der beeldhouwkunst
(Rotterdam 1941).

[ 1445]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
17 oktober 1941
Waarde Romein,
Veel dank voor Uw interessante studie! 1 Hebt ge de opmerkingen over
''beeld'' gezien in de dissertatie ''De visie op Troje enz. ", waarop A.E. Cohen2 18 Aug. j.1. (mirabile dictu) 3 bij mij promoveerde? Nog een paar vragen.
Is op blz. 235 ond. ''abonnement'' en ''abonnes'' niet wat anachronistisch?
vgl. blz. 239 bovenaan. Rad op blz. 244 Aitzinger's Leo Belgicus, 4 met de
prenten van Fr. Hogenberg, 5 niet een zeer speciale vermelding verdiend?
Elz. 256 1. 21, 6 goed zoo!
Met vr. groeten,
de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
r. J.M. Romein, ''De geschiedschrijving over de Tachtigjarige Oorlog. Ben historiografische Studie'', Tijdschrift voor Geschiedenis 56 (1941) 225-257; verg. aldaar 225:
'Hoofdstuk uit een binnenkort verschijnend werk, waarin de wetenschappelijke verantwoording (de noten) niet kon worden opgenomen'. Bedoeld is: B.W. Schaper U.
Presser], De Tachtigjarige Oorlog (Amsterdam 1941) 1-31.
2. A.E. Cohen, hoogleraar middeleeuwse geschiedenis te Leiden 1960-1979, is Huizinga's laatste promovendus geweest: De visie op Troje van de westerse middeleeuwse
geschiedschrijvers tot rr6o (Assen 1941).
3. 'Wonderlijk genoeg'. De sluiting van de universiteit door de bezettende macht beperkte de mogelijkheid tot het afleggen van examens en promoties. De laatste gelegenheid tot promoveren was in de week van 18 tot 22 augustus, data die in normale
omstandigheden in de zomervakantie vielen.
4. Michael Aitzinger (1530/1535?-1598), chroniqueur van Oostenrijkse afkomst; Romein had in zijn studie alleen diens contemporaine ooggetuigenverslagen genoemd,
Relationes Historicae (Keulen 1580-1599); in het handexemplaar van zijn artikel voegde Romein later toe: 'Hier had de De leone Belgico genoemd moeten worden'. Michael Aitzinger, De leone Belgico ejusque topographicae atque historica descriptione liber
([Keulen 1583]).
5. Frans Hogenberg (t1590), Zuidnederlands graveur.
6. J.M. Romein, ''De geschiedschrijving over de Tachtigjarige Oorlog": 'Alle historische uitspraken hebben slechts betrekkelijke geldigheid'.

[ 1446]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
28 oktober 1941
Lieber Freund,
Besten Dank für Ihren Brief vom 18.x. Ich bin froh, dass Sie mit Dr. Kol·
1
lars Vorschlag einverstanden waren. Er erwägt noch, den Namen des Übersetzers ganz unerwähnt zu lassen; wie denken Sie darüber? In der 1. Ausgabe2 stehen Sie ja doch als Übersetzer genannt. Es ist schade, dass wegen des
Papiermangels Naturbild und Salisbury nicht aufgenommen werden können. Sonst hätte ich auch noch an meine Erasmusrede im Münster gedacht,
die ja noch immer nicht erschienen ist. 3
Es freut mich sehr, dass Sie die Korrektur mit lesen wollen.
Als Gesamttitel für den Band hatte Kollar 'Historische Betrachtungen'
vorgeschlagen. Ich habe ihm aber gleich geantwortet, das sei m.E. unmöglich, weil es sofort an die ''Weltgeschichtliche Betrachtungen'' denken
liesse, und ich selbst den Schein vermeiden möchte, mich neben den grossen
Meister stellen zu wollen.
Fällt Ihnen vielleicht etwas Brauchbares ein?
Uns geht es so gut wie die Umstände es zulassen. Schrieb ich Ihnen schon,
dass meine Frau im Dezember der Geburt eines Kindes entgegensieht? 4 Sie
ist ganz wohl, und wir hoffen alles Gute.
Mit herzlichen Grüssen von uns beiden an Sie beide,
Ihr J. Huizinga

* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
Koloman Kollar, directeur van Pantheon Verlag, waar verscheen: J. Huizinga, Im
Bann der Geschichte. Betrachtungen und Darstellungen (Bazel/Amsterdam 1942); de namen van de vertalers van de artikelen in deze bundel zijn niet vermeid.
2. Enkele artikelen waren reeds eerder gepubliceerd in: J. Huizinga, Wege der Kulturgeschichte.
3. Verg. J. Huizinga, ''Naturbild und Geschichtsbild im achtzehnten Jahrhundert'',
''Ein praegothischer Geist: Johannes von Salisbury'', ''Erasmus-Gedenkrede'' in:
idem, Parerga. Werner Kaegi red. (Amsterdam/Bazel 1945) resp. 147-174, 33-61, 6384. Voor de ''Erasmus-Gedenkrede'': zie Werner Kaegi aan Huizinga, 9 maart 1935,
n. 4.
4. Laura Maria Huizinga, geboren op 4 november 1941.

1.

[ 1447]
Paul Valery 1 (Parijs) aan Johan Huizinga*
11 november 1941
Mon eher Confrere,
Je rec;:ois ce matin les voeux que vous avez eu la bonte de m'adresser ä l'occasion de ces fächeux 70 ans! Je vous remercie de tout coeur d'avoir pense ä
moi dans cette occasion. 11 est vrai que parmi les dons de l'historien, figure
necessairement le sens chronologique! L'äge ne serait rien si l'on pouvait ne
pas y penser. Mais il se fait sentir, et fait sentir de plus en plus fortement la
327

difference du vouloir et du pouvoir, et de plus en plus durement les difficultes de la vie. J'ai pourtant beaucoup travaille depuis quelques mois. J'ai
meme eu l'audace de commencer une oeuvre qui ne s'achevera pas et que
j'appelle ''Mon Faust''!! 2 Mais ä present, je suis excessivement fatigue et physiquement appauvri. Oui! quand nous reverrons-nous? En attendant, veuillez
croire ä mon souvenir le plus sympathique et presenter mes respectueux
hommages ä Madame Huizinga. Avec tous mes remerciements ä vous deux
Paul Valery
P.S. Si vous connaissez M. Schmidt Degener, Directeur des Musees, et si
vous avez l'occasion de le voir, ditez-lui mon souvenir. 11 a traduit naguere
en votre langue un petit poeme de moi. 3

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Paul Valery (1871-1945), Frans dichter, criticus en essayist, evenals Huizinga lid
van de Commission Internationale de Cooperation Intellectuelle.
2. Paul Valery, ''Mon Faust'' (Ebauches) (Parijs 1945).
3. ''Le sylphe'' uit Charmes ou poemes de Paul Valery (Parijs 1922), vertaald in: F.
Schmidt Degener, 55 Variaties op een bekend thema (Amsterdam 1937) 8.

-

[ 1448]
A. Roland Holst (Bergen) aan Johan Huizinga*
23 november 1941
Beste Ran,
Al was er geen directe aanleiding, toch was ik al eenigen tijd van plan, je
weer eens te schrijven. En nu kwam mij gisteren die gulden tijding 1 ter oore,
waar geen andere aanleiding tegen op kan. Van ganscher harte wensch ik jullie
beiden geluk met deze vervulde droom. Moge dit nieuwe leven voor jullie zijn
als een stille tuin, waar het weerzinwekkend tumult van dezen tijd niet toe
door kan dringen. Toen ik in September in Brabant bij Jet logeerde, vertelde
zij mij ontroerd van den brief, waarin je vrouw haar over haar verwachting
schreef. Wat zal zij nu gelukkig zijn - en wat zal dit geluk ook jou een troost
en toeverlaat zijn bij zooveel, dat je wel onzegbaar moet verbitteren, vooral nu
boven je geliefde Leiden het lage (ja, wel zeer lage) zwerk zoo dreigend wordt.
Tijd en wereld doen wel een groot beroep op onze interieure sereniteit - ik
moet tenminste bekennen, dat ik daarin tekort schiet. Maar jij zal nu door de
kleine wereld van een wiegen door haar, die er bij zit, goed geholpen worden.
Ik hoor, dat jullie je dochtertje Laura noemden. Mijn niet weinig benard
dichterschap doet mij - voor een keer zonder zelfzucht - wenschen, dat zij
volwassen moge worden in een wereld, waarin een Petrarca weer zou kunnen wonen. Helaas, groot lijkt mij de kans niet, maar Laura zal wel beter
zonder Petrarca kunnen, dan hij zonder haar. - Ik hoop, dat zij en ook haar
moeder gezond en wel zijn in die kleine tuin van het geluk - en dat jijzelf er
zal omgaan als een welvarend hovenier.
Hartelijke groeten, ook aan je vrouw, van
je Jany

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1.

De geboorte van Laura Maria Huizinga.

[ 1449 ]
A. Roland Holst (Bergen) aan Johan Huizinga*
1 december 1941
Beste Han,
Na enkele dagen afwezigheid was ik verrast en zeer verheugd, bij mijn
post je nieuwe boek 1 te vinden, en ik haast mij, je er hartelijk voor te bedan·
ken. Vanmorgen ontbeet ik almet je, want het lezen van de eerste bladzijden
op dat vroeg uur, gaf mij inderdaad het gevoel, of je in de kamer was, zoo·
zeer trofmij ook nu weer, die jou zoo eigen toon. In dezen tijd, die zoo kwalijk resoneert van andere toontjes, is het niet meer of minder dan een wel·
daad. - Ik hoop er goede uren door te beleven.
Hartelijke groeten, ook aan je vrouw ende beste wenschen voor de kleine
Laura, van
je Jany
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. J. Huizinga, Nederland's beschaving in de zeventiende eeuw.

[ 1450]
Henriette Roland Holst (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
5 december 1941
Beste Han,
In de laatste week waren mijn gedachten weer veel met je bezig, doordat ik
je boek las, waarover straks.
Allereerst een hartelijke gelukwensch met je verjaring. Wel is het een bewogen jaar dat achter je ligt, vol menschelijke vreugde en pijn, vol werk·
spanning en ergernissen. En ook wel een jaar van groote voldoening over je
werk, dat een zoo breede kring van lezers heeft verworven als men twintig
jaar geleden niet voor mogelijk gehouden zou hebben. Moge je nieuwe levensjaar je veel goeds brengen, voorspoed in het gezin, onverzwakte werklust en niet te veel ergernissen! Ik verlang erg om te hooren of Lauratje gedijt, of Goes weer geheel flink is en tegen haar dubbele taak opgewassen, en
of je nog iets van Jacob hebt gehoord.
Veel dank voor je boek, 1 waarvan ik zeer heb genoten; het essentieele her·
innerde ik mij natuurlijk uit de duitsche uitgave. 2 Wat mij ditmaal bijzonder
trof, dat was ten eerste, je verklaring van dien schoonen en sterken bloei der
beschaving uit zeer eenvoudige oorzaken en het ontbreken van belemmerin·
gen - alles zonder eenige gewilde diepzinnigheid, bijna nuchter en juist
däärdoor zoo treffend. En het tweede was, het zoo goed als geheel ontbreken
van schaduwen in het beeld, wat je van die beschaving ontwerpt. Het inte-

resseert mij, of dat min of meer opzettelijk is, omdat je vindt dat die schaduwkant van weinig belang is naast de vele en groote lichtzijden, - of van
zelf in het werk gekomen is.
Hoe moet het nu met de ''Kultuurkamer'' 3 (wat een term!) Mogen wij
niets meer publiceeren, als we geen lid worden? Dat wordt een lastig dilemma voor de letterkundigen, die van hun pen moeten leven.
Gisteren kwamen Ina en Jopie hier eten en herdachten we Riks 73ste geboortedag. Zijn verjaring blijft altijd een blijde dag voor mij, door de vele
goede herinneringen, vooral van dien laatsten verjaardag, waarop hij, door
het samenkomen van verschillende gunstige omstandigheden, zoo bijzonder
in zijn schik was.
Met veel hartelijks voor Goesje
je Jet
Opzettelijk stuur ik mijn brief een dag te vroeg. Zondag hoop ik terug te zijn
in Santpoort. Gelukkig dat het weer zoo mild is, en hebben jullie het nu vrij
behagelijk?

*
1.

2.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
J. Huizinga, Nederland's beschaving in de zeventiende eeuw.
J. Huizinga, Holländische Kultur des siebzehnten Jahrhunderts; verg. Briefwisseling

II [918], n.

2.

3. De 'Nederlandsche Kultuurkamer', door de bezetter opgericht op 25 november
1941 als een organisatie waarvan alle uitvoerende en beeldende kunstenaars lid dien-

den te worden op straffe van beroepsuitsluiting, publicatie- of expositieverbod.

[ 1451]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Kalf*
9 december 1941
Amice,
Je hebt zeker ook van Dr. E. Heldring1 het verzoek gekregen, mee een comite te vormen voor een buste van Degener. Moet dit geheuren? Ik heb altijd die reeks busten in het rijksmuseum2 een kille geschiedenis gevonden, en
er nu een te laten maken, waar het sujet niet meer model voor kan zitten? 3
Schrijfmij even, wat je doet, dan doe ik desgelijks.
De eerste bundel van D.'s gedichten4 mag ik dus nog verwachten?
Veel groeten,
t.t. J. Huizinga

* Origineel: Leiden, UB.
1. Ernst Heldring (1871-1954), reder, sedert 1939 president van de Nederlandsche

Handel Maatschappij, bestuurslid van verscheidene instellingen op cultureel en
maatschappelijk gebied.
2. De gebeeldhouwde hoofden van de directeuren van het Rijksmuseum; in 1942
kreeg de beeldhouwer L.H. Sondaar (*1904) de opdracht een buste van Schmidt Degener te maken, die in 1953 geplaatst werd.
3. Schmidt Degener was op 21 november 1941 overleden.
4. F. Schmidt Degener, 55 Variaties op een bekend thema.
330

[ 1452 ]
Henriette Roland Holst (Santpoort) aan Johan Huizinga*
•
•
4 1anuar1 1942
Beste Han,
Allereerst mijn hartelijke dank voor je goede, opwekkende woorden op
mijn 72ste verjaardag. Inderdaad bracht die dag mij een zoo rijke oogst van
bewijzen van genegenheid en zooveel warmte, dat ik mij zeer verkwikt voelde. De tweede helft van den 24ste en de beide Kerstdagen bracht ik in
A'dam door; een invitatie van mijn vriend Post, 1 die op mijn verjaardag Ina
en Jopie te eten had gevraagd. Om Ina2 heen is voor mij altijd z66veel van
Riks sfeer dat haar tegenwoordigheid mij meer dan die van een ander
mensch iets van zijn gemis vergoedt, - met uitzondering dan van Jany en
Eep, die iets van hem, zelfs vrij veel, in hun persoonlijkheid meedragen. Ik
kreeg die <lagen ook vele prettige bezoeken. Maar hier viel ik een beetje in
een put; die laatste <lagen van het jaar zijn altijd wat moeilijk en het haast
volkomen gemis aan daglicht heeft een depressieve werking op mij. Ik vermoed dat het dat dezen winter bijzonder sterk heeft op zeer velen, nu zelfs
het elektrisch licht ons zoo zuinig wordt toegemeten.
Ik hoop, dat jullie rantsoen elektriciteit behoorlijk is vergroot, zoodat Goes
althans niet in halfduister de baby hoeft te helpen. En hoe gaat het nu met de
voeding; het zou jammer zijn, als zij er wat bij moest geven. Ende nachtrust,
gaat het daar wat beter mee? Je beschrijving van Retha's jong-geborene3
deed mij deugd, ook het kleine ''Wenkenbachetje''4 schijnt een wolk van een
kind en de moeder is er zielsgelukkig mee.
Tot nu toe is de winter voor kleine en groote menschenkinderen genadig;
maar ''de vijand'', zooals Rik de kou noemde, ligt nog op de loer. Van kinderen gesproken: ik ben bezig een studie over Victor Hugo 5 voor te bereiden en
verkwik mij aan L'art d'etre grandpere, 6 waarin menig allerliefst natuurlijk
gedichtje staat.
Ja, ik begrijp, dar Yeats 7 niets voor je is; zelfvind ik die gravin ook zeer
slap en onecht, al heeft Y. altijd wel mooie vondsten en het slot is wel treffend. Jany bewondert hem zeer, deze vertaling is al eenige jaren oud.
Veel hartelijks voor jullie en 't beste.
je Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Johannes Eduard Post (1880-1945), handelsagent te Overveen, nadien te Amsterdam, actief op sociaal-maatschappelijk gebied; verg. Henriette Roland Holst, ''Joh.
E. Post in memoriam'', De V/am, 23 april 1949.
2. Ina Santhagens.
3. Jacoba Margaretha de Meijere, geboren op 21 december 1941, tweede dochter van
C.A. de Meijere en H.M. de Meijere-Huizinga.
4. Willem Oswald Wenckebach, geboren op 5 november 1941, zoon van L.O.
Wenckebach (zie Briefwisseling II [643]) en Emma Wenckebach-van der Hoeven
(1910-1989), een nicht van Henriette Roland Holst.
5. Niet versehenen.
6. Victor Hugo, L'Art d'etre grand-pere (Parijs z.j. [ca. 1885]).

331

7. William Butler Yeats (1865-1939), Iers schrijver; De gravin Catelene ('s-Gravenhage 1941) (The countess Kathleen, 1892), toneelstuk, vertaald u1t het Engels door A. Roland Holst.

[ 1453 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan N.G. Teding van Berkhout 1*
7 januari 1942
Beste Govert,
.
Toevallig heb ik nog een exemplaar van den nieuwsten druk van mijn
''Herfsttij'', dat ik je wil aanbieden; 2 de opdracht spreke voor zieh zelf. Ik zie
je inderdaad nog altijd als het jongetje met den blonden krullenkop, of als
den jongen man, die tot verbazing van mijn jongens, met zijn hand de kar•
••
•
pers u1t onzen v1Jver v1ng.
Ik verbind er een verzoek aan. Spaar mij in het vervolg de vermaningen,
gestaafd met bijbelteksten. Ik weet zelf ook wel, hoe siecht de wereld is, en
hoe bitter noodig zij zieh bekeeren moest. Maar ik leef nu eenmaal niet in de
gedachtengangen, die jou bezielen, al meen ik op mijn manier een gebrekkig
Christente zijn, zooals Erasmus zieh noemde, 3 en al begrijp ik volkomen de
kern van wat je me zeggen wilt, ende zuivere bedoeling, waarmee je dat wilt.
En in het bijzonder: spaar mij die oud-vaderlandsch aandoende schimpredenen tegen de katholieke Kerk. Ik zelfbehoor tot haar niet, maar ik begrijp
van haar iets meer dan de gemiddelde protestant, en heb grooten eerbied
voor die Kerk en groote verwachtingen van haar toekomst. Mijn vrouw is
een trouw katholiek, en ons dochtertje van nu juist twee maanden is met
mijn volle instemming katholiek gedoopt, en zal door haar Moeder, die, gezien mijn leeftijd, later het gewichtigste deel van haar opvoeding zal hebben
te dragen, katholiek worden opgevoed. Dit om je te doen voelen, dat je
schriftuurlijke smaad in mijn milieu lichtelijk misplaatst klinkt.
Wees zoo goed, mijn vriendelijke groeten te doen aan je Vader, 4 dien ik in
Mei a.s. te Haarlem 5 weer in welstand hoop te ontmoeten.
En geloof mij
Steeds
je J. Huizinga
* Origineel: Meppel, M.F.W. Teding van Berkhout.
1. Nicolaas Govert Teding van Berkhout (1885-1942), oud-leerling van Huizinga van
de HBS te Haarlem, ambteloos burger, publicist op christelijk-pacifistisch gebied.
2. J. Huizinga, Herfsttij der middeleeuwen (Haarlem 51941).
3. Zie Briefwisseling II [764], n. 4.
4. Frederik Teding van Berkhout (1857-1942), directeur van de 'Haarlemsche Bankvereeniging'; sedert 1?05 lid van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen,
later tevens een der d1recteuren.
5. Op de jaarvergadering op 16 mei van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen, ~aarvan Huizinga sedert 1933 lid was; de ontmoeting vond niet plaats omdat F. Teding van Berkhout op 4 maart 1942 overleed; de notulen maken niet duidelijk of Huizinga de vergadering bijwoonde.

332

[ 1454]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi (Bazel)*
•
•
31 Januar1 1942
Lieber Freund,
Eben erhalte ich Ihre Karte vom 26.I. 1 Uns geht es so wohl wie man es
heutzutage wünschen kann. Ich schrieb Ihnen doch, dass wir jetzt drei sind?
Am 4. November wurde unsere Tochter Laura Maria geboren, die also
nächste Woche drei Monate sein wird. Sie ist ein ganz hübsches feines Mädchen, gut gesund und wie Sie sich denken können die Freude ihrer Eltern.
Meine Frau hat natürlich wenig Zeit übrig, und geniesst ihre Mutterpflichten von ganzem Herzen. Es ist Schade, dass der Briefverkehr jetzt so schwierig geworden ist; man hätte einander so viel zu erzählen. Wissen Sie, dass
der Titel des Buches jetzt festgestellt ist wie ''Im Bann der Geschichte, Betrachtungen und Gestaltungen''? Es scheint mir nicht schlecht so. Ihre Korrekturen bekomme ich jedenfalls noch zu sehen.
M.h.Gr.,
Ihr J. Huizinga

* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
I.

Niet opgenomen.

[ 1455 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan Pieter Geyl*
8 februari 1942
Amice,
Zoodra ik hoorde, dat ge weer binnen 's lands palen zijt, 1 nam ik mij voor,
U te schrijven, maar zooals dat meer gaat, bleef het aanvankelijk bij het
2
voornemen. Nu eindelijk eens een paar woorden. Onze eindelooze vacantie
beteekent niet, dat wij duimen draaien. Ik heb het afgeloopen jaar geregeld
door kunnen werken aan verschillende kleinere zaken. Ik weet niet, of ik U
iets van de resultaten kan doen toekomen; zou dat gaan? Ge weet misschien
3
dat het Trippenhuis al verleden jaar zijn voormaligen briefwisselaar als lid
heeft willen terugzien, maar wanneer de deur voor U zal opengaan is nog
niet te zeggen. Vindt ge tegenwoordig gelegenheid, iets te werken? Of moet
ge de eindelooze reeks van dagen en weken maar met wat conversatie en lectuur doorbrengen? Met hoeveel diepgevoeld beklag onze gedachten voortdurend met U en Uw echtgenoote4 zijn, behoef ik U niet te zeggen.
Het is merkwaardig, zoo goed als Kernkamp zieh houdt; hij komt geregeld
op onze maandelijksche bijeenkomsten, en neemt aan de werkzaamheden
een levendig aandeel. Mijn Leidsche ambtgenoot 5 heeft nu de leeftijdsgrens
bereikt; hij is de laatste jaren niet of nauwelijks achteruitgegaan, maar hij is
toch een schaduw van wat hij eens geweest is. Wij hebben in 1941 zware ver6
liezen geleden door het vroegtijdig heengaan van Van Wijk, en Schmidt De7
gener, en sedert eind November ligt de arme Krom, altijd onvermoeid en
333

bergen werk verzettend, nog maar 58 jaar, halfverlamd eo zonder noemenswaard uitzicht op een herstel van zijn vroegere krachten.
Mij persoonlijk, die nog dit jaar den eindpaal van het ambt moet bereiken,
gaat het zeer goed, behoudens verminderde bewegelijkheid eo geboden voorzichtigheid. Ik ben zelfs vader geworden van een dochter, die nu drie maanden oud is, en mijn huis, dat al voor de helft met jeugd vervuld was, het nu
voor twee derden daarmee vervult. Hoe dit de zware tijden verlieht, is nauwelijks te zeggen. Ik weet niet nauwkeurig, wie mij bekend zijn van Uw tij·
delijke huisgenooten. Groet casu quo Pos en Drewes 8 van mij, eo indien ook
Sweerts de L.W. 9 er is, wil dan dezen eens zeggen, dat mijn vrouw en ik verleden zomer op het huis Rhijnsburg in Heerde het genoegen hadden, kennis
te maken met Mevrouw Sw. en haar moeder. 10
Hierbij laat ik het voorloopig, eo wensch U sterkte in de beproevingen eo
moed en vertrouwen in de toekomst.
t.t. J. Huizinga

*

Doorslag: Utrecht, UB.
1. Geyl was een van de ruim 100 Nederlanders die op 7 oktober 1940 door de bezetter geinterneerd werden in een gijzelaarskamp grenzend aan het concentratiekamp te
Buchenwald; in oktober 1941 opende de bezetter te Haaren (N.Br.) een interneringskamp in het groot-seminarie, in mei 1942 een tweede kamp in het klein-seminarie
'Beekvliet' te St. Michielsgestel. Geyl was in het begin van 1942 uit Duitsland naar
Haaren overgebracht.
2. Na de rede van R.P. Cleveringa op 26 november 1941, was op 27 november de
Leidse universiteit door de bezetter gesloten.
3. Bedoeld is Geyl zelf: tot zijn terugkeer naar Nederland in 1936 correspondent van
de Koninklijke Akademie, werd hij in 1941 tot lid gekozen, maar de benoeming kon
pas na de bevrijding plaatsvinden.
4. Garberlina Geyl-Kremer (1902-1980), sedert 1934 tweede echtgenote van P. Geyl.
5. H.Th. Co!enbrander.
6. N. van Wijk was op 25 maart 1941 overleden.
7. N.J. Kram, zie Briefwisseling II [751].
8. G. W .J. Drewes (*1899 ), arabist, hoogleraar aan de rechtshogeschool te Batavia,
had in 1938 geruild met de Leidse hoogleraar in het Javaans C.C. Berg; werd in 1947
hoogleraar te Leiden.
9. J.H.L.J. baron Sweerts de Landas Wyborgh (1891-1960), jagermeester en kamerheer van de koningin.
10. Elizabeth Lucie Sweerts de Landas Wyborgh-de Meyier (1907-1979) en Wilhel·
rnine C. de Meyier-Stael van Holstein van Vloten (1884-1978), schoonfamilie van jhr.
Johan G. Schorer (1875-1953), burgemeester van Heerde sedert 1913, een neef van
Huizinga's eerste echtgenote.

[ 1456]
Henriette Roland Holst (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
22 februari 1942
Beste Han,
Heel verheugd was ik, uit je briefte zien, dat jullie tot dusver den winter
goed zijn do~rg~kom~n met de kostbare kleine Laura; ik hoop hartelijk, dat
het nu tegen t e1nd niet nog spaak loopt met de brandstoffen en de beide ba-

334

by's gezond en wel het voorjaar zullen begroeten. Ze kunnen zieh dan hun
leven lang er op beroemen een fenomenaal-strenge winter in hun eerste levensdagen beleefd te hebben. Met genoegen zag ik uit je brief, dat je nog zin
hebt in een feestje, ik hoop dat je sledetocht geheel naar wensch is verloopen
1
en de jongere collega's als brave trekdieren hun plicht hebben gedaan. Om te werken is dit seizoen niet erg gunstig, dat ondervind ik zelf ook, ofschoon ik een stuk werk heb aangepakt dat mij zeer interesseert en mij ook
wel goed kan concentreeren. Maar door de benarde huiselijke omstandigheden heeft haast iedereen allerlei karweitjes te doen en vooral: alles neemt
veel meer tijd dan vroeger. Zoo heb ik al 4x een wandeling van een halfuur
moeten maken, om een paar oude laarzen gelapt te krijgen.
Sedert veertien <lagen logeer ik weer op het Roelof Hartplein; 2 bij Mea 3
was de toestand onhoudbaar en zij zelve was volkomen uitgeput. Ik werd zelf
ook te moe - mijn eigen kamer was een groot deel van den tijd vrij wel onbewoonbaar - van het zitten in een kamertje, tevens huiskamer van een druk
gezin, en waar een bijzonder levendig, aardig maar erg lastig kind den heelen
dag heen en weer liep, speelde, lachte en brulde. Toen ik weg was is Mea
zoo wat in elkaar gezakt, en ze lijden allen ellendig kou. Hier is 't ook lang
geen Eldorado, maar vooral in mijn eigen hokje toch best uit te houden,
soms zelfs lekker. Ik blijfnog een week en heb dan een uitnoodiging bij mijn
vrienden in Schiedam, die hebben nog wat kolen en kunnen voor mij een kamertje inruimen, waar ik rustig kan werken. Mijn familieleden en vrienden
houden zieh allen flink, maar de meesten hebben het erg zwaar, vooral Eep
op zijn ijzige kantoor, de Harnmachers, zuster Drossaers en de Bruijnsen.
Ten slotte nog een droevige tijding: eenige dagen geleden kreeg de (russische) vrouw van Joost Veth bericht dat Joost II Febr. in het koncentratiekamp bij Hamburg4 is overleden. Ila Moes was gisteren bij me; verder weten
•
ze n1ets.
Welbedankt voor je overdrukje, liefs aan Goes, en van harte ook verder het
beste.
je Jet
In het voorjaar hoop ik wis en zeker kennis te komen maken met baby Laura.
Ik ga terug naar Mea zoodra de winter voorbij is, wat hoop ik half Maart 't
geval zal zijn.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. H.B.G. Casimir (*1909), hoogleraar natuurkunde 1939-1942, 1945-1976 en P.A.H.
de Boer (1910-1989), hoogleraar exegese Oude Testament 1938-1942, 1945-1978,
brachten Huizinga in een duwslee naar de diesviering van 8 februari 1942 ten huize
van B.G. Escher (1885-1967), hoogleraar geologie te Leiden sedert 1922, woonachtig
in de Oegstgeester Kerkbuurt.
2. Coöperatieve Woonvereeniging G.A. 'Het Nieuwe Huis', Roelof Hartplein te
Amsterdam.
3. Mea Verwey.
4. Kamp Neuengamme.

335

[ 1457]
H . ·
h
*
Henriette Roland Holst (Schiedam) aan Johan u1z1nga en ec tgenote
10 maart 1942
Beste Ran en Goesje,
1
Voor ik, naar ik hoop, morgen eindelijk naar Sp. terugkeer, wil ik nog
even scbrijven. Wat zou ik graag in Leiden uitstappen, om Loortje te zien en
een uurtje met jullie te praten. Maar het is onmogelijk met de bagage - en te
omslacbtig; zoodra de lente werkelijk is begonnen, hoop ik eens heen en
weer te komen.
Ja Goes, ik bad zelf ook al gedacht, dat Ran in den laatsten tijd een be·
paald rijk epistolair talent tot ontwikkeling heeft gebracht. Het zal wel veel
komen, doordat jij allerlei dingen in hem weer hebt ''los'' gemaakt, die een
beetje verstard waren. En verder zijn we allemaal uitvoeriger en rustiger
gaan scbrijven over ons persoonlijk leven; we vinden z66veel troost in men·
schelijke genegenheid en in kleine vreugden, die ons dieper treffen dan ooit
na dezen harden winter. Zoo schreef Harnmacher mij een paar zinnetjes,
Zondag, over de eerste water-geluiden van den dooi, met een soort verrukking. Wassenaar is wel bijzonder erg geweest, en daar men er van leveranciers zoo goed als verstoken was, de jacht op voedsel bijzonder tijdroovend.
Bram schreef mij de beroerde tijding, dat van Royen, 2 te nauwernood hersteld van de griep, meegenomen was naar Scheveningen. 3 Er wordt al het
mogelijke gedaan om hem vrij te krijgen.
Wat een pracht-idee Han, om de Homo Ludens zelf in het engelsch te
gaan vertalen; 4 ik kan mij begrijpen dat het je zeer boeit. Inderdaad zijn veelvuldige bezoeken in bibliotheken nu erg vermoeiend, ik kreeg in A'dam al de
schrik beet, als ik van de veilige warme eetzaal van het N. Huis uit de menschelijke trossen in de trams aan de lussen zag hangen. De ruim 4 weken, dat
ik er was, bracht ik het 2 maal tot de Vondelstr. om mijn twee oude schoonzusters op te zoeken; de 2de keer werkelijk met gevaar voor lijf en leven; ik
stond midden op een bobbelige gledscher in de Tesselschadestraat, 't was er
gebeel eenzaam en ik schoof stapje voor stapje naar voren. Nu is het NH
hierin ideaal dat aan den eenen kant vlak bij een postkantoor is en aan den
anderen eentje succursale van de Op. Leeszaal. Ik heb een stuk werk onder
banden genomen, waarvoor ik heel wat lezen moest. Ze lieten alles voor mij
komen en ik schoot goed op. Hier kwam van werken niets, maar des te meer
van de gezelligbeid, ik zit bijna den heelen <lag beneden in de huiskamer en
geniet van de drie kinderen; ze zijn bijzonder aantrekkelijk: vrolijk, speelsch,
spontaan, bartelijk, intelligent en muzikaal.
Natuurlijk eischt de kleine Laura erg veel tijd en zorg Goes, en als je nu
begint met bijvoeding, is daar ook weer wat voor te doen. Ik ben benieuwd
wat zij krijgt zeker ook spinaziewater, en geraspte worteltjes? Maar Han
moet nu maar een poosje wat meer voor zichzelf zorgen, - ''zielig'' vind ik
dat beelemaal niet en bij zelf vast ook niet.
Ja .ze~er Han, leef.ik ?u ook telkens in herinneringen, zelfs die aan tijdperken 10 Je leven waar1n Je het moeilijk hadt, hebben iets van een verloren pa-

radijs. Zoo de winter van 20/21, die Rik en ik in Bussum doorbrachten; we
hadden toen zoo veel gezelligheid en steun aan Jan en Anna, bij de wederwaardigheden waarin ik door de politiek geraakt was; door den dood van
Joost verdiepte ik er mij in; ze kwamen ell,en Zondag in 't hotel bij ons eten,
op een zekeren dag stapte Jan rakelings Gen. van Heutz 5 voorbij, omdat die
onhebbelijk tegen mij was geweest.
Nu groet ik jullie en ga een nicht v.d. Schalk opzoeken die ik misschien in
ruim een halve eeuw niet zag, wel grappig. Helaas vind ik haar niet in het
statige oude patriciershuis van haar ouders, het is natuurlijk bezet.
Met veel liefs steeds
jullie Jet

*

•

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. •
1. Santpoort.
2. Jean Fran<;:ois van Royen (1878-1942), algemeen secretaris van het hoofdbestuur
van de PTT, tevens drukker van bibliofiele uitgaven; werd gearresteerd en overleed
enkele <lagen voor zijn vrijlating in het kamp Amersfoort.
3. De strafgevangenis te Scheveningen, bijgenaamd 'Oranjehotel'.
4. J. Huizinga, Homo ludens. A study of the play-element in culture (Londen 1949);
vertaling door R.F.C. Hull naar de Duitse editie van 1944 en Huizinga's eigen vertaling.
5. J.B. van Heutsz (1851-1924), gouverneur-generaal van Nederlands-Indie 19041909.

[ 1458]
Johan Huizinga (Leiden) aan Pieter Geyl*
15 maart 1942
Amice,
Uw brief van 12 Februari, die betrekkelijk zoo spoedig in antwoord op
dien van mij volgde, heeft mij bijzonder verheugd. Vooral wat ge schreeft
over de mogelijkheid en over Uw lust en geestkracht om te werken, deed mij
goed. Wat het schrijven voor publicatie betreft, verkeeren wij langzamerhand in weinig betere omstandigheden dan gij, voor wie nu inmiddels elke
rechtvaardiging voor Uw toestand 1 vervallen is, zoo die er ooit geweest ware.
Ik hoop, dat ge mijn boekje 2 ontvangen hebt, en voeg hierbij nog een necrologie. 3 De brochures, 4 die U bereikten, zijn misschien al door andere gevolgd, althans in dien zin luidde mijn verzoek aan de administratie. Wij hebben daar op den burgwal met allerlei strubbelingen te doen, maar we draaien
voorloopig nog. Van hier valt niet heel veel te berichten: het praesidium5 van
voorheen zit potdicht, en er gebeurt niets. Ge weet misschien, dat onze onmisbare en bijzonder hoog gewaardeerde Krom al sedert eind November
door een beroerte is neergeveld, met niet veel beter kansen dan blijvende invaliditeit. Wat mijzelfbetreft, ik heb niet te klagen, maar ik ben in mijn zeventigste jaar, en merk dat door een beperkte bewegelijkheid, zoodat van geregeld bibliotheekbezoek niet veel meer komt. In Utrecht zal ik dan ook wel
niet spoedig kamen, vrees ik. Met onze dochter gaat het uitstekend, zij is nu

337

ruim vier maanden, en een dagelijksche vreugde, die men in dezen tijd best
gebruiken kan. Het is verwonderlijk, zooals men meer dan ooit volmaakt
blind staat ook tegenover de naaste toekomst. Hebt ge ook wel eens dat ge·
voel, dat alle vroegere historische grootheden het afleggen in onze waardee·
ring? Prullen altegader, de huidige incluis natuurlijk, als ze van deze
schoone wereld niets beters hebben kunnen terecht brengen dan dit armzali6
ge mestvaaltje, dat nu aarde heet. Mij zei onlangs een botanicus, op zeer
deugdelijke botanische gronden: God heeft de vruchtbare aarde gemaakt, de
menschen de woestijnen.
Groet de vrienden!
t.t. J. Huizinga
* Kopie in machineschrift: Utrecht, UB.
1. Geyls internering in Haaren.
2. J. Huizinga, Nederland's beschaving in de zeventiende eeuw.
3. J. Huizinga, ''Herdenking van F. Schmidt Degener''.
4. Betreffende het lidmaatschap van de Nederlandsche Akademie van Wetenschap·
pen.
5. De president-curator, op wie door de bezetter de bevoegdheden van curatoren waren overgedragen, de rector magnificus en het college van assessoren.
6. L.G.M. Baas Becking, zie Briefwisseling II [739].

[ 1459]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Kalt'*
6 april 1942
Amice,
Ik heb nog steeds dit boekje van je. 1 Van Kelder, 2 bij wien ik nu geregeld,
en met veel genoegen, ''zit'' voor mijn portret, 3 hoorde ik, dat de schrijver
zeer ernstig ziek is. Dat trof mij des te meer, omdat mijn vrouw en ik eens
een persoonlijke aanraking met hem hadden, toen hij zoo vriendelijk was,
voor ons een uitstekend itineraire op te maken voor een autoreis van een
week„ die ons over Vienne en Valence dwars door Auvergne brachten door
dat Bourbonnais, dat Valery Larbaud4 na aan 't hart schijnt te liggen. Herinneringen nu uit een voortijd, toen de wereld schijnbaar nog op zijn pooten
stond, het was Juli 1939! Ik hoop je Maandag 13 weer in het Trippenhuis te
•
z1en.
Met hartelijke groeten„
t.t. J. Huizinga
P.S. Degener's qualificatie van Vermeer als ''klein'' had ik van Van Sehendei
jr. 5 Hoe staat het met den druk van D.'s mededeeling? 6

*

Origineel: Leiden, UB.
I. Onopgehelderd.
2. Toon Kelder (1894-1973), schilder en beeldhouwer.
3. Geschilderd portret van Huizinga- door Toon Kelder thans in het Academisch
Historisch Museum te Leiden.
'
4. Valery Larbaud (1881-1957), Frans schrijver. ·
5. Arthur F.E. van Sehendei jr. (1910-1979), kunsthistoricus, zoon van de schrijver

Arthur F.E. van Sehendei (zie Briejwisseling I [225]), sedert 1933 volontair bij het
Rijksmuseum, sedert 1936 wetenschappelijk assistent; na de oorlog conservator en
hoofddirecteur.
6. F. Schmidt Degener, Compositie-problemen in verband met Rembrandt's schuttersoptocht (Amsterdam 1942) Verhandelingen der Nederlandsche Akademie van Wetenschappen, afdeeling Letterkunde, Nieuwe Reeks, deel XLVII, Nr. 1, 1-39; de 'mede·
deeling' had voorgelezen zullen worden in de vergadering van 8 december 1941.

[ 1460]
Johan Huizinga (Leiden) aan Pieter Geyl*
19 april 1942
Amice,
Alle hulde aan Onno Zwier's 1 naamgenoot en kunstbroeder! 2 Heeft mijn
tweede brief U bereikt?
Veel groeten,
de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Onno Zwier van Haren (1713-1779), dichter.
2. P. van Haren [ps. van Pieter Geyl], ''Gedichten'', Criterium 3 (1942) 177-182 ..

[ 1461]
Johan Huizinga (Leiden) aan de secretaris-generaal van het Departement
van Opvoeding, Wetenschap en Kultuurbescherming 1 ('s-Gravenhage)*
29 april 1942
Tot mijn leedwezen moet ik U mededeelen, dat ik, na ruim 36 jaar het land
te hebben gediend als gewoon hoogleeraar aan eene Rijksuniversiteit, mij
thans genoodzaakt zie, die taak neder te leggen. 2 Ik heb derhalve de eer, U
eervol ontslag uit mijn ambt te verzoeken, mitsgaders de pensioneering,
waarop ik sedert vier jaren aanspraak heb kunnen doen gelden.
De hoogleeraar aan de Rijksuniversiteit te Leiden,
J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, ARA.
1. J. van Dam (1896-1979), hoogleraar oudere Duitse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam 1929-1945, op 28 november 1940 benoemd tot secretaris-generaal van Opvoeding, Wetenschap en Kultuurbescherming.
2. R. Kranenburg (1880-1956), hoogleraar staats· en administratief recht te Leiden,
1927-1942, 1945-1948 was op 20 maart 1942 ontslagen door de 'Generalkommissar für
Verwaltung und Justiz', F. Wimmer (*1897): Kranenburg zou in zijn Inleiding in het
Nederlandsch administratief recht (Haarlem 1941) onvoldoende aandacht hebben be·
steed aan de verordeningen van de bezetter. Dit werd aanleiding tot een collectieve
ontslagaanvrage van 58 van de 93 hoogleraren en docenten, die daarmee protesteerden tegen de inmenging van de bezetter in de zaken van de universiteit. Van deze 58
hoogleraren kregen er 22 met ingang van I juni 1942 ontslag aangezegd - onder wie
Huizinga - omdat zij door de bezetter als de aanstokers tot de gemeenschappelijke actie werden beschouwd.

339

[ 1462]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Kalf*
8 mei 1942
Amice,
Kelder heeft mij verteld, dat ons aller dies ater 1 voor jou de jaarlijksche
dies faustus 2 pleegt te zijn; hij meende eerst dat je al 70 werdt, maar ik wist
wel, dat ik je een halve bootlengte v6or ben. Niettemin volg ik met veel ge·
noegen Kelder's aansporing om je een woord te schrijven, en zonder ver·
plichting, dat je nu ook mijn verjaardag onthoudt! Blijkbaar heeft in 1873
Juno Lucina 3 die toekomstige coYncidentie van 10 Mei nog niet in de gaten
gehad, anders had zij je dien datum bespaard. Maar alle gekheid op een stok·
je: van harte geluk gewenscht, en in het bijzonder met het succes van de ui·
terst nuttige en belangrijke werkzaamheid, waartoe men je na je emeritaat
weer geroepen heeft. 4 Ik vind het prachtig, dat je dat alles nog aan kunt, om
niet te spreken van de ergernis, die ongetwijfeld zal voortvloeien uit het veel·
vuldig contact met den vreemdeling, 5 dat het werk wel zal meebrengen.
Ik hoop je Maandag in Amsterdam te zien.
Hartelijke groeten,
t.t. J. Huizinga

*
1.
2.

3.
4.
5.

Origineel: Leiden, UB.
'Zwarte dag', 10 mei, de dag van de Duitse inval in 1940.
'Gelukkige dag'; Jan Kalfwas op 10 mei jarig.
Godin uit de Romeinse mythologie, patrones van de geboorte.
Zie Henriette Roland Holst aan Huizinga, 19 mei 1939.
De Duitse bezetter.

[ 1463]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) 1 aan zijn echtgenote*
7 augustus 1942
Allerliefste Goesje,
Nu krijg je dus toch eens weer een briefje van mij, geschreven van een zeer
goed bed in het lazaret, een ruime kamer met 8 bedden, waar nu juist de laatste stralen van de ondergaande zon in schijnen. Tegenover rnij ligt Van Gro·
ningen. 2 Je hebt wel gehoord, hoe ze hem met zijn hevige ischias toch hebben meegenomen, onbegrijpelijk, want hij kon zieh haast niet bewegen. Aan
het Plein3 aangekomen zaten wij met ons elven tot ongeveer half 12 rondom
een deftige tafel, net een faculteitsvergadering. Daar waren Flu, 4 Kollewijn, 5
de Josselin de Jong, 6 v. Bemmelen, 7 Meyers, Weststrate, 8 v.d. Klaauw, 9 Kranenburg, Lignac, 10 Siemens. 11 W eststrate mocht terstond weer weg vanwege
die Woltersomcommissie, 12 na medisch onderzoek ook Kollewijn. Helaas
werd al spoedig Meyers meegenomen voor transport naar Drente. 13 De rest ·
kreeg eindelijk een speechje dat wij sabotagegeiseln waren en hier naar
S.M.gestel gingen, dat men persoonlijk niets tegen ons had en dat wij de leidende geesten van Leiden waren. En toen naar de trein, die om 12.10 vertrok
340

Huizinga met echtgenote en dochter Laura, Leiden,
Van Slingelandtlaan, zomer 1942.

over Utrecht en den Bosch naar Vught, gereserveerde plaatsen, niet vol,
daarna in zoo'n overvalswagen nog een 4 KM. naar hier.
Hier door de tallooze bekenden en onbekenden allervriendelijkst ontvangen. Terstond Barge gesproken, en Carl, 14 die alleraardigst voor mij zorgt;
en Manuel Sassen 15 en tal van anderen. Ben voor een op een schrijfmachine
bewerkt met geheel overbodige vragen en daarna v. Gron. en ik hier in het
lazaret gepoot. De kampdokter meende mij misschien nog terstond eruit te
krijgen, maar dat lukte niet; ik zou wel een paar <lagen geduld moeten heb·
ben. Ter bespoediging van het vrijkomen ried men mij aan, naar bed te
gaan, wat v. Groningen natuurlijk van zelf deed. Zoo liggen wij hier nu
sinds omstreeks vijf uur tegenover elkaar, door verschillende menschen bezocht. Iedereen meent, dat ik er wel gauw weer uit zal zijn. De geest is bui·
tengewoon aardig. Er liggen hier nog een paar lichte patienten. Dit papier
kreeg ik van een van hen, van Limburg Stirum, 16 afgezet subst. officier van
justitie in Arnhem. Men kan hier natuurlijk zeer vrijuit spreken. Ik heb van
verschillende menschen kaas en jam gehad, en Carl heeft al een heel ontbijt
voor morgenochtend gebracht, eieren, honig enz. Wij zijn dus goedsmoeds.
Jij hebt zeker vanavond je heil met Betty 17 gezocht. Carl heeft nog vanmid·
dag een expresse briefkaart aan je gepost en zorgt morgenochtend voor dezen brief.
Het liggende schrijven zonder goeden onderlegger wordt vermoeiend. Ik
schrijf er morgenochtend nog wat bij.
Wat zei Loortje wel, en wat zal zij morgen zeggen als Vader er niet is?
Maar binnenkort, dan halen wij de schade in, en zijn een ervaring rijker.
Zaterdag 8. VIII. 10.15
De nacht op zichzelfwas niet slecht. De kamer rustig, en vrij wat geslapen.
Maar de waschgelegenheid is gebrekkig, wel frisch en met koud en warm
water, maar geen plankje of spijker om iets neer te leggen of op te hangen.
Heel wat moeite om al mijn spullen te vinden, de zeep vond ik na lang zoeken terug in mijn linkerhand! Al de menschen zijn allervriendelijkst en behulpzaam, in het lazaret fungeeren een M. van Tuyll 18 en mr. Feith 19 als verplegers. Goed ontbeten; de perziken zijn voortreffelijk! De dokter, Dr. Zijlstra20 zegt, dat het hem vandaag of morgen nog niet zal gelukken, mij eruit te
krijgen. We zullen dus nog wat geduld moeten hebben. Het is hier heel goed
uit te houden, maar het is toch niets voor mij, en ik hoop vurig, spoedig terug te zijn. Van Groningen blijft natuurlijk stil liggen, en heeft dan geen of
weinig pijn. Het is mij onbegrijpelijk, dat ze hem niet terstond weer ontsla·
gen hebben. Het is nog niet gemakkelijk, hier den weg te vinden, bij al die
gangetjes en gangen. Barge vanmorgen al even weer gesproken, Geyl, 21 Heyse22 en Boeke. 23
.
Het eenige wat ik in het koffertje nog niet ontdekt heb, zijn zakdoeken.
Verder red ik mij voorloopig nog wel met wat ik bij mij heb.
Nu, allerliefste, ik zal maar eens ophouden. Straks komt Carl den briefha·
len. Voor jezelf en ons lieve kleine Loortje heel veel zoentjes. Maak je maar
niet ongerust, het komt wel in orde.
342

* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. Op 7 augustus 1942 was Huizinga met acht andere Leidse hoogleraren gearresteerd en als 'civiel geinterneerde' naar het klein-seminarie 'Beekvliet' te St. Michielsgestel overgebracht.
2. B.A. van Groningen (1894-1987), hoogleraar Grieks te Leiden 1928-1942, 19451964.
3. Sicherheitspolizei und Sicherheitsdienst IIIB, Plein r, 's-Gravenhage.
4. P.C. Flu (1884-1945), hoogleraar tropische hygiene en bacteriologie te Leiden
1920-1942 en 1945.
5. R.D. Kollewijn (1892-1972), hoogleraar Nederlandsindisch burgerlijk recht te Leiden 1938-1942 en 1945-1955.
6. J.P.B. de Josselin de Jong, zie Briefwisseling II [903].
7. J.M. van Bemmelen (1898-1982), hoogleraar strafrecht te Leiden 1931-1942, 19451968.
8. C. Weststrate (1899-1961), hoogleraar staathuishoudkunde te Leiden 1939-1942,
1945-1950.
9. C.J. van der Klaauw (1893-1972), hoogleraar dierkunde te Leiden 1934-1942, 19451958.
10. G.O.E. Lignac (1891-1954), hoogleraar pathologische anatomie te Leiden 19341942, 1945-1954.
II. Hermann W. Siemens (1891-1969), hoogleraar huid- en geslachtsziekten te Leiden 1929-1942, 1945-1961.
12. De 'Organisatiecommissie voor het Bedrijfsleven', sedert 31 oktober 1940 onder
voorzitterschap van de directeur van de Rotterdamsche Bank H.L. Woltersom (18921960), die in 1941 op corporatistische grondslag de verplichte publiekrechtelijke organisatie van het niet-agrarische bedrijfsleven doorvoerde.
13. E.M. Meijers werd geinterneerd in Westerbork.
14. Carl Schölvinck.
15. Emmanuel M.J.A. Sassen (*1911), advocaat en procureur, lid van de Provinciale
Staten van Noord-Brabant; hij was gehuwd met een dochter van Constant Ramme,
zie Huizinga aan Auguste Schölvinck, 5 juli 1937.
16. O.E.G. graaf van Limburg Stimm (1893-1942), jurist, substituut-officier bij de
arrondissementsrechtbank te Arnhem; sedert 4 mei 1942 te St. Michielsgestel en op
15 augustus 1942 te Goirle gefusilleerd.
17. Elisabeth Maria van Groningen-van der Poel (1889-1960), sedert 1934 tweede
echtgenote van B.A. van Groningen.
18. F.C.C. baron van Tuyll van Serooskerken van Zuylen (1886-1958), burgemeester
van Zuilen, voorzitter van het Nederlandsche Roode Kruis.
19. Jhr. W.W. Feith (1889-1973), rechter in de arrondissementsrechtbank te Groningen.
20. L.J. Zielstra (1890-1955), geneesheer-directeur uit Groningen.
21. Geyl was uit Haaren naar St. Michielsgestel overgebracht.
22. J.H.C. Heijse (1901-1978), bankdirecteur te Middelburg.
23. Kees Boeke (1884-1966), pedagoog, oprichter en hoofd van de 'Werkplaats Kindergemeenschap' te Bilthoven 1926-1954.

[ 1464]
Johan Huizinga aan zijn echtgenote*
II augustus 1942
II. VIII. 3.20

Liefste,
Mr. Asser 1 zit hier bij mij op de gang van 't lazaret, en vertelt mij alles.
Dat je beneden zit en dat wij elkaar niet mogen zien! en alles wat er voor mij
343

gedaan wordt! Prachtig. Dat haalt mij ineens weer uit de put. Verder sedert
vanmorgen niets nieuws. Dank voor de kiekjes.
Al het hartelijkste aan iederen! Mooi dat ook Chris er in betrokken
wordt. 2 Ik mag niet verder, anders haal je je trein niet!

* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. H.T. Asser (1894-1965), directeur van de Nederlandse Lloyd.
2. C.T. van Valkenburg stelde met het oog op Huizinga's situatie een medisch rapport op, gedateerd Amsterdam, II augustus 1942, luidend als volgt: 'L.S. Herr Professor Dr. Johan Huizinga, Leiden, ist mir seit vielen Jahren als Patient bekannt.
Ausser an einem schweren Herzmuskelleiden (Arteriosklerose der Herzgefässe mit
Anfällen von Angina Pectoris) leidet er an den Folgen von Arteriosklerose der Hirngefässe und der labyrinthären Blutgefässe. Diese Folgen sind: eine vollständige linksseitige Hemianopsie, häufige apoplektiforme Anfälle mit nachfolgenden apathischen
Symptomen und Amnesie, akute Schwindelanfälle von oft gefährlicher Art. Aus alledem geht hervor, dass der Patient andauernder sorgfältiger Pflege bedarf; ohne dieselbe ist sein Leben fortwährend ernstlich bedroht. w.g. C.T. van Valkenburg'.
Reeds op 7 augustus had Huizinga aan de Duitse autoriteiten een attest overhandigd van G.G.J. Rademaker (1887-1957), hoogleraar fysiologie 1928-1943 en neurologie 1945-1957 te Leiden, met als inhoud: 'Neurologische kliniek der rijksuniversiteit
te Leiden, 7. August 1942. Hiermit bestätige ich, dass Herr Professor Huizinga, 69
Jahre alt, an schwerer Arteriosklerose mit stark erhöhtem Blutdruck (190!), Erweiterung des Herzens und Degeneration des Herzmuskels leidet. Als Folge dieser Arteriosklerose bekommt er bei der geringsten körperlichen Anstrengung Angina Pectoris Anfälle. Durch die Sklerose der Gehirngefässe hatte er bereits mehrere Male
leichte Schlaganfälle, gefolgt von Aphasie und Amnesie. Von einem dieser Schlaganfalle hat er eine vollständige linksseitige Hemianopsie behalten. Ausserdem hat er
durch die Sklerose der labyrinthären Blutgefässe verschiedene Male schwere Anfälle
von labyrinthärem Schwindel gehabt, die mit starkem Nystagmus und Erbrechen
einhergingen, und wobei er das Gleichgewicht verliert und hinfallt. Der Autenthalt
in einer Umgebung, wo Herr Professor Huizinga nicht die notwendige Pflege und
Hilfe hat, wird für ihn direkte Lebensgefahr mitbringen. w.g. G.G.J. Rademaker
(Universitätsprofessor an der Reichsuniversität in Leiden)' (originelen: Darien, L.M.
Conley-Huizinga).

[ 1465]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan zijn echtgenote*
12 augustus 1942
Liefste Goesje,
Inwijding van het fleschje inkt met een Leidsche pen, waar je ook al mee
geschreven hebt. Het is tien uur; ik zit in de z.g. aula, tevens schrijfzaal,
naast Carl, die ook een brief is begonnen. Op weg hierheen ontmoetten we
Manuel Sassen, die je veel groeten laat doen; met zijn schoonmoeder blijft
het goed gaan. Carl's hulp blijft van onschatbare waarde, hij begeleidde mij
vanmorgen naar de douche, zoekt mijn spullen bijeen, waschte mijn ontbijtrommel af, en verschijnt altijd vanzelf, als ik hem noodig zou kunnen hebben. Gisteravond hielp hij op onze kamer na het avondeten de meloen nuttigen: we hadden er een paar anderen voor uitgenoodigd, die toevallig op de
gang liepen v6or het avondeten: de Savornin Lohman I Donkersloot- Van
Groningen heeft iets tegen meloen, maar onderwijl kwa~ ook Pater de Gree344

ve2 binnen, die het niet afsloeg. Hij was heerlijk. Vannacht nog niet veel
meer geslapen dan gisteren; ik heb den dokter gevraagd, mij vanavond maar
•
eens 1ets te geven.
Het grootste bezwaar tegen dit kampleven blijft mijn onhandigheid. Gevaar voor vallen is er niet; de uitstap uit het bed is gemakkelijk genoeg. Maar
door dat voortdurend in de war raken met mijn spulletjes verlies ik veel tijd,
wat overigens hier er niet zoo veel toe doet, want tot werken kom ik toch
niet, eer ik het woordenboek uit Leiden krijg. Ben ding heeft ook Carl, die
de heele koffer voor mij uitpakte en inschikte, niet gevonden, nl. de boordenknoopjes. Staat het doosje nog thuis, stuur het dan maar in zijn geheel,
maar houd het decoratiestrikje er maar uit, omdat dat van de huisorde toch
niet weer te krijgen zou zijn. Vanmorgen is er een afkondiging gedaan, waarbij opnieuw allerlei dingen zijn ingetrokken, gelukkig het briefverkeer nog
niet, wel alle bezoeken, alle verloven en alle ontslagen uit het kamp. Ook dat
kan echter tijdelijk zijn.
Om nu op andere en betere dingen over te gaan: wat heb-je me heerlijk verzorgd en van allerlei voorzien, en alles zoo keurig ingepakt, ondanks die spanning en siecht slapen. Het was een onzinnig geval: jij in het gebouw, zonder dat
ik je mocht zien. Mijn reactie op die dingen en trouwens op het heele geval, is
een soort van stille woede, die mij niet belet, volkomen bedaard te blijven, en
die ik moet overwinnen, om dit leven hier langeren tijd gelaten te kunnen dragen. Je hoeft je over mijn gezondheid geen zergen te maken; dat komt wel in
orde. Je zult nu vandaag van je reis naar den Haag ook wel geen succes hebben;
ik hoop dat ze je fatsoenlijk behandeld hebben. Alleen via Srbik3 schijnt mij
nog een geringe mogelijkheid op een uitzondering open, maar meer ook niet.
Wat zijn de nieuwe kiekjes snoezig, van Loortje, van jou beiden! Ik heb ze
al aan verscheiden menschen vertoond. Barge kwam gisteravond ook nog
een tijdje zitten praten. Hij vertelde dat Weststrate naar Drente was geweest
om Eduard4 dekens te brengen, maar hem zelf niet had mogen zien.
Behalve het voortdurend spreken van allerlei geschikte menschen, is het aangenaamste de algemeene stemming. Als ergens het vaderland is, dan is het hier.
En niemand laat het hoofd hangen en iedereen blijft vol moed. Dus ik ook.
Ieder oogenblik gaat mij even zoo'n flits van ons gewone leven en milieu
door het hoofd: van jou en ons lieve kleine Loortje, van slaap- en bad- en studeerkamer, met al hun pleizierig gemak en vertrouwdheid. Maar dat moet
dan maar weer op zij gedrongen worden.
Wat het eten betreft: dank zij al je keurige en heerlijke gaven gaat dat heel
wel. Het middagmaal van stamppot in een groote kom was tot nu toe heel
behoorlijk en als quantiteit voldoende. Papiertje vol, de rest met armen, handen en mond! Houd je maar goed!
P.S. Van Groningen beter dan gisteren. Hij verdraagt de sfeer beter dan ik,
maar daar is hij ook 21 jaar jonger voor.

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. B.C. de Savornin Lohman (1883-1946), hoogleraar staatsrecht te Utrecht.
2. Henri de Greeve (1892-1974), rooms-katholiek priester te Haarlem, sedert 1936 be·
kend om zijn wekelijkse radiopraatjes.

345

3. Heinrich Ritter von Srbik (1878-1951), Oostenrijks historicus, hoogleraar te Graz
1912-1922, te Wenen 1922-1945. Blijkens zijn brieven aan de ~oorzitter van de NederJandsche Akademie van Wetenschappen en aan K.G. Kollar (18 resp. 25 augustus
1942) (originelen: L.M. Conley-Huizi~?a) heeft Von Sr_b!k tweemaal a~n Seyss-Inquart geschreven. Von Srbik drong er b1J deze o~ aan ~u1z1nga "".egens ~1e~s gezondheidstoestand, leeftijd en internationale reputat1e te willen ontz1en en 1nd1en mogeJijk vrij te laten.
4. E.M. Meijers.

[ 1466]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan zijn echtgenote*
14 augustus 1942
10

uur v.m.

Liefste Goesje,
Daar straks kwamen brieven van Leonhard, Jakob sr., Chris en Heering,
ik denk dat er vanmiddag nog wel iets van jou volgt. Ik hoop, dat je goed gezond en gevoed blijft bij al je zorgen van nu. Loortje kogelrond, dat moet komisch worden! Vannacht zonder kunstmiddelen heel behoorlijk geslapen,
dat maakt terstond een groot verschil voor den heelen dag. Carl zit weer
naast mij; terstond zal ik de brief moeten onderbreken voor een algemeen appel op het sportveld. Eerst eens nagaan, wat er van je brief van gisteren te
beantwoorden valt. De enkels zijn bijzonder mooi; zelfs de linker voelt aan
als een hertepoot. Ook overigens best; gisteren dreigde een darmcatarrhetje,
maar het is niet doorgegaan, alles weer normaal. Lief van je, dat je voor mij
een Mis liet lezen.
2.15
Hier volgde het appel op het sportveld dat bijna anderhalf uur duurde: alle
namen, een 800, werden opgelezen, omdat men meende dat er iemand zoek
was, wat natuurlijk een vergissing was, zooals de meeste dingen hier. Maar
intusschen verliep daarmee de tijd, om den brief op het gewenschte uur te
posten; nu zal ik er een expresse van maken.
Vertel eens aan Trees, dat ik gisteren Ton 1 op het cricketfield met succes
aan het bat zag staan, en een paar rake meppen uitdeelen, die helaas alleen
den anschuldigen bal troffen. Vertel haar ook, dat hij er zeer goed en opgewekt uitziet. Gistermiddag kwam ook het woordenboek. Bedank Suze, 2 (die
nu zeker naar Epe is?) voor het inpakken en bestellen. Inmiddels heeft de
werktafel nog geen vorderingen gemaakt, maar dat is geen wonder, want het
raakt hier overvol door het binnenstroomen van nieuwelingen van allerlei
herkamst. Het jachtseizoen op gijzelaars is blijkbaar in vollen gang. De tegenwoordige kamergenooten zijn allen heel geschikte menschen, van 56 tot
37 jaar. Vanmorgen om half zeven gaf de katholieke De Haas3 (de textielman) aan den protestantschen Antink Vogel 4 (assuradeur) een heel eenvoudige en ongeleerde, maar juist daarmee heel treffende uiteenzetting over het
katholiek geloof. Iedereen deelt goede gaven uit, die hij krijgt.
Ik ben erg blij, dat Elsje van haar kostbaren tijd en haar goede zorgen je

zooveel geeft. Juist daar straks ontmoette ik op de gang van her lazaret Mr.
Tellegen5 uit Middelburg, wiens zuster Mevrouw Cremer Elsje verleden
week ontmoette. Zijn gezin was met de 15.000 6 voorloopig naar Amsterdam
gegaan. Vertel mij toch eens, hoe de berichten van Fransje en Mary zijn.
Van Groningen is welgemoed; het is werkelijk een groot geluk, dat ik
voortdurend zijn rustig en opgewekt gezelschap heb. Hij denkt, de volgende
week wel eens in een stoel te kernen, maar ze zullen hem zeker nog een tijd
·
in het lazaret laten.
Er ontstaan hier nieuwe woorden in de Nederlandsche taal; het merkwaardigste is het te Haaren opgekomen woord flots voor de dikwijls vrij onbestemde maar tot nu toe eetbare zelfstandigheid, die ons om 12.15 in de voederkom als middagmaal wordt voorgezet. Ik ben lichamelijk in zeer goede
conditie, beweeg mij betrekkelijk gemakkelijk, altijd trouw door Carl afgehaald en begeleid. Je moet je mij dus voorstellen als nu geheel ingeburgerd,
niet meer zoomet alles onthand, en zoo niet verzoend dan toch opgewekt-gelaten in dit bestaan. Gisteren om halfvijf een allergezelligste thee met Balluseck, Boskamp7 e.a., straks dit met Meyer Ranneft, al zal diens felheid het
misschien minder genoegelijk dan die van gisteren maken. Vanmorgen heeft
Carl een bundel waschgoed voor mij klaargemaakt, die door dat malle appel
eerst morgen weg kan. Wil jij geregeld Dinsdags wat schoon goed sturen, en
daarbij de Japansche peignoir doen, want deze wordt soms wat koud. Verbeeld je, dat daar straks, juist als drie jaar geleden, een wesp mij aan de binnenkant van mijn lip stak! Maar ik heb er weinig last meer van. Bedank
Leonhard voor zijn brief; ik zal hem spoedig zelf antwoorden. Gisteren heeft
een jongmensch onze waschbak gebroken, en zoo'n ramp is hier niet spoedig
hersteld. Maar Carl bezorgde mij gastvrijheid bij Prof. Schmutzer. 8
Daarjuist knoopendoosje, horlogestandertje en briefje van Heleen. Geen
briefvan jou. Kan nog om 5 uur komen. Daar is ook het blik met heerlijkhe·
den! De rest als voren.

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. J.A.J. Barge en zijn echtgenote Therese Barge-Dreesmann.
2. Suzanna Maria Kuenen (1916-1980); zij had nog juist voor de definitieve sluiting
van de universiteit haar doctoraal examen geschiedenis afgelegd.
3. I.Th.E.C. de Haes (1893-1956) of diens broer F.Ch.M.J. de Haes (*1899), beiden
industrieel te Eindhoven.
4. W.H.F. Anthing Vogel (*1904), makelaar in onroerend goed.
5. B.H.D. Tellegen (1885-1964), griffier van de Provinciale Staten van Zeeland.
6. Vanwege het strategisch belang van Walcheren gelastte de Duitse bezetter in augustus 1942 aan 15000 'economisch nuttelozen' het eiland te verlaten; tot de te evacueren personen werden ook de familieleden van gijzelaars gerekend.
7. A.J. Boskamp (1897-1950), directeur van het Algemeen Handelsblad.
8. J.I.J.M. Schmutzer (1882-1946), sedert 1929 hoogleraar mineralogie te Utrecht.

347

[ 1467]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan zijn echtgenote*
15 augustus 1942
Mijn liefste Goesje,
Van Groningen heeft er Betty en jou al op voorbereid, dat er wel eens een
stagnatie in het briefverkeer kon komen. lnderdaad is vanmorgen een postsperre van 5 dagen afgekondigd, wat je overigens ook vandaag (Zaterdagavond)
al wel telefonisch zult vernemen. Dat wil dus zeggen, dat wfj wel brieven ontvangen, zoodat ik geregeld althans van jou hoop te hooren. Dit epistel kan dus
voorloopig niet meer worden dan een zendbrief, die eerst over vijf dagen in zee
gaat. Welke afgrijselijke dingen zieh hier hebben afgespeeld, zul je ook al wel
gehoord hebben. 1 Een van de vijf getroffenen was, zooals je al weet, de eerste
vijf <lagen mijn kamergenoot geweest, een zacht, vriendelijk man, met wien ik
veel. en aangenaam gesproken heb. 2 Twee van hen waren zijn zwagers, de een
een jong man van 27 jaar3 eerst gisteren hier aangekomen, en wiens vrouw van
21 een baby verwacht. - Niet meer hierover, het overtreft alles.
Laat mij nu eerst even vertellen, dat het hoofdpunt van den dag van gisteren was een heel interessante thee met Carl, bij Meyer Ranneft. Verder niets
bijzonders. Vandaag eens mooi en aangenaam warm weer. En nu de tallooze
dingen, waarop ik te reageeren of die ik te beantwoorden heb.
Ontvangen: het blik met de stompjes, dat met de biscuits, de bonbons,
Burckhardt,4 een roggebroodje van Suze 5 uit Leiden, en daar straks een
groot pak van Lou, 6 met een wit brood, met meer eieren dan ik eten mag,
zoodat ik een partijtje aan het lazaret gaf, met boter, waarvan ik aan Carl wat
voor een van zijn kamergenooten gaf, gecondenseerde melk, drie blikjes sardines, een pakje gesneden roggebrood, een pot jam, maggi. Voorts van
Mimi7 puffed barley, een koek en nog roggebrood. Carl heeft het alles uitge·
pakt en ingeschikt, zoodat mijn etenskast nu wel een voorraadschuur lijkt,
zoodat jij voorloopig maar geen dingen meer moet sturen, behalve als er
soms nog dingen in blik zijn te krijgen, maar behoefte daaraan heb ik niet.
Voor Van Groningen brak de verjaardag dus ook diep treurig aan met de berichten. Allen werden om 7.45 op het sportveld geroepen, maar men ried
mij, in bed te blijven, gelukkig, want het duurde tot over half tien, al maar
staan. Niemand dan de berichtgever sprak een woord. Nu lees ik je brieven
van gistermiddag en vandaag over, om ze stelselmatig te beantwoorden. (Die
19-jarige die geen enkele taal kent, moet maar onbeantwoord blijven; hij doet
niet eens een duidelijke vraag). lk ben nog geen enkele maal gevallen, en pas
erg goed op. Carl heeft mij streng verboden, alleen naar beneden te gaan, de
steenen trap heeft geen leuning. Ik beantwoordde een briefje van Moeder
p.a. Joop, 8 want Carl en ik wisten het nieuwe nummer niet meer. Een brief
van Heering was niet gemakkelijk te lezen, maar bedank hem er voor. Aan
Lou zal ik spoedig ook zelfschrijven. Nu dus je briefvan 13.v111. Hetzenden
9
van de Imitatio is een uitstekend idee; maar ik kom voorloopig volstrekt niet
tot lezen van wat dan ook, want het is altijd of schrijven, of menschen ontmoeten, of rostig op een bankje zitten, en de dagen gaan heel snel om.

Beperk jij nu langzamerhand je drukte van menschen en telefonen wat,
om niet afte knappen, en spaar de stem. Heerlijk dat Loete, Elsje en Suze je
zoo helpen. Over Jany Holst heb ik nog niets gehoord; hier is hij niet, maar
er zijn ook nog menschen in Haaren.
Ik heb nog wel peren en pruimen liggen, maar een meloen zal toch zeker
weer zijn weg vinden. Wat pakjes en brieven in het algemeen betreft, officieel is het zeer beperkt, maar in de praktijk was het ongelimiteerd toegestaan. Nu kan 't anders worden. Ik volg nu je brief op de voet: de boordenknoopjes ontvangen, maar zit het geelkoperen achterknoopje niet nog in een
overhemd thuis? ja, dat wit met blauw streepje, dat ik nog droeg. Houd het
in ieder geval maar thuis. Benieuwd of de actie via Van Eck 10 iets oplevert: ik
denk voorloopig niet. Waag vooral niet opnieuw die lastige reis met een onzekeren uitslag. Van de keurige enkels schreef ik je gisteren al; zou het de
Brabantsche lucht zijn? Daar straks trof ik eindelijk Mr. Asser, die moeilijk
te vangen is en vertelde hem van je keurige ontvangst. Er zijn berichten dat
de reis van de familie 22a 11 onbepaald is uitgesteld.
Thee is zeer welkom, maar Carl zegt: vraag een thee-ei of zoo'n Indisch
mandje, als dat te krijgen is. Jij zult dit wel begrijpen. Stuur geen trekpot of
kopjes. Van Gron. heeft zijn thee geloof ik al gekregen.
Pagineer al je brieven zooals je die van 14.v111 deedt.
Mooie brief van Fransje! De witte hoed alleen als het nu werkelijk zomer
wordt. Vandaag weer bedekt. Stok onnoodig, beker ook. Blocnote ontvangen.
De spercieboontjes moet je maar laten, dat wordt nog al lastig, en die zou
ik dan toch bij de voederbak van 12.15 moeten nuttigen: daar zijn ze te edel
voor. Ook maar geen tomaten meer sturen, die zijn hier wel te krijgen.
Over het lieve Loortje straks in het vervolg. Ik zal haar nauwelijks herkennen!
- Nu de briefvan 8 kantjes van 14.v1rr. De akademies: 12
1. Nederl. Akademie van Wetenschappen, voorzitter afd. Lett. sedert 1929.
2. Koninkl. Vlaamsche Academie te Gent.
3. Kon. Vlaamsche Acad. v. Wetenschappen, Letteren en Schoone Kunsten te Brussel.
4. Academie royale de Belgique, classe des sciences morales et politiques.
5. Kungliga Svenska Vetenskaps Akademien.
6. Kongelige Danske Videnskabernes Selskab.
7. Akademie der Wissenschaften in Wien.
8. Königlich Böhmische Gesellschaft der Wissenschaften in Praag (van

1767).
9. Ungarische Akademie der Wissenschaften in Budapest. Dan zoo noodig - Morgen verder! de eeredoctoraten van Tübingen en Oxford, en het
vice-presidentschap van de Commission internationale de cooperation intellectuelle. Dit laatste kon nog wel eens nuttig blijken, denk maar aan het ont13
zag voor het vredespaleis.
Zondag 16.v111.' 42. 11.30
Den heelen dag van gisteren was het doodstil in het kamp, niet uit angst,
daar is geen sprake van. - Zeer behoorlijk geslapen. Carl kwam mij helpen
349

voor de douche, waschte mijn voeten, en bood zelf de teenekni p aan. Er waren brieven van Retha, van Frans en Mary en van Suze. Nu ga ik verder met
je vragen te beantwoorden. Blijf jij je brieven maar schrijven op het uur, ~.at
je het best uitkomt, al is het nu eens 's morgens en nu eens 's avonds. Ze z11n
t6ch altijd voor mij een blijde verrassing, en ik word niet ongerust,. als er
eens geen is. Ik schrijf meestal tusschen ro en rr.30 of later in den m1ddag.
Suze schreef mij ook over Claartjes brief, merkwaardige zaken! Het is lief
van S. dat zij je veel tracht te geven, en nog liever van jou, dat je haar zorgen
met je groot, lief hart aanvaardt. - Dus von S. is geschrokken; 1noge het iets
helpen. Dat Elsje zooveel voor je is, is mij een groote troost. Het is nu zoo,
dat ik, hoewel hopende op een spoedige bevrijding, ook het denkbeeld van
een langere gevangenschap volkomen rustig tegemoet kan zien. Wat mij
daarin het meest dwars zit, is de verloren tijd, voor mij veel kostbaarder dan
voor de jongeren. Ik wil nog iets maken, zoolang de geestelijke krachten
frisch zijn, en dat kan alleen in vrijheid. Van werken oflezen komt nog niets,
niet alleen om de tafel, maar omdat eigenlijk de tijd ervoor ontbreekt. Even
een tusschenzin: wat meer dan snoezig, hoe Loortje in het bedje verhuisde!
Schreefik al, dat ik Mimi's puffed barley en verdere lekkernij ontving? Ik
zal binnenkort eens allerlei anderen danken, maar werkelijk, er blijft haast
geen tijd over.
Bedank voorloopig ook Eysinga voor zijn brief aan mij, en voor dien aan
v.S. - Het is heel goed, dat je mijn gewone post maar niet doorzendt.
Zondag r6, 3 uur
na geslaagde middagrust: ik zet het kussen rechtop tegen het hoofdeinde, en
zit dan op het bed als in een grooten stoel. - (Wil je wat schoensmeer voor
bruine schoenen sturen?) Carl heeft mij eerst even geholpen rnet sorteeren
van brieven in: beantwoord, bij gelegenheid te beantwoorden enz.
Zeker, geefJakob maar een foto van het portret, dat is best. Ik ben blij, dat
Betty en Trees even flink zijn als jij: leve Leiden! - Ja, een tafel en stoel sturen is niet gek, want ik zie wel, dat ik hier geen geschikte vind. Ik ga dan op
de gang van het lazaret tegenover onze kamer zitten. Geen opklapbaar spul,
diinkt mij; dat is onnoodig. Voorloopig heeft Carl een tafel voor mij ''georganiseerd'', zooals dat hier heet. Ik kan dus morgen eindelijk eens aan het ho~
mootje beginnen, en inmiddels informeeren in den Bosch. Stuur dus voorloopig nog maar niets. - Stuur geen beschuit, ook geen sanovite, dat heb ik
genoeg. Van het brood van Lou schreef ik geloof ik al; we hadden er gisteren
een soort feestelijk avondeten mee. Uitstekend dat je goed slaapt„ maar slaap
ook lang genoeg. - Een eigen kamer wil hier zeggen een soort cabine met een
gordijn er voor, en eventueel een eigen waschbak met warm en koud. Die
speciale vorm heerscht in sommige galerijen. Je kunt je het geheel het best
voorstelien als een ietwat onverzorgde landverhuizersboot met tal van dekk~n en tusschen~ekken. Zander Carl zou ik er geen oogenblik den weg in
vtnd~n .. Stuur mtJ eens een envelopje met niet te kleine papierclipjes en wat
elast1ek1es.
Ziezoo, ik ben aan het eind van de vragen. Nu dus nog wat over onze peu350

ter. Suze schrijft ook over haar respectabele stemgeluid. Je moet toch Loortje zijn, om zoo'n verandering van legerstede zoo gemakkelijk en beminnelijk op te nemen. Ik verheug mij er al op, haar daarin terug te vinden!
Straks gaan Carl en ik een bezoek brengen bij De Wilde, 14 den oud-minister, naast wien ik eind 1935 op een diner zat van de persmenschen.
Ik schreef geloof ik al, dat er vanmorgen brieven van Retha en van Frans
en Mary waren. Retha is dus al lang weer thuis, als je deze krijgt.
En verder is het dus maar afwachten. Mijn voedingstoestand is uitstekend,
en ofschoon vrijwel werkeloos is mijn geest helder en frisch. Morgen zal ik
wel weer wat te schrijven hebben. 0 ja, gisteren een bijzonder aardige, ernstige brief van Kristensen.
Dag liefstetje, hou je maar goed; ieder <lag is er een.

H.
19.v111. Maandagochtend 10.45
Weer een stukje aan den langen briefbreien. Uit het waschpakket zie je nog
eens, dat wij voor Donderdag niet schrijven mogen. Voornaamste feiten van
gisteren: om halfvijfmet Carl thee bij oud-minister De Wilde, waar ook dito
Donner 15 en Rutgers, 16 oud-gouverneur van Suriname. Op hun wensch vertelde ik hun het heele Leidsche geval. 's Avonds half acht grammofoonplaten van gewijde muziek, fragmenten uit de Matthäuspassion enz. Paste zeer
in de stemming. Vandaag gaat alles weer zijn gewonen gang; straks een lezing waar ik heenga, vanavond idem Banning. 17
Omstreeks 9 uur, terwijl ik wat langer in bed was gebleven, kwam de
nieuwe chef-kampdokter (er zijn er meer) Dr. Planten. 18 Dr. Zielstra is nl.
Zaterdag als geYnterneerde vrijgelaten en dus ook als chef-dokter afgetreden.
Dr. Planten maakte een prettigen indruk. Hij zei terstond U bent wel een
van de eersten die voor vrijlating in aanmerking kamt. Mijn beide attesten 19
bleek hij al in het dossier gelezen te hebben, en toen de beurt aan mij was,
herhaalde hij in nog stelliger termen, dat hij al zijn best zou doen. Dat geeft
dus veel moed. Ik kan mij nog nauwelijks voorstellen, dat ik misschien, zeg
nu maar in het eind van deze week, jou en ons lieve Loortje weer terug zou
zien, en ans lieve huis weer betreden, en geef mij opzettelijk maar niet aan
zulke fantazieen over, want alles is hier zoo volmaakt onberekenbaar. Maar
alleen de gedachte is al van groote waarde! Nu zoek ik dus even weer op,
waar ik gebleven was met den briefvan 14.vrrr. Vanmorgen ontving ik nog
geen post.
Jij hebt zeker ook van Bee20 gehoord, dat de beide vrouwen weer naar huis
zouden mogen, maar nog willen blijven tot de man weer beter is.
Van Groningen blijft vooruitgaan, maar van het bed verlaten, behalve
voor noodzakelijke verrichtingen is toch nog geen sprake. Hij zou graag eens
een grondiger onderzoek willen naar den aard van zijn ischias, naar aanleiding van Dr. Steenhuis' 21 vermoedens. Of daar hier iets van komt, is nog niet
te zeggen. Vanmiddag thee bij den Heer Van Groningen.
14.45
Carl begint de toebereidselen voor de thee, waar ook Kranenburg, Siemens,
v.d. Klaauw verwacht worden. Inmiddels vond ik ontwaakt uit de middag351

rust twee sterk uiteenloopende zaken, nl. de paling en een brief van Jet
Holst. 22 De laatste is goed leesbaar, maar mij op sommige punten niet geheel
duidelijk. Om half12 nog een zeer goede lezing gehoord over J.P. Coen. Het
is vreemd om met een vertrouwde pen en de overoude inktlap te schrijven,
maar dit papier (van Carl) is uitstekend, en ik heb ook hier nog 100 vellen
glad papier kunnen koopen. Maar laat ons hopen, dat ik er niet veel van
noodig zal hebben. Daar juist kwam Baud even een praatje maken. Hij heeft
zooals zoovelen een zoon in gevangenschap. Het is verheffend zooals iedereen hier den kop ophoudt; zelfs het geval van 14 op 15.v111. heeft daarin niets
van verandering gebracht.
Waar was ik nu gebleven met je brief van 14.vrr1? Hier vind ik het
mooie verhaal van Eysinga aan de telefoon! dat staat op een los blaadje. Ik
geloof dat ik zoowat aan het eind van je brief ben, d. w .z. Loortje die in
het bedje ging. Dat is als een gedieht om te lezen of als muziek om te hooren. Ik kan mij die luide kreten (waar ook Suze over schreef) niet heelemaal voorstellen, en ben erop voorbereid, haar als een heel ander kind te·
•
rug te z1en.
Hoe gaat het nu jou? Niet al te moe, een klein beetje opgewekt en genie·
tend in al de vriendelijke hulp en troost? Zorg voor de kleur op de wangen,
dat die niet weggaat, en dat je niet te mager wordt! Nu nog maar een beetje
geduld, en dan loopt het wel los, en profiteer ik van mijn jaren en kwalen bo·
ven de velen, die ik het ook zou gunnen, en die al zoo oneindig veel langer en
meer hebben moeten doorstaan dan ik.
Het is gek, maar aan lezen kom ik volstrekt niet toe, niet zoozeer door ge·
brek aan concentratie, maar gewoon omdat er geen tijd voor overblijft. Van
het homootje zie ik nu niets meer komen, maar dat is tot daaraan toe; of liever des te beter zullen we dan zeggen.
Nu besluit ik dezen briefmet mijn handen om je lieve schouders en hoofd
en mijn mond op die van jou. Morgen begin ik dan een geheel nieuw epistel
weer met pag. 1. en jouw acht zijdjes op koekpapier gaan in het enveloppe
'beantwoorde brieven'. Als ik Carl niet had, wist ik mij geen oogenblik te
redden; over een kwartier komt hij mij hier in de aula weer halen voor de
thee. Geen loop (en het zijn lange loopen hier) is hem te veel, en altijd staat
hij klaar voor alles! Ik zal dat nooit vergeten! !23
* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. In de vroege achtend van 15 augustus waren vijf gijzelaars door de Duitsers gefusilleerd als represaillemaatregel tegen een aanslag op een militaire trein te Rotterdam
op 8 augustus. De slachtoffers waren: R. Baelde (1907-1942), maatschappelijk werker
te Rotterdam; Chr. Bennekers (1894-1942), hoofdinspecteur van politie te Rotterdam;
Otto E.G. graaf.van Limbu_rg Stirum; Willem Ruys (1894-1942), reder te Rotterdam
en A. baro1: Sch1mmelpenn1nck van der Oye (1913-1942) uit Schuddebeurs bij Zierikzee. De fustllade werd 's morgens medegedeeld tijdens een appel op het voetbalveld,
waarbij Huizinga vanwege zijn gezondheid niet behoefde aan te treden.
2. 0.E.G. van Limburg Stirum.
3. Schimmelpenninck van der Oye.
4 ...Jacob Burckhar~t, :f!istorische Fragmente. Aus dem Nachlass gesammelt von Emil
Durr; Neudruck mit einem Vorwort von Werner Kaegi (Stuttgart/Berlijn 1942).

352

5. Suze I-l.M.1'h. Barge (*1920), oudste dochter van J.A.J. Barge.
6. Louis W.B.M. Schölvinc.k .(1904-1986), broer va11 Auguste Huizinga-Schölvinck,
genoemd 1,ou ter ondersche1d1ng van haar zwager Louis van Mierlo.
7. Huizinga's schoonzttster, Mimi Huizinga-Bendien.
8. Jozef E.M. Schölvinck (*1913), jongere broer van Auguste Huizinga-Schölvinck.
9, Thomas a Kempis, De i111itatio11e Cltristi.
10. Niet geYdentificeerd.
rr. E.M. Meijers.
12. Op verzoek van W.J.M. van Eysinga stelde Huizinga deze lijst op van Akademies van Wetenschappen waarvan hij lid was, zodat Van Eysinga deze instellingen
kon verzoeken om hun interventie ten gunste van I-Iuizinga's vrijlating.
13. Het personeel van het Vredespaleis werd door de Duitse bczetter, die de internationale status van de in het gcbouw gevestigde instellingen erkende, ongemoeid gelaten.
14. J.A. de Wilde (1879-1956), antirevolutionair politicus, minister van binnenlandse
zaken 1933-1937, van financi!!n 1937-1939.
15. J. Donner (1891-1981), rechtsgeleerde, minister van justitie 1926-1933, raadsheer
en sedert 1946 president van de Hage Raad.
16. A.A.I.,. Rutgers (1884-1966), plantkundige, gouverneur van Suriname 1928-1933,
lid van de Raad van State sedert 1936.
17. Banning hield drie voordrachten over het 'Onze Vader'.
18. C. Planten (1880-1961), arts te Arnhem en patholoog-anatoom aan het Gemeentelijk Ziekenhuis aldaar.
19. Zie Huizinga aan zijn ecl1tgenote, II augustus 1942, n. 2.
20. Bee Siemens-von Müller, echtgenote van Hermann Siemens.
21. D.J. Steenhuis (1887-1954), arts, lector radiologie te Leiden 1926-1943, hoogleraar
röntgenologie 1945-1950,
22. Niet teruggevonden.
23. Verg. Carl Schölvinck aan Auguste Huizinga-Schölvinck, 19 september 1942,
waaruit: 'l,iever schrijf ik je over Han's lichamelijke en geestelijke en gemoedstoestand. Mijn verslag daarover behoeft gelukkig niet ongunstig te zijn. Natuurlijk is hij
lichamelijk debiel, moeilijk loopend, soms wat wanke!, maar den eenen dag is dit alles
veel beter dan den anderen en ik mag zeker niet zeggen, dat hij hier achteruit is gegaan: het, soms, vrij l1ooge, trappe11 klimmen gaat nog steeds goed zonder onoverkomelijke bezwaren: geen kortademigheid, geen hartkloppingen.
Het spreekt vanzelf dat ik van den vroegen ochtend tot den laten avond steeds zooveel mogelijk in zijn nabijheid ben. En mocht dat van tijd tot tijd eens een uurtje onmogelijk zijn, dan is hij toch nooit alleen: want zooals je wel weet en begrijpt eenzaamheid is hier nu eenmaal iets wat niet bestaat! Een groote verbetering heeft sinds gisteravond de gang van het lazarett, waar we altijd zitten theedrinken (gelukkig zitten we
door jouw en anderer zendingen goed in dezen godendrank, die Han nooit meer anders dan gezet door middel van het ei beweert te willen drinken en dan in het voor hem
''georganiseerde'' glas!) - ondergaan: er is een verduistering aangebracht, zoodat we
nu niet meer van kwart over acht af in het donker behoeven te zitten tooverenl
Geestelijk blijfi I·Ian voortreflelijk: elken achtend is hij met z'n vertaling bezig en ik
sta er van versteld hoe vlot dat werk hem afgaat: pagina na pagina wordt volgeschreven
meest zonder eenige doorhaling ofverandering! Zoo is het ook in zijn gesprekken met
anderen en 1net mij: hij vergist zieh nooit en heeft altijd en voor elkeen wat belangrijks
te verteilen, dat steeds mei.'!r dan de moeite van !1et enkele toeluisteren waard is.
En ook zijn gemoedstoestand is voortreffelijk: altijd is !1ij opgewekt en tevreden,
nooit down of sikkencurig, wel verontwaardigd over zij11 gevangenschap maar altijd
vol humor en grapjes! Zooals vanzelfspreekt heeft ook hij, gelijk wij allen, het groote
cn alles overheerscl1ende verlangen naar gezin en huis maar in gemoede verdraagt
hij, die het in allerlei opzicl1ten toch zooveel moeilijker heeft dan ieder onzer, dezen
toestand met dezelfdc opgewektl1eid, vastberadenheid en moed' (origineel: Darien,
L.M. Conley-l{t1izinga).

353

[ 1468]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan zijn echtgenote*
19 augustus 1942
Nu vervolg 19.v111. 15.25
Nu schreef ik nog niet eens, dat vanmorgen onder het werk (11.30 een goede
lezing van Boeke) je brief van Maandag en van Dinsdag en die van Wien
kwamen. Bens even overlezen, eer ik verder ga. Verbalen over Loortje altijd
om van te smullen. Bedank voorloopig Wien voor mij, een stapel te beantwoorden zaken hoopt zieh op. Ik doe hier bij den briefvan Kristensen (zoodra ik hem weer beet heb).
Zou een komend tandje soms Loortje's nachten hinderen? Wat een bezoeken weerl houd je nu maar wat rustig. Nu is het tijd om Barge op te zoeken.
Later nog verder.

17.20
Wat is het een onbeschrijfelijk voorrecht als je in omstandigheden als deze
een liefde als de onze tot grondslag van je bestaan hebt. En dan die nog gezegend door het bezit van dat lieve kleine Loortje, dat ik op zijn best nog een
meisje als Elsje's Mary zal zien worden, en dat ik toch als 't ware verder opgegroeid zie onder jouw lieve zorgen met zooveel lieve vri.enden om je daarbij te steunen en te helpen. Zij zal, dunkt mij, vriendelijk en gemakkelijk
blijven, daar waren we 't immers al lang over eens, en waarschijnlijk wel muzikaal en met een helder kopje. En zij zal zeker een goed en ronduit en eenvoudig karakter hebben, met jouw groote hart, en vroolijk zal zij ook zijn, en
met gevoel voor humor. Zoo loop-je onwillekeurig al op de toekomst vooruit, en veronderstelt daarbij den zegen van gezondheid en wat geluk. Och,
liefste, als wij maar eerst weer samen ons in het lieve diertje kunnen verbeugen! Ik maak mij nu maar geen voorstellingen meer van 14 dagen of drie
maanden; je weet het: Dat zullen we dan wel zien.
Ik schreef al over de pakketten: alles in orde, peignoir etc. etc. Praktisch
zou nog zijn een schoenborstel, hetzij die vilten of een gewone; meer dan afstoffen hoeft hij niet te doen. Wij zullen de havermoutkoekjes terstond verder opeten straks, een gedeelte werd gisteren al genoten, met blikjes zal gedaan worden als je aangeeft.
De stemming zal eerlang volgende week ofzoo wel eens weer een z.g. honte avond toelaten, en dan zal ik ''heimelijk'' mij nog eens aan een nummertje
op het zwarte bord wagen. Voor voordrachten of lezingen voel ik mij minder
geequipeerd. Vanavond de tweede van Banning's reeks. Er rammelt hier een
onweertje en het wordt etenstijd. Nu heb ik geloofik alles beantwoord. Morgen schrijf ik ook aan Retha voor haar verjaardag.
Dag allerliefste, wees omhelsd en slaap rustig morgenavond, met Loortje
in het bedje vlak bij je. Die Loortje, die maar geen afstand kan doen van het
zuigelingschap!

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.

354

[ 1469 ]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan Franziska Huizinga en
Mary V. Reinshagen 1*
22 augustus 1942
Lieve Frans en Mary,
Je zoudt niet denken, dat hier de dagen zoo bezet zijn, dat het moeite kost,
tijd te vinden, om eens rustig wat brieven te beantwoorden. Natuurlijk schrijf
ik veel aan mijn lieve Vrouw en ons Loortje, van wie zij mij steeds nieuwe
wonderen vertelt. Maar ook verder is het steeds: 's morgens een beetje werken, dan een lezing aanhooren, waarbij mijn voortreffelijke zwager, die voor
mij gids, kamenier en nog veel meer is, mij wel eens moet aanstooten, als ik
dreig af te dwalen, dan bij den een of ander thee drinken, wandelingetje maken rondom het voetbalveld en natuurlijk binnen het prikkeldraad, om kort te
gaan, zelfs voor lezen blijft mij geen tijd over. Ik krijg massa's pakketten, die
dan door Carl netjes worden uitgepakt en opgeborgen, en waaruit allerlei bijgaven voor ontbijt of avondeten vloeien. Het middageten om half een is misschien het zwakste punt; het bestaat uit een 'voederbak met stamppot, die hier
den onsmakelijken naam van flots draagt, overigens volstrekt niet zoo slecht
is, al heb ik liever jonge capucijners en gebakken aardappels.
Mijn slaapvertrek in het lazaret ofziekenafdeeling is nu opeens geheel vol;
acht bedjes, tegenover mij dat van Van Groningen, verderop de heer Boskamp van het Handelsblad enz., allemaal brave menschen, die 's nachts rustig slapen of rustig wakker liggen, wat ik, evenals thuis, ook wel eens een
paar uurtjes doe.
Nu dus eindelijk waar het om begonnen was, nl. je beiden te danken voor
je brieven van 14 Aug. - Wat een hoop bevriende dieren! Ik sta er niet voor
in, dat ik later al hun namen nog van buiten ken, of ze terstond zou herkennen, als ik ze zag, d.w.z. natuurlijk wel als koe, konijn ofpoes, maar niet als
J annie of Bobby enz.
Ik hoor, dat Mary maar in Zeeland blijven wil, nu, dat is misschien wel
praktisch, als zij nu toch al vast melken kan. Maar ik betwijfel toch een
beetje, of Moeder en Dominee2 volledig met het plan instemmen. Ik denk,
dat jullie op een dag met een bootje terug komt, of neen, dat mag tegenwoordig natuurlijk evenmin als de meeste andere dingen. Nu, ik zal er wel bij
tijds van hooren, en ga nu over op den briefvan Frans, die mij vertelt hoe de
paarden heeten en nog veel andere zaken. Maar ik zal voorloopig maar eens
ophouden en besluiten met hartelijke groeten aan jullie, aan de heele familie
Remijnse 3 (in 1892 was er ook een Dingenis van een jaar of 16)4 en aan al de
dieren, die mijn groet op prijs weten te stellen, speciaal aan Pintje, den eekhoren (o neen, ik bedoel konijn).
Schrijf mij nog maar eens, als je lust hebt, maar het hoeft niet als je geen
lust hebt.
Van uit het prikkeldraad,
je Grootvader ·

355

*

Origineel: Familie Huizinga.
1. De kleindochters van Huizinga logeerden om aan te sterken op 'Bouw-en plant·
lust', een boerderij te Kamperland op Noord-Beveland, eigendom van de familie
Schorer; de meisjes verbleven er zonder hun ouders omdat de provincie Zeeland verboden gebied was voor personen boven de zestien jaar.
2. Henriette J. W. Modderman (1905-1983), Remonstrants predikante te Dieren 19321938, te Amsterdam 1938-1971, vriendin van Elisabeth Huizinga.
3. De pachters van de boerderij.
4. Zinspeling op Huizinga's eerste bezoek aan Toornvliet in 1892; Dingenis was de
jongste zoon van de familie Remijnse.

[ 1470]
Auguste Huizinga-Schölvinck (Leiden) aan Johan Huizinga*
26 augustus 1942
Mijn aller-allerliefste,
Het is nu Woensdagavond en mijn hart klopt onstuimig, morgen zullen
wij elkaar zien, 1 ik schrijf dit briefJe omdat je anders zoo lang geen briefJe
van mij krijgt en dat is ongenoegelijk voor je. Als ik morgen weg ben, dan
lees je dit - en dan rekenen wij op elkaar dat wij flink blijven - onze scheiding zal toch niet zoo lang duren! - o ik heb z66 veel vertrouwen in deze aangelegenheid - ik reken nu nog met <lagen! of is dat te optimistisch?
Hoe zal ik je aantreffen? - al z66veel Leidsche vrouwen bellen mij op om
den lofop jou te zingen! al hun mannen leeren je nu pas kennen! Wat was ik
toch een gelukkige vrouw, zooals Jet vanmorgen mij nog schreef: ''jullie
waart te gelukkig samen''. Maar ja, nu valt het ons ook dubbel zwaar, dat is
zoo. Lieverd, je hebt nu een goede foto van ons Loortje - bij de liefde van
ons samen voor haar: houdt je goed.
Ik hoop zoo van harte, dat ik je spoedig zelfweer mag verzorgen en helpen in
alles, en dat je ons Loortje verder ziet groeien, en dagelijks dit alles zult meemaken - en dan laat ik je rustig werken - en in je vrije uren ben je voor ons.
Lieverd - laten wij maar toekomstplannen maken voor een heel nabije toekomst houdt mij even vast - het beste
je Goesje
* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. Auguste Huizinga had toestemming gekregen haar echtgenoot in St. Michielsges·
tel te bezoeken.

[ 1471]
J ohart Huizinga (St. Michielsgestel) aan Peter van Anrooy (Hierden)*
27 augustus 1942
Beste Peter,
Neem er genoegen mee, dat je op je hartelijken briefvan 14 dezer maar een
kaart ten antwoord krijgt, maar je weet niet, hoeveel schrijfplichten zieh hier

voortdurend ophoopen. Je brief heeft mij bijzonder verheugd, en je gevoelens zijn ook de mijne. Het gaat mij goed; hoe lang ik hier zal moeten blij·
ven, is nog niet te zeggen. Vandaag een heerlijke afwisseling in het dage·
lijksch bestaan; Goes had met haar energie tegen alle belemmeringen in ge·
daan gekrege11, dat zij mij mocht bezoeken, en heeft van half twaalf tot bij
drie hier rustig met mij kunnen spreken. Zij zag er goed uit, en houdt zieh
prachtig, je begrijpt hoeveel troost haar nu onze kleine Laura geeft, die voor·
treffelijk groeit.
Ik geloof niet, dat Andriessen 1 hier is, tenminste ik hoor nooit van hem
spreken; waarschijnlijk zit hij in Haaren.
I-Ieel veel hartelijke groeten aan je beiden!
je Han H.

* Origineel: 's-Gravenhage, Gemeentemuseum. De briefis gestuurd naar Hierden,
bij Harderwijk en vandaar doorgestuurd naar Scheveningen.
1. Hendrik Franciscus Andriessen (1892-1981), organist en componist, directeur van
het conservatorium te Utrecht 1937-1949 of Willem Andriessen (1887-1964), pianist
en componist; beide broers zaten sedert 13 juli 1942 als gijzelaar in Haaren.

[ 1472]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan zijn echtgenote*
28 augustus 1942
9.15
Liefste Goesje.
Nog aan 't ontbijt begin ik een napraatje op gisteren, misschien krijg je 't
nog vandaag, anders morgenochtend. Ik ben nog trotscher op je dan tevoren,
dat je dat bezoek zoo mooi hadt doorgezet en uitgevoerd, en voor zoovelen
nog allerlei goeds meegebracht, het was roerend en allerprettigst. En je bent
niet heelemaal weggegaan, er is een heel groot deel van je hier gebleven, in
mijn armen, rustig en vol vertrouwen. Het hoofdstuk dat wij nu samen gaan
lezen, heet I-Ioe de Knoek verstrikt raakte in de mazen van een stompzinnige
bureaucratie, en hoe hij met zijn Knuisje hereenigd werd. Schrijf vooral of
de terugreis erg warm en erg vol was, en hoe laat je thuis kwam. Carl wascht nu het ontbijt af; het was luisterrijk: eerst Gelders roggebrood (2e
zending van Suze)1 met paling (uit Carl's hoek) erop, een heerlijke combinatie.
Perzik en druiven tot slot en zoowel thee (van gisteren nog, dat gaat heel mooi)
als koffie. Zookomik op de taart, die kostelijk was, gisteravond, met thee, op de
gang, een gezelschap van negen man: Barge, Carl en ik, v.d. Klaauw, Siemens,
Boeke, J aap van B.,2 Bert en Geyl, zeer genoegelijk. - Goed geslapen.
9.55
nu geinstalleerd op het schrijfplaatsje. Homo moet nog even wachten, eerst de
brief verder. Eerst zooeven met de ochtendpost kwam je roerende brief van
Woensdagavond, met al je liefde er in. Je weet nu al, dat 'rekenen met dagen'
te optimistisch was, maar je weet ook, dat ik het goed maak, en vol moed blijf.
Ik zal uiterst benieuwd blijven naar je verdere berichten over bezoeken in den
357

Haag. In het briefje van Elsje van 25.v111 lees ik: ''ik hoop, dat die, nl. Suze, 3
Goes dan ook eens een tijdje gezelschap zal komen houden, zooals ze trouwens
zelf aanbood''. Wil dat zeggen op het slingelandt logeeren? En zou jij dat zelf
wel prettig vinden? Want dan, maar ook alleen dan, zou ik het ten zeerste toejuichen. Wat zei Loortje, toen je weer thuiskwam? - 10.15 ziezoo, nu is Homo
aan de beurt, en deze brief moet nog v6or half 12 weg. In het herdenken van
gisteren, toen we erg plechtig moesten blijven, 4 maar dat was het ware niet,
jouw H.
P.S. De scherpgepunte globepens zitten in het doosje. Ik heb zoo'n idee
dat ik nog allerlei andere dingen had willen schrijven, maar kan het op 't
oogenblik niet meer bedenken.

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
r. Suze Barge.
2. J.M. van Bemmelen.
3. Suze M. Kuenen.
4. Bij het bezoek van Huizinga's echtgenote in St. Michielsgestel.

[ 1473 ]
Johan Huizinga (Leiden) 1 aan H.Th. Colenbrander (Leiden)*
28 augustus 1942
B.H.,
Hartelijk dank voor je briefje van 8 dezer; je vermoeden daarin uitgesproken is nog niet in vervulling gegaan, en er is nog niets stelligs van te zeggen;
men zit in een bureaucratischen tredmolen, die niet eens tot een nuttig doel
maalt. Intusschen gisteren een bezoek van G. die als een echte vrouw door
alle hindernissen had weten heen te dringen (wel te verstaan door aanhouden
in den Haag). Men ziet hier veel goede bekenden en menschen die de moeite
waard zijn; de geest is uitstekend, en de dagen vallen niet al te lang.
Heel veel groeten aan je allen, ook van Barge die mij juist komt halen voor
een klein wandelingetje (groot zijn ze hier niet)
je J.H.

*

Origineel: Leiden, UB.
r. Lees: St. Michielsgestel.

[ 1474 ]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan W.J.M. van Eysinga (Leiden)*
28 augustus 1942
Amice,
Ik tracht nu gaandeweg hen te beantwoorden, die mij schreven. Van Goes
weet ik, hoe je haar met raad en daad tot steun bent; haar bezoek hier van
gisteren is je natuurlijk al bekend. Het was een groote verkwikking, dat begrijp je. Ik slaag er inderdaad in, 's morgens een paar uurtjes met zeer vol-

doende concentratie mijn gewone werk te doen; thuis doe ik het niet veel
langer, zoodat ik dan mijn dag weer gewonnen reken. Wat mij aan berichten
1
over 's gravenstroom bereikt, blijft tamelijk bevredigend, al is het uiterst
weinig. Is het peil weer normaal althans?
De onschatbare voortdurende hulp van mijn zwager en de aanwezigheid
van zooveel goede vrienden en bekenden helpen mee, om de <lagen snel te
doen omgaan. G. zal je wel van verdere bijzonderheden op de hoogte houden; veel stelligs is er niet bij.
Mijn hartelijke dank voor alles wat je al deedt, en veel groeten aan C. 2 en
je kinderen,
Steeds
je J. Huizinga
* Origineel: Leiden, AHM .
. 1. Aanduiding voor E.M. Meijers, auteur van ''Des graven stroom'', Mededeelingen
der Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen, afdeeling Letterkunde,
nieuwe reeks, nr. 4 (Amsterdam 1940) 103-205.
2. C.L. van Eysinga-van Hogendorp.

[ 1475]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan E. Hengeveld-Soeters 1 (Leiden)*
29 augustus 1942
Zeer Geachte Mevrouw Hengeveld,
Van mijn Vrouw hoor ik, dat ik de allerliefste nieuwe foto's van onze kleine Laura aan Uw vriendelijk aanbod te danken heb! Wat een alleraardigste
gedachte van U, mij daarmee te verrassen! Ik dank U er heel hartelijk voor.
Mijn vrouw zal U wel het een en ander over haar bezoek hier verteld hebben. Bij alles wat er aan dit verblijf interessant en niet ondragelijk is, de
menschen die men ontmoet, de overvloed van goede gaven die men ontvangt, blijft het toch een snakken naar de vrijheid.
Met vriendelijke groeten,
Gaarne
Uw J. Huizinga

*
1.

Origineel: Arnhem, E. Hengeveld-Soeters.
Joy Hengeveld-Soeters (*r9r3), fotografe.

[ 1476]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan zijn echtgenote*
30 augustus 1942
14.50
Mijn allerliefste Goesje,
Dit is de eenige plaats in Nederland, waar men ook 's Zondags post krijgt,
en ziedaar dus. Gisteren kwam alleen je zending manchet c.a. met het kleine
359

krabbeltje erbij, maar vanmorgen zoowel je briefvan 28.vr1r 's avonds als die
van 29.v111 's morgens. Ook Cärl vond daar straks jouw brief aa11 hem. Heel
wat te beantwoorden dus. Maar laat ik eerst even verslag doen: gisteren
drukkend warm; 's middags niet veel gedaan, 's avonds thee op de gang met
Meyer Ranneft, Schmutzer, v.d. Klaauw en Bert. 1 - Vandaag Bert als heer
gekleed, dat is een heele verandering. Een heele kist met druiven gisteren,
maar bij ongeluk weten we niet meer, van wie, en schreven dus aan de zaak
die hem afzond, uit den Haag, meen ik. Ranneft mag ik graag, is interessant,
maar niet opwekkend wegens zijn pessimisme. Toch sliep ik goed, alleen on·
der een laken, en vanochtend geen malheurs met douche etc. Van Mr. Scheltema B. 2 schreef ik je geloof ik al, dat hij volstrekt geen dochters heeft. Toen
vanmorgen bij het ontbijt Dr. Planten zijn ronde deed, gaf hij een teeken,
dat mij verblijdde. Het schijnt nl. dat een van de potjes die te vuur stonden
nu toch aan de kook is, want, zei Dr. P. uit zieh zelf, er is voor mij (nl. den
Knoek) pressie geoefend bij den baas van 't spul hier; hij zelf bad hem niet
gesproken, en het resultaat moeten wij afwachten, maar dat geeft toch weer
moed, gevoegd bij de nieuwe stappen, waarvan je aan mij en aan Carl
schreef. Om tien uur ging ik hier in de aula de protestantsche godsdienstoefening bijwonen: Ds. Wiebenga, 3 heel goed; de volgende week (casu quo) ga
ik met Carl naar de mis; wat een rare man heb jij toch! Ik geniet verbazend
in Burckhardt,4 en heb er nog voor tijden lectuur genoeg aan. Een Zondagsche phlots met zelfs spersieboontjes erin, daarna middagrust in de aula, en
nu straks aldaar het concert van Damste5 en Schwarz6 (conrector Hilversum
en rector Nijmegen) voor cel en piano, waarvan ik gisteren onvrijwillig,
want het was in de middagrust, die later toch nog slaagde, de veel belovende
repetitie aanhoorde. Ik zal dus over een kwartier deze brief moeten onderbreken. Voor vanavond geen afspraken.
'
7 kwam. Uit
Nu je brieven. Wat een bezoeken! aardig dat ook Sanders
Carl's brief weet ik nu dus al, wie de Hagenaar is, dat is dezelfde die vol,
strekt niet van het boek mag weten, een ietwat gevaarlijke troef dus. Jij allerliefst beestje dat al maar werken wil; overdrijf het nu maar niet; de kansen
lijken mij op 't oogenblik goed, maar je weet het: niets is hier zeker, eer je
het ziet gebeuren.
Ik heb gisteren al een briefje aan Mevr. Hengeveld geschreven. Is het Joy?
Wat aardig dat je nu zoo'n pronkfoto hebt! 8 je ziet, mijn Nederlandsch gaat
er hier niet op vooruit. Vermakelijk wat je van Loortje vertelt! Ja, hoe zal ik
die gemiste weken van haar groei inhalen?

17.07

•

Een mooi concert gehoord: dwarsfluit, cel en piano: Bach, Beethoven, Pergolese en nog iets uit dien tijd. Je voelt je dan een tijdlang in de gewone we·
reld. - Ik volg verder je brief. Ik zal Betty Wensinck spoedig schrijven. Zoo
komen we op Suze, maar lieve Goesje, waarom zou je dat niet aannemen?
daar is toch niets lafs is, als jij het zoo gezellig mogelijk hebt! Ik vind er alles
v66r dat je het met beide handen aanneemt, en dat zoo spoedig mogelijk. Mij
is het een heel prettige gedachte, haar bij je te weten, hoe langer, hoe liever,
d.w.z. tot ik er zelfweer ben, en leg haar maar zoo gezellig mogelijk, en geen

gekheid van 'sterke vrouw' zijn, ofvan een besparinkje op het huishouden.
Dus ik denk mij tegen dat jij deze krijgt, je beiden genoegelijk bijeen, jij profiteerende van haar lieve zorgen en gezelligheid; zeg haar maar voorloopig,
hoe dankbaar ik haar ben voor dat aanbod; ik kan daar niet genoeg over
schrijven, ik bedoel, dat wordt te intiem; ik schreef haar al een keer over het
plekje dat zij in mijn hart had. Maar jij allerliefste, jij hebt zoo'n onnoemelijk liefen ruim en edel hart; ik zou bijna, uit vrees van te veel in het sentiment te vervallen, in de uitspraak van Frau Wunderlich over de schöne, rote
9
backen vervallen. Apropos, ik geloofniet, dat ze te rood zijn, althans Carl
en Dr. Planten vonden het niet.
[,,. ]10
H.

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
I. B.A. van Groningen.
2. P. Scheltema Beduin (*1904), advocaat te Amsterdam.
3. K.L. Wybenga (*1905), predikant te Dronrijp.
4. Jacob Burckhardt, Historische Fragmente.
5. Onno Damste (1896-1973), classicus, conrector van het gymnasium te Hilversum
1932-1942, nadien docent aan het Vossiusgymnasium en Spinozalyceum te Amsterdam.
6. M.A. Schwartz (1884-1973), classicus, docent klassieke talen te Leiden 1918-1919,
rector van het gymnasium te Assen 1919-1926, te Nijmegen 1926-1949.
7. A.A.M. Sanders (1908-1976), kapelaan te Oegstgeest 1936-1943.
8. Doorgestreept: 'heeft'.
9. De uitspraak van Huizinga's hospita in Leipzig over zijn rode wangen; verg. J.
Huizinga, Mijn weg tot de historie (Haarlem 1947) 25: 'Ach lieber Herr Doctor, was
haben Sie für schBne rote Bakken, Gott hüte sie' (V.W. I, 23).
10. Huishoudelijke mededelingen.

[ 1477]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan G.W. Kernkamp*
I september 1942
Amice,
Je hebt me met je brief van eergisteren een zeer bijzonder genoegen gedaan, zooals je nu eenmaal de gave hebt, met alles wat je zegt iemand te verbeugen. Ik kreeg dat nog juist bevestigd door mijn zwager, Mr. Carl Schölvinck, die hier als mijn trouwe leidsman al mijn schreden begeleidt en mij
dit bestaan mogelijk maakt. Hij had je niet anders gesproken dan op zijn
eindexamen in 1914, waar je gecommiteerde geweest waart, St. Ignatiuscollege Amsterdam, maar van die twintig minuten had hij de levendigste herinnering aan je behouden, en dat verwondert mij niets.
Dit alleen als inleiding, en daarmee is meteen gezegd, dat je waarlijk niets
anders voor mij behoefde te doen, om mij te sterken, dan een woord te schrijven! Lichamelijk, d.w.z. met fruit en dergelijke zaken, overlaadt men, d.w.z.
de lieve vrienden, mij steeds weer. Dragelijk is het lot hier zeer zeker, al
heeft het talrijke inconvenienten. En nuttig is het ook, zelfs al heeft men

zooals ik, geen langen leertijd meer te pretendeeren, want zoo eerst leert men
beseffen, wat de vrijheid is. Sedert ik wat gewend ben ...
2 Sept. 14 uur 50
Hier moest ik gisteren mijn brief afbreken, en nu weet ik nog wel de voortzetting ''gewend ben'', maar wat ik daaraan wilde toevoegen, kan ik mij niet
meer herinneren. Ik krijg trouw bericht van mijn vrouw, die zieh flink
houdt, en over onze kleine dochter, die overmorgen tien maanden wordt, en
een model van een baby is. Van het oogenblik af, dat men mij hier binnen
bracht, zijn er ernstige pogingen gedaan, mij uit dit bestaan, waarvoor ik te
oud en niet meer gezond genoeg ben, te bevrijden, maar doe eens wat tegen
een bureaucratie! Hoop heb ik nog wel, maar het zal op zijn best nog wel een
paar weken duren. Maar wat zal ik klagen, waar hier zoovelen zijn, die al
twee jaar oflanger hun vrijheid missen, en toch het hoofd op houden en opgewekt blijven. Want sikkeneurige gezichten ziet men hier niet, en welwillendheid en vriendelijke hulp ontmoet men voortdurend. Ik zal mij maar
niet begeven in een opsomming van allerlei aardige figuren, die hier vereenigd zijn. - Nu weet ik opeens weer, wat er op blz. 2 volgen moest op ''gewend ben'', nl. dit: slaag ik er in, voorzoover het brieven schrijven naar huis
niet moet voor&aan, 's morgens van tien tot twaalf rustig wat te werken aan
den arbeid, ,-:·aar ik s~dert Februari ook thuis mee bezig was, nl. het vertalen
van mijn ''Homo ludens'' in het overzeesch. De concentratie weet ik te vinden, zoolang althans het rustige plaatsje in de groote aula, waar ik nu zit, mij
door nog grooter overbevolking van het kamp niet ontnomen wordt.
Wil mijn hartelijke groeten overbrengen aan Uw Vrouw 1 en geloofmij in
warme vriendschap en levendige hoop op een weerzien,
t.t. J. Huizinga
* Origineel: Utrecht, UB.
r. Jitske Kernkamp-Muijderman (1884-1970).

[ 1478]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan Leonhard Huizinga*
5 september 1942
Beste Leonhard,
Ik heb daar juist Hieronymus 1 uitgelezen. Ik vind het werkelijk buitenge·
woon aardig en bijzonder oorspronkelijk. Ik heb natuurlijk met genoegen gezien, hoe je op het oude gegeven2 hebt gebouwd, en daarmee een geheel
nieuwe figuur hebt gecreeerd, half kabouter, half heilige, een stukje zedemeester en een stuk wijze, die dunkt mij, nog wel eens voor een tweede uitwerking vatbaar zal blijken, een tweede, geen derde, dan moet hij in de oude
doos bij de bergkammen van Marokko enz. 3 Ik vind er bijzonder fijne en
geestige trekken in. Alleen het slothoofdstuk zou, dunkt mij, nog eens goed
moeten worden aangekeken, en eventueel veranderd, het is m.i. het eenige
wat zakt. Maar hoe dit zij, gelukgewenscht met dit product, waarvan ik je

veel genoegen waag te voorspellen! Wat wil-je, dat ik met het manuscript
doe? Je vindt wel goed, dat ik het aan Carl laat lezen?
Je weet waarschijnlijk al, dat ik gisteren met Carl naar den Bosch ben geweest, om daar door de bevoegde autoriteit gekeurd te worden, dat wij daar4
heen telegrafisch Goes en Annie met al de kinderen bescheiden hadden, die
hem in vier maanden niet gezien hadden. We hadden een gezellig dejeuner
in Chalet royal, en moesten om vijf uur weer hierheen terug. Inmiddels
heeft nu de 'Oberarzt' aldaar mij inderdaad 'lagerunfahig' bevonden, - wat
eigenlijk van den beginne af bij de medici hier vaststond. Nu wacht mijn
vrijlating dus enkel nog op de beslissing van de daartoe aangewezen instantie
in den Haag. Dat kan, zegt men mij hier, enkele dagen, maar ook wel enkele
weken duren. Zoo zijn de dingen hier: niemand weet nooit iets zeker, eer het
wezenlijk gebeurt. Maar ik wapen mij dus met nieuw geduld, en spoor Goes
aan, hetzelfde te doen. Zij zag er ook gisteren nog goed uit, maar het is voor
haar een veel harder trek dan voor mij hier. En ik mag, met dit vooruitzicht,
geen geluid van klacht maken, als ik denk aan al die velen, die hier nu vier
maanden zitten of al twee jaar hun vrijheid missen, en die het hoogstwaarschijnlijk tot het bittere einde zullen moeten uitzitten. Het zijn hier is een les
in respect voor ons volk en voor onze landgenooten.
Ik ben in goede conditie, werk 's morgens een paar uurtjes, voorzoover ik
geen brieven schrijf, en spreek steeds een · aantal aardige menschen. Van
Groningen is al veel opgeknapt, bijna zou ik zeggen te veel, want met zijn 48
jaar heeft hij niet mijn kansen, althans geringere.
Ik hoor ook af en toe voortreffelijke voordrachten, en goede muziek, dit
laatste o.a. van Schwarz, nu rector in Nijmegen, die nog je leeraar is geweest. Ik moet nu dringend een brief aan Heleentje5 schrijven; de briefschuld blijft steeds drukkend, en laat het dus nu bij heel veel groeten aan Paola, Frans en de andere familieleden, die je spreekt. Zeg aan Retha, dat ook
zij spoedig weer aan de beurt komt. Ik dankte je toch al voor de fraaie koeken, nu verslonden.

V.
*

Origineel: Familie Huizinga.
1. Leonhard Huizinga, Hieronymus (Amsterdam 1946).
2. Leonhard had zijn verhaal geschreven bij de tekeningen van zijn vader over de legende van de heilige Hieronymus (347-419), die de vriendschap van een leeuw verwierf door deze te verlassen van een doorn in een van zijn poten.
3. Zinspeling op eerdere fantasieen van Leonhard Huizinga, die ook Marokko bezocht had; verg. Briefwisseling II [811] n. 4.
4. Antoinette Schölvinck-Reynders (1900-1961), echtgenote van Carl Schölvinck; het
echtpaar had vier kinderen.
5. Heleen Krayenhoffvan de Leur.

[ 1479]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan zijn echtgenote*
6 september 1942

Mijn liefste,
De Zondagspost is mij niet gunstig geweest; Bert bad een brief, Zaterdagochtend geschreven, maar ik niks. Dat is zoo vreemd niet; de bezorging is
hier dikwijls heel onregelmatig, maar ik verlang toch naar nieuws morgenochtend, temeer omdat deze eerst morgen weg kan en je misschien eerst
Dinsdag bereikt. Gistermiddag geschreven aan Loete, om hem te complimenteeren met zijn zeer geslaagde Hieronymus,· die nu door Carl gelezen
wordt. 's Avonds niets bijzonders. Vanmorgen 7.45 met Carl naar de mis:
een kaal leslokaal, met niets dan een kruisbeeld en een geYmproviseerd altaar
met twee kandelaars, en de dienst zoo fluisterend gelezen, dat het haast niet
hoorbaar was (eigenlijk mag het in het geheel niet). Juist in die kaalheid ging
er een groote wijding van uit. Er waren velen, die communieerden, o.a. Ton.
Na het ontbijt de heele tekst nog eens gelezen en er veel met Carl en Bert
over gesproken; wat in Burckhardt 1 gelezen, en na het middageten veel druiven van Bert. Straks een concert voor viool en piano van Juda 2 en Baud:
Beethoven, Brahms, Bach, dus dar zal wel mooi zijn. Vanmorgen scheen de
zon heerlijk in onze gang van het lazaret, waar wij zaten. En verder is het nu
rnaar afwachten, of er wat schot in de zaak komt. Als je Dinsdag nog niets
naders ervan gehoord hebt, zou je nog eens naar den Haag kunnen gaan; de
man die beslist heet nu niet meer Kn. maar Sachse en huist op kamer 50, en
schijnt niet ongeschikt te zijn. Misschien zou je hem kunnen bewegen, er
wat spoed achter te zetten. 't Is een raar gevoel, zoo heelemaal niets te beantwoorden te hebben, maar ik neem aan, dat jij het goed maakt, dat Loortje lief
en gezond is, en dat Suze je trouw ter zijde staat. Ik heb ook Heleen geschre•
ven, maar dat alles gaat eerst morgen weg. Hoe ik naar de definitieve verlossing verlang, hoefik je niet te zeggen. De nieuwe patient op onze kamer is al
heel wat opgeknapt, maar er wordt nog rust op de kamer en de gang geboden. De rnenschen feliciteeren mij sorns al, maar ik durf er nog niet recht aan
gelooven. Het zal nu morgen juist een maand zijn, dat ik van jou en Loortje
werd weggehaald. rnaar och, al die armen die al zooveel langer zitten, en
waarschijnlijk zullen zitten moeten: het zou een schande zijn, als ik mij beklaagde. Dus, allerliefste, nog rnaar een beetje rnoed en geduld. Morgenochtend schrijf ik hier nog wat bij. Knuffe! Loortje voor mij, en veel liefs aan
Suze.
* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
I. Jacob Burckhardt, Historische Fragmente.
2. Jo Juda (1909-1985), violist.

[ 1480 ]

Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan zijn echtgenote*
11 september 1942
10.40

Mijn allerliefste, van wie niets mij scheiden kan,
Wat heb-jij ontzaglijk veel voor mij gedaan, en altijd maar weer ondernomen, en nare bejegeningen getrotseerd, en moed gehouden, en niets onbeproefd gelaten! Mijn dankbaarheid alleen al voor jouw liefde en opofferende toewijding moet genoeg zijn, om mij moed en kracht te geven in deze
zware beproeving, die mij zoo laat en jou in 't mooist van je leven en zoo
onverwacht nog ten deel valt, terwijl ik toch niet anders deed dan mijn gewone plicht, en de trouw hield aan wie en wat ik die verschuldigd was. Laat
mij even mij voor oogen houden, wat de hoofdzaak is: dat is: jou niet bij
mij te hebben en Loortje niet te zien opgroeien. Al het andere is bijzaak. Is
er iets, wat nog directe hoop geeft?' Ja: het feit, dat omstandigheden en
stemmingen steeds veranderen, da:t menschen niet altijd doen wat zij zeggen. Maar dat is alles voorloopig schrale troost. Wat is nu onmiddellijk
voorgeschreven? Voor mij, om niets te probeeren, om eerst die zeven of
veertien <lagen afte wachten. De beslissing zal toch niet aan mij zijn; er zal
over mij beschikt worden. Het is ijdele verspilling van krachten, om ons
een voorstelling te maken, hoe het wel zou kunnen uitvallen, beter en slechter, maar toch blijkbaar wel zonder hereeniging. Wij moeten het samen dragen, al zijn wij niet bijeen. En, tiefste, jij moet nu ook geen verdere pogingen doen, je moet rust zoeken en vrede van binnen; je vindt je immers in
onze liefde en in die Liefde, die daarboven gaat, en die jij zoo onmiddellijk
en in zoo vaste vormen kent. En verder moet je maar met Loortje speien,
en je door Suze en Betty een beetje laten vertroetelen, en met mate alle lieve vrienden zien, en alle bezoeken, die of wanneer ze je niet welkom zijn,
afwijzen. En in onze lieve Hout wandelen, en zorgen, dat je zoo gezond en
sterk mogelijk blijft. Want eens komt toch de tijd, waarop wij weer hereenigd zijn, hoe en waar dan ook.
Het leek even v6or vanmorgen je brieven kwamen, nog zoo hoopvol. Gisteren zijn opeens van Tuyll, (die ook gei'.nterneerd was) en nog eenige anderen vrijgelaten. Er komen nu twee medici als verplegers bij, en Feith is weer
beter. Dr. PI. had daar straks nog in alle Leidsche heeren een zwaar hoofd,
maar <lacht, dat ze voor mij een uitzondering maken. Maar neen, tenminste
niet de uitzondering die we verwachtten.
Op stuk van zaken ben ik nu in ongeveer dezelfde conditie als Bert, en
Ton en Carl, die ook hun liefsten missen en door hen gemist worden. Maar
o, dat lieve stille milieu van ons, met jou en Loortje! Het missen van die
kostbare maanden, de verloren tijd en de zachte warmte van het samenzijn.
Kristensen krijgt wel nog meer gelijk, dan hij denken kon.
1
Ik ga maar over op het gewone beantwoorden van vragen. [... ] Nu moet de
brief straks weg. Houd je maar dubbel goed, aller liefste, ik zal het ook doen.
En zeg Betty en Suze en wie je verder wilt, alle liefs van mij.

In tijd en eeuwigheid
jouw H.
..
..
..
p .S. Hier blijven zou tenslotte nog het verkiesel11kst z11n, maar het zal m1J
wel niet gevraagd worden.
* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
I. Huishoudelijke mededelingen.

[ 1481]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan zijn echtgenote*
15 september 1942

Mijn allerliefste,
Het beste uurtje van den dag is weer gekomen, wanneer ik, na een middagrust, een praatje met je kan gaan maken, nu in antwoord op je gezelligen
briefvan 14.1x. L9ortje weer 230 gr. aangekomen! zij moet langzamerhand
een reuzenkind geworden zijn. [... ]1
En Loortje die Papa kan zeggen! Ik zie verlangend naar het zien van die
wonderen, maar naar Goesje bovenal, tegemoet. Zou je hierheen willen zenden het deel van Fruin's Verspreide geschriften, waar dat uitvoerige stuk
over het beleg van Leiden in staat?2 Ik geloof, dat het het derde is, maar dat
kan ook wel mis zijn.
Nieuws van hier? Ja en neen. Gisteravond om zes uur zouden wij juist op onze
gang met de avondboterham beginnen, toen daar het hoog bezoek verscheen
van den Heer Rauter 3 met den commandant en nog enkele officieren. De eerste,
door den commandant op mij gewezen, stevende regelrecht op mij af, en onderhield zieh met mij, zoo niet minzaam, dan toch niet onvriendelijk, keek mijn attesten door, en vroeg, ofhij ze houden mocht, wat ik natuurlijk gaarne toestond.
Daama ook even met Bert en met nog anderen. Het beteekent natuurlijk niets
positiefs, maar getuigt er toch van, dat mijn geval de opmerkzaamheid heeft.
Wat zal er nu verder volgen? De arme Hoekstra4 had een heel bittere teleurstelling te verduwen. Gisteren reisden zijn ouders en zijn beide jongetjes van 2 en 5
jaar uit Groningen naar den Bosch, om hem daar te zien. Maar juist was er weer
een strenge besuchssperre afgekomen, en er kon niets van komen. Arme jongetjes en arme vader! - Carl vertelt me, dat er boven al weer pakken liggen, van
jou en Piet de Groot. 5 W e zullen ze straks gaan uitpakken.
Het 's morgens werken blijft goed gaan, al heb ik wel eens het idee, dat het
teveel fantazie-engelsch wordt. Ik ben nu vanmorgen met het laatste hoofdstuk begonnen, en heb hier in het geheel al 27 bladzijden geschreven. Verbeeld je, dat ik het hier eens heelemaal af kreeg!
't Is hier vandaag bedekt en zacht; in de gang van de ziekenboeg is al <lagen
lang heel zachtjes de verwarming aan. Maar zooals je ziet, heb ik toch de zomerhemdjes teruggestuurd; daar is nu geen behoefte meer aan.
Liefste Goesje, ik wou dat ik je nu nog zoo iets grappigs kon schrijven, dat
je er een heelen dag pleizier van hadt, en mij tijdelijk (vooral tijdelijk) vergat,

zooals je de Nederlandsche taal vergeet, want je 'weegde' de ingredienten
voor de koek! Maar z66 iets vermakelijks heb ik niet te schrijven, dus alleen
nog maar een aansporing om je toch mijn lot (behoudens het gemis) vooral
niet te troosteloos voor te stellen, want dat is het niet. En verder zoentjes
voor het kleine Loortje, en veel hartelijks voor de lieve Suze, om van jou zelf
nu maar niet te spreken.
jouw H.
* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. Huishoudelijke mededelingen.
2. Robert Fruin, ''Het belegen ontzet der stad Leiden in 1574'', in: idem, Verspreide
geschriften (10 dln. 's-Gravenhage 1900-1905) II, 385-490; op 3 oktober werd in het gijzelaarskamp het ontzet van Leiden herdacht, waarbij Huizinga een gedenkrede hield:
J. Huizinga, ''Leiden's ontzet'', De Gids 110 (1946) IV, 6-15 (V.W. II, 50-59).
3. H.A. Rauter (r895-r949), 'höherer SS- und Polizeiführer', tijdens de Duitse bezetting commissaris-generaal voor de openbare veiligheid.
4. W. Hoekstra (1907-1982), burgemeester van Baarderadeel 1937-1942, 1945-1951.
5. Piet Hofstede de Groot, zie Briefwisseling I [4].

[ 1482 ]
J.Ph. Vogel (Oegstgeest) aan Johan Huizinga*
17 september 1942
Beste Huizinga,
In de dagen van onzen jovialen burgemeester en president-curator 1 dachten wij weinig, dat zijn naam, die voor ons geassocieerd scheen met gulle
goedmoedigheid en ietwat comische deftigheid, hier te lande eens zulk een
onheilspellenden en luguberen klank zou krijgen.
Sedert je dit aan den lijve moest ondervinden gevoelden wij de behoefte je
door middel van een briefte betuigen, hoezeer we met je medeleven in je
leed. Toen we je beiden het laatst ontmoetten op een avondwandeling in den
Leidschen Hout (het lijkt al heel lang geleden), vertelde Marie 2 van ons plan
om in Sept. een paar weken in Drenthe te gaan doorbrengen. Gealarmeerd
door het sedert ongegrond gebleken gerucht dat een algemeen reisverbod op
kamst was, besloten wij den datum van ons vertrek te vervroegen. Hoewel
onnoodig, bleek dit een gelukkige zet, want wij troffen juist de drie weken
van bijna onafgebroken zomerweer, die deze zomer aan de lijdende menschheid heeft gebracht. Behalve van de nog altijd goede tafel te Gieten hebben
wij genoten van het onbedorven landelijke Drenthe met zijn vriendelijke ingezetenen. Dorpen als Schipborg zijn wel bijzonder aantrekkelijk, alleen
eenigszins bedorven door zomerhuisjes (ik vrees van de Groningers afkomstig). Wij waren nog een week bij de Kristensens, onze oude vrienden; Brede
gaf uiting aan zijn minachting van de hunnebedden, zijnde praehistorische
overblijfselen. Onder een verzameling teekeningen uit den kindertijd der
jonge Kristensens vonden wij ook een schets van je befaamd verhaal van den
knaap, die de paarden aan het lachen kon maken. 3 Hoe anders waren de tijden toen je ons dir kostelijk verhaal als snelteekenaar opdischte, ik meen op

"

,;: :

. ,'.

•,... i·.· .._;!:

Portret van Huizinga in St. Michielsgestel door G. Knuttel Wzn.,

september r942.

~-:.
..,

een bijeenkomst van het Genootschap N.E.4 Dit doet mij denken aan den
avond dien wij dezen zomer bij je doorbrachten om je teekeningen van beroemde jaartallen uit onze vaderlandsche geschiedenis te bewonderen. Vooral die over den naam Batavieren5 is mij bijgebleven en ik denk soms: Als met
den naam Germanen eens iets dergelijks ware geschied, zou daardoor niet
veel huidig misverstand voorkomen zijn? In elk geval zou het ons gered hebben van den wetenschappelijken term Indo-germaansch.
Onze beste wenschen voor je zelf en je lotgenooten van
t.t. J.Ph. Vogel
P.S. Mijn groeten aan v. Groninger ende Josselin de Jong.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. N.C. de Gijselaar, zie Briefwisseling 'II [641].
2. Marie Vogel-Strumphler (1879-1959), in 1904/1905 een der toehoorders bij I-Iuizinga's colleges als privaat-doce11t te Amsterdam.
3. Thans: Oosterbeek, S. Volkenborn-Kristensen.
4. Genootschap Nederland-Engeland.
5. J. Huizinga, Ke11r van gedenkwaardige tafereelen (zie Briefwisseling I [2]), '400: De
naam Batavieren gaat verloren', illustratie bij een citaat uit P.J. Blok, Geschiedenis
van het Nederlandsche volk: 'De oude namen verdwenen in den nacht der eeuwen'.

[ 1483 ]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan Elisabeth Huizinga*
19 september 1942
Lieve Elisabeth,
Gisteravond kreeg ik je gezellige brief, en onder het motto dat de laatsten
de eersten zullen zijn, ga ik die nu maar terstond beantwoorden tot besluit
van een achtend, waarin er, bij uitzondering van werken niet kwam, aangezien ik eerst Goes had te beantwoorden, wier brieven heel regelmatig en snel
mij bereiken, en nog een paar andere briefjes. Wat is het jammer, dat Retha's Mary zulke onvriendelijke qualiteiten ontwikkelt. Het zal wel weer beter worden, maar ik hoop en verwacht toch dat Loortje haar daarin niet zal
navolgen. Wat Goes rnij over haar schrijft, is alles even aardig. Ja, het is
prettig, dat Suze bij haar is; zij is inderdaad een persoon, bij wie intelligentie
en liefheid in volkomen harrnonie zijn. Wat mij betreft, ik ben nog steeds in
goede conditie, en geniet de onafgebroken zorg van Carl, het gezelschap van
B. van Groningen, Barge en tal van anderen, om niet te spreken van den
stroom van weldaden, waarmee men ons in den vorm van pakketten dagelijks overstroomt. Er moeten er boven al weer klaarliggen, maar ik ga eerst
om half vier met Carl naar boven. De afstanden zijn hier overmatig groot. Je
weet waarschijnlijk, dat ik al op 4 September ongeschikt voor het kamp ben
verklaard, maar niettemin niet losgelaten, evenmin als eenig ander van Leiden. Mijn geval is nog in behandeling, en het is niet onmogelijk, dat ik eind
van de volgende week verneem wat men nu verder met mij voorheeft. Maar
men weet hier nooit iets zeker, en men verliest veel tijd. Als ik 's morgens
van tien tot twaalf op het gereserveerde (tegen den regel, die zoo iets niet toe-

laat) werkplaatsje in de aula aan mijn vertaling kan werken, ben ik al heel tevreden. Merkwaardig genoeg gaat dat, wat de concentratie betreft, heel behoorlijk. De ziekenafdeeling waar ik lig, is wel een soort oase in her complex
van zalen en gebouwen, al is ook daar het comfort, speciaal de waschgelegenheid, zeer onvoldoende. De kamer waar ik lig, is ruim en frisch; tot nu toe alleen lichte patienten; de bezetting is wisselend. Boskamp zorgt ijverig mee
voor de vroolijkheid, sinds zijn ergste lasten geweken zijn, en ook Dinger, 1
hoofdingenieur bij de staatsmijnen en Romijn, 2 oud-wethouder van Leiden,
onze nieuwste aanwinst, zijn aangename kamergenooten. De maaltijden gebruik ik met Carl aan ons z.g. gijzelaarstafeltje (wit haut, opklapbaar op een
geheimzinnige manier die ik niet meester ben) in de breede gang van de ziekenboeg, die sinds gisteren ook verduisterd kan worden (de gang wel te verstaan) wat de avonden heel wat gezelliger maakt. Er heerscht hier een rage
· van elkaar's portretten teekenen, waar o.a. ook J aap van Bemmelen sterk in is.
Ikzelfben het sujet van Knuttel, 3 den directeur van het Haagsche museum;
het is bijna af en nog net niet helemaal goed, maar toch wel verdienstelijk.
Wat een merkwaardig succes en wat een merkwaardige invloed is Noord Beveland voor jouw Mary geweest! Ik houd het voor heel gunstig, dat zij zieh
zoo aan de familie 4 gehecht heeft, juist omdat men het van haar volstrekt niet
zou hebben gedacht. Wat zou ik haar met haar 8 pond erbij graag weer zien!
Maar het leeren en de muziek zullen daar zeker niet onder lijden. Na Hieronymus heb ik ook nog niet nader van Leonhard gehoord. Je hebt zeker ook
Leo gefeliciteerd. 5 Ik kreeg vandaag een aardig briefje6 van hem terug. Wij
krijgen hier af en toe, meest Zondagmiddag, goede muziek te hooren, viool,
piano, cel, fluit, en ook bij de voordrachten zijn zeer goede, b.v. die van Dr.
Henk Brugmans7 in voortreffelijk Frans, over moderne Fransche litteratuur.
Eigenaardig is, dat ik tot lezen heelemaal niet kom; er schier eigenlijk geen
tijd voor over, en op dit oogenblik zou ik wel wat willen gaan lezen in mijn
Burckhardt, Historische Fragmente, maar nu is het natuurlijk juist niet hier,
maar boven, een halven mijl weg, en ik heb streng verbod er alleen heen te
gaan, vanwege de wankele beenen ende trap zonder leuning. Ideaal is het verblijf nu eenmaal niet, en ik zal het zegenen, als ik weg mag, mits met Goes en
Loortje hereenigd. Je hebt de fotoo'tjes natuurlijk wel gezien; iedereen begint
nute vinden, dat zij op mij lijkt, dus dat zal wel zoo zijn.
Ik hoop binnenkort ook Tine's 8 laatsten brief eens te beantwoorden; zeg
haar dat voorloopig. En verder heel veel groeten aan Jet, Ankie, Erna en wie
er meer mochten zijn. 9 Is je plan voor Leiden afgestuit op Marietje's komst?
Ik heb, behalve Goes, nog nooit zoo'n lange brief van hier geschreven.
Maar daarvoor ben je ook mijn oudste dochter.
Tot ziens, hoop ik,

V.
* Origineel: Familie Huizinga.
1. A.E. Dinger (1888-1952), hoofdingenieur bij de Staatsmijnen.
2. A.J. Romijn (1897-1965), wethouder van sociale zaken te Leiden 1931-1935, nadien
burgerneester van Winschoten.

370

3· G. Knuttel Wz~. (1889-1968), kunsthistoricus, sedert 1919 verbanden aan het Ge·
meentemu~:um te .~·Gravenhage, sedert 1941 als directeur.
4. De fam1l1e Rem1Jnse, pachters van de boerderij.
5. Leonhard Schorer (zie Briefwisseling II [708]), was op 15 september 1942 gehuwd
met H.C.W. Schoonevelt Büchner (*1914).
6. Niet teruggevonden.
7· Hendrik Brugmans (*1906), romanist, sedert 1935 bestuurslid van het Instituut
voor Arbeidersontwikkeling, sedert 1939 lid van de Tweede Karner voor de SDAP,
sedert 1950 rector van het Europacollege te Brugge.
8. Tine Lepoutre, journaliste bij het Algemeen Handelsblad vriendin van Elisabeth
Huizinga.
'
9. Medebewoonsters van het adres van Elisabeth Huizinga, Apollolaan 51, Amsterdam.

[ 1484]

Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan zijn echtgenote en Suze Kuenen*
23 september 1942
14.20

Allerliefste Goesje van mij,
Inderdaad bleef de Dinsdag zonder briefje, maar vanmorgen kwam die van
21.IX met het vervolgstuk om halftien, bovendien die van Suze, een van Jan
Kees, kortom al weer heel wat beantwoordenswaardigs. Vanmorgen in de douchegelegenheid ontmoette ik Dr. Drost, 1 Tinta's broer, dien ik een paar keer bij
Toon2 had gesproken. Hij was eerst eenige <lagen geleden binnengebracht;
zoodra ik weet, waar hij gehuisvest is, zullen we hem eens op de middagthee
vragen. Vanmorgen braaf gewerkt (de papiertjes zijn weer op) en dat karte slot
aan den brief geschreven. Marietje gaat dus Heleentje achterna, en nog wel met
regenjassen. Nu heb je nog meer te versturen. Wat moet dat toch aardig zijn
met Loortje aan tafel! ik verlang er dol naar. Of de beschikking deze week af.
komt? ik reken er nog volstrekt niet heel stellig op. En hoe? Enfin, maar weer
geduld hebben. Betty's verkoudheid is ook hier al bekend; ik wensch haar beterschap, maar heel goed, dat je met Loortje extra-voorzichtig bent. De schakers zitten weer te kletsen alsofhet sjoelbak was. Van Mevrouw Hannema gesproken, of liever van Gevers: 3 herinner je je, dat in 1934 een Nederlandsch
priester4 in Rome mij vertelde, dat ik er zoo toe had bijgedragen, dat hij geestelijke was geworden? Terwijl ik toch, toen ik het herfst-ei legde, veel verder van
deze dingen af stand dan tegenwoordig. Heel oneerbiedig dus van Suze en jou,
om je daar naar om te lachen! - Over Siemens schreefik je al. Die zuster schijnt
prachtige verbalen over haar vaderstad te hebben, zegt Herman.
Als het nu niet meeloopt, moet je de volgende week maar eens naar Breda gaan.
Goed hoor, kalmpjes aan! Plagen is heel gezond in zulke gevallen. Maar
vooral slapen! Benieuwd naar de gebakken aardappelen, en zooals ik al
schreef: havermout- of rijstekoekjes toch zeer welkom.
5
Van Haaren nog geen andere teekenen dan getimmer. Het wordt er niet
gezelliger op, en het was het ook al niet. Onze volle kamer sliep niettemin
heel rustig, het zijn allemaal zoete kinderen. Nu laat ik maar weer meteen
den brief aan Suze aansluiten.
371

14.45
6
Lieve Suze, Hartelijk dank voor je gezellige brief. Die kanten van de Steeg
ken ik voornamelijk uit mijn studententijd, als ik er met Willem de Sitter
eindelooze wandelingen deed, wanneer ik bij zijn Ouders in Arnhem logeerde. Later befietste ik het nog wel af en toe, en op de Carolinahoeve was ik
met de vijfkinderen in 1918. 7 Dirk was toen nog schijnbaar tamelijk gezond.
Ook mij is altijd de IJ sel bovenmatig lief geweest. Maar wat een reis is zoo
iets tegenwoordig! Montferland en de andere vreemde heuvels, de Hettenheuvel o.a. heb ik vroeger ook met hartstocht bewandeld. Wat is dat lang geleden!
Nu over het tikken. Ik vind het bijzonder prettig, dat je het wilt probeeren, speciaal omdat jij zooveel beter Engelsch kent dan andere tiksters. Je
moogt gerust ook streepjes zetten, als je vindt, dat mijn Engels er heelemaal
naast is. Haast heeft het heele geval niet, en ook is het niet noodig, terstond
een volstrekt bindende afspraak te maken. Je zoudt eens een proef kunnen
nemen hoe het je bevalt. Het moet natuurlijk met zooveel interlinie, dat er
vrijelijk in veranderd en verbeterd kan worden. Maak niet te veel bladzijden
nog eens over, zou ik zeggen, ik hoop dan toch over eenigen tijd zelfhet resultaat te kunnen beoordeelen. Is mijn tekst door de bijhalingen te onduidelijk, dan zijn dat mooie puzzle's om met Goesje uit te knobelen. Een aantal
bladen manuscript gaan per speciale koerier aangeteekend aan haar adres. Ik
was nu vanmorgen bezig met blz. 300, tweede druk; dus mijnheer de boom
van een man moet wat haast maken, anders raak ik hem voor! Nu ga ik weer
over op Goesje:
Allerliefste, ik kan soms zoo ontzettend naar jou en Loortje verlangen. Iedereen die ik haar foto's laat zien, is altijd verrukt. Denk er eens aan, Jan
Kees met zijn verjaardag 27.1x te feliciteeren. Hij schrijft mij, dat nu ook de
linkerhelft van het hek van T. 8 is stukgereden. Ik schreef je al, meen ik, dat
Kn.'s portret van mij tenslotte toch heel goed is geworden. Je krijgt het binnenkort. Carl is naar een katholieke kring, daarna gaan wij theedrinken, om
vijfuur Henk Brugmans hooren en om zes uur komt de kapper mij knippen.
Als Carl 's morgens vroeg is, d.w.z. om half acht (hij verslaapt zieh wel eens)
scheer ik mij dikwijls zelf, maar Hoekstra is altijd bereid, en zegt, dat ik een
ideale baard heb, om electrisch verwijderd te worden.
Nu dus maar Loortje geknuffeld en jou omhelsd, en veel liefs aan Suze (je
merkt, hoe voorzichtig ik mij uitdruk)
jouw H.

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. J. Drost (1905-1991), arts uit Rotterdam.
2. Toon Kelder.
3. Niet geidentificeerd.
4. Niet geidentificeerd.
5. Op 6 november 1942 werden 197 gijzelaars uit Haaren naar St. Michielsgestel
overgebracht, nadat hun komst al in juli was aangekondigd.
6. Suze Kuenen was bij haar ouders in De Steeg op bezoek geweest.
7. Zie Briefwisseling I [214], n. 4.
8. Toornvliet.

372

[ 1485]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan zijn echtgenote*
27 september 1942

Mijn allerliefste,
Nu moet ik beginnen met een bittere teleurstelling: beperking van briefverkeer, gisteravond plotseling afgekondigd, verordend uit den Haag. Deze brief
gaat morgen nog uit, maar daarna is het: een brief per week schrijven (ofbriefkaart) en een ontvangen. Wel zal deze week de inkomende post nog coulant behandeld worden, zoodat ik je zou raden, dezen maar gewoon te beantwoorden,
op gevaar af, dat je antwoord mij niet bereikt. In de bestelling van in- en uitgaande pakketten is geen verandering aangekondigd, en het is mogelijk, dat er
op den brievenregel, die in Haaren reeds lang gold, binnenkort wel zekere accommodementen zullen zijn toegelaten. Zakenbrieven vallen ook onder de beperking. Vandaag mogen wij nog rechts en links onze relaties verzoeken, ons
niet meer te schrijven, want de brieven van huis zullen voorgaan. Ik begrijp,
dat je verslagen zult zijn, als je dit leest. Hier blijft men er kalm onder, en vat
het vrij lakoniek op, hoe zwaar het ook iedereen treft, maar niets is bestendig.
Dat brengt mij op je beide brieven van Vrijdag 25, die ik gisteren beide kreeg,
maar in omgekeerde volgorde, om half vijf het avondbriefje, om zes uur de
middagbrief. Op blz. 2, middagbriefzeg je: ''ik zal trachten mij nog even goed
te houden, maar garandeeren kan ik het niet meer''. Hoor eens, liefste, nu
moet ik streng zijn: je moet je goed houden, niet alleen ''nog even'', maar als
het moet, nog een heelen tijd, hoe naar het ook is, elkaar te missen. Bedenk
toch: Betty verdraagt het toch ook, en die is zooveel ouder en minder sterk dan
jij, en heeft geen Loortje. Je moet zijn, zooals wij hier zijn: rustig en opgewekt,
je moet afleiding zoeken, waarin dan ook, en je moet niet meer bezoeken ontvangen dan je zelf aangenaam zijn. Ik weet nu eigenlijk niet precies meer, hoe
je met Suze staat: alleen dat zij heel liefvoor je is, en dat er in de vriendschap
met haar, waar jij en ik in deelen, iets teers is gekomen, dat niet onder woorden
te brengen is. Kan zij helpen om je te troosten?; ik denk, zij doet het al, en zoek
jij nu maar overal wat krachten troost, waar je het vinden kunt, en blijfhopen
en vertrouwen. Ik bouw nu ook niet meer op den reus, en denk niet, dat je
morgen iets bereikt, en ik begrijp ook niet, wat voor potjes er nog te vuur kunnen staan, maar ik verlies mijn vertrouwen niet, en wil hier in goede conditie
blijven, en deze nieuwe groote tegenslag van de brieven slaat mij niet uit mijn
evenwicht. Dus, allerliefste, moed, geduld, vertrouwen, hoop, en nog eens
moed, geduld, vertrouwen en hoop, en nog wat opgewektheid bovendien!
[... ]!
Allerliefste Goesje,
Vindt de spinjaloersche vrouw het wel goed, dat ik de briefjes zoo maar
aan elkaar brei? Ik denk van wel; het is zoo bijzonder goed bedoeld.
Ik mis je heel erg, en mijn kleine Loortje ook. Straks kan zij nog loopen
ook, als ik thuis kom. Maar neen, geen gekheid; ik sluit je in mijn armen.
je H.

373

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. Huishoudelijke mededelingen en briefje aan Suze Kuenen betreffende het typen
van de Engelse vertaling van Homo ludens.

[ 1486]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan G.W. Kernkamp (Utrecht)*
28 september 1942
'
Amice,
Ik wil je toch nog even antwoorden, want heden begint voor ons de groote
briefbeperking: een brief per week schrijven, en een ontvangen. Schrijf mij
dus voorloopig maar niet meer; de brieven van en naar huis krijgen natuurlijk voorrang. Op mijn ongeschiktbevinding is nog steeds niets naders gevolgd, en mijn optimisme dienaangaande is niet groot. Heel veel dank voor
je brief van 24. 1 Ik kijk hier principieel geen krant in, wat er aan nieuws ver·
teld wordt, is uit den aard troebel en geen stof voor historische kritiek.
Met hartelijke groeten aan U beiden,
Steeds
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: Utrecht, UB.
1. Niet teruggevonden.

[ 1487]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan zijn echtgenote*
I oktober 1942

10.35
Mijn liefste,
Ik heb je brieven no I en 2; 1 de eerste gistermiddag, de andere zooeven. Ik
was heel blij met die van 28/29, omdat ik nu weet, dat ik me over jouw moed
en geduld niet bezorgd hoef te maken. Dat is ook maar goed, want daar zal
nog wel heel wat van gevergd worden. Luister maar. Gistermiddag kreeg
Carl eindelijk zijn al bijna drie weken aangevraagd onderhoud met den com·
mandant. En wat blijkt nu, of althans wat wordt beweerd? Dat die gesloten
brief die ons 4.IX overhandigd werd, alleen een algemeene ongeschiktverklaring behelsde, die echter door de heeren zoo wordt uitgelegd, dat ik voor dit
kamp wel geschikt ben. De baas is bereid, mij allerlei 'verlichtingen' toe te
staan (Carl's permissie om met mij op de ziekengang te eten, de extra-voeding, die ik niet begeerde, en die zieh vanzelf al tot nul gereduceerd heeft
(morgen laat ik mij wegen, want Dr. Frumau2 zegt dat ik dikker word). Maar
het is duidelijk, dat niemand er aan gedacht heeft, mij naar elders te verplaatsen (misschien gelukkig maar) laat staan naar huis te laten gaan. Men
heeft jou maar wat praatjes verkocht, en ik zal het met de andere stoute jon·
getjes moeten uitzitten. Want wat zal nu nog iets uitwerken? Ik laat alles ge·
heel aan jouw oordeel en beleid over. Je no. 2 geeft mij een vingerwijzing;
374

waar je van Willem's eetlust spreekt; 3 misschien zit daar iets in. Je begrijpt„
dat deze nieuwe teleurstelling mij vannacht eenige uurtjes slaap heeft gekost, maar vanavond heb ik het wel weer verwerkt, en schik mij in dit lot. Neen, ik schrijf 3 Oct. 4 niet op; het is zelfs al moeilijk genoeg, om den tijd en
de plaats te vinden, om eenige notities vast te leggen. De verhuizing naar kamer 3 heeft weinig verandering gebracht en Carl heeft alle zaken overgebracht en ingeschikt. Nu ga ik je brieven na. no. 1. Vooreerst dank voor Suze's woorden, waarmee de briefbegint. Zij is, om met Toon te spreken, van
wien juist een hartelijk briefje, een lieverd. Ik kan jouw kleine schrift best lezen. Ik ben heel benieuwd wanneer je dezen krijgt.
Men zegt, dat het hier goed verwarmd zal worden; de laatste dagen zijn nu
juist weer veel zachter. Over voetenzak en sloffen schreef ik al, en een plaid
zal toch wel gewenscht zijn, want met dat oude dekentje kan ik toch nauwelijks in onze corridor of in de aula gaan zitten. Aan de lengte van jouw brieven is geen grens gesteld, en het is hier nog altijd niet heel duidelijk, hoe de
nieuwe regeling werkt. Macht deze brief er veel dagen over doen, neem he111
dan ook meteen voor 4 October. 5 Och kleine liefste, wat hebben wij in die
vijf jaar veel geluk gehad met elkaar, en nu sinds bijna een jaar dat lieve
Loortje er nog bij! Daar mag toch ook wel eens wat tegenspoed tegenover
staan. Ik zal goed zoeken in een hoekje van het pak!
Nu volgt brief2 van 28 (lees 29?) (er staat 29 geloofik) 21 uur en 30.1x (9.15).
Wat aardig van de Gulje's, 6 het zal vandaag wel komen. Het spijt je zeker van
de Hengeveld's? Vandaag heb je dus Rud, doe haar veel hartelijke groeten, ook
van Carl, dit op eigen verantwoording, hij is naar een voordracht. Kennie7 een
nichtje en Cara8 een zoon; de kindertjes moeten nu niet er een gewoonte van
maken, 11/2 maand te vroeg te komen, tenzij ze het zoo keurig doen als Loortje
met haar 6 pond en een ons. Jij hebt toch zelf die dingen barley-kolonies genoemd, of heb ik dat verkeerd gelezen; ik dacht zoo aan vormen uit de lagere
dierenwereld, maar ze zijn lekker, al proeven wij er de citroen niet aan. Op die
beestjes 9 moet je dus nog wat wachten; kamen ze de volgende week niet, herinner mij er dan nog eens aan. Wat een avontuur met de kinderwagen! dan zal Retha toch zeker gelijk gehad hebben. Nu ook na dezen brief goed slapen hoor!
Wanneer jij het best schrijft? Ik weet het werkelijk niet, die heele zaak is
nog zoo onzeker. Doe het maar naar je eigen zin, en schrijf dan wegens het
gevaar van niet aankomen maar niet te lange brieven.
Daarmee is ook no 2. beantwoord. Dus, allerliefste, nu ondanks alles het
kopje op, en hopen op goede dingen.
.
Veel liefs aan Suze, en zoentjes voor Loortje! een heel stel.
je H.

* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
r. Na de postbeperking voorzag Auguste Huizinga-Schölvinck haar brieven van
nummers.
2. Carel Frederik Frumau (1910-1982), arts te Middelburg.
.
..
3. Zinspeling op de bereidheid van W.J.M. van Eysinga om act1e voor Hu1z1nga te
ondernemen.
4. J. Huizinga, ''Leiden's ontzet''.

375

5. Op 4 oktober 1942 waren Huizinga en zijn echtgenote vijf jaar getrouwd.
6.
7.
8.
9.

Niet geYdentificeerd.
Corinna van Sehendei.
Catharina M. van Ravesteyn-Wensinck (*1916), dochter van A.J. Wensinck.
Door Huizinga te tekenen dieren, om op de kleren van Laura te borduren.

[ 1488 ]
Johan Huizinga (St. Michielsgestel) aan zijn echtgenote*
6 oktober 1942
9.45
Allerliefste,
Daar juist hoor ik, dat gisteravond laat is afgekondigd, dat alle brieven,
waarin tusschen de regels geschreven is, vernietigd worden. Ik had juist een
vel aldus beschreven klaar, en ga dat nu geheel overschrijven. Het schijnt
ook van inkomende post te gelden, dus houd je daaraan. Maar eerst even het
merkwaardigste van gisteren. Om half twee kwamen prachtige rozen, door
Fiet Sassen 1 uitstekend verzorgd; ze geurden de heele gang door, ondanks
den Zondag, dat ze over hadden gestaan, en nu nog staan ze mooi op de vensterbank naast onze ontbijttafel. Heel hartelijk dank voor die heerlijke gave.
's Avonds een tweede verrassing. Tegen negen uur, toen ik niets verwachtte,
kwam daar opeens in een couvert met voorkeur er op je no. 3, 5 en 6 en de
schattige foto's. Alles is dus compleet nu. Wat meer dan snoezig zijn die foto's van September, werkelijk een heel ander kind dan dat van Juli; wat een
welvarende en genoegelijke dikkert. Nu ga ik eerst den gisteren halfvoltooiden brief geheel overschrijven.
5.x. 10.40
Om ruimte te sparen laat ik de vocatieven weg, alsof wij enkel goede kennissen waren. De tusschenpoozen tusschen de brieven worden nu afschuwelijk
lang. De beperking is nu geheel doorgevoerd. Ik verwacht nu, er stond: morgen, de oproep, dat ik Woensdagochtend mijn brief mag verzenden. Vrijdag
was ik al begonnen te schrijven; Zondagmiddag zou ik het voortzetten, toen
Carl (zelfs een zoo handig man als hij is kan dat geheuren) mijn inktfleschje
omgooide. Het liep goed af; niets op mijn pak of op de steenen vloer van de
ziekengang, alleen wat bladen van de vloeimap bedorven en mijn half affe
brief gedeeltelijk een inktmeer, zoodat ik maar opnieuw begon. 5.x. Zaterdagmiddag kreeg ik je no. 4. over 3 zie boven, en al de heel rijke pakketten.
Van Betty zul je al weten, hoe de heerlijke gaven in beperkten kring verdeeld
en genoten zijn. Uit no. 4 zag ik je groote blijdschap, dat je ook den nieuwen
zwaren slag zoo flink hebt opgenomen, dat ik nog trotscher op je ben en
dankbaarder dan te voren! Volhouden maar, kleine liefste, ook al bloedt het
hart. Eens kamt het einde, en het zal dan alles goed zijn. De Zaterdagavond2
was een groot succes. Mijn voordracht was het hoofdnummer; 3 ik was goed
op dreef en tot achter in de zaal geheel verstaanbaar (o wee, pas op de regels!). De liederen klonken mooi; het boek gaat een dezer dagen terug aan
Mej. D. Kuenen, verondersteld dat het niet F. of T. moet zijn. De bijgave

376

bij de hutspot wekte ieders verbazing; zoo iets had niemand! - En toen de Zondag, onze trouwdag! met nog altijd dat heerlijke zonnige najaarsweer, dat men
zoo maar buiten zat. Wie had ooit kunnen denken dat wij dien dag gescheiden
zouden doorbrengen! Maar o liefste, wat hebben wij in die vijf jaar een geluk
gekend samen! En tegelijk werd ons lieve Loortje elfmaanden. Wat aardig van
Marietje dat zij je zelfmijn cadeau kwam brengen. Gireer nu aan haar/. 32,-;
alleen weet ik niet, wat het aanzetten van het speldje gekost heeft; het was bijzonder lief, dat zij het er voor afstond. Carl's zorg en initiatiefheeft dien Zondag4 tot een feestdag gemaakt. Een van zijn vele voortreffelijke eigenschappen
is„ dat geen moeite hem ooit te veel is, en dat hij steeds aan andere menschen
denkt, b.v.: die en die krijgt haast geen pakketten; laat ons hem wat van onze zaken afstaan. Ik ging met Carl naar de kerk, daarna was er om elf uur koffiereceptie op de ziekengang: Carl, Bert, Klaauw, Kranenburg, Ranneft, Jaap van
Bemmelen. Barge had een andere afspraak. De taart was heerlijk, al was de inscriptie onleesbaar geworden. Heb je, tusschen haakjes, in de krant gelezen, dat
je vriendje dat met zijn zakmes corsages snijdt voor lieve tafelburen, nu ook
111ijn lot deelt? Goed gezelschap nietwaar? Wij aten om halfeen gewoon brood„
hadden op de middagthee neefHenk en Posen om kwart voor zeven feestmaal„
alweer door Carl gemanaged: Bert, Barge en Klaauw als onze gasten. Een echte
tafel met het laken dat je stuurde. Hors d'oeuvre van broodjes met ansjovis op
ei en paling in gelei. Voor soep ontbraken de kooktoestellen. Ragout van konij n
111et gebakken aardappelen, plevieren met perencompote, de heerlijke rijstetaart en vruchten. Heel wat menschen hoorden in den loop van den dag van
onze viering en wenschten geluk. Nu nader ik dus de helft van den veroorloofden brief, maar mijn briefvan gisteren is nog lang niet ten einde.
6.x.' 42 vervolg, ro.55
Met het werken zit ik nu wat verlegen. Dat hoofdstuk XII leent zieh niet erg
voor bewerking hier, opzet van iets nieuws evenmin en het briefschrijven is
nu beperkt. Ook die van jou moet zieh tot twee vellen als deze beperken. Het
grijze zomerpak volgt nog, dat kon er niet meer bij in. De foto van Toon's
schilderij die je 16.IX schreef aan Carl te willen zenden, is nooit ontvangen.
Het was bepaald prettig, na twee jaar zwijgen Zaterdag eens weer tot een publiek te spreken. Allen waren toegelaten, niet alleen de Leidenaren, samen
5
111isschien een 400 man. [... ]
Als je een massa foto's van Knuttel's teekening krijgt, dan zijn die voor
Robert Fruin6 (idee van Carl) ter uitdeeling. Ziezoo, de plaats is op. Zelfs
voor zoentjes, veel liefs enz. geen plaats meer. Dus tot de volgende keer!
je H.

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
.. .
r. Sophie M.L. Sassen-Romme (*1913), nicht van de moeder van Auguste Scholv1nck.
2. De herdenking van Leidens ontzet.
3. J. Huizinga, ''Leiden's Ontzet''.
4. Huizinga's huwelijksdag.
5. Huishoudelijke mededelingen.
.
.
. _
6. Het historisch dispuut 'Robert Fruin' van studenten aan de Le1dse un1vers1te1t„
waarvan Huizinga samen met Colenbrander adviseur was.

377

[ 1489 ]
J.A.J. Barge (St. Michielsgestel) aan Johan Huizinga*
25 oktober 1942
Beste Han.
Zoo juist verneem ik van Carl het groote nieuws. 1 Vrijgelaten uit Gestel,
maar verbannen naar Gelderland of Overijsel. Nu, je zult, gezien de mogelijkheid, waarvoor wij allen vreesden, wel tevreden zijn. Je kunt nu tenminste je eigen verblijfplaats kiezen in twee van onze mooiste provincien. De op
handen zijnde winter maakt dat weliswaar niet op zijn voordeeligst, maar
over zulke kleinigheden bekommeren wij ons tegenwoordig niet meer. Ik
heb 'n klein vermoeden, dat je denkt aan het hotel in Epe, waar je eens een
zomer hebt gelogeerd. Een en ander vraagt natuurlijk voorbereiding, zoodat
je waarschijnlijk nog wel een paar dagen in het Ziekenhuis zult blijven, alvorens daarheen te vertrekken. Nu, wij gunnen het je allen van harte en hopen,
dat je na de misere, die je hier hebt moeten doormaken, weer gauw op je verhaal zult komen. Gisteren is onze vriend Hermann2 ook plotseling vrijgekomen, zoodat ons aantal weer is geslonken. Hier is, behalve het op handen
zijnde vertrek der Harineezen naar de Ruwenberg, 3 dat ook eenige melancholie wekt, alles bij het oude. Vanmiddag geeft ons mooie quarret, dat in
zijn geheel weggaat een afscheidsconcert. Intusschen missen wij je zeer. Het
is daarbij echter goed, te ervaren, dat een vriendschap van 20 jaren iets meer
beteekent dan een samenzijn van 6 maanden met tot nu toe onbekenden,
hoezeer de pijnlijke omstandigheden ons hier binden. Het gesprek over bekende personen en dingen en gebeurtenissen, die men in lange jaren samen
heeft beleefd, is nu weer uit en zoo voel ik mij voorloopig weer eenzaam te
midden der scharen. Ook dat hopen wij weer te overleven.
Van huis had ik gisteren goede berichten, ook over E. 4 die nog altijd terzelfder plaatse vertoeft. Brave! houd je goed, doe mijn zeer hartelijke groeten
aan Goes en aan Laurtje; geniet van de betrekkelijke vrijheid en van de goede lucht der bosschen. Van correspondentie zal helaas niet veel kamen, maar
vergeten zullen wij elkander, ondanks dat, wel niet. God bless you!
Ton
P.S. Van mijn Kamergenooten verzoekt de Heer Joekes 5 mij je zijn speciale
groeten te doen, van welke opdracht ik mij bij dezen gaarne kwijt.

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
I. Een officiele mededeling omtrent zijn vrijlating ontving Huizinga niet. Telefonisch werd de beslissing doorgegeven naar het ziekenhuis te 's·Hertogenbosch, waar
een verpleegster Huizinga een briefje ter hand stelde met de volgende letterlijke inhoud: 'Prof. Huizinga, der Reichskomissar hat die Freilassung verfugt. Ich bitte deshalb, den im Lager St. M. Geste! einsitzenden Gijseling Heftling Huizinga aus gesundheitlichen Gründen aus der Haft zu entlassen. Ihm ist die Auflage zu erteilen,
dass er seinen bisherigen Wohnsitz in Leiden sofort aufgibt und sich im Gebiet der
Provinzen Gelderland Overysel niederlässt. Von der Einhaltung dieser Auflage wird
es abhängen, ob H. in Zukunft von einer weiteren Festnahme verschont bleibt, der
Befehlhaber d. Sicherheitspolizei'. Foto (origineel niet teruggevonden): Werner Kaegi, Historische Meditationen. Zweite Folge (Zürich 1946), afb. XI.
2. Hermann Siemens.

378

3. Op 20. ?kt ober 1942 werde~ 196 zogenaamde 'Indische gijzelaars' overgebracht
van het gt)Zelaarskamp Beekvl1et naar de Ruwenberg, een voormalig jongensinternaat, eveneens te St. Michielsgestel.
4. E.M. Meijers.
5. A.M. Joekes (1885-1962), politicus, sedert 1925 lid van de Tweede Karner voor de
Vrijzinnig Democratische Bond; gijzelaar in St. Michielsgestel mei-december r942,
v:ijgelaten en sedert april 1943 tot het einde van de oorlog gevangen in resp. Scheven1ngen, Haaren, Vught en Buchenwald; na de oorlog minister van sociale zaken voor
de PVDA. Het 'Kamergenoot' verwijst hier naar Barge's lidmaatschap van de Berste
Karner voor de Rooms-Katholieke Staatspartij.

[ 1490]
Carl Schölvinck (St. Michielsgestel) aan Johan Huizinga*
25 oktober I942
Beste Han,
Omstreeks ''flotsing·time'' bereikte mij het in ons kamp loopende gerucht,
dat je ''entlassen'' waart. Ik spoedde mij naar ''Kamer 1'', in twijfel of ik aldaar bevestiging ervan krijgen zou: en zie tot mijn allergrootste verheugenis
vertelde Mennes 1 mij dat je inderdaad entlassen zijt op voorwaarde, dat je je
in Overijsel of Gelderland zult vestigen!
Mijn hartelijke gelukwenschen voor jou, Goes en de kleine Loortje bij
deze gelukkige wending die de tegen je aangespannen procedure genomen
heeft! Want de verontwaardiging over je vrijheidsbeperking mag op dit
oogenblik wel overstemd worden door de vreugde, dat je nu weer met je lief
gezin samenzijt. De grootste narigheid kun je nu als doorleden beschouwen;
moge het een voorteeken zijn voor het verloop van den algemeenen toestand;
want voor jou daagt het nu in 't Oosten en 't lichtet overal! De laatste dagen leven we hier onder den indruk van scheiding en afscheid: de ''Indische groep'' 2 gaat ons morgen verlaten om op den Ruwen·
berg, een ontruimde kostschool op ongeveer een kwartier afstand te worden
ingelegerd. Veel goede vrienden en kennissen vertrekken van ons: Sehmut·
zer, v.d. Wey, 3 Pos, de Greeve, Geyl, Lohman enz. Vanmiddag ontroerende
en indrukwekkende afscheidsspeeches van Pos en v. Duinkerken! En overigens alles in oppak: je krijgt nu nog meer den indruk van een haveloos landverhuizerszoodje.
Ik bracht je groeten aan alle vrienden en kennissen over, zooals je mij in je
brief, 4 dien ik met een welkem zakje cacao ontving, verzocht hebt. Vandaag
werd ik wel een uurlang van alle zijden bestormd met de vraag: is het werkelijk waar, dat je zwager vrij is? en elkeen verzocht mij je zijn groeten en gelukwenschen over te brengen: het zijn er zoo velen, dat ik maar geen opsomming van hun namen geven zal.
Ik zelfben blij, dat je heelhuids en geestelijk ongebroken dit oord hebt verlaten maar nog blijer, dat je zoo spoedig al moogt terugkeeren bij je dierbaren.
Ik veronderstel, dat je het ziekenhuis reeds verlaten hebten waarschijnlijk
bij Marietje zult zijn: doe haaren Louis 5 mijn hartelijke groeten.
Ons kamp zal je niet vergeten: bij mij zal de herinnering aan je internee379

ring hier het mooiste zijn wat ik eenmaal in de vrijheid zal meenemen.
je Carl

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
1. L.B. Mennes (1901-1956), controleur Bescherming Burgerbevolking te Rijswijk,
.
,
.
,
gijzelaar uit de Haarense groep.
2. De gijzelaars uit Haaren, aangedu1d als Indische groel? om~at tegen hen repr~.:
saillemaatregelen genomen zouden worden wanneer de Du1tsers 1n Nederlands-Ind1e
iets mocht overkomen.
3. Amandus van der Wey (1903-1988), karmeliet uit Merkelbeek.
4. Niet teruggevonden.
5. Louis en Maria van Mierlo-Schölvinck.
'

[ 1491]
1
Johan Huizinga (Culemborg) aan zijn echtgenote*
28 oktober 1942

Allerliefste,
Nog even een briefje, uit de vrijheid, eer Straks om kwart voor tien ...
29.x. ro.35
Tot zoo ver kwam ik gisteren. Nu na ons telefoongesprek wil ik het toch nog
voortzetten met enkele bijzonderheden. Mijn logeerkamer is heel geschikt;
het is heel gemakkelijk uit en in bed stappen; ik sta dan terstond stevig tegen
het bed geleund, zoodat ik mij heel gemakkelijk kan helpen als het noodig is.
De verkoudheid is nu zoo goed als over, en de neusdruppels zal ik niet veel
langer gebruiken, dat heeft geen zin. De zuster helpt mij heel handig, en ik
ben zelfbelangrijk beter op de been dan een week geleden. Het is hier de volmaakte rust, en ik sprak je al van mijn keurige werkgelegenheid. Zoodra nu
enkele briefjes zijn afgedaan, ga ik aan het uitwerken van de 3 October-voordracht; daar zal ik misschien wel tot 9 November zoet mee zijn. Wij moeten
niet vergeten, dat Leo2 8 November jarig is; zijn liefhebberij is nog altijd
boeken; ik zal eens zien, of ik iets voor hem bedenken kan. Ik heb hier het
uitzicht op een prachtige groote wei tusschen de 'vier dreven'; nog grooter
dan ons 'speelveld', er loopen koeien in, maar helaas nog veel meer soldaten,
die daar op onze kosten het vak leeren, om ons te verdrukken.
De indrukken van het kamp, en zelfs van den Bosch, 3 vervagen snel. Het
schijnt alles onwezenlijk, een soort interval in mijn bestaan. Ik hoop in de
Steeg gauw weer echt aan het werkte komen. Ik schrijf nu nog een briefje
aan de Cleveringa's, en dan misschien nog over de boeken aan Suze, en aan
Annie om haar te vragen, in haar weekbrief aan Carl enkele mededeelingen
van mij in te lasschen. Ik was blij, vanmorgen je lieve stem weer te hooren.
Veel zoentjes van het Vadertje aan het lieve Loortje, dat zoo goed uit logeeren kan gaan. Ik verlang er naar, haar samen met jou weer te zien, als de tijd
gekomen is. Ook heel veel groeten aan Marietje, Louis en Stan.

H.

* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
l. Na zijn vrijlating genoot Huizinga tijdelijk onderdak bij zijn zwager J.C. Schorer
op 's-Heerenhofte Culemborg.
2. Leonhard Schorer.
3. Het ziekenhuis te 's-Hertogenbosch, waar Huizinga enkele dagen verbleef, alvorens naar Culemborg te reizen.

[ 1492]
Johan Huizinga (Culemborg) aan R.P. Cleveringa en echtgenote 1*
29 oktober 1942
Beste Vrienden,
Ik kan U nauwelijks zeggen, welk een vreugde het voor mij was, zoo spoedig na de verrassing van mijn vrijlating van Goes Uw aanbod van Uw huis
in de Steeg te vernemen. Fortuinlijker kon het niet. Hoe dankbaar wij er U
voor zijn, kan ik evenmin zeggen. Behalve de uitgezochte ligging en de aantrekkelijke indruk, die de foto ervan geeft en die allen, die er Uw gasten zijn
geweest, sinds lang bevestigden, komt er voor mij nog dit speciale punt bij,
dat ik het als een eer voel, juist het huis van hem te mogen bewonen, die
v66r en boven alle anderen de eer van ons dierbaar Leiden heeft opgehouden, 2 ten koste van heel wat meer lijden, dan dat waarvan ik nu ook althans
zelf een proefje heb gehad.
Gisteren heeft Goes mij per taxi uit den Bosch naar hier gebracht, waar ik
nu in het huis van mijn zwager Scherer, in een volmaakte rust den termijn
mag afwachten, waarop wij naar de Steeg kunnen gaan. Goes heeft inmiddels nog al de lasten van een verhuizing te dragen, maar zij is enorm flink,
practisch en vaardig, en daarbij natuurlijk opgelucht door mijn vrijheid.
Wat een ongehoorde tijden zijn het toch, die wij moeten beleven. Zoo iets
heeft de wereld nooit gekend. Maar ik laat het hier voorloopig bij. Goes is nu
in Breda bij ons Loortje, die ik een week geleden in den Bosch heb weergezien, na 2 1/2 maand een totaal ander kind geworden.
Mijn hartelijke groeten aan Uw kinderen,
en steeds
Uw J. Huizinga
* Origineel: 's-Gravenhage, H. ten Cate-Cleveringa.
1. Hiltje Cleveringa-Boschloo (1889-1988); de Cleveringa's stelden Huizinga hun
buitenverblijf 'De Stins' in De Steeg (ten noordoosten van Arnhem) ter beschikking.
2. Zie Huizinga aan R.P. Cleveringa, I oktober 1941.

[ 1493 ]
Johan Huizinga (Culemborg) aan W.J.M. van Eysinga*
30 oktober 1942
Amice,
1
V6or mij liggen je brief van 21 en briefkaart van 26.x. Ik behoef je dus
niet meer van veel op de hoogte te brengen. Trouwens het fijne van de toe-

dracht weet ik zelf ook niet. Zelfs een schriftelijke bevestiging van het mij te·
lefonisch overgebrachte telegram, dat mij de vrijlating meldde, kon men mij
niet geven. Intusschen heeft Goes weer niet stilgezeten. Als een geschenk uit
de hemel volgde terstond het allervriendelijkst aanbod van de Cleveringa's.
Goes bracht mij eergisteren per taxi uit den Bosch hierheen, waar ik in het
heerlijke huis van Jan Kees volmaakte rust mag genieren, tot wij 8 of 9 November naar de Steeg verhuizen kunnen. Loortje logeert in Breda bij haar
Tante en gedraagt zieh daar uitstekend, terwijl Goes tusschen Breda en Lei·
den haar tijd zoo verdeelt als de verhuizing het eischt. Het is ontzaglijk veel
waard, dat haar praktische zin en vaardigheid om te besluiten even groot zijn
als haar liefdevolle toewijding.
Ik wil U beiden nu nog eens van ganscher harte dank brengen voor al den
steun en vriendschap, die ge Goes tijdens mijn afwezigheid hebt gegeven. Er
was letterlijk geen briefvan haar, waarin niet van een bezoekje van U sprake
was, afgescheiden nog van al de moeiten, die ge U in den vreemde voor mij
gegeven hebt! Jammer dat ik zelf voorloopig wel niet in Leiden of daaromtrent zal komen. Vindt ge inderdaad gelegenheid, mij na 9 November eens in
'De Stins', Parkweg, De Steeg, op te zoeken, dan behoef ik U niet te zeggen,
hoe welkom ge beiden zult zijn.
Ik tracht nu zoo spoedig mogelijk weer wat aan 't werk te komen. De vrijheid heeft nu al op mijn lichamelijk welwezen een gunstig effekt.
Met veel hartelijke groeten,
Steeds
Uw J. Huizinga

·*
I.

Origineel: Leiden, AHM.
Niet teruggevonden.

[ 1494]
Johan Huizinga (Culemborg) aan zijn echtgenote*
6 november 1942

ro.06
Allerliefste Goesje,
Nu dus maar een briefJe naar de Steeg, in de hoop, dat de post je daar in
een onbeschrijfelijke rommelboel toch wel vinden zal. Arme liefste, die dat
alles moet opknappen, zonder dat ik een hand kan uitsteken. Gelukkig, dat
je Suze hebt, die zeker wel drie ofvier handen kan uitsteken, als een Hindoesche godenfiguur. Wat heb je me een snoezige beschrijving van Loortje's
verjaardag gegeven, en wat heeft dat kind een hoop cadeautjes gekregen! Ik
vind alleen, dat die goede Trees niet valsche peettante mag blijven heeten;
noem haar dan maar de bij-peettante. Die arme Ton, die daar nog aan gedacht heeft. Ik wou zoo bitter graag, dat ik van hen allen daar ginds wat te
hooren kon krijgen; maar dat gaat niet. Het zal er nu met dit gure, natte na·
jaarsweer en het vroege duister zoo bijster onbehagelijk zijn.
Van Eysinga weet ik al, dat je gisteren weer thuis was; hij komt mij hier

morgenochtend opzoeken, de trouwe! ik ga hem vragen, of ik hem nu voortaan maar Willem mag noemen, zooals hij in al je briefjes naar Gestel telkens
voorkwam.
Zoo dikwijls ik denk, ziezoo nu nog twee briefjes (niet aan jou), en dan ben
ik door mijn correspondentie heen, komt er nieuwe voorraad bij, van Peter,
van Kelder, enz. enz., dus ik zit niet stil. Maandag komt de zuster mij helpen pakken, waarschijnlijk in den ochtend om elf uur. En dan Dinsdag de
groote dag; ik verlang geweldig naar jou, en ben heel benieuwd naar 't huis
en al het overige. Ik zie jullie morgen al in het pikduister vertrekken; komen
er nog veel lastige besognes of hindernissen deze laatste <lagen? Ik weet dat
nu je moed en kracht weer onbeperkt is, maar zorg nu maar, dat je niet bekaf in de Steeg terstond moet gaan in je bed liggen. Ik heb nog niets geen
voorstelling van onze entourage daar, maar ik denk, dat er al allerlei gezelligs
hangt en staat, als ik kom. En dan Woensdag ons lieve Loortje weer thuis!
Misschien laat je morgen of Zondag nog een briefkaartje los, en anders maar
tot Dinsdag! Ik schreef je al dat Jan Kees graag blijft logeeren. Zijn zorgen
voor Olga 1 zijn onbegrensd. Nu dus veel voorspoed met oppak, reis, uitpak
en alles.
Mijn hartelijke groeten aan de lieve Suze, die een soort van goede fee is.
En verder weet je het wel! enz. enz.
je H.

*

Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
I. Olga Schorer-Beyer (1882-1944), sedert 1936 tweede echtgenote van J.C. Schorer.

[ 1495]
Johan Huizinga (Culemborg) aan zijn echtgenote*
7 november 1942

Kleine Snoezelaar,
Her was heerlijk, vanmorgen je stem al uit de Steeg te hooren, al was het
dan nog niet uit de Stins. Ik bel je nu vanavond na 7 nog even op. Velp 3603,
om te hooren, hoe het met de verhuizing opschiet, en waarheen ik dit briefje,
dat je Maandag moet krijgen, moet dirigeeren. Ik worstel nu deze laatste <lagen van onze gescheidenheid wel met voortdurend verlangen naar Dinsdag
door. Als Loortje nu gauw van haar verkoudheid afis, kunnen we weer met
haar gaan wandelen, dat zal een pret zijn. Vanmorgen had ik een allergezelligst bezoek van Eysinga, die van allerlei te verteilen had: dat Eduard, Toni
en Claartje 1 het nog al goed hadden, in een eigen huisje met centrale verwarming; Claartje was secretaresse van de heele administratie, verder was er nog
2
niets bekend. Willem meent, dat Hammarskjöld toch de man is geweest,
maar geheel zeker weet hij het ook niet. Loete schijnt er ook iets meer van te
weten, maar noemt liever geen namen. Vanmorgen een lange briefvan Paul
Scholten; die heeft de vorige maand heel wat narigheid gehad: zijn eenige
zuster gestorven, zijn oudste zoon een oogenblik gepakt maar weer vrijgela-

ten, maar nu de vorige week hun huis in Amsterdam in beslag genomen,
zoodat Ynso 3 en zijn meisje het propvolle huis, waar ze dertig jaar gewoond
hadden, nu moesten ontruimen. Verder Akademiezaken, ik zal voorloopig
natuurlijk niet naar vergaderingen gaan, en mij maar contenteeren met de
beide provincies, die tot mijn beschikking staan.
Nu zal ik het briefje aan Carl gaan schrijven; jammer dat het alleen zakelijk mag zijn; ik zou zoo dolgraag wat meer van hem en al de anderen weten.
Ik zal voor Dinsdag een beetje zon bestellen, maar ik weet niet ofhet zonder
bon geleverd wordt. 0 wat verlang ik naar je!
Veel liefs voor Suze, enz. enz. voor jou,
Johannes
15.55. Daar is ook je allerliefste briefje van Vrijdagavond uit bed! Denk toch
niet, dat ik somber ben over wat dan ook; veel te veel pleizier in de toekomstige dagen, en zelfs in de nieuwe mij nog onbekende omgeving. De Driezen4 moeten zieh bijzonder netjes gedragen, dat is hun geraden. Mooi dat
jullie ook bij het verhuizen de vroolijkheid er in houdt. Nu dus vanavond
misschien nog een praatje, en dan is het al weer een dag opgeschoten!
Veel liefs aan Suze, dag Knuis!
* Origineel: Darien CT (USA), L.M. Conley-Huizinga.
r. E.M. Meijers, zijn echtgenote T. Meijers-Gottschalk en hun dochter.
2. Hjalmar Hammarskjöld (1862-1953), sedert 1904 lid van het Permanente Hof van
Arbitrage te 's-Gravenhage, minister-president van Zweden 1914-1917, lid van de codificatiecommissie van de Volkenbond; verscheidene malen voorzitter van scheidsrechtbanken in internationale geschillen. Verg. Auguste Huizinga-Schölvinck aan
Huizinga, 5 oktober 1942 (niet opgenomen), waaruit: '[Van Eysinga] schreef destijds
aan Hammarskjöld (de oude van de Zw. Akademie en de oud-minister), welnu deze
H. heeft via zijn regeering Berlijn geYnterpelleerd over jouw inhechtenisneming.
Waarop het Auswärtige Amt uit Berlijn een briefschreefnaar den heer Wickel - een
gezantschapsman die hier al in Den Haag zat v66r '40 - een goede dus volgens Willem - en toen vroeg de heer Wickel (25 Sept.±) in een brief aan Willem of hij (Willem) hem inlichtingen wou geven over Huizinga. Willem ging er onmiddellijk heen
(t.o.t. Vredespaleis), en merkte dat Wickel (die juist terug was met verlof) van alles
wist: jij 70, ik 33, baby, dus ook van alle huiselijke en ziekelijke omstandigheden.
Willem beval hem de zaak aan en deze Wickel beloofde al zijn best te zullen doen.
Toen wij op 2 Oct. nog niets hier van hoorden, schreef Willem hem nogmaals - en
nu vergezeld van de beide doktersattesten! - maar tot op heden wederom niets er van
gehoord. Ik ben heel erg bang dat ook deze instantie niets kan doen'.
3. Ynso Schalten (1918-1984), jurist, jongste zoon van Paul Schalten.
4. Huizinga's huis in Leiden werd tijdens zijn afwezigheid bewoond door N.C.M.A.
van den Dries (1880-1958), raadsheer in de Hoge Raad, curator van de Leidse universiteit 1939-1941.

[ 1496]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Jan Kalf*
27 november 1942
Amice,
Hier op mijn veranderd adres (tel. Velp 2370) vond ik o.a. Thiel's 1 herdenking van Bolkestein2 ende nagelaten verhandeling van Degener. 3 Met deze

laatste kon ik, tot mijn groote teleurstelling, niet recht opschieten: de problemen boeiden mij maar matig, en de behandeling ervan scheen mij moeilijk
en soms gewrongen. Ik zou er prijs op stellen, als je me eens vertrouwelijk je
oordeel over het stuk wilde meedeelen.
Van mijn wederwaardigheden sedert Augustus heb-je wellicht het een en
ander gehoord. De positie van vergeten burger, die mij hier is opgelegd, is
voorloopig zeer aannemelijk. Ik moet voorloopig wat rust houden wegens de
labiliteit van mijn evenwicht, die in de laatste maanden is toegenomen; ove•
r1gens voel ik mij naar wensch. Wij hebben het hier zeer naar onzen zin.
Veel groeten,
je J. Huizinga
* Origineel: Leiden, UB.
I. Johannes Hendrik Thiel (1896-1974), leraar klassieke talen aan het stedelijk gymnasium te Haarlem sedert 1921 en bijzonder hoogleraar oude geschiedenis te Leiden
1930-1946, nadien hoogleraar oude geschiedenis te Utrecht.
2. J.H. Tl1iel, ''Herdenking van Hendrik Bolkestein (18 December 1877 - 24 Juli
1942)'', Jaarboek der Nederlandsche Akademie van Wetenschappen r942-r943 (Amsterdam 1943) 185-208; Hendrik Bolkestein, hoogleraar oude geschiedenis te Utrecht se-

dert 1915.
3. F. Schmidt Degener, ''Compositie-problemen in verband met Rembrandt's schuttersoptocht''.

[ 1497]
Johan Huizinga (De Steeg) aan G.W. Kernkamp*
II december 1942
Amice,
Ben briefle van Kernkamp schept hier in huis altijd al een verblijding bij
het zien van het couvert met het bekende adres en de keurige hand. En bij lezing geeft het mij, het klinkt misschien raar, iets van de sensatie van een goede bordeaux, op reis in Frankrijk ontdekt in een of ander plaatsje, waar men
luncht of dineert. Zoo ook ditmaal weer je gelukwensch. Maar nu doet zieh
de moeilijkheid voor, dat ik dien uit den berg van correspondentie, die 7.x11.
meebracht, niet terstond kan opvisschen, en toch behoefte heb, hem terstond te beantwoorden, hetwelk dus zonder herlezing van het document zelf
geschiedt, in den vorm van hartelijken dank. Mijn gezondheid heeft zieh, na
eenige inzinking, weer aardig hersteld, en wij zitten hier in een kostelijk
huis, in een heel mooie omgevirig, niet ontevreden over de tijdelijke verbanning uit de onmenschelijk geteisterde en benauwde kuststreek, en de gedwongen onttrekking aan zaken van Akademie, Departement en Universiteit. Het vurige verlangen naar vrijheid en vrede stijgt met den dag. Zoo zal
het ook U gaan. Wat staat ons nog te wachten, en hoe lang nogl
Met de hartelijkste groeten van ons beiden aan U beiden,
Uw J. Huizinga

* Origineel: Utrecht, UB.

..,

..

_-:

:,":'_,:'

.
. . ".-, ...

"

'

Fotogenomen bij de viering van Huizinga's 7oste verjaardag,·
vooraan: Mary Vincentia Reinshagen en Franziska Huizinga;
daarachter: Leonhard, Elisabeth met Laura, Huizinga,
Leonhards echtgenote, C.A. de Meijere;
geheel achter: Retha en JanKees Schorer.

[ 1498]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Jan Kalf('s-Gravenhage)*
16 december 1942
Amice,
Wat een ontzagwekkende studie, die je op zoo heusche wijze aan de bundel van de vrienden hebt afgestaan! 1 Toen ik op blz. 65 de frumeelen tegen
kwam, 2 gingen mijn gedachten terstond terug naar Gestel, waar Dr. Frumau, uit Middelburg, een van de lotgenooten, de zorg voor mij had. En zie,
daar kwam hij op blz. 96. 3 Mijn verlangen, het boek eenmaal in druk te zien,
wordt door de lezing ervan niet weinig verhoogd!
Het gaat ons goed; alleen met het aan 't werk komen vordert het nog niet
hard. Wij krijgen veel bezoek, en hebben over te groote eenzaamheid niet te
klagen.
Met hartelijke groeten, ook namens mijn vrouw,
Steeds
t. t. J. Huizinga

* Origineel: Leiden, UB.
1. Op 7 december 1942 kreeg Huizinga twee bundels historische opstellen aangeboden ter ere van zijn zeventigste verjaardag, die door de tijdsomstandigheden pas i11
1948 bij Tjeenk Willink in boekvorm konden verschijnen. Exuli amico Huizinga historico amici non historici die VII mensis decembris anni MCMXLII (Haarlem 1948);
'Aan den historicus J. Huizinga, toenmaals uit Leiden gebannen, werd deze bundel
in handschrift aangeboden op 7 December 1942 door vrienden niet-historici', met bijdragen van W.J.M. van Eysinga, B.A. van Groningen, J. Kalf, J. van Kan, G. van
der Leeuw, E.M. Meijers, P. Schalten en C.W. Vollgraff. Historische opstellen aangeboden aan J. Huizinga op 7 december 1942 door het Historisch Gezelschap te 's-Gravenhage (Haarlem 1948), met bijdragen van o.a. L. Brummel, H.E. van Gelder, H.A.
Enno van Gelder, J. van Kan, Th.J.G. Locher, W. Martin en J.C.M. Warnsinck.
2. J. Kalf, ''Wat uit de stadsrekeningen te lezen valt over den bouw van het Middelburgsche raadhuis'', in: Exuli amico Huizinga historico, 51-92, 65: '21 tabernaculen
mit haren tuben, frumeelen ende hair toebehoeren'.
3. Jan Kalf, a.w., 91: 'dat een aan het middelnederlandsche frumeel beantwoordend
woord ''frumau'' in het oud-Fransch voorkomt als bijvorm van ''fermail'' [... ]. Merkwaardig is, dat ik ''Frumau'' als familienaam in Middelburg op een deur zag staan'.

[ 1499]
Johan Huizinga (De Steeg) aan H.Th. Colenbrander en echtgenote (Leiden)*
•
•
3 Januar1 1943
Beste Vrienden,
Bij gebrek aan enveloppen moeten wij onzen hartelijken dank en beste
wenschen aan een briefkaart toevertrouwen, maar ze zijn er niet minder welgemeend om. Ons gaat het goed. Dat ik nog geen verjaarsbrieven beantwoordde had zijn reden in het overstelpend aantal dat ik ontving. Op raad
van Goes legde ik alles tot nader order ter zijde om nog wat tijd tot werken
over te houden. Mijn gezondheid is sedert eind November weer veel voor-

uitgegaan en zeer bevredigend. Ons Laura is een pronkbaby, maar loopen
doet zij nog niet; ze is te dik, zou men haast zeggen, voor zulke sportieve bezigheden. Maar dat zal ook wel kamen; overigens is zij levendig genoeg en
even gemakkelijk als bekoorlijk.
Heel veel groeten van ons beiden,
je J. Huizinga
* Origineel: Leiden, UB.

[ 1500]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Th.J.G. Locher*
II januari 1943
Amice,
Nu ik de beide bundels van 7.x11. geheel gelezen heb, wil ik aan al de auteurs nog eens hartelijk dank brengen voor hunne medewerking. Uw bijdrage1 heb ik met bijzondere belangstelling gelezen. Het is merkwaardig, hoeveel verschijnselen van later men al in die denkbeelden van de slavophilen
voorschaduwd ziet. Altijd weer dat onnoozele mysticisme van het geroepen
zijn; gelukkig de kleine volken, die er min of meer immuun tegen zijn.
Ik hoop, dat het U en den Uwen wel gaat. Ons gaat het goed.
Met vriendelijke groeten,
Steeds
Uw J. Huizinga
Wegens papiernood gehalveerd

*

Origineel: Leiden, F.H. Locher-Hibma.
I. Th.J.G. Locher, ''Rusland en het westen in de ogen der oudere slavophilen'', in:
Historische opstellen aangeboden aan J. Huizinga, 178-209.

[ 1501]
Johan Huizinga (De Steeg) aan H.Th. Colenbrander (Leiden)*
•
•
19 Januar1 1943
Beste Herman,
Eindelijk ben ik er nu toe overgegaan, mijn verjaarscorrespondentie te
beantwoorden. Daarbij krijg ik dus ook jouw brief 1 weer in handen, herlees
dienen dank je er van harte voor. Het spijt mij dikwijls, dat in de laatste jaren onze paden elkaar niet zoo geregeld meer hebben gekruist als tusschen
mijn kamst in Leiden en 1932. Maar wie weet, wat de toekomst ook in dat
opzicht nog brengt. Wat een voldoening, dat je inmiddels je jongste2 afgestudeerd hebt mogen zien! Moge het hem goed gaan in ambt en levenslot! Ons
gaat het goed, en we groeten je beiden hartelijk. Vanwege de massa excuseer
je wel, dat ik het bij een briefkaart laat. Wat wordt de historie zwaar getrof3
fen; nu weer Tenhaef, er staat haast geen leerstoel meer bezet.
Steeds
je Han H.

* Origineel: Leiden, UB.
I. Niet teruggevonden,
2. Herman Colenbrander (*1917), studeerde medicijnen te Leiden; reumatoloog.
3. N.B. Tenhaeff (zie Briefwisseling II [1058]), overleden op 2 januari 1943.

[ 1502 ]

Johan Huizinga (De Steeg) aan Gerard Brom (Nijmegen)*
21 januari 1943
Waarde collega Brom,
Nu eerst ben ik overgegaan tot het beantwoorden van gelukwenschen 1 op
7. XII. j.l. Voor de Uwe, zoo fijn geformuleerd, dat ik ze met de noodige bescheidenheid moet aanvaarden. Mochten wij elkaar spoedig terugzien in
Trippiano nostro. 2
Met vr. groet,
de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Nijmegen, KDC.
r. Niet teruggevonden.
2. 'In ans Trippenhuis'.

[ 1503]

Johan Huizinga (De Steeg) aan J.A.J. Barge (Leiden)*
18 april 1943
Beste Ton,
Ik moet je eens even zeggen, met hoeveel pleizier ik Pourtales' Berlioz 1
heb gelezen. Het is dagen lang mijn voornaamste bezigheid geweest, want
serieus werken vlot niet. Dit boek heeft niets van de gebreken van het genre
romance; het is een bij al zijn litteraire qualiteiten zoo solide en gedocumenteerde studie, dat ik zou willen, er ooit zoo een geleverd te hebben. Ten bewijze dat ik nauwkeurig gelezen heb, heb ik op p. 338 met potlood een storende drukfout verbeterd, en op p. 363, aarzelend, nog een.
Wat ligt die tijd ver achter ons, en toch nog zoo nabij. Beter is de wereld er
sedert dien niet op geworden.
Wij lezen 's avonds dikwijls in Vanity Fair, 2 maar dat bevalt mij toch maar
matig. Het procede vind ik rondweg onnoozel, en dat gemengde effekt: aan
den eenen kant zoo ruw als Hogarth3 of Fielding, 4 aan den anderen kant die
suikerzoete kostschoolmeisjespsychologie, vind ik toch in den grond hypocritisch. Die jonge dikkert, die tien jaar in de jungle gezeten heeft en nog altijd zoo schuw is tegenover jonge dames! Thackeray wist toch ook wel beter,
hoe het in de wereld toegaat.
Wij verheugen ons levendig op het beloofde week-end 5/6 Mei. Je zult versteld staan van Laura. Zij begint nu het ego te ontdekken, en als ik zeg Laura
zegt zij iets wat tusschen Lauja en J auja in staat. Het loopen maakt ook vor-

deringen, maar de vloeren zijn hier voor oefening heel weinig geschikt. Van
5
de Leidsche miserien hooren we af en toe wat uit no. 27 of 29; het wordt alles hoe langer hoe gekker, maar waar is het einde?
Veel hartelijke groeten van ons allen!
t.t. H.
P.S. Later graag Kaiserin Friedrich6 eens. Zijn de brieven Engelsch? Ja zeker?

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Guy de Pourtales (1881-1941), Zwitsers-Frans schrijver, van o.a. romans en biografieen; Berlioz et l'Europe romantique (Parijs 1939).
2. William Makepeace Thackeray (1811-1863), Engels romanschrijver; Vanity Fair. A

novel without a hero (1848).
3. William Hogarth (1697-1764), Engels schilder van satirische genrevoorstellingen.
4. Henry Fielding (1707-1754), Engels schrijver van verhalen en toneelstukken.
5. W.A. Kuenen (1873-1951), hoogleraar inwendige geneeskunde te Leiden 19241943, vader van Suze, woonachtig Rijnsburgerweg 27; R.P. Cleveringa woonde op
nr. 29.
6. Viktoria van Saksen-Coburg-Gotha (1840-1901), dochter van de gelijknamige Britse koningin, trouwde de Duitse kroonprins die slechts enkele maanden in 1888 als
Kaiser Friedrich III regeerde; na zijn dood liet zij zieh Kaiserin Friedrich noemen;
The letters of the empress Frederick. Fr. Ponsonby red. (Londen 1928); Briefe der Kaiserin Friedrich. Hrsg. von Fred. Ponsonby. Eingel. von Wilhelm II (Berlijn 1929). Huizinga las de Duitse vertaling; verg. Huizinga aan R.A.J. van Lier, 29 juni 1944.

[ 1504]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Jan Romein*
6 mei 1943

Waarde Romein,
Ik heb de beide stukken 1 doorgelezen, maar weet niet goed meer, welk van
beide ik houden mocht en welk ge terug wildet hebben. Laat mij dat nog
even weten.
Wat de zaak De Haan2 betreft: een loffelijke opzet, maar ik kan niet besluiten, een deel van de taak op mij te nemen. Wat het andere 3 aangaat: mijn
slotsom zou zijn: afwachten, tot de zaak aan de orde komt, dan zien, welke
geschikte krachten er zijn, en eerst daarna de systematische beslissingen ne·
men. Wat de studie betreft, die je theoretische geschiedenis hebt gedoopt, ik
placht altijd tot mijn studenten te zeggen: neem van dien kant eenige kennis,
maar ga er niet te diep in, want men raakt er zoo licht in vast, en de hoofdtaak van den historicus ligt daar niet. Ik ben ten opzichte van deze dingen altijd een conservatieve gebleven, en ga voor die richting in het algemeen
steeds meer voelen: een ouderdomsverschijnsel misschien? Voor afzonderlijke leerstoelen in die theoretische geschiedenis zou ik vooralsnog maar matig
geporteerd zijn.
Met vriendelijke groeten aan U beiden, ook namens mijn vrouw,
de Uwe
J. Huizinga
390

* Origineel: Amsterdam, IISG.
Niet teruggevonden.
2. Romeins initiatief tot de Algemene Geschiede11is der Nederlanden, onder red. van
J.A. van Houtte, J.F. Niermeyer, J. Presser, J. Romein, H. van Werveke (12 dln.
Utrecht 1948-1958), versehenen bij uitgeverij De Haan.
3. De na de bevrijding te benoemen hoogleraren in de geschiedenis,
I.

[ 1505]
J ohan Huizinga (De Steeg) aan Jan Romein *
15 mei 1943
Waarde Romein,
Hierbij ''de paperassen'' terug en dank voor Uw briefen toelichtende opmerkingen. Intusschen heb ik aan de lijst van professorabelen nog een naam
toe te voegen, dien ge misschien nauwelijks, of niet zult kennen, en waarvan
de drager ook niet zonder eenig voorbehoud door mij genoemd wordt. H. Algra1 zit in het kamp te Geste!; hij is leeraar in Leeuwarden, heeft enkel akte
middelbaar geschiedenis, zal zoowat midden veertig zijn, en is goed gereformeerd. Deze man heeft in het kamp een overzicht van de geheele vaderland·
sehe geschiedenis als cursus gegeven. Hij trok steeds meer hoorders, ik heb
hem ook eenige malen gehoord, en het was inderdaad voortreffelijk. Op zijn
verzoek nam ik kennis van het boek, dat hij schrijft. Het is eveneens een vaderlandsche geschiedenis, geen eigenlijk schoolboek, maar een inleiding
voor studeerenden, speciaal bestemd voor gereformeerde jeugdvereenigingen. Het verschijnt in een aantal deelen; de algemeene titel is meen ik: het
2
erfdeel der Vaderen of iets dergelijks. Wat ik ervan las, vond ik het beste,
wat in dien trant mij bekend is. Hij kent de bronnen blijkbaar terdege, en
weet buitengewoon duidelijk de beteekenis der gebeurtenissen te doen spreken. Zijn confessioneel gezichtspunt kwam in hetgeen ik van he1n las of
hoorde niet hinderlijk op den voorgrond. Ongetwijfeld zou men van een
hoogleeraar meer wetenschappelijke bagage verlangen dan hij op tafel kan
!eggen. Toch zouden m.i. degenen die te zijner tijd (laat ons hopen spoedig)
over deze zaken zullen hebben te besogneeren, eens ernstig van deze figuur
kennis moeten nemen. Het zit hem toch tenslotte niet in een doctorstitel.
3
Ook in zake Grotius ben ik nog diligent, maar voor verdere mededeeling
is het resultaat daarvan nog niet rijp.
Met vriendelijke groeten v.h.t.h.
de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
1. Hendrik Algra (1896-1982), docent geschiedenis in het gymnasiaal en kweekschoolonderwijs, tevens politiek hoofdredacteur van het Friesch Dagblad 1935-1941,
1945-1970.
2. H. Algra, Het erfdeel der vaderen (2 dln. Amersfoort 1932-1936).
3. De voortzetting van de uitgave van Grotius' briefwisseling; zie Huizinga aan
G.W. Kernkamp, 18 juli 1943.

391

[ 1506 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Werner Kaegi (Bazel)*
20 april 1943
Lieber Freund,
Eben erhalte ich Ihre Karte vom 8.V., während ich mit Jubel und Spannung vertieft bin in den Meditationen, 1 die ich vorgestern bekam und die
mich ganz festhalten. Das ist ja eine grossartige Leistung, dem Inhalt und
der Form nach, und das in dieser Zeit! Die Stücke 1 und 2 haben jedes für
sich den Wert eines vollständigen und höchst erwünschten Buches, no. 3 ist
ein kleines Juwel, mit no. 4 fange ich eben an. Hoffentlich haben Sie sich inzwischen ganz erholt. Wie schön wäre es, wenn wir uns mal wieder ruhig begegnen könnten, der Abend in Genf liegt bald schon wieder vier Jahre hinter
uns, und die Jahre werden kostbar für mich.
Uns geht es gut, und wir freuen uns über Ihre guten Nachrichten.
Mit herzlichen Grüssen,
Ihr J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Werner Kaegi, Historische Meditationen (Zürich 1942), bestaande uit: ''Entstehung der Nationen'' 9-38, ''Die Rheingrenze in der Geschichte Alemanniens'' 39-76,
''Erasmus von Rotterdam'' 77-88, ''Vom Glauben Machiavellis'' 89-118, ''Machiavelli
in Basel'' 119-182, ''Erasmus im achtzehnten Jahrhundert'' 183-220, ''Voltaire und der
Zerfall des christlichen Geschichtsbildes'' 221-248, ''Der Kleinstaat im europäischen
Denken" 249-314.

[ 1507 ]
Johan H11izinga (De Steeg) aan M.A. van Andringa de Kempenaer-Enschede*
•
24me11943
Waarde Mevrouw De Kempenaer,
Daar brengt mij vanavond de courant het volkomen onverwachte, droevige bericht van het heengaan van mijn ouden vriend, 1 aan wien mij zooveel
herinneringen, tot uit de kinderjaren toe, altijd verbonden hebben. Ik wist
niets van ziekte, en de kennisgeving zegt daaromtrent niets. Hoe dit zij, ik
besef, hoe zwaar U en Uw kinderen dit verlies moet treffen, en ik wil U allen, ook namens mijn vrouw, de verzekering geven van onze hartelijke deelneming. Al de gastvrijheid en al de liefdevolle zorgen, die ik van U heb mogen ondervinden, kamen mij weer voor den geest, en ons bezoek eind Augustus 1938 schijnt mij nu nog zoo kort geleden, en hoeveel is er toch sedert
dien niet gebeurd!
Van harte hoop ik, dat U de rust ende kracht voor Uw verder leven moogt
terugvinden, en dat U en al de Uwen het goed maken, zooals ik van ons kan
getuigen, die hier in een niet te harde ballingschap met onze kleine dochter
van nu anderhalf jaar leven.
Met beste groeten en wenschen,
Uw J. Huizinga

392

*

Origineel: Familie Huizinga.
1, J.B. van Andringa de Kempenaer (zie Briefwisseling II [676]) was op
den.

21

mei overle-

[ 1508 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan G.W. Kernkamp*
6juni1943
Amice,
In lang heb ik niets van U gehoord, en zou zo·o gaarne weten, hoe het U
gaat in dezen tijd van allerlei benauwingen, maar ook van levendige hoop op
beter <lagen. Van ons klein gezin kan ik U gelukkig slechts goeds berichten.
Onze ballingschap in een voortreffelijk huis en een heerlijke omgeving, waar
van de narigheden der groote steden maar weinig doordringt, is waarlijk niet
zwaar te noemen. Mijn gezondheidstoestand is zeer bevredigend, en ik
tracht zooveel te werken, als met een minimum van boeken en de verminderde concentratie, waaraan tegenwoordig niemand ontkomt, mogelijk is. Mijn
vrouw draagt de lasten van her hedendaagsche huishouden met opgewektheid, en onze kleine dochter van nu ruim anderhalf jaar is een dagelijksche
vreugde; zij is wel laat met loopen, wat zij nu juist zoowat meester is, maar
des te vroeger met praten, waarin zij dagelijks de soms verrassendste vorderingen maakt. Wij hebben niet te klagen over gebrek aan belangstelling: bijna dagelijks hebben we oflogeergasten ofbezoekers. Toch zal het een groote
vervulling zijn, als wein eigen huis kunnen terugkeeren. Geduld zal nog in
mime mate noodig zijn, daar zijn we op voorbereid.
In de hoop, eens iets van U te hooren,
Met hartelijke groeten van huis tot huis,
de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Utrecht, UB.

[ 1509]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Jan Kalf*
16juni1943
Amice,
Ik beantwoord je brief maar terstond, om hem daarna met gerust hart te
kunnen vernietigen. Die geschiedenis van de kaarten op tafel hoorde ik verleden Zaterdag, 1 precies zooals je die beschrijft. Wel zeker, heeren! Wat een
ongehoorde verwarring van alles toch! Ik wist niet dat die bankdirecteur ook
•
zoo ver ging.
Je begrijpt, hoe mijn Vrouw genoot in je woorden over ons gezin. Het kleine meisje is sindsdien lang, stevig en dik, te dik zelfs geworden; daardoor
loopt ze laat; ze is het nu met ruim anderhalf jaar zoowat machtig, maar ze
393

praat al bijzonder goed. Het is verwonderlijk, hoe zoo'n kind niet alleen
woorden, maar taalconstructies en dergelijke in zieh opneemt en weergeeft,
en dagelijks komt er iets nieuws bij. Ja, dat is wel een geweldig houvast in dit
bezwaarlijke leven. Overigens zitten we hier heerlijk rustig, en ik maak het
goed. Ik ben nu ernstig bezig aan de studie waarvan op 7 December sprake
was. 2 Mijn bezwaar, dat men met zeventig eigenlijk niet meer moet willen
produceeren heb ik opzij gezet; begin April had ik de studie in een uitvoerige schets klaar, en nu ben ik begonnen aan de uitwerking daarvan. Wat er
van terecht komt, moeten we afwachten; in elk geval blijft het natuurlijk liggen tot beter tijden.
Ik voel me, zonder schuld, toch een beetje schuldig tegenover je, want ik
moest onlangs een oplossing schuldig blijven van een vraag om een opschrift
voor zekere penning. Ik wist niets te bedenken wat mij bevredigde. Mij
zweefde zoo iets voor als: ''In de zorg voor het oude vond hij nieuw levenswerk'', 3 maar ik legde het weer ter zijde. Waarschijnlijk is intusschen een ander al vaardiger geweest, en staat de spreuk al vast. Ik blijf verlangend naar
het resultaat.
Wij beiden zenden je onze hartelijke groeten. Groet ook Vriend Kelder,
als je hem ziet.
Steeds
je J.H.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Niet opgehelderd.
2. J. Huizinga, Geschonden Wereld. Een bescho11wing over de kansen op herstel van onze
beschaving(Haarlem 1945); postuum versehenen (V.W. VII, 477,606).
3. De tekst was voor Jan Kalfzelfbedoeld, te vermelden op een penning die Kalfwerd
aangeboden bij zijn zeventigste verjaardag: 'patriae pio coluit amore artis mon11 menta',
'met liefdevolle toewijding koesterde hij de kunstvoorwerpen van het vaderland'.

[ 1510 ]

Johan Huizinga (De Steeg) aan Johan Dijkstra 1*
18 juli 1943
Over hetgeen U mij vraagt, kan ik U wel een en ander meedeelen. Het is mij
niet bekend, dat over deze dingen ergens iets gedrukt staat; wat hier volgt,
heefi: dus de waarde van een kleine geschiedbron, en ik veronderstel, dat U
dezen briefzult bewaren. 2
In 1895 ondernamen eenige ouderejaars studenten te Groningen het houden van een tentoonstelling van toenmaals nieuwe kunst. Ik geef van de personen zooveel mogelijk het jaar, waarin zij aankwamen als student, en ook
den titel, die zij later verwierven. Her plan ging uit van ( den lateren) Dr.
3
Willem Leuring, die zijn medische Studien, begonnen te Leiden, in Groningen was komen voltooien, en iets ouder was dan de andere te noemen personen. Hij werd later huidarts in Den Haag, legde vroegtijdig de praktijk neer,
~n woo~de vervolgens te Mook L., waar hij al vele jaren geleden gestorven
1s. Leur1ng kende vele der kunstenaars persoonlijk en kon zoo het contact

394

bewerkstelligen. Wij sloten ons tot een losse groep zonder naam of regels
aaneen. De overigen waren, tenzij ik een vergeten heb: Mr. Albert Schilthuis,4 1887 of 1888, zoover ik weet nog in leven, maar zijn adres heb ik niet
meer; ik meen Santpoort. R. Rijkens, 5 1889, later arts te Amsterdam, eenige
jaren geleden gestorven. Mijn broer Jakob Huizinga, arts, 1889, nu gepensioneerd in den Haag. Dr. C.T. van Valkenburg, 1891, nu nog neuroloog-psychiater te Amsterdam. Ikzelf, eveneens 1891 aangekomen. De twee eerste exposities heb ik niet gezien, daar ik van October 1895 tot Maart 1896 in Leipzig studeerde, na in Juni te Groningen doctoraal te hebben gedaan. De eerste
tentoonstelling was gewijd aan teekeningen en litho's van Th. van Hoytema 6
en had veel succes. Nog meer had dat die van werk van Vincent van Gogh,
in den winter 1895/96. Zijn doeken waren toen, naar ik meen nog steeds in
het bezit van Mevrouw van Gogh-Bonger, 7 ofvergis ik mij?
In Juni volgde onze Toorop-tentoonstelling. Toorop was zelf overgekomen, en bleef wel een week of langer in Groningen onze gast. Hij was toen
36 jaar en op zijn prachtigst als figuur: een Oostersch vorst, met dat ongeloofelijk zachte en charmante dat hem altijd eigen bleef. Wij gingen 's
avonds, het was prachtig zomerweer, wandelen achter Harendermolen, in de
onvergetelijk mooie Appelbergen, later door een vergissing Appelbergen genoemd, nu, naar ik meen, lang verwoest. Toorop heeft op een avond in Haren nog een krijtkrabbel van mij gemaakt, 8 die nog onder mijn teekeningen
in Leiden moet berusten. W e hadden van hem op de tentoonstelling De drie
bruiden, de Tuin der Weeen, les Rödeurs, le Passeur d'eau, naar het gedieht
9
van Verhaeren, de jonge generatie, eenige Katwijksche stukken en nog
meer. Omstreeks Kerstmis 1896 tot na Nieuwjaar exposeerden wij werk van
drie Belgen: Degouve de Nuncques, Frantz Melchers en Karel Doudelet. 10
Wij hadden steeds de beschikking over een zaal in het Museum van Oudheden (zoo heette het toen,) die wij zelf behingen met groen satinet als achtergrond. Ik herinner mij nog hoe het op I J anuari 1897 zacht en zonnig weer
was, het was een Zondag, en er kwam niemand op de tentoonstelling, waarop Rijkens, mijn broer en ik op de stoep gingen staan, een schutterssjako uit
1830 uit het museum haalden en die opzetten, en op een groote brandhoorn
bliezen, om het publiek te lokken. Dat was, behalve een collectie photo's van
Italiaansche kunstwerken in het bezit van Andre Jolles, onze laatste expositie. In Mei 1897 promoveerde ik, en vertrok tegen September als leeraar aan
de H.B.S. naar Haarlem. Het gezelschap raakte uiteen. Een punt nog. Bij de
Belgische tentoonstelling kwam H.P. Bremmer 11 als explicator. Hij stond
toen nog aan het begin van zijn loopbaan als kunstbeschouwer. ''De Kroniek'' van P .L. Tak gaf toen een ietwat smalende prent over kunst in Groningen of zooiets, waarop ons gezelschap onder leiding van prof. A.G. van
Hamel, 12 den romanist werd voorgesteld, iets war volstrekt niet opging, want
deze stond er geheel buiten. Ziehier eenige stof, om aan Uw verzoek te voldoen. Het was mij aangenaam, een oogenblik bij deze herinneringen stil te
staan.
P.S. U zoudt mij een genoegen doen, door mij van dezen brief een getikte
copie te doen toekomen.
395

* Origineel niet teruggevonden; geciteerd naar: Groningen, cultureel maandblad 5
(1963) 94-95.
.
1. Johan Dijkstra (1896-1978), sch1lder.
. .
2, Verg. voor het volgende: J. Huizinga, Mijn weg tot de historie, 27-31 (V.W. I, 2426).
3. Willem Leuring (1864-1936), arts.
.
. Albert Schilthuis (r868-r960), jurist, werkzaam 1n het bankwezen.
4
5. Reintjo Rijkens, zie Briefwisseling I [18].
6. Th. van Hoytema, zie Briefwisseling I [198).
7. Johanna Gezina Bonger (1862-1925), in 1889 gehuwd met Theo van Gogh (18571891), de broer van Vincent van Gogh.
8. Niet teruggevonden.
.
. .
.
.. . ,
9. Ernile Verhaeren (1855-1916), Belgisch symbol1st1sch dichteren schr1Jver, Le passeur d'eau' uit Les villages illusoires (1894).
10.William Degouve de Nuncques (1867-1935), Frantz Me~chers (*1868) en Charles
Doudelet (1861-1938), alle drie Belgische symbolistische sch1lders; voorts was er werk
van Johan Thorn Prikker te zien.
II. H.P. Bremrner, zie Briefwisse/ing I [52].
r2.A.G. van Harnel sr., zie Briefwisseling I [52).

[ 1511 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan G.W. Kernkamp*
18 juli 1943
Amice,
Wij waren bijzonder blij met je brief1 van eenigen tijd geleden, speciaal
over al de werklust, waarvan die getuigde. Wat een publicaties nog in het
vooruitzicht! De onmiddellijke aanleiding voor dit epistel is een vraag. Sedert
eenige maanden heeft Van Eysinga zieh veel moeite gegeven voor de voortzetting van de briefwisseling van Grotius, d.w.z. de uitgave daarvan. 2 Molhuysen wil de bewerking van deel III niet meer op zieh nemen, wel een zeker toezicht erop houden, mits een geschikte, en hem welgevallige bewerker gevonden wordt. Dat gaat nu niet vlot. Eerst zou het de zoon van H. Enno van Gelder3 zijn, een classicus, die cum laude doctoraal deed. Maar deze valt niet in
Molhuysen's smaak. 4 Toen hadden wij een geschikten candidaat in een anderen doctorandus, K. Swart, 5 zoon van wijlen mr. P. C. Swart, 6 die bi j mij doctoraal geschiedenis deed op 19 November 1941, Leiden's laatsten dag v6or de
mislukte aera Van Genechten. 7 Ook hij kreeg cum laude, (niet v.G. maar
Swart). Een bijzonder serieus historicus van naar mijn meening grooten aanleg en belofte. Maar, hoewel in beginsel bereid, moet Sw. voorloopig een
eventueel leeraarschap en een dissertatie laten voorgaan, en ziet er behoudens
latere mogelijkheden, van af, de editie van Grotii epistolae op zieh te nemen.
Nu is dus mijn vraag: weet gij misschien een leerling, ofniet-leerling van U,
die in de termen zou vallen? De vereischte qualificaties zijn natuurlijk niet gering: goed vaderlandsch-historicus, goed thuis in zijn latijn, en in de geleerdengeschiedenis van den tijd, idem ietwat vertrouwd met kerkgeschiedenis,
en, tenslotte bezield met lust voor dergelijk werk. Hebt ge zoo'n schaap met
vijfpooten op stal staan? Laat mij dat eens hooren, als ge wilt.

Ons gaat het goed. We zitten nu sinds een week in onze maand dubbele
ballingschap, d.w.z. de Cleveringa's in hun huis de Stins, en wij in het pension Vredelust schuin tegenover het kasteel Middachten. Goede kamers,
maar weinig eten; gelukkig doet mijn vrouw wonderen ter aanvulling van
het menu. Onze dochter blakend van welstand, nu loopend en welbespraakt.
Onze hartelijke groeten aan U beiden.
Steeds
Uw J.H.

*

Origineel: Utrecht, UB.
1. Niet teruggevonden.
2. Hugo Grotius, Briejwisseling (13 dln. 's·Gravenhage 1928vv) (lopende serie); P .C.
Molhuysen red. I en II ('s·Gravenhage 1928-1936); P.C. Molhuysen, B. Meulenbroek
red. III ('s-Gravenhage 1961).
3. H. Enno van Gelder (*1916), oudste zoon van H.A. Enno van Gelder; classicus en
historicus, heeft met de bewerking van het derde deel van de Grotius-briefwisseling
geen bemoeienis gehad, werd in 1945 wetenschappelijk ambtenaar bij het Koninklijk
Penningkabinet te 's-Gravenhage, in 1949 directeur.
4. Verg. H. Enno van Gelder, Lijst der uitgegeven en onuitgegeven brieven van en aan
Hugo Grotius 1626-1645 ('s-Gravenhage [1942]); Molhuysen nam het Van Gelder
kwalijk foutieve dateringen verbeterd te hebben.
5. K.W. Swart (*1916), historicus, doceerde geschiedenis aan verscheidene Amerikaanse universiteiten 1950-1966, hoogleraar Nederlandse geschiedenis te Londen
1966-1984; hij bezecht in verband met deze vacature Huizinga in De Steeg, maar het
werk trok hem uiteindelijk niet aan.
6. P.C. Swart (1879-1941), sedert 1911 redacteur, sedert 1936 hoofdredacteur van de

NRC.
7. R. van Genechten had op 10 september 1941 een rapport uitgebracht aan F. Wimmer ter reorganisatie van de Leidse universiteit, waarbij uitsluitend pro-Duitse hoogleraren aangesteld zouden worden, Door de sluiting van de universiteit zijn deze
voorstellen niet gerealiseerd.

[ 1512 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.A.J. Barge (Leiden)*
29 augustus 1943
Beste Ton,
Gisterochtend had ik Juist gedacht: ik moet hem noodig eens weer schrijven, of zie, daar bracht de post je briefen het boekje. 1 Het ziet er aantrekkelijk uit, en we zullen het zeker binnenkort gaan voorlezen. Nu zijn we nog
bezig met sprookjes van Andersen. Goes kende ze niet, en onlangs vereerde
2
Suze Kuenen ons een exemplaar van Martha van Eeden's vertaling, dat ze
had opgediept. Daarvoor lazen we Tom Sawyer, 3 eveneens aan Goes onbekend gebleven, en waren al overgegaan op Huckleberry Finn, maar daar zit
wat veel negertaal en slang van honderd jaar geleden in, en ik weet niet, of
we het zullen voortzetten. Ruim veertig jaar geleden heb ik heel wat Balzac
gelezen, tot voorlezen leent het zieh m.i. niet of weinig. Geef je niet te veel
moeite; ik verzin nog wel eens iets.
Wat mooi, dat nu zoowel Kranenburg4 als Duyvendak5 vrij zijn! Je laatste

397

benauwingen versterken weer mijn slechtste impulsen van wraak en geweld;
gelukkig heb ik er geen uitlaat voor. We zijn hevig nieuwsgierig naar de savoureuze details van geval B. 6 Zie toch eens, ofje geen toegang tot de Veluwe kunt krijgen, en kom dan met Th. 7 voor een rustige paar dagen.
Nu wat over onzen zomer. Goes is na eind Juni merkwaardig gauw weer
kilo's aangekomen, voelt zieh weer uitstekend en ziet er blozend uit, al is ze
nog geenszins zoo dik geworden als zij zieh zelf verbeeldt. Maar de hoofdzaak is, dat ze nu alles weer aan kan. Sinds 13 Aug. zitten we weer op de
Stins. Op Vredelust hadden we het, al was het eten geheel onvoldoende, in
veel opzichten lang niet siecht. Het verkeer met de Cleveringa's was dagelijksch en gezellig. Toch waren we heel blij, toen we weer verstinsen konden, en meer dan ooit zegenen we het lot, dat ons hier in ballingschap
bracht. Intusschen ben ik den heelen zomer, ook in het pension, met mijn
werk goed opgeschoten. Een boekdeel van matige afmetingen 8 ligt naast mij,
op een oor na gevild, om de beeldspraak op stoute wijze te verschuiven. Het
zal natuurlijk voorloopig moeten blijven liggen, tot hoe lang nog? Tien <lagen geleden hadden we hier Eysinga een dag; je weet natuurlijk, hoe ook zijn
gezin bezocht wordt. De stroom van bezoekers vloeit al weer aardig, maar we
zullen trachten, hem binnen zekere perken te houden.
Je zult er pleizier aan hebben, Laura weer te zien. Zij wordt nu een echt
klein meisje, dat uitstekend loopt en nog beter spreekt. Het is verrassend
zooals ze dagelijks niet alleen allerlei woorden maar ook taalconstructies en
uitdrukkingen verovert. Op enkele klanken na zegt ze alles heel duidelijk.
Hoewel kennelijk opgeslankt, is ze nog altijd een dikkert, maar daarbij lang
en stevig, van een groote evenwichtigheid en vroolijkheid tegelijk. Kortom
jullie moet je spoedig hier weer vertoonen; de nazomer zal zieh nog wel wat
gaan beteren.
Heel veel groeten van ons drieen,
je H.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
·
1. Niet teruggevonden.
2. Sprookjes van H. C. Andersen, uit het Deensch vertaald door M. van Eeden-van
•
Vloten (Amsterdam z. j. ).
3. Mark Twain (1835-1910), Amerikaans schrijver; The adventures of Tom Sawyer

(1876), The adventures of Huckleberry Finn (1885).
4. -~adat R. Kra~e.nburg in december 1942 uit de gijzeling in St. Michielsgestel was
vr1Jgelaten, zat hiJ 1n augustus 1943 enkele weken in Scheveningen gevangen wegens
deelneming - voor de Vrijzinnig Democratische Bond - aan geheim overleg der ver·
boden politieke partijen.
5. J.J.L. Duyvendak (zie Briefwisseling II [851)) was op 23 maart 1943 te Arnhem gevangengenomen wegens het huisvesten van onäerduikers.
6. Onopgehelderd.
7. Therese Barge-Dreesmann.
8. J. Huizinga, Geschonden wereld.

[ 1513 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Peter van Anrooy*
20 september 1943
Beste Peter,
Wat zijn dat nu voor dwaze invallen, dat je brieven mij zouden vervelen,
en mijn vriendschap voor je aan het afsterven was! Neen, hoor, zoo staat het
niet. Wat daarvan alles in de herinnering jou dierbaar blijft, blijft het mij
ook, en ik wensch je terug te zien in de Luiksche straat, 1 vanuit de Slingelandtlaan. Het schiet nu op! Wij hebben het hier anders best, en Goes zegt
soms, dar ze hier niet weer weg wil. Maar dat zal tenslotte wel meevallen.
Laura loopt nu als een haasje (of neen, daar is ze nog steeds te dik voor) en
praat als een mensch. Ze nadert nu de twee jaar, maar is zoo groot, dar je
haar meer zoudt geven.
Ik heb hier ondanks de eenkamerwoning een opusje 2 kunnen voltooien, je
zult er hoop ik, nog wel meer van hooren, maar voorloopig natuurlijk niet.
Ik schrijf op deze miniatuurvelletjes wegens den papiernood, omdat er
zooveel op kan, en omdat ik, hoe vreemd het klinke (let op den conjunctivus)
in mijn rust niet door mijn correspondentie heen kan komen.
Dat van die bundels 3 is geen verzuim; her zijn alles wetenschappelijk-historische studien; men heeft je niet vergeten, en je kondt er ook niets van weten: ik zelfwist er ook niets van. Over Wagner zullen wehet nog eens moeten hebben; ik las onlangs het boek van Guy de Pourtales over hem. 4 Wat is
het merkwaardig, dat zijn figuur, bij alle bewondering, geen greintje sympathie voor hem wekt. Hier laat ik her voorloopig bij. Laat nog maar eens iets
van je hooren.
Hartelijke groeten,
ook van Goes en Laura, aan je allen,
je H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, Gemeentemuseum.
1. Van Anrooys adres te 's-Gravenhage.
2. J. Huizinga, Geschonden wereld.
3. Zie Huizinga aan Jan Kalf, 16 december 1942.
4. Guy de Pourtales, Wagner. Histoire d'un artiste (Parijs 1932).

[ 1514]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.A.J. Barge (Leiden)*
8 oktober 1943
Beste Ton,
Dit behoort een goede dag te zijn, de <lag van Alkmaar! 1 De zon is hier tenminste goed begonnen; zooeven aan 't ontbijt merkte Laura op: hon hijnt, de
z ende sch zijn ongeveer de eenige klanken, die zij nog niet machtig is. Zij is
blozend, dik en welvarend als altijd; binnenkort krijg je een nieuw, zeer goed
gelukt fotootje. Goes is vanochtend heel vroeg naar Bussum vertrokken, om
399

haar Moeder eens weer te zien, en vanavond terug te komen. Zij is al in den
zomer heel snel weer aangekomen, ettelijke kilo's, voelt zieh weer uitstekend, ziet er heel goed uit en kan weer alles aan. Zij zelf meent al, dat zij te
dik gaat worden, maar dat is een misverstand. De stroom van gasten vloeit
weer geregeld: de laatste was er een van drie jaar, Tessie van Nispen tot Sevenaer, 2 die hier een week logeerde, een aardig kindje, maar zoo'n traag eetstertje, dat Goes' geduld op de uiterste proef werd gesteld. Ik vertel je later
van die connectie wel meer, omdat deze invitatie zoo'n treffend blijk van
Goes' lief hart was. Voelt peetoom3 niets voor 4 November? er is een toegang
tot de Veluwe c.a. simple comme bonjour, maar toch ongeschikt voor epistolaire mededeeling.
Mijn opus4 is het huis uit en zoo besteed ik dezen gelukkig zeldzamen dag
alleen maar eens aan wat brieven, en allereerst die van jou van 27 September.5 Helaas dat de hierbij weer teruggaande brief, die ons opnieuw met bewondering en verbazing vervulde, zoo spoedig door slecht nieuws gevolgd
moest worden! Wij hadden juist kort geleden van heel andere mogelijkheden
gehoord: bestaan die nu niettemin toch nog?
De lichte verruiming van het gezichtsveld schijnt wel aan te houden, maar
we kunnen die niet nauwkeurig meten; ik schreef het gisteren aan Rademaker.
Ik zit nu af en toe te bedenken, wat ik nu eens zou kunnen ter band nemen. Goes zou mij het liefst aan iets autobiografisch willen zien werken,
maar ik ben er wat huiverig voor. Weet jij soms een mooi onderwerp voor
me?
Schandelijkerwijs ligt hier nog altijd je Vanity Fair; we wilden eigenlijk
aan Suze vragen, het eens mee terug te nemen, als ze nog eens hier komt. Na
een periode Tom Sawyer en een van sprookjes van Andersen zijn we nu eindelijk ijverig bezig met den geheimen Napoleon, 6 niet zonder genoegen; het
is aardig en eenvoudig geschreven, wel een tikje te bonapartistisch van toon,
maar ja, anders schrijf je zoo iets ook niet. In Haarlem had ik een collega
voor het Fransch, Pauw7 genaamd (vraag maar aan Jan van der Hoeve) een
merkwaardig type, die in de jaren v6or '70 in Parijs had verkeerd, en daar in
de nadagen van het Second Empire bad hooren zingen: le pere et la mere badinguent et le petit Badinguet. Onder die naam was Nap. 8 in 1846 als metselaar vermomd uit Harn ontsnapt. Was Daatselaar, 9 die Grotium hielp ontsnappen, ook niet metselaar, of geeft de naam mij die associatie in? Ja, G.
had alleen een m.pakje aan, D. was lintkoopman. Je ziet, dat begint al op den
autobiografischen toon te lijken.
Nu laat ik je met allen die je lief zijn verder rustig over aan je bruine boonen en verdere bezigheden, en staak dit gebazel met veel groeten aan allen.
je H.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Op 8 o~tober 1573 hadde? de Spanjaarden hun beleg van Alkmaar opgegeven.

Theres1a M.M.C. van N1spen tot Sevenaer (*1940), later kunstschilderes.
3. Barge zelf.
4. J. Huizinga, Geschonden wereld.

2.

400
•

•

5. Niet teruggevonden.
6. J. Bertaut, Napoleon III secret (Parijs 1939).
7. E.A.W. Pauw (t1933), docent Frans aan de gemeentelijke HBS te Haarlem.
8. Napoleon III.
9. Ten huize van de lintkoopman Daatselaar te Gorinchem stapte Hugo de Groot uit
zijn boekenkist na de ontsnapping uit Loevestein; verkleed als metselaar vervolgde
De Groot zijn vlucht naar Antwerpen.

[ 1515 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan H.Th. Colenbrander*
14 oktober 1943
Beste Herman,
Dank voor je brief; ik ben blij, dat je Kernkamp de laatste eer hebt kunnen
bewijzen; 1 ik heb het Maandag nog ernstig overwogen, maar kon het niet ondernemen. Wat is hij nog lang flink gebleven, dezen zomer had ik nog een
langen briefvan hem, vol werklust en werkplannen, en wat heeft hij Warnsinck nog voortreffelijk herdacht! 2 Ik heb altijd bijzonder veel van hem gehouden. Van twee zijden werd ik gevraagd, of ik hem in de Akademie wou
herdenken, eerst door Kosters, 3 die hier eergisteren koffiedronk, daarna door
W.E.J. Kuiper, 4 met het aanbod, dat hij, Kuiper het dan wel wou voorlezen.
Maar ik wil met deze ontluisterde Akademie niets te maken hebben; bovendien heb ik er hier de gegevens niet voor. Ik belde er Vollgraff over op, en
wij waren het eens, dat het de voorkeur verdient, de herdenking tot beter tijden uit te stellen. 5 In dien zin heb ik Kuiper geantwoord. Casu quo neem ik
het dan later gaarne op mij, om er iets behoorlijk bewerkts van te maken. Ik
hoop, dat jij het daar ook mee eens zult zijn.
Ja, tot hoe lang nog? het wordt ondragelijk.
Toch genieten wij van dit heerlijke Octoberweer.
Veel groeten van ans aan je allen,
t.t.

H.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. G.W. Kernkamp was na een kort ziekbed op 9 oktober 1943 overleden; Colenbrander had de begrafenis bijgewoond.
2. G.W. Kernkamp, ''Rede ter gedachtenis van J.C.M. Warnsinck'', uitgesproken in
de rouwzitting van de senaat van de universiteit te Utrecht op 31 juli 1942 (niet gepubliceerd) en ''In memoriam J.C.M. Warnsinck'', Utrechtsch Nieuwsblad, 27 juli 1943.
J.C.M. Warnsinck (1882-1943), overleden op 21 juli 1943, marineofficier en zeehistoricus; buitengewoon hoogleraar in de zeegeschiedenis te Utrecht sedert 1937 en secretaris van de 'Commissie voor zeegeschiedenis', een commissie van de Koninklijke
Akademie van Wetenschappen.
3. J. Kosters, zie Briefwisseling II [641].
4. W.E.J. Kuiper (1883-1951), graecus, sedert 1932 hoogleraar Grieks aan de Universiteit van Amsterdam.
5. J. Huizinga, ''Herdenking van G.W. Kernkamp (20 november 1884 - 9 october
1943)'', Jaarboek der Nederlandsche Akademie van Wetenschappen I943-r944 (Amsterdam 1945) 226-238 (V.W. VI, 548-558).

401

[ 1516]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.A.J. Barge (Leiden)*
2 november 1943
Beste Ton,
Ik schrijftegenwoordig van wege den papiernood minuscule briefjes, maar
er gaat veel op. Gisteren was de post ons uiterst gunstig. De eerste bestelling
bracht het bijzonder verbeugende bericht van de bevrijding van Van Groningen:1 een briefvan hem zelf, waaruit geen slechte gevolgen van zijn lange
gevangenschap spraken. 's Middags volgde je gezellige brief met de blijde
tijding van je spoedige intocht in heropend Gelre! Daar zijn wij beiden buitengewoon verheugd over, en dat punt dus eerst even nader. De volgende
week krijgen wij misschien in de eerste helft hier de Van Groningen's, op
weg naar hun ballingsoord, en zeer waarschijnlijk in de tweede helft peettante Marietje2 met dochter. Hoewel ik nog geen zekerheid heb, zouden we dus
toch je willen vragen, je of jullie bezoek nog een week later te stellen, dus
tusschen 14 en 20 November. Maar dan geen vliegbezoekje als 't je blieft:
rustig eenige dagen zullen noodig zijn voor de vriendschap, de wetenschap
en het vaderland. Kiest dus vast maar een dag van aankomst. Ik spaar nu
omnes res scibiles quasdam et alias 3 maar op voorloopig. Je middenweg in
zake autobiografie kan ik helaas niet bewandelen, omdat ik in mijn jonge jaren geen enkele krant las, en niets van wat er om ging wist; dat was de schuld
van ''Tachtig''. Voorloopig heb ik een ander middenpaadje ingeslagen; als je
behoorlijk lang blijft (1001 nacht is niet strikt vereischt) zal ik je een aantal
bladzijden voorlezen.
Het is hier inderdaad dag aan dag onbedaarlijk mooi geweest, zelfs gisteren nog, dat misschien de kroon spande. Wij hoorden van het ongeluk van
Mevrouw Van den Dries. Ons gaat het heel goed, en je zult versteld staan
van Laura Maria Huiseha, ''tee jaar''. Nu raakt het nutshell blaadje toch
werkelijk vol, maar een plaatsje voor veel hartelijke groeten blijft nog juist
over.
Je H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. B.A. van Groningen kwam op 28 oktober vrij, maar zijn bewegingsvrijheid werd
beperkt tot Overijssel; hij vestigde zieh te Steenwijk.
2. Maria van Mierlo-Schölvinck.
3. Verg. 'de omni re scibili et quibusdam aliis': 'over alle kenbare zaken en nog verscheidene andere', naar Pico della Mirandola.
'

402

[ 1517]
Johan Huizinga en echtgenote (De Steeg) aan H.Th. Colenbrander en echtgenote*
4 december 1943
Beste Vrienden,
Welk een schokkend bericht lazen wij gisteren in de courant! 1 Arme Wytske en kinderen! Enge weet waarschijnlijk weinig ofniets van de omstandigheden, waaronder dit droevig verlies haar en U allen getroffen heeft?
Hoe goed herinner ik mij hun huis daar boven Semarang, zooals ik het bezocht in Februari 1931! En wat hebben zij sindsdien niet ondervonden! Onze
innige deelneming gaat naar U allen uit; het leven is wel wreed tegenwoordig.
Met onze hartelijke groeten,
Uw J. en G. Huizinga-Schölvinck

* Origineel: Leiden, UB.
1. De overlijdensannonce in Algemeen Handelsblad van Pieter Marinus Benschop
(1901-1943), werktuigkundig ingenieur, echtgenoot van Wytske Benschop-Colenbrander (1901-1954), oudste dochter van H.Th. Colenbrander; hij overleed op 30
april 1943 in krijgsgevangenschap in Japan.

[ 1518 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan M.Th. Colenbrander-Hering*
4 december 1943
Beste Maria,
Mijn briefwas al weg, toen vanmorgen de post die van jou bracht. Je bericht maakt alles nog droeviger: zoo lang geleden al, en zoo ver weg, in zulke
ellendige omstandigheden, waarvan je wel nooit veel naders meer zult vernemen! Sterkte en moed wenschen we je allen. Geen leeftijd blijft in dezen tijd
voor steeds nieuw leed gespaard; wij zelf zegenen het, dat onze Laura nog
maar juist twee jaar is, en van geen oorlogsellende weet.
N ogmaals dus
je H.

* Origineel: Leiden, UB.
[ 1519 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan H.Th. Colenbrander*
10 december 1943
Beste Herman,
Is jouw verjaardag niet 19 December, 1 of vergis ik mij? Neem in dat geval
een vervroegde of verlate gelukwensch voor lief; hij is er niet minder hartelijk om. De versehe droefenis, waarin je allen den dag beleeft, ontneemt aan

mijn wensch nog dien toon van opgewektheid, dien deze ell~ndige tijd no.g
toelaat. Wat wordt de wereld en wij allen met haar toch gete1sterd als noo1t
te vorenl Ik denk dikwijls: hoe gelukkig om in 1820 of 1830 geboren te zijn
geweest, en een wereld te hebben bewoond die, behoudens enkele sch~~ke~,
een van orde, vrede en betrekkelijk van ontzag voor recht was. Komt z11 001t
terug, en wanneer?
Aan je allen hartelijke groeten,
je J.H.
* Origineel: Leiden, UB.
1. Colenbrander was jarig op 13 december.

[ 1520]

Johan Huizinga (De Steeg) aan Mea Verwey*
10 december 1943
Beste Mea,
Papiernood dwingt mij tot kleine briefjes, maar er gaat veel op! Allereerst
hartelijk dank voor je briefen gelukwenschen! Je vraagt, hoe het ons gaat:
zoo goed als de tegenwoordige omstandigheden het toelaten, eigenlijk dankbaar voor de ballingschap die ons hier tot dit rustige oord in dit heerlijke
huis beperkt, waar men van alle narigheden maar een minimum ondervindt.
De gezondheden zijn goed, en onze kleine dochter, nu twee jaar, is een dagelijksche vreugde; zij praat bijzonder goed, is stevig, forsch en blozend, vol
grappen, heel vroolijk en niet lastig. Ik zelfzit 's morgens wat te werken, en
wandel 's middags, al naar het weer is, wat korter ofwat langer, en voel geen
behoefte aan reizen naar het centrum des lands met al zijn verminkingen.
We krijgen hier bezoeken genoeg, om ons niet te vervelen, b.v. morgen mijn
oudere kinderen op een na, en de twee oudste kleinkinderen, om officieel
mijn verjaardag te vieren. Ja, Van Lier is van mijn laatste generatie leerlingen de beste geweest; die ''himmlische Länge'' heeft hij niet van mij geleerd!
A propos, het restantje van Homo Ludens is bij den uitgever door de politie
in beslag genomen. En dat hield ik nog wel voor het onschuldigste van al
mijn werken! Ja, die wandeling op Duin- en Kruidberg 1 herinner ik mij ook,
nl.aar de dissertatie van Stakenburg2 in het geheel niet. Je bevindingen in
zake onze groote oude vriendin 3 zijn ons volkomen begrijpelijk. Zij belde
ons eergisteren op, en verklaarde, het geheel naar haar zin te hebben. Ik
moet eindige11, er ligt nog een hoop correspondentie, waaronder die haast
heeft.
Veel groeten,
je J.H.

* Origineel: 's-Gravenhage, J. Soons.
Landgoed in Santpoort.
2. A.J. (Teychine) Stakenburg (1918-1985), studeerde Nederlands te Leiden nadien
secretaris van de 'Scheepvaartvereeniging Zuid' te Rotterdam.
'
3. Henriette Roland Holst.
·

1.

[ 1521]

Johan Huizinga (De Steeg) aan W.J.M. van Eysinga*
20 januari 1944
Beste Willem,
Gisteren kwam ons ter oore, dat Tj .1 vrij is. Is dat juist, en zoo ja, is hij
weer bij de zijnen in Fr.? Laat ons dat eens weten. Een brief voor B. van
Groningen die hier gisteren werd bezorgd, zond ik door naar Steenwijk; 2
eerst a.s. Woensdag verwachten wij hen hier. Ons gaat het goed, het is een
rustig bestaan hier, verlevendigd door een afwisseling van bevriende gasten,
en op zeker peil gehouden door onze geregelde en ijverige lectuur van Dante. Je hebt misschien gelezen, dat de vrouw van mijn zwager Jan Kees overleden is. 3 Zij was al heel lang zeer ernstig patient; toch kwam het einde nog
geheel onverwacht.
De kleine Laura is onze dagelijksche vreugde; vannacht begon zij wat
bronchitis-achtig te doen, maar heel erg lijkt het niet; zij is vroolijk als altijd.
Ik zit op dit oogenblik wat verlegen om nieuw werk en meer boeken, maar
hoop daar spoedig over heen te komen. En onze huiseigenaar weer slachtoffer, 4 wij razen van ergernis; vlak voor Oudjaar hadden we hem nog zoo gezellig een dag hier. Goes hoopt midden Februari op een reis naar haar Moeder, die 75 wordt, ook Leiden even aan te doen. Het langdurig gemis van alle
Leidsche vrienden wordt wel hinderlijk, maar wat er aan te doen. - 12.20.
Dr. Plantenga 5 heeft inmiddels Laura gezien; het heeft niets te beteekenen.
Veel hartelijke groeten aan U allen!
t.t. H.
* Origineel: Leiden, UB.
1. Van Eysinga's zonen Tjalling (*1914) en Dirk (1916-1980) waren op 15 juni 1943
gearresteerd op verdenking van verzetsactiviteiten; nadat beiden in Vught en Amersfoort gevangen waren gehouden, werd Tjalling op 18 december 1943 vrijgelaten en
Dirk ruim twee maanden later.
2. Het ballingsoord van B.A. van Groningen.
3. Olga Schorer-Beyer, overleden op 12 januari 1944.
4. Van 4 januari tot 22 juli 1944 verbleefR.P. Cleveringa als gijzelaar in Vught.
5. B.P.B. Plantenga (1870-1955), kinderarts te De Steeg.

[ 1522 ]

Johan Huizinga (De Steeg) aan Werner Kaegi (Bazel)*
•
•
21 Januar1 1944
Lieber Freund,
Welch einen feinen und zugleich tiefen Beitrag 1 haben Sie zum Festband
Stähelin geliefert. Dieser junge Burckhardt von der dichterischen und musikalischen Begabung und der erstaunliche Frühreife war mir ganz unbe2
kannt. Gerade vorher las ich Gestalten und Mächte von Carl J. sowie dessen Vormittag beim Buchhändler. 3 Es wird höchste Zeit zu einer neuen Be-

gegnung und vielem freundschaftlichen Gespräch. Aber wann wird es sein?
Die allgemeine Lage hier ist eigentlich fti.rchterlich, wenn es uns auch persönlich gut geht. Sie sollten mal unsere Laura Maria sehen, nun gut zwei
Jahre, gross und stark, und im Sprechen ihrem Alter voraus, eine tägliche
Freude inmitten all des Düstern ringsum.
Herzlich Dank und viele Grüsse.
Ihr J.H.

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Werner Kaegi, ''Die Idee der Vergänglichkeit in der Jugendgeschichte Jacob
Burckhardts'', Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde 42 (1943) 209-243.
2. Carl J. Burckhardt, Gestalten und Mächte (Zürich/München 1941).
3. Carl J. Burckhardt, Ein Vormittag beim Buchhändler (Bazel 1943).

[ 1523 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.A.J. Barge*
25 januari 1944
Beste Ton,
Hoewel om praktische redenen aan Therese geadresseerd is deze brief in
de eerste plaats voor jou bestemd, ter begroeting als jong sexagenarius. 1 Tien
jaren zitten er dus al weer op, sedert we in welstand en onbezorgdheid je vijftig zagen worden! En welke jaren zijn het geworden! Niemand van ons, die
niet aan den lijve geteisterd is door het gruwelijke onrecht, dat wij allen samen lijden. Merkwaardig, dat van ons beentjes 2 de gevaarlijkste geheel ongemoeid is gebleven. 3 Maar verder: het bolwerk van bijna vier eeuwen vrijheid4 kapotgetrapt en gehoond, onze groote vriend 5 onder de ergste persecutie, en zoo kan men voortgaan. En nog altijd is het niet uit, en wordt de vervolger hoe langer hoe wreeder. Daar juist krijg ik een brief van Eysinga,
waaruit ik verneem, dat Telders naar Vught is overgebracht, 6 dat hij het
goed moet maken, en dat de ontmoeting met onzen huisbaas 7 roerend geweest moet zijn. Dat is in ieder geval een heugelijke verbetering. Gaat het je
ook wel eens zooals mij dat je al dat grenzenloos geweld van de laatste vijf jaren behalve hemeltergend en onzinnig bovendien in den grond van de zaak
niet eens belangrijk vindt? Alsof de ware geschiedenis van het menschdom
in deze tijden zieh achter dit alles op een heel ander niveau afspeelt, dat wij
niet kennen. Een ander idee, van meer direct practische beteekenis, dat zieh
steeds stelliger aan mij opdringt, is het vermoeden (meer durf ik het nog niet
noemen) dat deze oorlog tenslotte zal eindigen met maar geringe veranderingen zelfs in den politieken status der wereld, om te zwijgen van al de dikke
woorden van einde van het kapitalisme en soortgelijken borrelpraat, waarop
de krant ons dagelijks tracteert. Wanneer dat einde zal zijn, is een andere
vraag. Onlangs schreef ik aan iemand: 8 wij zijn nog niet op de helft van den
Spaanschen successieoorlog. Die was even volstrekt onnoodig en ongewild
door bijna iedereen als deze. Neen, toen wilde niemand hem, zelfs niet Louis
XIV. Alleen is het menschdom als handelend en zoogenaamd denkend orga-

nisme sedert die twee en een halve eeuw bij alle vooruitgang in wetenschap
en wat niet al, oneindig veel dommer, slechter en onmenschelijker geworden.
Maar laat mij nu bedenken, dat dit een brief van gelukwensch is en geen
parodie op den profeet Jeremia. Ben gelukwensch aan den zestigjarige is des
te meer op zijn plaats omdat het slechter dan de voorafgegane jaren haast
niet kän. Al zijn ook daarop alweer restricties te maken, zeker voor mij, met
mijn nieuw klein gezin, onze zachte ballingschap en zeer redelijke gezondheid. Ik moet mijn evenwicht ontzien en maak maar minieme wandelingen~
maar overigens best, evenals Goes en Laura, alleen wat verlegen om een
nieuwe werktaak. Morgen verwachten we de Van Groningen's hier, tot
Maandag 31, daarna Marietje van Mierlo tot 7 Febr. en tegen 15.11. wanneer
G.'s Moeder 75 wordt, hoopt zij rustig een aantal <lagen naar Bussum en
aangrenzende landen te gaan, misschien zelfs met Laura. Houd daarmee dus
rekening, als je nog eens naar de Stins wilt komen, wat ons bijzonder zal verbeugen. Ik vrees echter, dat binnenkort het aanstaand grootvaderschap je
weer aan banden zal leggen: Nu, dat zal dan tenminste een blijde verhindering zijn. Goes zal een eigen velletje9 moeten nemen voor haar aanvulling op
dit epistel, want ik heb het mijne propvol geschreven,
je H.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Barge werd zestig jaar op 27 januari 1944; hij was ondergedoken bij een zuster van

zijn vrouw in Bussum.
2. Wandelclub 'de Beentjes', zie Briefwisseling II [701].
3. Hiermee is of J. van der Hoeve bedoeld, of G.J. Heering; onduidelijk waaro111
Huizinga een van deze twee als de gevaarlijkste beschouwde.
4. De Leidse universiteit, waarvan het devies luidt: 'Praesidium libertatis', 'Bolwerk
der vrijheid'.
5. E.M. Meijers.
6. B.M. Telders (1903-1945), hoogleraar volkenrecht te Leiden 1931-1941, gevangen
te Scheveningen (december 1940), Buchenwald (juni 1941), Vught (januari 1944),,
Sachsenhausen (september 1944) en overleden op 6 april 1945 te Bergen-Belsen.
7. R.P. Cleveringa.
8. Niet achterhaald.
9. Niet teruggevonden.

[ 1524 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan W.J.M. van Eysinga*
25 januari 1944

B. W.,
Veel dank voor je brief. Goes zendt aan je adres een koek bestemd voor je
1 Wat een opluchting dat Telders weer in het land is. 2 Ik wist het
zoon Dirk.
nog niet. Zou je ons kunnen zeggen, wie zieh belast met het doorzenden van
pakjes aan hem?
4
3
Dus het wordt al weer twee jaar, sinds Karel stierf? Groet Reino van ons
beiden hartelijk. Oldenbarnevelt? Ja, dat zou een mooi werk zijn, voor een

jongere dan ik. En dan, hij schreef een hand die niemand lezen l,an. Ook dat
zou voor mij onoverkomelijk zijn, evenals mijn te geringe verplaatsbaarheid,
ook in vredesconditie. De Stins staat steeds wijd voor je open, maar tot eind
Feb1uari zijn wij volgeboekt.
Veel groeten
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, UB.
I. Zie Huizinga aan W.J.M. van Eysinga, 20 januari 1944, n. 1.
2. B.M. Telders was uit een Duits concentratiekamp weer naar Vught overgebracht.
3. Kare! Johan Schorer (zie Briefwisseling I [481]), overleden op 31 januari 1942; hij
was een zwager van W.J.M. van Eysinga.
4. Johanna Henriette Reinoudina van Eysinga (1876-1947), echtgenote van K.J.
Schorer.

[ 1525]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Mea Verwey*
5 februari 1944
Beste Mea,
Veel dank voor je brief. Een weemoedige bezigheid, dat opruimen, waartoe de tijd je Moeder1 en je zelfnoodzaakt.
Woonplaats en adres van Jolles zijn ook mij onbekend. Zijn laatste relatie
met Nederland is al sedert najaar 1940 afgebroken. 2 Ons gaat het goed, hoe·
zeer ook hunkerende naar beter tijden. Onze kleine Laura is bloeiende als altijd. lk zelf word weinig bewegelijk, maar voel mij overigens heel goed, al zat
ik erg graag weer tusschen mijn boeken. Overigens is deze ballingschap in
dit rostige mooie oord en goede huis een zegen, die wij dagelijks waardeeren.
Met onze beste groeten, ook aan je Moeder
je J. Huizinga
* Origineel: Amsterdam, UB.

Kitty Verwey-van Vloten.
2. In het najaar van 1940 zegde Andre Jolles zijn lidmaatschap van de Maatschappij
van Nederlandsche Letterkunde te Leiden op.

I.

[ 1526]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.A.J. Barge en echtgenote*
17 februari 1944
Beste Therese en Ton,
1
Ziedaar dus Arend Jan nog voor de maand half om is geboren. Wat zal hij
blijde begroet zijn door Ouders, Grootouders en tal van verwanten en vrienden! Wij voegen onze hartelijkste gelukwenschen bij de tallooze, die zeker
zullen binnenstroomen. Alles wel, nemen wij aan. 't Is wel vreemd, dat Ton
2
nu de art d'etre grand'pere moet gaan aanleeren, terwijl ik nu die d'etre
pere opnieuw in praktijk tracht te brengen. Laura werkt hartelijk mee, om

mij die taak licht te maken. Goes was van 10 tot 16 dezer met haar naar Bussum en omstreken, vond helaas in Leiden geen tijd, 01n nog een paar bezoekjes te gaan brengen: anders had zij stellig ook Rijnsb.weg 13 3 aangedaan. Die
reeks van drukke dagen waren eigenlijk van Goes' krachten wel veel gevergd, maar zij heeft het er uitstekend afgebracht, en kwam gisteren heel voldaan terug, temeer daar Laura zieh als logee voorbeeldig had gedragen. Het
was heel merkwaardig, dat zij voortdurend naar Vadertje en teekeningen had
gevraagd, die ik nu dagelijks voor haar maak, en waarin zij evenveel pleizier
als begrip en zorg toont. Zij was dol blij, toen ze mij weer zag. Ik ben intus. sehen weer heel veel beter ter been geworden dan ik Dinsdag voor een week
was, en we genieten samen van de rust hier, ondanks alles wat er rondom ons
gebeurt. Je tijd zal wel geheel in beslag worden genomen door het vergroote
kleine gezin, en ik zal er daarom niet meer van voor ons vergen, en met de
hartelijkste groeten van ons drieen besluiten.
Steeds
je J.H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Arend Jan Kortenhorst, geboren op 14 februari 1944 te Oegstgeest, zoon van Suze ·
Barge en G.P. Kortenhorst.
2. Verg. Henriette Roland Holst aan Huizinga, 4 januari 1942, n. 5.
3. Barge woonde aan de Oegstgeesterlaan, thans Boerhaavelaan 6, maar moest zijn
huis ontruimen omdat de Ortskommandant van Leiden het voor zichzelf vorderde;
hij verhuisde daarop naar Rijnsburgerweg 13, het huis van E.M. Meijers, die gedeporteerd was.

[ 1527]
Johan Huizinga (De Steeg) aan W.J.M. van Eysinga*
25 februari 1944
Beste Willem,
Zooeven was Renira van Heeckeren1 hier, om ons te vertellen, dat nu ook
•
Dirk vrij is. 2 Wat een geluk, nu dus je heele troepje weer vrij te weten. Veilig
is een andere vraag, maar wat is er nog veilig? De wereld wordt een spelonk
vol narigheid, en wat staat ons nog te wachten?
Ons gaat het goed, en wij genieten van het naderende voorjaar. Goes was
van 10 tot 16 Februari met Laura op reis naar Bussum en omstreken. Haar
bezoek aan Leiden moest zij tot haar spijt beperken tot tandarts en Retha; er
bleef geen tijd voor bezoekjes over. Kernl(amps's nagelaten Prins Willem II
is verschenen, 3 evenals Johan de Witt en de Zeemacht van mijn leerling
Mej.Dr. J.K. Oudendijk, in de Werken van de Commissie voor Zeegeschiedenis.4 Beide boeken kan ik je aanbevelen. Misschien begin ik binnenkort
5
aan het Levensbericht van Kernkamp.
Ellendig dat men niets meer van M. en de zijnen hoort. Alleen hoorde ik
6
vandaag, dat de voormalige Barnevelders allen nog in W. zijn.
Veel hartelijke groeten!
je H.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Reinira S.L.R. barones van Heeckeren van Keil (*1901), woonde op kasteel Rhederoord, op een halve kilometer van de Stins.
2. Zie Huizinga aan W.J.M. van Eysinga, 20 januari 1944, n. l.
3. G.W. Kernkamp, Prins Willem II (Amsterdam 1943).
4. Johanna K. Oudendijk, Johan de Witten de zeemacht (Amsterdam 1944).
5. J. Huizinga, ''Herdenking van G.W. Kernkamp''.
6. E.M. Meijers was met vrouw en dochter overgebracht i1it Westerbork naar Barneveld, vandaar teruggebracht naar Westerbork en vervolgens gedeporteerd naar The·
resienstadt.

[ 1528]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.K. Oudendijk (Utrecht)*
25 februari 1944
Waarde Mej. Oudendijk,
Gisteren las ik Uw Johan de Witten de Zeemacht ten einde, en ik wil niet
nalaten, U met het verschijnen van dat werk van harte geluk te wenschen.
Uw publicatie mag er zijn, zij is even zorgvuldig uitgevoerd en grondig gedocumenteerd als belangrijk wat den inhoud betreft. Met de belangrijkheid
der gebeurtenissen stijgt ook de qualiteit van Uw boek, wat vorm en stijl betreft, zoodat ik het met klimmende belangstelling las. Zeer te prijzen vind ik
ook de fijnheid en beheerschtheid van Uw oordeel over de personen, met
name over De Witt zelf.
Ik las Uw boek terstond na Kernkamp's pas versehenen Prins Willem II,
en zoo voegt zieh bij de levendige herinnering, die Uw boek oproept aan den
onvergetelijken en onvervangbaren Warnsinck, ook nog de weemoed over
het feit, dat Kernkamp's ''Johan de Witt'' niet meer door hem geschreven
werd. Nog in den voorzomer van '43 schreef hij mij, dat hij dat werk in zijn
hoofd geheel klaar had, en het enkel nog behoefde op te schrijven. Helaas
dat wij het moeten missen!
Uw tegenwoordig adres heb ik niet bij de hand, maar ik vertrouw dat door
de zorg van de N.H. Uitgevers-Mij mijn briefU wel bereiken zal.
Ons gaat het hier in de ballingschap zoo goed als de omstandigheden het
toelaten. Van U hoop ik hetzelfde.
Met vriendelijke groeten,
de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.

410

[ 1529 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.A.J. Barge*
29 februari 1944
Beste Ton,
Hartelijk dank voor je brief van 23. Wij waren verbaasd over de prestatie
van Suus. 1 Enfin: variis modis bene fit, 2 zal ik maar zeggen, als ik naar Laura
kijk. Je verdeelde gevoelens over thuis en niet-thuis kan ik me heel goed
voorstellen en ook dat je voorloopig nog maar liever niet-thuis thuis blijft.
Ik zit in een plooi met mijn werk. Ben ding dat ik juist op touw had gezet,
heb ik weer opzij gelegd. De concentratie liet mij in de steek, wat zoo'n wonder niet is, nu alles kraakt en dreigt. Gisteren bericht uit Culemborg, dat
mijn zwager 3 uit zijn huis wordt gezet, en bij de gratie nog in zijn eigen tuinmanswoning mag trekken; de tuinbaas van Toorenvliedt ook verdreven. En
dat zijn nog maar van de lichtste gevallen van de pestilentie. Wij zullen heel
blij zijn, je hier weer te zien, maar kunnen het ons best voorstellen, als je het
voorloopig liever uitstelt, b.v. om lenteweer afte wachten.
Als je soms een Statenbijbel binnen je bereik hebt, en je wilt overtuigen
van een paar schilderachtige wendingen, die in de Vulgaat niet zoo goed tot
haar recht komen, sla dan op: Job 13.44 (altijd wat raars aan dat ambacht geweest blijkbaar), id. 13.25: 5 (aha Multatuli!) id. 15.256 (hoe studentikoos!).
Toen we elkaar op 8 dezer zagen, 7 was ik heel siecht ter been. Dat is terstond daarop bijzonder snel weer verbeterd, en nu ben ik al een anderhalve
week op mijn gewone peil of iets daarboven. Langzamerhand waag ik mij
ook weer aan iets grooter wandelingen. Maar deze late kou, al is ze niet hevig, verdriet ons, het moest nu spoedig althans lente worden, om niet elk
pleizier aan deze bedorven wereld te verliezen. Ben ernstig ongemak is ook
de telefoonroof, op zieh zelf en om de bijkomstige gevolgen dat men heel
weinig bezoeken krijgt. Wij voelen tenminste nu wel eens ons isolement,
heel anders dan verleden jaar, en verlangen naar het eind van de ballingschap. Bij al het onverkwikkelijke rondom is Laura meer dan ooit onze
voortdurende vreugde. Je zoudt versteld staan, als je haar nu hoorde praten,
1
en met ons kondt waarnemen, hoeveel zoo'n kind van nog niet 2 /2 al opneemt en begrijpt. Arend Jan heeft nog even den tijd. Is hij als Arnoldus Johannes ingeschreven? dat zou dunkt mij de correcte weergave zijn: Arend
= Aarnoud = Arnoldus. Gaat alles met hem en met zijn Moeder naar
wensch?
Wij hebben het hier tot nu toe heel behoorlijk kunnen verwarmen, dank
zij den zachten winter en een zuinig gebruikte voorraad hout en kolen. Wat
we dezen zomer zullen doen, is nog niet te zeggen: zal Cleveringa weer zijn
maand op de Stins kunnen komen; zullen wij elders onderdak vinden? 't is
alles raadselachtig zooals tegenwoordig alle dingen. Ik houd op met dit gezwam, en besluit met de hartelijkste groeten aan je allen. Vertoon je hier zoo
spoedig mogelijk en heb het goed.
Je H.
411

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Suus Kortenhorst-Barge; de geboorte van haar zoon Arend Jan vond plaats bij
nacht zonder licht en medische assistentie.
2. 'Op verscheidene manieren komt het goed'.
3. J.C. Schorer.
4. 'Want gewisselijk, gij zijt leugenstoffeerders; gij allen zijt nietige medicijnmeesters'.
5. 'Zult Gij een gedreven blad verbrijzelen, en zult Gij een drogen stoppe! vervolgen?'
6. 'Want hij strekt tegen God zijn hand uit, en tegen den Almachtige stelt hij zieh
geweldiglijk aan'.
7. Op een geheime diesviering, gehouden te Hummelo.

[ 1530]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Peter van Anrooy*
7 maart 1944
Beste Peter,
Toevallig heb ik dezen morgen, althans tot de post komt, niets te doen, en
maak van de gelegenheid gebruik, om je brief1 te beantwoorden. Allereerst
dan dit: het gaat ons drieen zoo goed als men tegenwoordig wenschen mag,
al begint ook ons de ellendige tijd en het gebrek aan gegronde verwachting
van spoedige algeheele verandering zwaar te vallen. We zijn hier in dit huis
eo deze omgeving nog altijd bevoorrecht boven velen, maar verlangen toch
meer en meer naar het eigen huis en de gewone entourage terug. De aanloop
van vrienden en gasten is nu sterk gedaald sedert men ons de telefoon ontroofd heeft. Verleden jaar heb ik nog geregeld gewerkt, maar nu wilde concentratie niet recht meer komen, en. hindert mij dikwijls het gebrek aan mijn
boeken. Met dat al houden we den moed en de opgewektheid zonder veel
moeite erin. Laura is onze dagelijksche vreugde; zij is groot, dik en stevig,
praat uitstekend, is vroolijk en vol grappen, en geen lastig kind. Ze is onbehoorlijk zwaar, zoodat ik haar niet meer hanteeren kan. In Februari is Goes
met haar zes <lagen in Bussum geweest, waar haar Moeder 75 werd; overdag
moest G. in Amsterdam ofLeiden zijn, 't was wel heel druk voor haar, maar
zij heeft er goed afgebracht, en Laura genoot van al het nieuwe.
Wat heb je een naren tijd doorgernaakt met dat liggen en nu nog met
streng dieet. Ik hoop, dat het voorjaar je er spoedig weer geheel over heen
helpt. Wij kijken verlangend naar de eerste lente-kleuren en -geuren uit,
maar het is nog 'niets gedaan'. Mörzer Bruyns2 herinner ik mij heel goed.
Hij zat het eerste jaar dat ik in Haarlem was, d.w.z. de cursus 1897-'98 in de
tweede klasse, lokaal gelijkvloers uitziende op de binnenplaats. Er waren
drie parallelklassen: 2, 2a en 2b, maar hij zat in 2, evenals Fokker, 3 de latere
vliegtuigbouwer en een zekere Emile Schuyten,4 van wien ik alleen nog
weet, dat hij later trouwde met Betsy Braat, 5 die heel jong stierf. - Gisteren,
6 Maart, zou Mary 67 zijn geworden.
Ook hier rijden de gekapte bosschen dagelijks ons huis voorbij. Ergernis
en walging aan alle kanten. En dan opeens moet je denken aan Brahms b.v.,
412

en je weet niet meer, hoe je het hebt, en wie er gek is, je zelf of de wereld. Inderdaad heeft Laura al heel veel pleizier aan teekeningen van Vader, die door
Goes allemaal zorgvuldig bewaard en dan af en toe weer bekeken worden.
Zij is nu 2 1/3 jaar, maar ongetwijfeld haar leeftijd vooruit; 't is een wonder
wat zoo'n kindje alles al begrijpt en onthoudt.
Ziedaar het een en ander over ons tegenwoordige bestaan. Mocht het toch
spoedig alles veel beter en anders worden!
Heel veel hartelijke groeten van ons beiden, ook aan Fred. 6
je H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, Gemeentemuseum.
r. Niet teruggevonden.
2. Maurits Frans Mörzer Bruijns (1884-1962), gezagvoerder bij de Stoomvaartmaat·
schappij Nederland N.V.
3. Anthony H.G. Fokker (1890-1939), vliegtuigbouwer, leerling van de Haarlemse
HBS, die hij vroegtijdig verliet.
4. Bedoeld is Egbert Schuiten (*1883), verward met een klasgenoot, Emile Kerkhoven (*1883), beiden uit Indie afkomstig.
5. Betsy Braat (*1884), eveneens een leerlinge van Huizinga op de Haarlems HBS.
6. Fredericque van Anrooy-de l'Epinasse.

[ 1531]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.A.J. Barge (Leiden)*
30 maart 1944
Beste Ton,
Je briefje verheugde ons en nog meer zal ons je bezoek verheugen. Zet het
alleen niet tusschen 20 en 25 April, daar we dan Corrieloos zijn. Ik ben nu al
lang weer juist als verleden jaar, geen hardlooper meer, niet meer berekend
op Leiden-den Haag, zooals tot in 1937, maar toch van ordentelijke bewegelijkheid. Laura heeft ons een schrikje bezorgd, dat gelukkig spoedig weer
mocht bedaren. Verleden Zaterdagavond viel zij van een tafeltje op haar achterhoofd, en het bleek toch wel een heel licht hersenschuddinkje veroorzaakt
te hebben. Dr. Plantenga gebood bedrust tot vandaag; vanmorgen is zij weer
aangekleed en op, maar moet nog boven blijven. Na Zondag was zij eigenlijk
al weer heelemaal gewoon, maar voorzichtigheid is nu eenmaal in deze dingen raadzaam.
Wij zuchten wel een·s over het trage verloop van de wereldbreuk, maar we
hebben het nog te goed, om ernstig te klagen. De bosschen hier zijn deerlijk
geschonden, treurig om te zien, dag en dag reden de stammen ons huis voorbi j; nu lijkt er iets van een pauze gaande te zijn.
Morgen verwachten we een kort bezoek van v. Eysinga, eenige afwisseling
komt ons tegenwoordig goed te pas, sedert ons de telefoon ontnomen werd.
Over enkele dagen hoop ik aan het levensbericht van Kernkamp te beginnen, na eerst veel van hem te hebben herlezen, en daarna eergisteren en gisteren een bezoek van Mevrouw Kernkamp 1 te hebben gehad, die mij allerlei
gegevens had verstrekt. Het kost mij soms moeite, goede lectuur te vinden,

want 's avonds is af en toe ons canto Dante, nu al genaderd tot Paradiso VII.,
ons wat te zwaar.
Hartelijke groeten aan al je eigenen, en ook aan de beide Jannen. 2
En tot ziens,
je H.
P .S. Bedank Trees 3 voor de tekst van de gebedjes. 4

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Kernkamp-Muijderman.
2. Jan van der Hoeve en G.J. Heering.
3. Therese Barge-Dreesmann.
4. Niet teruggevonden.

[ 1532]
J ohan Huizinga (De Steeg) aan Mea Verwey*
2 april 1944
Beste Mea,
Diep ontroerd hebben we je brief 1 gisteren gelezen. Juist den dag tevoren
bad Van Eysinga, die hier een middag ons bezocht, ons de toedracht verteld,
waarvan wij door J et2 nog niet gehoord hadden. Het onzegbaar droevige van
je verlies kunnen wij des te beter beseffen door het bezit van ons eigen dochtertje, nu bijna 2 1 onze levensvreugde en troost in deze ellendige tijd. Zij is
/2,
groot en forsch, praat uitstekend, en zit vol vroolijkheid, grapjes en wijze
praatjes, dus de onvergelijkelijke rijkdom van zulk een schat is ons voortdurend bewust. Arme Moeder!
Jet zou hier deze maand enkele <lagen komen doorbrengen, maar schreef
30 Maart, dat het niet door kon gaan vanwege haar ernstige bloedarmoede
die met leverinjecties bestreden wordt. Of dat veel goeds belooft? In haar
briefje klonk een toon van gelaten aanvaarding.
Zoo kom ik vanzelf op je andere punt. Maar daar zit een vreemd misverstand achter, dat ik niet kan verklaren, en mijn vrouw, die er zeker alles van
, zou geweten hebben, ook niet. Ik heb nooit het voornemen opgevat, om een
biografie van Rik te schrijven. Ik heb dan ook nooit Jet om het gebruik van
zijn brieven gevraagd, noch ook een weigering van haar ten antwoord gekregen. De redenen, waarom ik zulk een biografie niet zou aandurven zijn van
gecompliceerden aard. Rik is misschien de liefste vriend geweest, dien ik gehad heb, en mijn gevoel voor hem is altijd zoo warm geweest en gebleven als
vriendschap kan zijn. Maar daarover schrijft men niet een heel boek. Men
zou den kunstenaar zijn plaats bij het nageslacht moeten geven. En dat is
niet zoo eenvoudig. Ook zijn kunst heb ik heel oprecht bewonderd en genoten, maar hier zou ook de kritiek moeten spreken, van zijn eigenaardig dogmatisme, van de eenzijdigheden in zijn opvatting, van zijn botsingen met
personen en met meeningen. En het aantrekkelijkste van de taak heeft Jet
zelf al volbracht in haar boekje.
Wat nu die brieven aangaat, is mijn meening deze. Wanneer Rik zelf op
•

dat pakket heeft geschreven: na mijn dood te verbranden, dan had dit, afgezien van de vraag, of het goed is, over den dood heen te willen beschikken,
moeten geschieden, en behoort het alsnog te geschieden. Waar blijft anders
het vertrouwen, dat men in zijn vrienden en nabestaanden heeft gesteld? Het
is m.i. onverschillig, wie dat doet, mits er aan Rik's wensch voldaan wordt.
Voor de oplossing, die je is ingevallen, voel ik niets. Slotsom: waar de premisse van het plan en van de weigering niet juist is, bestaat er voor mij geen
aanleiding, er Jet nu mee lastig te vallen. Het spijt mij, als dit alles je moet
teleurstellen, maar het is niet anders.
Met hartelijke groeten,
Steeds
je J. Huizinga
* Origineel: Amsterdam, UB.
r. Niet teruggevonden; Mea Verwey had voor de tweede keer een dochtertje verloren: Elizabeth Mees (1936-1944), overleden aan de gevolgen van de trap van een
paard.
2. Henriette Roland Holst, die regelmatig bij Mea Verwey inwoonde.

[ 1533 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Mea Verwey*
5 april 1944
Beste Mea,
Achterna dringt het tot mij door, dat niet R., maar J. dat op het pakket
heeft moeten schrijven. Daarmee vervalt dus een deel van wat ik gisteren
schreef, maar de hoofdzaak zelfblijft als ze was.
N ogmaals veel groeten,
J.H.
* Kopie in machineschrift op de briefvan 2 april 1944: Amsterdam, UB.

[ 1534]
Johan Huizinga (De Steeg) aan R.A.J. van Lier ('s-Gravenhage)*
9 april 1944
Amice,
Ge hebt indertijd Nicolson 1 zeker wel in goede orde terug ontvangen? ik
heb aangenomen van wel. Nu ben ik ook met Richelieu2 klaar. Ben merkwaardig boek, buitengewoon talentvol en op een enorme kennis gebaseerd,
maar toch op den duur vermoeiend, vooral door die psychologische karakteren motievenontleding, die mij dikwijls volstrekt onbegrijpelijk blijft in haar
alte bondige uitdrukking. Ben bezwaar is voor mij ook, dat ik, geheel objectiefbeschouwd, die Fransche geschiedenis van dien tijd zoo irriteerend vind,
met die eindelooze intrigues, complotten, rebellies enz.
Intusschen, een prestatie van de eerste orde blijft het boek, en voor het

leenen dank ik U zeer. Als ge nog iets voor me hebt, dan gaarne! ontvang ik
in den loop van deze week niets, dan zend ik U omtrent 17 dezer Richelieu
terug.
Hier alles wel.
Met de beste groeten, ook namens mijn vrouw,
de Uwe
J. Huizinga
* Origineel: Wageningen, N.J. van Lier-Meurs.
1. Harold G. Nicolson (1886-1968), Brits diplomaat en schrijver, o.a. van biografieen
en werken over contemporaine geschiedenis.
2. Carl J. Burckhardt, Richelieu. 1: Der Aufstieg zur Macht (München 1935).

[ 1535 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan W.J.M. van Eysinga (Leiden)*
15 april 1944

B. W.,
Van Hanotaux' overlijden wist ik nog niet, 1 mijn krant heeft er niet van gesproken. Te zijner tijd zal ik hem graag herdenken, 2 mits ik tegen dien tijd
goede necrologieen van hem onder oogen krijg. Als ge soms iets tegen komt,
dat mij zou kunnen dienen?
Hier alles wel; het bericht van het droevige verlies dat Jan van der Hoeve
geleden heeft, 3 kwam voor ons geheel onverwacht, en schokte ons diep.
De ballingschap wordt moeilijker, nu de bibliotheken het uitleenen van
boeken weigeren. Ik heb mijn levensbericht van K. 4 gereed, maar zit nu verlegen om goede lectuur.
Met hartelijke groeten aan U allen,
t. t. H.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Gabriel Hanotaux, overleden op II april 1944.
2. J. Huizinga, ''Herdenking van Gabriel Hanotaux (1853-1944)'', Jaarboek der Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen 1944-1945 (Amsterdam 1946)
243-247 (V.W. VI, 559-562).
3. Isa van der Groot-van der Hoeve (1909-1944), een van de twee dochters van Jan
van der Hoeve, was op 12 april overleden aan tuberculose.
4. J. Huizinga, ''Herdenking van G.W. Kernkamp''.

[ 1536 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan R.A.J. van Lier ('s-Gravenhage)*
17 april 1944
Amice,
Zeer van pas, want ik raakte au bout de mon latin, bereikten mij hedenmorgen tegelijk de twee deelen Nicolson en Uw brief. Veel dank voor Uw
moeiten! Voorloopig ben ik hier weer ''zoet'' mee.
416

Over ''Richelieu'', mijn waardeering en mijn bezwaren ertegen, laat zieh
beter te zijner tijd eens spreken. Ik zend het U terug, enge zult, al lezende„
zelf wel uitmaken, waar zoowel mijn groote bewondering als mijn ernstige
bezwaren gelegen zijn. Maar het blijft ongeloofelijk knap, vooral wanneer
men B's 1 loopbaan min ofmeer kent. Wat Russell2 betreft; ook Ter Meulen
zelf schreef mij nog, dat van Nie. geen sprake kon zijn, maar dat hij Russell
nog eens zou overwegen. Daar zullen we dus maar op wachten, tenzij het
van de K.B. volgt.
Ook nog veel dank namens mijn vrouw voor de zorgen voor haar voorwerpen. 3 Zij zal geduld hebben.
Inmiddels heb ik een kort levensbericht van Kernkamp 4 voltooid, dat
voorloopig natuurlijk rustig in portefeuille blijft. Dezer dagen kortte ik mij
den tijd met 1, Claudius, 5 tot het mij geducht verveelde. Ook dat is geweldig
knap werk en uitstekend geschreven, maar toch geen genre dat veel navolging verdient.
Met vriendelijke groeten,
Steeds
Uw J. H.
•

* Origineel: Wageningen, N.J. van Lier-Meurs.

Carl J. Burckhardt.
Mogelijk: Bertrand Russe!! (zie Briefwisseling II [910]).
3. R. van Lier had het op zieh genomen een horloge en een armband van Huizinga's
echtgenote te laten repareren.
4. J. Huizinga, ''Herdenking van G.W. Kernkamp''.
5. Robert Graves (1895-1985), Engels schrijver van historische romans en biografieen; I, Claudius (1934).

I.
2.

[ 1537 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.K. Oudendijk (Utrecht)*
17 april 1944
Waarde Mej. Oudendijk,
Nu kom ik, als U het mij toestaat, wat beslag op Uw tijd leggen met een
aantal vragen, die ik graag beantwoord zou zien met het oog op de aanvulling van een korte levep.sschets van Kernkamp, 1 die ik nu voltooid heb. Het
zijn geen diepzinnige kwesties, en U zult niet veel verder te hoeven loopen
dan van Uw schrijftafel naar den catalogus der Utr. U.B.

[..• ]2
Tenslotte nog een vraag van lastiger aard. Mijn vrouw en ik zitten tegenwoordig vaak verlegen om goede lectuur, tot voorlezen geschikt. Als U soms
eens iets weet of tegenkomt, dat U ons zoudt kunnen sturen zouden wij U
zeer dankbaar zijn. Het mag historisch, biografisch, epistolair zijn, ook eventueel roman of novellenbundel, maar dan niet alte modern, want dat staat
zoo dikwijls gelijk met aanstellerig, gekunsteld, te moeilijk of gewild. Mijn
vrouw is niet-latiniste, deed propaedeutisch in de medicijnen, is veelzijdig
gei:nteresseerd, en noemt zichzelf ten onrechte dom. Ik vrees, dat elke ver-

dere toevoeging het U des te lastiger maakt, en laat het hierbij, vol hoop en
verwachting, mits U het zieh niet al te moeilijk erom maakt. Kort voor Paschen kregen we een heerlijke Bakkeveensche koek uit Norg. Het gaat ons
goed, al is het natuurlijk verlangend naar nog veel beter.
Met verontschuldiging voor mijn aanslag op Uw tijd en vriendelijke groeten van ons beiden,
·
de Uwe
J. Huizinga
P.S. Bij eventueele boekenzendingen a.u.b. opgave van gemaakte frankeerkosten niet vergeten!

*

Origineel: Leiden, UB.
1. J. Huizinga, ''Herdenking van G.W. Kernkamp''.
2. Negen vragen om bibliografische informatie voor het overzicht van Kernkamps
werken dat achter Huizinga's levensschets volgde (niet in V.W.).

[ 1538 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan W.J.M. van Eysinga*
19 april 1944
Beste Willem,
Veel dank voor brief1 en boek, die mij gisteren tegelijk bereikten. Aan Gillet2 zal ik voorloopig wel genoeg hebben; ik zal het spoedig gaan lezen. Je
aanbod om mij nog eens aan andere lectuur te helpen neem ik heel graag
aan; ik zat tot voor kort er erg om verlegen, maar kreeg nu juist voor eenigen
tijd stofuit de K.B. door bemiddeling van een van mijn leerlingen, nl. Harold Nicolson's Peacemaking 1919 en Curzon, The last Phase, nadat ik kort
geleden zijn Lord Carnock3 met veel genoegen las. Van zulk soort lectuur
onverschillig over welk tijdperk of persoon, wil ik te zijner tijd nog wel eens
meer, maar zooals gezegd: voorloopig ben ik weer zoet met wat ik heb.
Ons gaat het goed, maar een tegenvaller overviel ons gisteren. We waren
4
met P.G. van Tienhoven in onderhandeling over een onderdak voor de
maand dat de Cleveringa's dezen zomer in de Stins zullen zitten, in de
boschwachterswoning hier vlak bij (alles van ''Vereen. t.b. van Natuurmonumenten''), en nu is het huis in beslag genomen voor een uitgezette school.
Daar straks zagen we de banken er heen rijden.
De wereldgeschiedenis gaat ons nog altijd niet vlug genoeg, al schijnt er
nu wel vaart in te zitten. Hier heerlijke zon maar een bitter koude ondertoon, we hopen dat het zachte weer gauw terugkomt.
Onze hartelijke groeten aan U allen,
t.t. H.
* Origineel: Leiden, UB.
1. Niet teruggevonden.
2. Louis Gillet (zie Briefwisseling I [437]); onbekend welk boek het betrof.
3. Harold Nicolson, Peacemaking r9r9 (Londen 1933); Curzon. The last phase, r9r9r925: a st11dy in postwar diplomacy (Londen 1934), biografie van George N. Curzon

418

(1859-19~5), Brits minister van Buitenlandse Zaken 1919-1924; Sir Arthur Nico/son~
Bart., f1rst lor1 Carnock (Londen 1931), biografie van Nicolsons vader.
4· P.G. van T1enhoven (1875-1953), assuradeur, voorzitter van de Vereeniging tot Be-

houd van Natuurmonumenten en verscheidene organisaties op cultureel gebied.

[ 1539]
Joha~ Huizinga (De Steeg) aan W.J.M. van Eysinga (Leiden)*
4 me11944
B.W.,
Hulde voor je sobere en waardige herdenking van C.v.V. 1 Wat missen wij
hem toch nog dagelijks!
Het boek van Gillet las ik met veel genoegen. Ik mag het misschien nog
wel een tijdje houden? Want aan het opstellen van mijn korte levensschets
kom ik voorloopig nog niet toe. Uit Friesland kreeg G. gisteren een verblijdend bericht met betrekking tot September a.s. 2
Met onze hartelijke groeten,
t.t. H.
* Origineel:.Leiden, UB.
1. W.J.M. van Eysinga, ''Van Vollenhoven 8 mei 1874 - 29 april 1933'', De Gids 108
(1944) 53-56; Van Eysinga herdacht Cornelis van Vollenhoven omdat hij op 8 mei
1944 zeventig jaar zou zijn geworden.
2. Op 16 september 1944 werd in St. Nicolaasga Hermine Alexandra van Eysinga geboren, derde kind van Tjalling van Eysinga en Hermine A.R. Horst (*1917).

[ 1540]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.K. Oudendijk (Utrecht)*
•
10 me11944
Waarde Mej. Oudendijk,
Uw brief is hier gisteren met gejuich ontvangen. Het is allervriendelijkst
van U, ons zulk een uitgebreide keuze, met commentaar, voor te leggen, en
wij waren juist dringend aan wat lectuur toe, niet zoo zeer ik zelf als mijn
1
Vrouw. Ik was juist begonnen met Helen's Tower , toen Uw brief kwam.
Het begin is bijzonder bekoorlijk. Na Lord Carnock las ik eerst Peacemaking
1919, daarna Curzon, The Last Phase, 1919-1925, beide met veel genoegen.
Inmiddels kreeg ik van de bibliotheek in Leiden deel Ivan Churchill's Marlborough, 2 dat ik gisteren ten einde las. Het is heel uitvoerig en uiterst gedocumenteerd, daarbij verbazend goed geschreven. Het is onbegrijpelijk, hoe
deze man nog zooveel werken geschreven heeft bovendien. Dit deel loopt tot
1702, het tweede dat vooral de krijgsbedrijven daarna behandelt, laat ik voor3
loopig maar rusten. Voorts heb ik nog een boek liggen over generaal Smuts:,
en dan dat van Uw Oom4, waar ik nog niet aan toe ben. Om nu voorloopig
een keuze te doen zou ik U willen vragen, mij te doen toekomen: no IO en I I
= Jac. v. Lennep en Margot Asquith. 5 Brouwer6 over den Spaanschen bur-

geroorlog en zijn autobiografisch gedeelte interesseeren ons ook zeer; we
kunnen dan de occultistische zaken7 er wel buiten laten. Later doe ik dan
misschien nog eens een keuze uit Uw nummers die overblijven.
Het gaat ons goed, met de onvermijdelijke restrictie, die tegenwoordig
voor iedereen geldt. Ik stel het bijzonder op prijs, dat U zieh zooveel moeite
voor mijn geestelijke belangen wilt geven. Wat ik uit heb, zal ik U steeds terstond terug zenden.
Het wordt hier eindelijk zacht en lente-achtig; 't werd dan ook tijd. En verder leven we maar weer in afwachting, in een dichtere mist van onwetendheid dan ooit te voren.
Nogmaals hartelijk danken de beste groeten, ook namens mijn Vrouw,
Uw J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Harold Nicolson, Helen's Tower (Londen 1937); biografie van Frederick Temple
Hamilton Temple-Blackwood (1826-1902), Ist Marquess of Dufferin and Ava, Brits
staatsman, onder andere gouverneur van Canada en Brits-Indie.
2. Winston Churchill, Marlborough, his life and times (4 dln. Londen 1933-1938).
3. Jan C. Smuts (1870-1950), Zuidafrikaans politicus en militair, opperbevelhebber
van de Boeren in de Boerenoorlogen; niet te achterhalen welk boek is bedoeld.
4. Willem Jacobus Oudendijk (1874-1953), diplomaat, laatstelijk gezant in China
1919-1931; Ways and by-ways in diplomacy (Londen [1939]).
5. Margot Asquith (1864-1945), Engels schrijfster, echtgenote van de staatsman Herbert Asquith (1852-1928); The autobiography of Margot Asquith (Londen 1920).
6. Johan Brouwer, De Spaansche Burgeroorlog, zijn oorzaken en mogelijke gevolgen
(Hilversum 1936)
7. J. Geerlinck (ps. van Johan Brouwer), Vandaag geen spreekuur. Het verborgen leven
van een oude stad (Amsterdam 1942).

[ 1541 l
Johan Huizinga (De Steeg) aan W.J.M. van Eysinga (Leiden)*
14 mei 1944

B.W.,
Hartelijk dank voor de deelen Hanotaux. Zooeven heb ik Uw brief van
Nov. 1933 gelezen! 1 Ik was geroerd, dat ge er ook nog zijn interesse voor
mijn boek in vermeldt; 2 in mijn levensschets hoop ik daarop terug te komen, 3 want H. heeft het waarlijk niet bij louter woorden gelaten, maar er zelf
met ijver aan gewerkt, en het is niet zijn schuld, dat destijds die poging op
niets is uitgeloopen.
Hier alles goed; de spanning stijgt.
Veel groeten aan allen
t.t. H.

*

Origineel: Leiden, UB.
l. Niet teruggevonden.
2. De pogingen van Gabriel Hanotaux een Franse vertaling van Herfsttij der middelee11wen te laten publiceren; verg. Briejwisseling I [352] en latere correspondentie tussen beiden.
3. Verg. J. Huizinga, ''Herdenking van Gabriel Hanotaux'', 4-5 (V.W. VI, 562).
420

•

[ 1542]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.K. Oudendijk (Utrecht)*
14 mei 1944
Waarde Mej. Oudendijk,
Vriendelijk dank voor de gezonden boeken en de belofte van wat volgen
zal. Ik zit nu voorloopig ruim in mijn lectuur; met Helen's Tower ben ik nog
bezig: er is veel fijns in, vooral in het autobiografische, maar de kleuren rood
en goud domineeren voor ons eenvoudige Nederlanders wat sterk. Hebt ge
die recensie van Marlborough IV 1 nog beschikbaar, dan wil ik ze graag eens
lezen. Maar doe er geen moeite om.
Alles wat ik uit heb, stuur ik U zoo spoedig mogelijk terug.
Met vriendelijke groeten, ook namens mijn vrouw,
de Uwe,
J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Niet teruggevonden.

[ 1543 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Jan Kalf('s-Gravenhage)*
18 mei 1944
Amice,
Ondanks het misbruik van brandspuiten1 etc. was je briefje2 mij een geruststelling. Ja, dat stuk over de Kroniek3 was niet onaardig, maar het raakt
toch weinig van datgene, wat die tijd voor ons geweest is. Ik zou elegisch
kunnen worden, als ik mij erin ga verdiepen, en dat leent zieh niet voor een
briefkaart.
Tot ziens dus en het beste in alle opzichten.
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Zinspeling op niet teruggevonden briefvan Jan Kalf; onopgehelderd.
2. Niet teruggevonden.
3. 0. Noordenbos, ''De Kroniek van P.L. Tak, 1895-1907'', De Gids 108 (1944) I, 53·
68, 105-118; II, 3-13.

[ 1544]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.K. Oudendijk (Utrecht)*
•
21me11944
Waarde Mej. Oudendijk,
Veel dank voor Van Lennep en Uw briefje, maar de recensie van Marlborough IV vond ik er niet in; mocht U het vergeten hebben, besteed er dan
geen extra-zending aan. Na Lord Dufferin1 las ik het boek van Uw Oom; ik
421

vind her lang niet siecht geschreven; vooral de bijzondere gedetailleerdheid van
de tallooze tafereelen trof mij. Hoewel van geringer litteraire qualiteit, herinnert
het mij toch sterk aan dien Daniele Vare2 die op p. 352 staat afgebeeld, en wiens
Laughing Diplomat U natuurlijk kent. Ofwas U het, die mij hem aanbeval?
Van Lennep is wel vermakelijk, maar ik vind deze voorouders roch wat
pijnlijk en beschamend. Mijn vrouw wordt zeer geboeid door Vandaag geen
spreekuur, en slikt tot nu toe de parapsychologie. Ik zal er mij binnen kort
ook eens aan wagen. Met verbazing ontdek ik, dar generaal Smuts behalve
krijgs- en staatsman, ook philosoof is, die zelfs een eigen philosofisch stelsel
heeft uitgevonden, Holism genaamd. 3 Nahem ga ik voorloopig aan Tocqueville en Hanotaux beginnen. Mijn verwachtingen van den algemeenen toestand beginnen te lijken naar: of drie maanden of drie jaren, zooals in Aug.
1942 Dr. Meyer Ranneft, 4 de oud-vice-president v.d. Raad van Indie mij
voorspelde. Maar liever het eerste, als het mag.
Binnenkort stuur ik U terug, wat ik van U kreeg. Voorloopig heb ik dus
geen behoefte aan nieuwe stof, maar ik doe heel graag weer eens een beroep
op U, als het zoo ver is.
Met vriendelijke groeten, ook namens mijn Vrouw,
Uw J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
l. Harold Nicolson, Helen's Tower.
2. Daniele Vare (1880-1956), Italiaans diplomaat; Laughing Diplomat (Londen 1938).
3. J.C. Smuts, Holism and evolution (Londen 1926).
4. J.W. Meyer Ranneft, zie Briefwisse/ing II [882].

[ 1545]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.K. Oudendijk (Utrecht)*
•
•
lJUn11944
Waarde Mej. Oudendijk,
Vier boeken zend ik U hiernevens terug, met de bespreking Marlborough
IV, die mijn vrouw daar juist in een van de boeken vindt. Zij houdt Medina
Sidonia 1 nog even. Ik vond daarin de eerste 40 bladzijden goed, maar dan
wordt het rommelig en boeit niet meer. Geerlinck is door haar met veel belangstelling gelezen; mij pakte het niet, dit niet om de occulte zaken, maar
omdat er, bij veel goeds, juist dar aan ontbreekt wat een boek leesbaar maakt.
Nu kom ik met een verzoek, dat U verbazen zal. Om voor te lezen vond ik
nog steeds niet het rechte, en kwam nu op de gedachte, daartoe Eline Vere
2
van Couperus te nemen. Her is roch altijd eigenlijk de eenige roman uit
onze letterkunde, en het heeft nu, na zestig jaar of daaromtrent een historische kant gekregen, die de proef de moeite waard maakt: den Haag van 1880,
de personen van dien tijd enz.
Nu bezit ik het helaas niet, maar ik denk, dat het U niet te veel moeite zal
kosten, het uit een bibliotheek te leenen, of het voor mijn rekening te koopen. Mag ik dit beroep op Uw hulpvaardigheid nog eens doen?
422

Ons gaat het goed, wachtende op wat de naaste toekomst zal brengen. Het
wordt moeilijk, zieh in deze wereld echt thuis te voelen, een zekere verwarring maakt zieh van ons meester.
Ik houd op,
met vriendelijke groeten ook van mijn vrouw,
Uw J. Huizinga
* Origineel: Leiden, UB.

r. Maarten van de Moer (ps. van Johan Brouwer), De schatten van Medina Sidonia
(Zutphen 1939).
2. Louis Couperus, Eline Vere (Amsterdam 1889).

[ 1546]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.A.J. Barge en echtgenote (Leiden)*
6juni1944
Beste Ton en Therese,
Goes herinnert mij eraan, dat wij jullie nog steeds een voorstel schuldig
zijn aangaande een overnemingsprijs van de babyweegschaal. Zulk een voorstel is niet eenvoudig. Ik kan je alleen zeggen, dat het instrument in 194I
nieuw f 25 heeft gekost, en dat het niet de bedoeling is, dat bedrag om te rekenen in het fortuin wat zoo'n voorwerp nu zou kosten, äls men het vond.
Geef er dus maar voor wat je wilt, in geen geval meer dan de voormalige
koopprijs; het gaat dan op Laura's spaarbankboekje. Het gaat ons goed:
sinds gisteren weer ongekende spanning en hooggestegen hoop. 1 Naderen
wij een sauve qui peut?
Mijn postrekening is 23315, de Steeg.
G. vroeg Mevrouw Bentinck of je een keer Middachten2 mocht zien. Dat
was best, maar v6or het koud wordt. Laat hier dus een nieuw bezoek aan ons
uit voortvloeien, hetzij v66r 15 Juli of na eind Augustus, wanneer wij uit
Maupertuis 3 terug zijn. Ik lees tegenwoordig veel, van verschillende zijden
van aangename lectuur voorzien.
Heel veel hartelijke groeten van ons drieen, ook aan je kinderen!
je H.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

r. Op 6 juni 1944 begon met D-Day de geallieerde invasie in West-Europa; kennelljk
is de brief op 7 juni geschreven en een dag te vroeg gedateerd.
2. Kasteel Middachten, even buiten De Steeg, bewoond door de familie Bentinck.
3. Boswachterswoning die Huizinga tot tijdelijk onderdak diende gedurende het verblijf van de Cleveringa's op de Stins .
•

[ 1547]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.K. Oudendijk (Utrecht)*
7junir944
Waarde Mej. Oudendijk,
Uw briefJe van 4 dezer is nauwelijks in mijn bezit, of daar volgt al Eline
1
Vere door de vriendelijke zorgen van Uw zwager Van Alphen, die nog meer
bemoeiingen aanbiedt. Wanneer U hem schrijft, wil hem-dan uit mijn naam
hartelijk danken.
2
Met Eline zijn wij gisteravond al begonnen. Op de Kleine Zielen kom ik
misschien later nog eens terug. Intusschen heb ik mij zoodanig aan de lectuur van Margot Asquith gewijd, dat ik het bijna uit heb en er door mijn
vrouw om bespot word. Een allermerkwaardigst boek, voortreffelijk geschreven en vol gedachte, die in deel I merkwaardig vermengd is met de sportieve
frivoliteit en het sterke high-life-element. In deel II neemt de engelsche parlementaire geschiedenis voor mijn smaak wat te veel plaats in. Er zou nog
heel wat meer over te zeggen vallen, over het boek bedoel ik.
Intusschen nieuwe spanningen, nieuwe hoop en nieuwe onzekerheden.
Hadden wij althans betrouwbare kranten!
Met herhaalden dank en vriendelijke groeten, ook van mijn vrouw,
Uw J.H.
P .S. Ik zend Mrs. A. regelrecht terug aan de bibliotheek.
* Origineel: Leiden, UB.

r. Gregorius van Alphen (1908-1988), was bij Huizinga gepromoveerd op 30 juni
1938 op het proefschrift De stemming van de Engelsehen tegen de Hol/anders in Engeland tijdens de regeering van den koning-stadhouder Willem III, 1688-1702 (Assen 1938).
2. Louis Couperus, De boeken der kleine zielen (4 dln. Amsterdam 1901-1903).

[ 1548 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan H. Baudet 1*
•
•
II JUill 1944
Waarde Baudet,
Het plotseling heengaan van Van Kan 2 moet voor U wel een bitter verlies
zijn. Een smartelijk gemis beteekent het ook voor mij, die door een hartelijke
vriendschap van bijna dertig jaren aan hem verbanden was. Het leven kan
ook zonder oorlogsellende hard en wreed zijn.
Met vriendelijke groeten,
de Uwe
J. Huizinga
* Origineel: Oegstgeest, H. Baudet.
r. Henri Baudet (*1919 ), studeerde geschiedenis te Leiden, sedert 1956 hoogleraar
economische geschiedenis te Groningen, sedert 1982 buitengewoon hoogleraar in-

dustrieel ontwerpen te Delft.
2. J. van Kan, overleden op 6 juni 1944.

[ 1549 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan W.J.M. van Eysinga*
11 juni 1944
Beste Willem,
Dank voor je bericht.
Wij werden zeer geschokt door het plotseling heenga'an van Van Kan. Ik
was sedert 1915 hartelijk met hem bevriend, en ben dat steeds gebleven. Is U
iets bekend over zijn ziekte? Veertien <lagen geleden vernamen wij toevallig,
dat hij ziek was, maar niet ernstig, meende onze zegsman. W at dunt onze
oude Leidsche kring bedenkelijk snel in de laatste jarenl
Ons gaat het goed, als iedereen vol spanning over alles wat er gebeurt en
nog geheuren zal.
Met hartelijke groeten aan U allen,
t.t. H.

* Origineel: Leiden, UB.

[ 1550]
Johan Huizinga (De Steeg) aan W.J.M. van Eysinga*
16juni1944
Beste Willem,
Hartelijk dank voor Uw gelukwenschen met de geboorte van Barbara Elisabeth.1 Wij hoorden er tot nu toe niets dan goeds van, al had het natuurlijk
2
een jongen moeten zijn. Nu is het wachten op Leonhard's vrouw. Sassen's
stuk3 heb ik nog steeds niet gelezen, maar hoop het spoedig ter band te nemen. Binnenkort denk ik de necrologie van Hanotaux4 op te stellen. Wat een
allermerkwaardigst boek is dat ''Mon Temps'' , 5 en wat een figuur is hij zelf
geweest.
Wat ik inmiddels over het geval Van Kan hoorde was dit: de griep had zijn
asthma (ik wist niet dat hij daaraan leed) verergerd, maar scheen beterende,
toen een hersenembolie in weinig minuten het einde bracht. Ben merkwaardige figuur gaat in hem heen. Ik had mij nog veel van hem voorgesteld.
Hier is alles rustig. Uit Leiden hooren wij niet veel goeds. Die arme Cleveringa's, nu ook nog bezocht met het ongemak van inkwartiering. Ik zend je
de boeken van Hanotaux terug, zoodra ik ermee heb afgedaan.
Hartelijke groeten v.h.t.h.
t.t. H.

* Origineel: Leiden, UB.
1. Barbara Elisabeth de Meijere, geboren op 12 juni 1944, kleindochter van Huizinga.
2. Leonhard Huizinga was gescheiden van zijn eerste vrouw en in 1943 gehuwd met
Anna Catharina Portheine (*1915); hun dochter Annetje Catharina Huizinga werd
geboren op 19 juni 1944.
3. F.L.R. Sassen (1894-1971), priester en hoogleraar wijsbegeerte te Nijrnegen 1929-

1945 en Leiden 1946-1964; bedoeld is waarschijnlijk F. Sassen, De period~n van de
middeleeuwsche wtj'sbegeerte in de Nederlanden (Amsterdam 1945), Mededeel1ngen der
Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen, afdeling Letterkunde,
N.R. 7, nr. 4.
4. J. Huizinga, ''Herdenking van Gabriel Hanotaux''.
5. Gabriel Hanotaux, Mon temps (2 dln. Parijs 1933-1938).

[ 1551 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan R.A.J. van Lier ('s-Gravenhage)*
16 juni 1944
Amice,
Dank voor Uw brief. Gelukkig dat ge weer genezen zijt. Het is ellendig dat
nu onze nieuwsbronnen zoo gebrekkig vloeien; zelfs de miserabele krant
blijft af en toe achterwege. En daarbij dan nog deze Junimaand van het jaar
nul. Ja, ik heb nog vrij wat gelezen, o.a. de autobiografie van Margot Asquith, en heele stukken van Gabriel Hanotaux. Ik ben heelemaal in de periode 1870-1940 geraakt, en wil er graag nog meer van weten.
Als ge soms nog goede dingen, bij voorkeur Engelsehe, voor me hebt,
houd ik mij aanbevolen. Toen ik over Tocqueville las, kon ik niet denken,
dat Cotentin 1 binnenkort zulk een gemeenzaam begrip zou worden. Ik ga nu
nog wat in de Souvenirs2 lezen, en stuur U dan terug wat ik van U heb.
Wat ge van Uw proefschrift 3 schrijft, maakt mij benieuwd naar de eerste
staaltjes van bewerking. Nieuwe vondsten zijn naar mijn meening volstrekt
geen vereischte. Een goede uiteenzetting en als het kan, eenige inzichten
goed geformuleerd kunnen een zeer goed proefschrift opleveren. Ga dus rus·
tig voort.
Ons gaat het goed, in spanning als iedereen en verlangend naar het einde
der ballingschap, en natuurlijk naar zon en warmte.
Met vriendelijke groeten,
Uw J. Huizinga
* Origineel: Wageningen, N.J. van Lier-Meurs.

Het plaatsje Tocqueville ligt in Cotentin, de kuststreek van Normandie waar op 6
juni 1944 de geallieerde invasie begon.
'
2. Tocqueville, Souvenirs (Parijs 1893).
3· R.A.J. van Lier, Samen/eving in een grensgebied. Ben sociaal-historische studie van de
maatschappij in Suriname ('s-Gravenhage 1949).
1.

[ 1552 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.K. Oudendijk (Utrecht)*
24 juni 1944
Waarde Mej. Oudendijk,
We ~aken. hier zoowat aa~ het eind van onze lectuur, al is Eline Vere nog
lang niet u1t, en graaft ffiIJn vrouw in schaarsche vrije oogenblikken nog
steeds naar de schatten van M.S. Toch heb ik Uw lijst van 8.V. weer voor
426

den dag gehaald, en zou daaruit nog gaarne eens een keus doen. Zou het U
mogelijk zijn, ons no. 3, Lady Blessington, 1 en no. 4, Adrienne Mesurat 2 te
bezorgen? Ik schreef U al, hoe ik M. Asquith heb geapprecieerd. Mocht U
nog andere zaken van die qualiteit hebben gevonden, dan houd ik mij zeer
aanbevolen. ·
Het gaat ons goed, vol spanning en ongeduld. Ik heb er twee kleindochters
bij gekregen, die beiden kleinzoons hadden moeten zijn, want van laatstgenoemd soort heb ik nog geen enkelen en van het eerste nu zes.
Ik hoop zeer, dat het U ook naar wensch gaat, voorzoover de tijd dat toelaat. Als nu althans eindelijk de zomer maar eens komt!
Met vriendelijke groeten, ook aan Bannier, 3 als U hem ziet,
Mede namens mijn Vrouw,
Uw J. Huizinga
* Origineel: Leiden, UB.

1. Joseph Fitzgerald Molloy (1858-1908), Engels schrijver, Lady Blessington (Londen
z.j.); Margaret Power, gravin van Blessington (1789-1849), Engels schrijfster.
2. Julien Green (*1900), Frans schrijver van Amerikaanse afkomst; Adrienne Mesurat
(Parijs 1927).
3. W.A.F. Bannier (1868-1951), leraar geschiedenis te Utrecht, sedert 1901 secretaris
van het Historisch Genootschap te Utrecht, voorzitter sedert 1935.

[ 1553 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.G. van Gelder 1*
•
•
27 JUnl 1944
Zeer Geachte Heer Van Gelder,
Met bijzonder genoegen ontving ik gisteren de reproducties van mijn oude
teekeningen. Uw bedoeling, ze mij als geschenk aan te bieden, stel ik op hoogen prijs; ik aanvaard dat geschenk gaarne, en zeg er het Bureau voor Kunsthistorische documentatie van harte dank voor.
Zooals Van Lier U verteld zal hebben, zijn de teekeningen zelfproducten
uit mijn studententijd te Groningen, bewerkt tusschen de jaren 1893 en 1895.
Sommige vereischen eigenlijk wat nader commentaar, zoo bijvoorbeeld die
van Slatius, 2 die zijn bier laat staan. Een oude spreekwijs, nu vergeten, luidde: ''Ik wil Slatius niet slachten en mijn bier verloopen'', gebezigd als iemand niet vlug genoeg uitdronk. Vandaar dat hij in de serie werd opgenomen.
Van het effect der origineelen is natuurlijk door het zwaarder worden van
de lijnen in de photo's wel veel verloren gegaan, maar dat kon natuurlijk niet
anders, en ik zelfben aan dit werk van een halve eeuw oud niet zoo meer gehecht, om mij daar over te beklagen. Te zijner tijd, (moge het nu spoedig
zijn) bericht ik U wel, wat er verder met de origineelen moet geb euren. 3
Met herhaalden dank en de beste groeten,
de Uwe,
J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie.
r. Jan Gerrit van Gelder (1903-1980), kunsthistoricus,. sedert 1933 priv.~at-docent
kunstgeschiedenis te Leiden, sedert 1940 waarnemend d1recteur van het R1Jksbureau
voor Kunsthistorische Documentatie, waar Van Lier werkzaam was; sedert 1946
hoogleraar kunstgeschiedenis te Utrecht.
2. Verg. J. Huizinga, Keur van gedenkwaardige tafereelen (Amsterdam 1950), '1623:
Slatius laat zijn hier staan'; Henricus Slatius (1585-1623), predikant die wegens betrokkenheid bij een samenzwering tegen prins Maurits werd onthoofd; in een herberg trok hij bij de binnenkomst van een groep soldaten de aandacht door zijn bier
niet op te drinken voor zijn vertrek, waarop hij gearresteerd werd.
3. Originelen thans: Leiden, UB.

[ 1554]
Johan Huizinga (De Steeg) aan R.A.J. van Lier ('s-Gravenhage)*
29 juni 1944
Amice,
Dank alweer voor Uw nieuwe zorgen. Grey 1 en, als hij thuis is, Ensor, 2
verwacht ik heel graag. Ook de brieven van Victoria 3 zullen welkom zijn,
d.w.z. een paar deelen, want anders kan ik ze haast niet bergen hier. Dit
brengt mij op het volgende. Verleden jaar had ik hier de Briefe der Kaiserin
4
Friedrich, in de duitsche uitgave. Zij zijn natuurlijk geschreven in het Engelsch, en de uitgever is Ponsonby. Ik vermoed dus, dat er ook een Engelsehe editie bestaat. Mocht de K.B. die bezitten, dan zou dat ool~ wel iets voor

.. ZlJn.
.
ffilJ
~

Ook de Epilogue van Halevy 5 zal zeer geschikt zijn. Ik las eigenlijk nooit
in dat veelgeprezen werk.
Bedoelt ge met sociale geschiedenis arbeidersbeweging e.d., dan n1oet ik
tot mijn schande zeggen, dat die kant van de historie mij nooit heeft kunnen
boeien, althans maar matig.
Komt er niets tusschen, dan trekken wij van half Juli tot eind Augustus in
Maupertuis, d.i. de boschwachterswoning hier vlak bij. Ik houd U tijdig op
de hoogte, of mijn adres dien tijd verandert.
Hoe snel zullen nu de gebeurtenissen hun loop nemen? Men verwacht
licht wat al te groote, onmogelijke snelheid. Maar de groote oplossing nadert, daar is niet aan te twijfelen. Het onderwerp van Uw proefschrift zal
binnenkort actueeler zijn dan ooit. Ik verheug me op Uw eerste proeven van
bewerking. Hier alles wel,
en steeds met beste groeten,
Uw J.H.
* Origineel: Wageningen, N.J. van Lier-Meurs.
l. G.M. Trevelyan (zie Briefwisse/ing II [782]), Grey of Fallodon: being the lzje of Sir
Edward Grey afterwards Viscoi,nt Grey of Fallodon (Londen 1937).
2. Robert Ch.K. Ensor (1877-1958), Engels historicus; England r870-19I4 (Oxford
1936).
~·. Van de brieven va~ ~oningin Victoria bestaan verscheidene uitgaven; niet duidel1Jk of er een door Hu1z1nga gelezen is.
4. Zie Huizinga aan J.A.J. Barge, 17 apri! 1943.

5: Elie Halevy (1870-1937), Frans historicus; Histoire du peuple anglais au XIXe siecle.
Epilogue (1895-1914). 1. Les imperialistes au pouvoir (1895-1905). II. Vers la democratie
sociale et vers la guerre (1905-1914) (2 dln. Parijs 1926-1932).

[ 1555 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.K. Oudendijk (Utrecht)*
•
•
29JUnlI944
Waarde Mej. Oudendijk,
Molloy en Green gisteravond ontvangen, hartelijk dank! Ge opent mij
weer een rijke nieuwe keus. Voorloopig ben ik nu weer voorzien, maar als
het doorgaat, dat wij van half Juli tot eind Augustus in Maupertuis, de
boschwachterswoning hier vlak bij, trekken, kom ik heel graag nog eens op
die Asquithiana terug.
Die M. Sadleir, 1 Uw no. 4, heb ik meen ik eens in Oxford ontmoet; hij was
daar in hooge eere, en het was P.S. Allen, die mij met hem in aanraking
bracht. Het echtpaar Allen, de uitgevers van Erasmus' brieven, groote vrienden van mij, was wel haast het meest beschaafde (in den besten zin des
woords), en tevens voortreffelijkste menschen, die ik ooit ontmoet heb. Hij
stierf in 1934,2 haar zag ik nog in 1936 in Bazel en bezechten mijn vrouw en
ik samen te Oxford in 1937. Voorzoover mij bekend is zij nog in leven, omstreeks mijn leeftijd naar schatting. Van de Allen's kom ik op een ander
mensch van zoo treffend edel gehalte, dien wij goed kennen: professor Gilbert Murray, welbekend, ook Oxford.
Uw reactie van vermoeienis na deze jaren kan ik wel begrijpen. Eenige
rust zou U goed doen. Korn een week hier buitenlucht happen. Wij hebben
echter enkel de keus tusschen twee perioden, of nu terstond van I Juli tot 8
Juli, of eerst na 29 Augustus. Ge zult er ons beiden een groot genoegen mee
doen. Telegrafeer even Uw beslissing, met uur van aankomst.
Met vriendelijke groeten,
de Uwe
J. Huizinga
* Origineel: Leiden, UB.
1. Michael Sadleir (1888-1957), Engels schrijver, sedert 1937 tevens werkzaam als bibliograaf te Cambridge.
2. P .S. Allen overleed in 1933.

[ 1556 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan R.A.J. van Lier ('s-Gravenhage)*
II juli 1944
Amice,
Met buitengewoon veel genoegen las ik Grey of Fallodon. 1 Men weet nauwelijks, wat meer te bewonderen: de fijne, edele figuur van Grey of het talent van Trevelyan. Nu ben ik op Ensor overgegaan, bij al zijn zakelijke uit-

voerigheid toch zeer leesbaar, al staat het uit den aard der zaak op een ander
letterkundig peil dan Grey ofF.
Ons adres wordt nu van 15 dezer tot eind Augustus Maupertuis, de Steeg.
Ik zou daar graag nog een paar deelen hebben, hetzij brieven aan Victoria of
iets anders wat U in de hand komt. Bijzonder welkom zou ook zijn een geschikt voorleesboek, bij voorkeur Engelsch, in onze taal is er helaas zoo weinig aan te bevelen; wij lazen juist van a - z Eline Vere door, tot voorlezen geschikt vanwege den vlotten dialoog, maar verder toch eigenlijk een vrij mislukt boek. Nu zou of een aardige biografie of een niet al te moderne en niet al
te moeilijke roman het meest in aanmerking komen. Ge hebt me nu al aan
zooveel goeds geholpen, dat ik vertrouw, ook in dit opzicht geen vergeefsch,
zij het ook wel een wat onbescheiden beroep op U te doen.
De zomer laat, meteorologisch gesproken, nog steeds op zieh wachten, al
is hij politiek vol belofte. Schiet ge op met de dissertatie?
Alles wat ik uit heb, zend ik terstond aan de bibliotheken terug.
Met vriendelijke groeten, ook namens mijn vrouw,
de Uwe
J. Huizinga

*
1.

Origineel: Wageningen, N.J. van Lier-Meurs.
G.M. Trevelyan, Grey of Fallodon.

[ 1557]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.A.J. Barge*
16 juli 1944
Beste Ton,
Gisteren betrokken wij Maupertuis en de eerste post, die ons daar bereikte, was je brief van eergisteren. Schaamte en schuldbesef was onze eerste
reactie. Want je hadt ons indertijd den datum 1 genoemd, maar door de velerlei drukten van de laatste weken hebben wij dien schandelijk vergeten, en
komen nu hopeloos achteraan met onze gelukwenschen, aan welker hartelijkheid ik nauwelijks geloofvan je zou durven vorderen, als ik niet wist, dat
ik nog veel grooter zonden zou moeten begaan, om je goede gevoelens te verspelen. Dus ondanks alles aan je beiden een heel hartelijke gelukwensch, en
tevens veel dank voor de alleraardigste beschrijving van het feest, dat je kinderen je hadden bereid. Het moet inderdaad weldadig en onvergetelijk zijn
geweest, om daarbij in hen gaven te ontdekken, die je zelfniet wist te hebben
gekweekt. Men zou hier van de belooning van een goede opvoeding willen
spreken, iets wat niet aan alle ouders zoo verrassend en feestelijk ten deel
valt. Het spijt ons geweldig, dat we opvoering 2 of 3 niet hebben kunnen bijwonen.
Hier zitten we nu dus nog stiller en landelijker dan op de Stins. Goes heeft
met een waar veldheerstalent een stoffig schoollokaal omgetooverd in een gezellige huis- en eetkamer, waaruit we zoo in het bosch stappen. De slaapkamertjes zijn heel klein, maar het heele huis is keurig. Het wasschen met

kommen en kannen is wat behelperig, maar we zijn nu al bijna twee jaar de
weelde van een badkamer ontwend, en dus is het onderscheid tusschen
wensch en werkelijkheid niet zoo groot als het had kunnen zijn. Laura heeft
de verandering terstond van harte aanvaard, juicht kippen en vogels als
vrienden toe, en is evenwichtig als altijd, daarbij vol vroolijkheid en grappen. Haar spreektalent verrast nog steeds. Nu verwachten we Vrijdag a.s.
Hilly2 met haar kinderen op de Stins; we zullen nog wel veel gezelligheid
aan hen hebben; het plan is dat zij daar en wij hier tot eind Augustus blijven.
Wij leven soms dagen lang zonder ander nieuws dan het Handelsblad,
maar de kaart zegt genoeg, als men die goed weet te lezen. Ik zal mij over
niets meer verbazen, maar ook nog altijd op niets rekenen. Met mijn beide
nieuwe kleindochters gaat het goed, maar ik zal ze voorloopig nog niet te
zien krijgen. Zoowel Goes als ik hebben over onze gezondheden niet te klagen, maar waar wij naar smachten, is de zonneschijn en warmte, ons tot nu
toe zoo karig toegemeten. Met slecht weer is het hier in onze kluizenarij donker en kil, dus dat kunnen we niet gebruiken.
Ik lees vrij veel, meest Engelsehe geschiedenis van de jaren na 1870. Verschillende oud-leerlingen voorzien mij van lectuur. Ik sta telkens weer versteld over de schrijversbegaafdheid van Engelse auteurs. Onlangs las ik Trevelyan, Grey ofFallodon, een van de mooiste boeken die ik in tijden gelezen
heb. Ook Harold Nicolson is zeer aan te bevelen, en nu lees ik Ensor, England 1870-1914, dat is gewoon een deel van de nieuwe Oxford History of
England, maar zoo voortreffelijk, dat het m.i. Pirenne overtreft. - Over die
regeltjes 3 over de kleine naties heb ik hoegenaamd geen gissing of oordeel.
Papiertje vol, brief uit,
veel groeten,

H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. De datum van het 25-jarig huwelijk van het echtpaar Barge, op I juli 1944.
2. Hilly Cleveringa-Boschloo, echtgenote van R.P. Cleveringa, die zelf nog gevangen zat.
3. Niet opgehelderd.

[ 1558 ]
Jan Kalf('s-Gravenhage) aan Johan Huizinga*
18 juli 1944
Waarde Huizinga,
Na maanden van aarzeling en twijfel zie ik tenslotte geen anderen uitweg
dan je te zeggen, wat hier volgt.
Toen het plan opkwam je bij je zeventigsten verjaardag een bundel opstel1
len aan te bieden en mij gevraagd werd daaraan mee te doen, voelde ik mij
daartoe niet in staat, omdat ik al mijn aandacht noodig had voor het meestal
verdrietige werk van mijn ambt, 2 zoodat de tijd een opstel te schrijven, dat
dien bundel en vooral jou persoonlijk waardig zou zijn, mij volkomen ont431

brak. Het eenige, wat ik onderhanden had, was een studie over de bouwgeschiedenis van het Middelburgsche Raadhuis, die ik allerminst vond passen
in het kader van een bundel, die bedoelde te getuigen van werk door anderen
in jouw geest. Zulk snipperig gepeuter, als waarmee ik mij voor dit geval
moest bezighouden, heeft in mijn eigen oogen alleen een nuttigheidswaarde
en blijft ver van de geestelijke sfeer, die jou lief is. Er kwam nog bij, dat een
studie van dezen aard, die teksten wil gebruiken voor betere kennis van een
gebouw, toch pas klaar kan kamen wanneer dat gebouw zelf aan den lijve
volledig is onderzocht. Dit onderzoek wordt eerst langzamerhand mogelijk,
naar mate de herstellingswerken, die altijd met afbreken beginnen, vorderen.
Ik vond het stuk dus niet alleen het doel onwaardig, maar was mij ook bewust, dat het niet af was en ook niet af kon komen binnen den gestelden termijn. Hier stond tegenover, dat ik het toch wel erg verdrietig vond te ontbreken bij de vrienden, die je wilden huldigen. Zoo heb ik mij dan, vooral ook
onder den indruk van den hartelijken aandrang van den heer van Eysinga,
mij ertoe gezet het stuk te schrijven, dat je in onvoltooiden vorm hebt aangetroffen in je feestbundel.
Nadat het stuk toen voorloopig was afgeleverd, kon ik aan de afwerking
weinig meer doen, omdat al mijn aandacht geconcentreerd moest worden op
de dringende dingen van mijn dagelijksch werk en ik ook geen gelegenheid
had het onderzoek aan het gebouw nog uit te breiden, waar de werkzaamheden voor de restauratie hoe langer hoe meer op Duitsch bevel moesten wor·
den stilgelegd. De heer van Eysinga heeft niet nagelaten mij nu en dan aan te
manen en schrik aan te jagen met het vooruitzicht, dat het stuk binnenkort
gedrukt zou moeten worden. Ik heb mij tenslotte voorgenomen de maand
Juni te besteden om het om te werken en afte maken, maar hoewel het mijn
plan was daarvoor vacantie te nemen, ben ik er toch niet in geslaagd mij
meer dan vijf halve dagen vrij te maken van mijn bureau, waar bijna dage·
lijks Jobstijdingen over Duitsche handelingen al mijn energie vereischten.
Door al die narigheid namen mijn duizelingen weer toe, zoodat ik ook niet
op reis kon gaan om twijfelachtige dingen nogeens in Middelburg te verifiee·
ren. Ik zou het stuk nu ten aanzien van enkele belangrijke punten kunnen
verbeteren, maar er blijven toch nog teveel kwesties, waarin ik nog niet kan
beslissen. Zoowel om jou, als terwille van mijn eigen goeden naam, kan ik
het stuk niet laten, zooals het daar ligt. Aan den anderen kant kan het boek
niet wachten tot ik misschien erin slaag iets bevredigends te maken. Ik zeg
''misschien'', omdat mij den laatsten tijd ook het concentratievermogen ont·
breekt, dat voor zulk werk in de eerste plaats noodig is.
Zoo ben ik dan tot het ellendige en mijzelf beschamende besluit gekomen
het stuk terug te nemen en den uitgever te schrijven, dat hij op mij niet langer moet wachten. Het is een verdrietige bekentenis van impotentie, maar ik
moet ook in veel andere opzichten erin berusten, dat ik oud geworden ben.
De waarde van den bundel wordt door dit besluit alleen verhoogd en voor
mijzelfheb ik tenminste de troost, dat ik je mijn goeden wil getoond heb en
eerlijk mijn best heb gedaan niet met leege handen bij je zeventigsten verjaardag te verschijnen.

432

Ik stuur een afschrift van dit droevige document humain aan den heer van
Eysinga, aan wiens hartelijke toewijding voor je bundel ik niet minder een
toelichting van mijn besluit verschuldigd ben dan aan jouw vriendschap.
Met vele groeten,
* Doorslag: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Zie Huizinga aan Jan Kalf, 16 december 1942, n. 1 en 2.
2. Rijkinspecteur voor de bescherming van schatten van kunst en wetenschap tegen
oorlogsgevaar, zie Henriette Roland Holst aan Huizinga, 19 mei 1939.

[ 1559 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Jan Kalf*
20 juli 1944
Beste Vriend,
Je brief heeft mij ontroerd, ontsteld, bedroefd en verblijd alles tegelijk,
maar bovenal wekt hij in mij verzet tegen je besluit, en ik beantwoord hem
met een heel ernstige smeekbede, om op je besluit terug te komen. Mijn redenen tot protest geefik zooals ze mij invallen. Allereerst een meer uiterlijke
reden. De uitgever zal er niet aan denken, den bundel te laten drukken, eer
de oorlog in Europa voorbij is. Er is dus in dezen nog geen periculum in
1
mora. Dit zeg ik niet, om je te bewegen, toch nog tot de omwerking over te
gaan, want integendeel ben ik van meening, dat je het artikel moet laten verschijnen zooals het is, desnoods met een noot, dat de omstandigheden een
nog verdere uitwerking hebben belet. Maar het is onvoltooid, zeg je. Is een
historisch onderzoek dan ooit wel geheel voltooid? Mijns inziens sluit de
aard van onze historische wetenschap zelf elke mogelijkheid van voltooiing
uit. Er blijft altijd nog aan te vullen, te verbeteren en te veranderen, Waar
het op aan komt is een grens te stellen aan de volledigheid en afronding.
Toen ik je stuk las en je er mijn bewondering over uitsprak, heb ik geen oogenblik gemeend, dat het nog een nieuwe bewerking vereischte. Geef het
zooals het is, hoogstens met schrapping van wat je minder juist hebt bevonden en toevoeging van een enkel nieuw feit, dat je is bekend geworden.
Zookomik op de diepere gronden van mijn verzet tegen je besluit. Spreek
toch niet van snipperig gepeuter, dat enkel een nuttigheidswaarde heeft en
ver blijft van een geestelijke sfeer, die je mij toekent. Wij beiden weten al wel
vijftig jaar, waar de dingen liggen, die ons geestelijk het liefst zijn. Maar wij
hebben ook langzamerhand geleerd, dat er zonder detailwerk niets wordt bereikt. Jij hebt het zelfs veel beter geleerd dan ik. Dat is niet een quaestie van
een hooger smaak of algemeen inzicht, maar van grooter of geringer toewijding aan hetgeen niet onze persoonlijke zaak is. En die toewijding heb je in
veel grooter mate in praktijk gebracht dan ik het gedaan heb. Ik verwijt mij
dikwijls, dar ik nooit een echt onderzoeker ben geworden. Ik heb er meestal
maar zoowat met de muts naar gegooid, zonder al te veel ernstige arbeid, en
al heeft de muts af en toe het doel geraakt, waarnaar ze gegooid werd, een zekere onbevredigdheid over wat er aan mijn geestelijk apparaat ontbrak, is
433

mij niet vreemd. Een paar jaar geleden schreef ik in dien zin aan Kern·
kamp; 2 verleden jaar sprak ik er over met Van Kan, ons nu ook al ontvallen.
Beiden reageerden dan in den geest van jouw brief, maar dat overtuigde mij
niet. Nu zijn wij beiden oud geworden. Ik heb verleden jaar nog een geschrift voortgebracht, dat na den oorlog moet verschijnen, 3 maar dezen winter wilde het niet goed meer; ook mij, ofschoon niet geplaagd met ambtelijke
beslommeringen, ontbrak de concentratie. Ik schreef nog een kort levensbericht van Kernkamp, 4 en een half autobiografische inleiding 5 voor een bundel oudere dingen, die Tjeenk Willink van mij wil geven, maar daarna heb ik
mij gezegd: wie over zeventig is, doet beter, zijn aspiraties naar productieven
arbeid te laten varen. Zoo lees ik nu, en anders niet. Door incidenteele oorzaken zit ik vooral in geschiedenis na 1900, meest Engelsehe.
Tenslotte iets geheel anders. In den laatsten tijd word ik telkens geoccupeerd door Andre, die over ruim twee weken ook zeventig wordt. In welke
omgeving, in welken gezondheidstoestand, in welke stemming en gezindheid? Ik voel mij ondanks alles nog altijd wonderlijk aan hem verbonden, en
het is mij een bittere gedachte, dat ik nu al meer dan tien jaar zijn tintelenden omgang heb moeten missen. En telkens verzucht ik dan: waarom moest
sedert 1899 zijn levensgang dezen koers nemen? De kiemen van zijn ontaarding lagen diep, veel dieper dan de politieke verleugening van heden. Ik zou
je kleine uitingen uit de eerste jaren van de eeuw kunnen noemen, die mij
toen van gering gewicht, zelfs wel met een deel van juistheid scheuen, maar
die ik nu zie als symptomen van een geestelijke verdwaling, die toen nog
tientallen van jaren weg was.
Ik vat samen. Schrijf mij, dat je op je besluit terug komt, en machtig mij,
om dit ook aan Eysinga en aan Tj.W. te laten weten.
Wij zitten sinds vijf <lagen tijdelijk in het boschwachtershuis, ruim vijf minuten verder dan de Stins, aan den rand van het bosch, volkomen landelijk,
een beetje behelperig, wat druk voor mijn vrouw, maar toch zeer naar onzen
zin. Wat zou je sinds eind '42 onze bloeiende dochter veranderd vinden, nu
op weg naar drie jaar, maar pratend alsofzij vier ofvijfwas.
Hartelijke groeten,
Steeds
je J.H.

*
l.
2.

3.
4.
5.

Origineel: Leiden, UB.
'Gevaar bij uitstel'.
Niet teruggevonden.
J. Huizinga, Geschonden wereld.
J. Huizinga, ''Herdenking van G.W. Kernkamp''.
J. Huizinga, Mijn weg tot de historie (Haarlem 1947) (V.W. I, 11-42).

434

[ 1560]
Jan Kalf aan Johan Huizinga*
I augustus 1944
Waarde Huizinga,
Het schrijven met de hand valt mij zoo moeilijk, dat ik een langeren brief
niet durf beginnen als ik dien niet dicteeren kan. Voor een vertrouwelijken
brief als deze kan ik maar zelden de vertrouwde band vinden om hem te typen, anders had ik al eerder geantwoord op je brief, waarin de vriendschap
mij zoo bijzonder heeft getroffen en plezier gedaan. Ik kreeg intusschen ook
een briefJe van de uitgevers, waarin zij schreven, dat er nog niet zoo'n haast
is met de inlevering van mijn stuk. Ik begin nute begrijpen, dat ik al te zeer
onder den indruk ben gekomen van de aansporingen van den heer Van Eysinga, die mij hadden doen gelooven, dat de verschijning van den bundel
wachtte op mij. Dien druk kon ik niet langer dragen en zoo kwam ik tot een
besluit, dat ook mijzelf om vele redenen verdriet deed. Ik kan niet beloven
het stuk onveranderd te laten, maar wel, dat ik de bewerking zoodanig zal
beperken, dat de tekst klaar is, als het boek vordert. Misschien, dat dan een
enkele illustratie moet ontbreken, omdat ik moeite heb daarvoor een teekenaar te vinden, nu het personeel van Monumentenzorg overbelast is.
Ik heb de heeren Tjeenk Willink geschreven, dat ik vertrouw hun de kopij
op tijd te kunnen leveren. Doe jij mij het genoegen den heer van Eysinga te
vragen mij nu toch met rust te laten, want na jouw brief kreeg ik alweer een
dringend schrijven van hem, en juist dat jagen brengt mij van streek.
Natuurlijk is een historisch onderzoek nooit voltooid, maar de onderzoeker
kan het toch pas als afgesloten beschouwen, wanneer hij alle hem bekende
feiten verwerkt heeft. Z66 ver kan ik het nu wel in afzienbaren tijd brengen.
De waarde van detailonderzoek onderschat ik allerminst, maar ik vind het
toch nobeler, en op een bepaald oogenblik noodiger werk, een synthese te beproeven. Deze overtuiging maakt, dat ik jouw werk - nog heelemaal afgescheiden van je zuiver persoonlijke talent - hooger schat dan dat van mijzelf en
mijnsgelijken. Dit is het ook, wat ik in Andre altijd zoo heb bewonderd, al is hij
er nooit toe kunnen komen grooter geheelen te overzien. Jaren geleden, toen
wij hebben geprobeerd hem in Amsterdam benoemd te krijgen in de plaats van
Six, 1 schreefhij mij een uitvoerige beschouwing van zijn eigen werk, 2 die mij
juist dezer dagen weer in banden kwam. Ik weet niet, ofik je dat stuk ooit heb
laten lezen - als het je interesseert zal ik het je graag eens sturen. Het is wel toevallig, dat Pit3 een paar weken geleden Andre een inlichting vroeg en toen een
antwoord van hem kreeg, waaruit bleek, dat ook hij nog aan ons denkt.
Het was prettig te hooren, dat het je dochter, die ik een paar jaar geleden
zoo bewonderde, zoo goed gaat. Jammer dat het reizen tegenwoordig zoo
moeilijk is en mij al uiterst bezwaarlijk - wat zou ik anders lust hebben je nu
eens op te zoeken. Ik blijf maar hopen, dat de oorlog nu gauw afloopt en dat
ons dan weer betere mogelijkheden worden gegeven.
Met hart. grt. ook aan vrouw en kind,
t.t.
435

*

Doorslag: Leiden, UB.
. ,
..
..
r. Zie Briefwisseling II [747) vv.
2. Andre Jolles aan Jan Kalf, ongedateerd, waaru1t: Nu de beloofde !1Jst van m1111
opera omnia. Laten wij ons voorstellen dat Andre J olles in N ovembe~ 1926 gestorven
is en dat er een ander aan zijn schrijftafel zit, die hem nog wel eventJes gekend heeft
e~ een stapeltje boekjes e11 overdrukjes voor zieh heeft. Monoloog van Qui~am: Hm.
hm. wel aardig, maar toch eigenlijk een zooitje rare rommel. [ ... ]. Alles b1J elkaar ...
niet heel veel zaaks maar hij schijnt in zijn colleges toch wel aardige dingen gezegd
te hebben - vrij Iev'endig - de jongens waren er meestal mee te vree' (origineel: Leiden, UB).
3. Adriaan Pit, zie Briefwisseling I [158).

[ 1561]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Jan Kalf*
3 augustus 1944
Beste Vriend,
Vanmorgen met groote vreugd je briefvan 1.v111. ontvangen, die den mijnen van 1 of2. 1 heeft gekruist. Van E., wien ik zooeven geschreven heb, 2 is
altijd en in alles een karakteristiek voorbeeld van het ''trop de zele'', waarmee hij soms ook mij bijna dol maakt. Hij zal je nu wel met rust laten, en het
zal ook in het gunstigste geval nog wel een heel tijdje duren, eer wij aan zaken als deze publicatie toe zijn: er zal zoo oneindig veel belangrijkers voor
ons allen te doen zijn, als de groote omkeer er eenmaal is. Die brief van Andre uit 1926 (n.f.) 3 wil ik heel graag eens lezen. Dat was de laatste maal geloof
ik, dat ik mij moeite gaf, hem weer in 't land te krijgen. De eerste maal was,
meen ik, 1911, toen de leerstoel voor oude gesch. in Groningen open kwam,
4
doordat Boissevain naar Amsterdam verhuisde. Later in 1923-'24 betrofhet
de opvolging van Gerrit Kalif in Leiden voor Nederlandsche letterkunde, en
daartusschen in dunkt mij, nog een oftwee andere leerstoelen.
Is A. nog altijd in Leipzig?
Je zoudt onze dochter, in 1942 op 7 December ruim een jaar, nu terugzien
als een groot, dik en stevig kind van spoedig drie, dat voor haar leeftijd bijzonder goed spreekt en gelukkig heel gezond is. Mocht je, hoe dan ook, toch
eens in deze streken komen, laat het dan tijdig weten, we zullen je bijzonder
graag bij ons zien; eind van deze maand gaan wij naar de Stins terug.
Met hartelijken groet ook namens mijn vrouw,
t.t. J.H.
P.S. Inmiddels benieuwd naar je bericht in zake bewerking van Henri
5
Evers. Is dat boek beter dan zijn stadhuis?
* Origineel: Leiden, UB.
I. Hui~inga aa_n Jan Kalf, 2 augustus 1944 (niet opgenomen), een herhaling van zijn
vraag u1t de br1ef aan Kalf van 20 juli 1944.
2. !luizinga aan W.J ..M. van Eysinga, 3 augustus 1944 (niet opgenomen), met mededel1ng van het bevest1gende antwoord van Jan Kalf.
3. 'Ni fallor', 'als ik mij niet vergis'.
4. U.Ph. Boissevain, zie Briefwisseling I [44).

Huizinga met zijn dochter Laura in De Steeg, 1944.

5. De bewerking van: Henri Evers, De architectuur in hare hoofdtijdperken (2 dln.
Groningen 1905); Henri Evers (1855-1929), architect, bouwde o.a. het stadhuis te Rot-

terdam.

[ 1562]
Johan Huizinga (De Steeg) aan H.Th. Colenbrander*
5 augustus 1944
Beste Herman,
Zoodra de K. Akademie in haar staat en waardigheid hersteld is, zullen er
een aantal leden te herdenken vallen, die ons ontvielen. Van Kernkamp heb ik
zelf een beknopt levensbericht gereed, dat liggen blijft tot de genoemde voorwaarde vervuld is. Nu is mijn vraag: zou jij Molhuysen willen herdenken in
•
den verkorten trant, dien wij sinds een aantal jaren hebben ingevoerd? 1 zie b.v.
Wensinck, van Blom, Schmidt Degener e.a. Je hebt hem beter gekend dan iemand anders, en bent waarschijnlijk de eenige die nog iets zou weten over M.'s
samenwerken met Fruin aan het artikel over Philips van Leiden, 2 en tal van
andere zaken uit M.'s eerdere jaren. Laat mij eens weten, hoe je er over denkt?
Aangenomen dat wij nog dit najaar in vrijheid weer bijeenkomen, dan zou
het toch in ieder geval vroeg genoeg zijn, als het stuk in November klaar was
om te worden uitgesproken en gedrukt.
Sinds 15 Juli zitten wij in de boschwachterswoning aan den rand van het
bosch, terwijl de Cleveringa's op 5 minuten afstand de Stins bewonen. Bind
van deze maand zullen wij daarheen teruggaan.
Het gaat ons goed en bevalt ons hier best, al verlangen wij dikwijls naar
Leiden en her eigen huis terug.
Onze hartelijke groeten, ook aan Maria, steeds
t.t. J. Huizinga
* Origineel: Leiden, UB.

Colenbrander heeft Molhuysen niet herdacht; verg. A.G. Roos, ''Herdenking van
P.C. Molhuysen'', Jaarboek der Koninkl&'ke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen 1944-1945 (Amsterdam 1946) 161-175.
2. Philippus de Leyden, De cura reipublicae et sorte principantis. R. Fruin, P.C. Molhuysen red. ('s-Gravenhage 1900).
1.

[ 1563]
Johan Huizinga (De Steeg) aan H.Th. Colenbrander*
10 augustus 1944
Beste Herman,
Het verheugt me, dat je in beginsel bereid bent. De omvang blijft geheel
aan je overgelaten, en er is geen haast bij. Ik wacht dus rustig af, en indien je
er liever van afziet, zal ik het op mij nemen.
Ons gaat het goed. Sedert half Juli zitten de Cleveringa's in hun huis en
wij vijf minuten verderop, in het boschwachtershuis. Of schreef ik je da; al.

438

Mijn loopen is ook niet meer heel veel bijzonders, altijd aan een arm, en
langzaam aan. Onze dochter, die in November drie jaar moet worden, is een
pronkstuk.
Onze hartelijke groeten, ook aan Maria,
Steeds
t.t. J.H.
* Origineel: Leiden, UB.

[ 1564]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.K. Oudendijk (Utrecht)*
3 september 1944
Beste Ine,
Sedert verleden Dinsdag zijn wij weer terug op de Stins, na ruim zes weken verblijf in de idyllische boschkluizenarij hier vlak bij. We hadden het
daar bijzonder naar onzen zin, al was het wat behelpen, wat ruimte en comfort betreft, en bij regenweer wat donker, maar de heerlijke Augustus zorgde
iederen dag voor zonneschijn, tot juist op 29.VIII het weer omsloeg. Nu is de
ruimte en het licht hier ook wel weer aangenaam. Twee vragen. 1. Zien we je
binnenkort nog eens hier, ofvindt je den tijd alte onzeker, om een uitstap te
ondernemen? Wat ons betreft behoeft het volstrekt niet juist een week-end te
zijn; eenige <lagen midden in de week passen ons evengoed. Alleen na 20.rx
zijn wij een aantal <lagen verhinderd. Laat dus hooren, wat je besluit.
2. Zou je mij nog eens wat geschikte lectuur uit de U.B. kunnen bezorgen?
Ik <lacht b.v. aan iets van G.M. Trevelyan, wiens Lord Grey ofFallodon ik
met bijzonder genoegen las, en wiens History of England 1 ik eigenlijk nooit
gelezen heb. Of b.v. Duff Cooper's Talleyrand. 2 Ik noem maar iets wat mij
invalt, maar ook allerlei andere stof is mij welkom. Doe maar eens een greep
in je litteratuurkennis.
Onze spanning over hetgeen de naaste weken zullen brengen wordt bij den
dag grooter. De verwachtingen staan nu voor niets meer.
Het gaat ons goed; Laura groeit nog steeds in de }engte, gelukkig minder
in de dikte, en zegt de meest wijze dingen.
Met onze hartelijke groeten,
je J. Huizinga
Erg gezellig als je komt - hoe langer hoe liever
Goes
* Origineel: Leiden, UB.
1. G.M. Trevelyan, History of England (Londen 1932).
2. Alfred Duff Cooper (1890-1954), Brits staatsman en historicus, nam na de confe·
rentie van München ontslag uit het kabinet-Chamberlain, werd door Churchill in
mei 1940 in diens oorlogskabinet opgenomen als minister van voorlichting; Talleyrand (Londen 1932).

439

[ 1565 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan R.P. Cleveringa en echtgenote*
24 oktober 1944
Beste Vrienden,
In de hoop, dat deze U bereikt, wanneer dan ook, eenige woorden van
hier. Wij hebben sedert wij op de Stins terug zijn, veelbewogen en moeilijke
maanden beleefd, nu al vijfweken zonder waterleiding en electrisch lichten
met zeer onvoldoend gas. Maar wij zijn gezond en vol hoop, wij zitten nog
in Uw onbeschadigd huis, wij eten zeer behoorlijk, al vergt de voorziening
veel van de huisvrouw, en wij hebben geen onaangename gasten. Tusschen
1
23.1x en 4.x herhaalde groepen vluchtelingen uit Arnhem en Velp. In de vorige weken af en toe een paar feldwebels bij nacht, maar onschadelijke lieden, door Goes gedresseerd om vöor half tien binnen te zijn. Nu is dat volk
alles vertrokken, al zijn wij daarom nog niet vrij. Het heeft zijn voordeelen
tegenwoordig om boven de 70 te zijn en met spitdwang2 niets te maken te
hebben. Een paar keer goede, zoo ook oude berichten van onze naaste familie, al weten wij van sommige leden niets. Die afgeslotenheid van onze heele
omgeving, zelfs van de naaste, is een ellendig ding. In de lucht steeds veel
gedruisch; soms zoeken we een zwakke toevlucht in de gang. De enkele nabije bominslagen lieten ons en het huis ongemoeid. Wij huisvesten nu een
gezin van vader, moeder en 17-jarige dochter van een uit baan en huis ver·
dreven en van inboedel beroofden rector gymnasii, 3 menschen die ons enkel
gezelligheid bezorgen. Iederen avond allen om half tien naar bed. Tenslotte
een paar zakelijke mededeelingen. Ik gireerde al op 16 September de huur
I.Ix - 1.x, maar ontving tot nu toe het bericht van overschrijving nog niet. Ik
wacht nu maar even met de gireering van 1.x - 1.xr.
2. Door den nood gedwongen hebben wij een inbreuk moeten maken op onze
afspraken aangaande Uw huis, die ge wel als force majeure zult willen aanmerken, en waarvan wij het resultaat weer zullen doen herstellen zoodra het mogelijk wordt. Zonder kolen, dus zonder centrale verwarming kunnen wij den winter niet ingaan. Onze houtkachel in de huiskamer is totaal onvoldoende. Mijn
medicus, prof. Rademaker, acht kou lijden funest voor mij. Wij hebben nu een
klein houtkacheltje laten zetten in de balkonkamer, met een pijp, die in de algemeene schoorsteen uitmondt. Het gat door den muur naast de deur van de kamer zullen wij zoodra het niet meer noodig is weer geheel laten wegwerken.
Hoe gaat het U allen? Laat eens iets hooren. Alles wijst erop, dat onze bevrijding nu spoedig zal komen. God geve het.
Met veel hartelijke groeten aan U allen
Uw J. Huizinga
* Origineel: 's-Gravenhage, H. ten Cate-Cleveringa.
I: Van 17 tot 25 September vond de operatie 'Market Garden' plaats, waarbij de geall1eerden ~e ~ruggen veroyerden over de Maas en de Waal bij Grave en Nijmegen,
maar er niet 1n slaagden zieh meester te maken van de brug over de Rijn bij Arnhem.
2. De volwassen mannen uit De Steeg waren door de bezetter gedwongen tankgrachten bij de IJssel te graven.

440

3. Libbe Gerrit van der Wal (1901-1973), classicus, rector van het stedelijk gymnasium te Delft 1936-1966, had gestudeerd te Groningen; zijn echtgenote was een
Vlaamse.

[ 1566]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Elisabeth Huizinga*
28 oktober 1944
Lieve Elsje,
Even weer een woordje om je op de hoogte te houden. Laat eens weten,
wanneer je deze gekregen hebt. Hier nog altijd alles wel en de voeding heel
behoorlijk. Een paar weken was er geen militair meer te zien, maar gisteren
is er weer een stel opgedaagd, en zijn wij op een paar inkwartiersels onthaald, die wel gauw weer zullen verdwijnen. In de verwachting van groote
dingen is alles hier rustig, alleen vrij wat verre kanonnade en wat gevlieg.
Wat er eigenlijk gaande is weet niemand. Van de familie hebben wij enkele
goede berichten, loopende tot ongeveer 12 October. Alleen over L. en K. 1
maak ik mij ernstig ongerust; ik weet niets van hen. Maar we zullen moed en
vertrouwen bewaren. Met onze gasten Libbe, Mme Gabrielle en Mlle Sidonie hebben wij het gezellig; zij zijn lang niet zoo frans als deze namen er uitzien maar gedeeld Friesch, Vlaamsch en Hollandsch, en Groningsch niet te
vergeten. De kaars brandt van 20.30 tot 21.15 of daaromtrent, en dan gaat alles naar bed. Het ontbijt is meestal om 9 uur al afgeloopen. G. 2 heeft het heel
druk, maar houdt zieh flink en ziet er goed uit. Laura is meer dan vermakelijk en schattig, al kan zij ook heel koppig, weerspannig en boos zijn, maar
dat is uitzondering. Ze kan bijzonder goed alleen speien, altijd met de pappen, die ze bijzonder goed verzorgt. Over een week wordt zij drie; 't is haast
niet te gelooven dat het al zoo lang geleden is, dat zij kwam. De Kristensen's3 moeten het in Oosterbeek zwaar gehad hebben en hun huis kwijt zijn,
maar ze hebben het leven behouden en zijn in Wolfheze terecht gekomen.
Vandaag is de morgen met stralende zonneschijn begonnen; de bosschen
zijn in hun laatste glorie van geel en bruin, en het uitzicht erop verbant elke
gedachte aan oorlog.
Heb het goed met je omgeving, en laat geregeld iets hooren, als je kunt.
Wanneer zullen we elkaar weerzien? 't Lijkt alles steeds verwarder en onberekenbaarder, maar we houden moed.
Veel hartelijke groeten van ons drieen aan je allen,

V.
*

Origineel: Familie Huizinga.
1. Leonhard Huizinga en Kees (=C.A.) de Meijere.
2. Goes.
3. W.B. Kristensen, zie Briefwisseling 1 [163].

441

[ 1567 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan J.A.J. Barge*
5 november 1944
Beste Ton,
Ik zal probeeren, je eens iets van ons te laten hooren, en hoop, dat mijn
brief je spoedig zal bereiken. Om te beginnen dan de mededeeling, dat wij
gisteren met veel vreugde Laura's derde verjaardag hebben gevierd. Zij was
er heelemaal in en genoot alles van het feest met veel gratie, de feestzang
waarmee we haar begroetten, de cadeautjes, het feestmaal, de visite van zeven vriendinnetjes en vriendjes met taart en kaarsjes enz. Ze is sedert je haar
gezien hebt al weer ontzaglijk veel wijzer geworden; we staan er dikwijls versteld van, wat dat kleine kopje al begrijpt en kan weergeven. Zij blijft even
vroolijk en levendig maar tegelijk rostig als altijd, kan voortreffelijk alleen
speien en is een echt poppenkind. Iedereen had voor de poppengarderobe
zitten breien, en het succes was overweldigend.
Uit dit alles kun-je al opmaken, dat wij gezond en wel zijn, hoezeer ook
smachtend naar de komende omkeer. Wat de toestand hier betreft het volgende. Sedert zeven weken zaten we zonder waterleiding en electriciteit en
met onregelmatig gas. Naarmate het vroeger donker werd, werden de maaltijden vervroegd. Voor de avondboterham om half zes begon het daglicht
meer en meer te kort te schieten, daarna zaten we tot circa half negen in het
duister, dan een klein uur een kaarsje uit den slinkenden voorraad, en om
half 10 alles naar bed. Viermaal daags trekt nog steeds de waterbrigade naar
de pomp. Maar sedert gisteravond hebben we opeens weer electrisch licht.
Dat zit zoo. Na eenige weken zonder bezetting werd het dorp weer verrijkt
met een 60 a roo ss. lieden, naar men zegt het restje van een vernietigde
pantserdivisie. Dus weer inkwartierselen, wij kregen er ook twee, geen positieve overlast maar doorloopende ergernis. En nu verscheen onverwacht de
rege!: wie inkwartiering heeft, krijgt licht. Wij wachtten een week, eindelijk
kwam het gisteren.
Voortzetting: rr.35 v.m.: het voorafgaande schreef ik kort voor half elf:
Goes was juist naar de kerk gegaan. Om half elf vielen op het dorp eenige
bommen uit een vliegtuigeskader. Wij zaten in de gang en bleven ongedeerd,
maar de groote ruit van de Stins is aan splinters, en tegenover Dr. Plantenga
is het huis van een ingenieur Veenhoven1 vernield en zijn vijfmenschen omgekomen. Verder overal in het dorp heel veel ruiten stuk en daken ontzet,
maar viaduct en station naar men zegt onbeschadigd. Goes kwam ademloos
terugloopen uit de kerk, dankbaar toen zij allen hier behouden vond. De
consternatie van het splinters wegruimen enz. beneemt mij eenigszins de
rust voor mijn verder epistel.
Laat mij dus volstaan met nog enkele bijzonderheden. Sedert enkele <lagen
weer bijna aanhoudend geschutvuur, afgewisseld met vliegen, zonder dat wij
weten, waar het vandaan komt ofwat er gaande is. De berichten van de algemeene situatie lijken niet ongunstig, maar geduld blijft nog noodig. Over
onze familie van weerskanten zijn wij ten deele ingelicht. Wat wij weten is
442

goed, maar de berichten zijn natuurlijk al vrij oud. In de tweede helft van
September herbergden wij herhaaldelijk vluchtelingen, in groepen van 5
7
en nog eens 7. Zij trokken ofna een dag ofna een week verder. Tegen midden October. namen wij uit ons zelf het gezin op van een rector gymn., 2 uit
ambt en hu1s verdreven en van hun geheelen inboedel beroofd: vader en
moeder van ruim 40 en dochter van 17 jaar, gezellige menschen met veel gevoel voor humor, die bovendien ons nog bij allerlei besognes als waterhalen
enz. helpen. Goes heeft het met het fourageeren druk genoeg, maar blijft in
goede conditie evenals ik zelf. Maar het geheel wordt toch steeds zwaarder te
dragen, en nu met het luik dat gelukkig nog werkte dicht wordt het er niet
genoegelijker op. Maar wij hooren steeds zooveel van menschen en plaatsen
die het veel zwaarder hebben dat wij ons zeer bevoorrecht achten. Van werken komt niet veel meer. Was ons land maar eerst geheel bevrijd, wat zou het
een enorme verandering zijn!
Onder voortdurend kanongebulder, met veel hartelijke groeten van ons
drie aan je allen,

H.
Laat eens iets hooren als je kunt.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. W. Veenhoven (1901-1944), werktuigbouwkundig ingenieur, woonde Arnhemse-

straatweg 7, het voormalig huis van Louis Couperus.
2. L. van der Wal.

[ 1568 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Elisabeth Huizinga (Amsterdam)*
23 november 1944
Lieve Elsje,
Gisteren kwam je lange en gezellige briefvan 4.x1, die nam er dus zijn tijd
voor. Die van ons van 28.x, die je 4.x1 al hadt, ging per speciale koerier. Gelukkig gaf je enkel goede berichten; moge die welstand nog aanhouden! Gis·
teren had ik ook van hier nog kunnen schrijven: alles wel, maar Laura heeft
vannacht een klein kinkje in het kabeltje gebracht door ons van 11 p.m. tot 6
a.m. bezig te houden met een blijkbaar niet hevige oorpijn. Zij zit nu met
een priessnitz om haar hoofdje heel tevreden op Moeder's schoot, en Dr.
Plantenga kon nog een paar druppels carbolglycerine verschaffen. We hopen nu maar dat het gauw weer in orde zal zijn. De dagen worden nu wel
heel suf en saai, al hebben we het steeds gezellig met onze drie gasten. Maar
sedert eergisteravond zitten we na 2V2 week electrisch licht, hoe zwak de
stroom ook was, weer in het duister, 's morgens te donker om te lezen, en
nog net genoeg om te schrijven, 's avonds een klein uurtje een kaarsje, waarvan de voorraad slinkt en verder niets dan een knijpkat ofkikker. Daar staat
tegenover dat sinds ruim een week de waterleiding weer loopt, met een dun
straaltje weliswaar, maar toch zoo dat de waterbrigade niet meer behoeft te
loopen. Dat weer verloren electrisch licht dankten we overigens aan onze in·
443

kwartiersels, die eergisteren weer verdwenen met de heele bezetting van het
dorp, een kleine 100 S.S. kerels, die het aftapten van een kabel uit Wesel. Al
deden ze ons niet regelrecht last aan, het is toch een opluchting, het huis
weer vrij van dat volk te hebben. In het begin van de vorige week hebben we
de groote kamer gehalveerd. De noordhelft met het uitzicht op de Kokkenberg staat nu leeg en onverwarmd; de zuidhelft is met dekens en gordijnen
afgeschoten, het verbrijzelde raam is met overnaadsche planken en het gesloten rolluik bedekt, en ik zit aan mijn bureau voor de westdeur van het terras.
We hebben wel geen kolen dan een paar mud, maar vrij wat hout, dat nog
gezaagd wordt, zoodat de gehalveerde kamer nog altijd circa 5 x 7 M. met de
kachel althans 's avonds aangenaam warm wordt, mits de winterkou ons genadig blijft. Helaas is met het verdwijnen van den electrischen stroom de
aanvoer van nieuwsberichten uiterst beperkt geworden. De voedselvoorziening is nog geheel in eigen exploitatie en dank zij Goes' beleid en voortdurende zorgen nog heel bevredigend. - Of nu werkelijk binnenkort de bevrijders zullen komen? W e weten het niet, het duurt wel lang, heel lang, en misschien rolt de wereld nog sneller haar gruwelijken loop dan ons arme lieve
land de verdrukkers ziet verdwijnen.
Door een indirect bericht weten we dat het gezin Rapenburg 104 1 het kort
geleden nog goed maakte, en dat hetzelfde van L. 2 c.s. mocht worden aangenomen.
Ja, het geval Noord Beveland3 kan, behoudens inundatieschade, voor jullie
allen een groote meevaller worden.
Je hebt G. bijzonder veel pleizier gedaan door naar Wien te gaan en je haar
Jot ietwat aan te trekken, want over haaren Rud maakt G. zieh dikwijls nog
al bezorgd. Zoo beide Jan Oog, 4 alvorens ons te schrijven, eerst Retha op;
dat zijn van die kleine fijne egards, die tegenwoordig nog meer waard zijn
dan anders, evenzoo je zorg voor G.' Moeder.
Jij herinnert je misschien uit Leiden ook nog wel Ella Fransen, 5 ongeveer
je tijdgenoot, in 1933 bij mij gepromoveerd. Zij is, juist op het punt staande
een groote wetenschappelijke opdracht te aanvaarden, die ik haar had kunnen bezorgen, half October bij een bombardement van de Zutfensche Yselbrug omgekomen, een buitengewoon tragisch geval.
Ja van Sander's zoon6 weten we, en Mampang7 schrijft nog al eens. Ook
van Jan Kees8 onlangs een uitvoerige brief, goed bericht.
Ik geloof, dat ik nu alle punten van je brief heb beantwoord. Ik ga ondanks
het natte weer de middagwandeling met Goes maken. Laura doet haar middagslaapje.
Heel veel hartelijke groeten!

V.
*
r.
2.

3.
4.
5.

Origineel: Familie Huizinga.
Het gezin van Huizinga's dochter Retha.
Leonhard Huizinga.
Het bezit van de boerderij 'Bouw- en plantlust' op Noord-Beveland.
Jan van der Hoeve.
Petronella Fransen (1901-1944), promoveerde op 6 april 1933 bij Huizinga op het

444

proefschrift Leibniz und die Friedensschlüsse von Utrecht und Rastatt-Baden (Purmerend 1933).
6. Robert Paul Alexander Huizinga, zoon van A.C. Huizinga (zie Briefwisseling II
[900]) en Beatrice Kesting, geboren op 31 oktober 1944.
7. Huizinga's broer Jakob en echtgenote.
8. J.C. Schorer.

[ 1569]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Leonhard Huizinga*
28 november 1944
Beste Leonhard,
Ik was innig blij, toen ik daar straks tusschen ro en half elf je schrift op de
brief zag, die de post ons bracht. Zoodra het couvert open was, riep Goes al:
wat een mooie baby, en herhaalde dat oordeel over haar Hooggeleerde 1 nog
meermalen. Heeft Kees 2 de kiekjes genomen? Onze vreugde steeg ten top,
toen je berichten zoo gunstig bleken: uiteraard zijn ze al weer oud, 8.xr is alweer drie weken bijna geleden, maar het geeft toch de beste hoop, dat ook nu
nog alles wel is. Over jou en Kees hadden we ons meermalen wel bezorgd gemaakt; Elsje en Retha schreven wel dat voorzoover zij wisten, alles goed was,
maar dat was ons toch nog niet genoeg. Ik zal nu trachten, je een kort verslag
te geven van hoe het hier is. Vooreerst dan: wij zijn allen gezond en houden
moed, hoe benauwend de dagen soms ook zijn. We vierden 4 Novembermet
veel opgewektheid Laura's derden verjaardag. Zij blijft groot, stevig, dik,
maar goed geproportioneerd, een soort sculptuur-kind. Zij praat alsofzij vijf
was, begrijpt en onthoudt verrassende zaken, is vroolijk en rustig tegelijk,
kan dwarskoppig en geducht ongehoorzaam zijn, kortom een heel goed soort
kind, om niet te zeggen een echte Huizinga.
Den dag na haar feest bleven wij allen gespaard, toen 's morgens om half
elf (G. was juist naar de hoogmis gegaan, maar kwam ademloos teruggeloopen) een bom, waarschijnlijk gemunt op station of viaduct, het huis tegenover Dr. Plantenga totaal vernielde, waarbij het geheele gezin van een ingenieur omkwam: ouders, twee kinderen, dienstbode en nog een logee van 19
jaar. De schok verbrijzelde of liever versplinterde onze groote ruit van 1.50
M. bij 3. 75 M. nu vervangen door planken. Den dag daarop vielen er opnieuw bommen, ditmaal alleen tot schade van bijna alle ruiten in het dorp.
Wij verwachtten een herhaling, om den viaduct te treffen, en leefden een
tijdlang in een acute onrust, maar tot nu toe heeft zieh die niet voorgedaan.
Bij verdacht gevlieg wijken wij eenige minuten in de gang, Laura noemt het
onweer, en blijft er heel rustig bij. Vliegen en kanongebulder is hier zeer ge·
woon, maar niemand weet, waar het geschut staat en van wie het is. Met
onze bevrijding schiet het nog niet op, maar de algemeene teekenen schijnen
gunstig. De verfoeilijkheid van alles wat men ons aandoet stijgt nog steeds.
Wij hebben hier sinds ongeveer midden October een gezin met drie personen meer, te weten de familie Tjalma, 3 hij rector gymnasii, uit ambt en huis
verdreven en van zijn geheelen inboedel beroofd wegens te goede gezind445

heid, met vrouw en dochter van 17 jaar. De beide ouders van ruim veertig,
gezellige menschen met veel gevoel voor humor. Voor G. is het huishouden
natuurlijk druk, al doen onze gasten ook allerlei huisdiensten. Zeven weken
hadden we noch waterleiding, noch electrisch licht. Viermaal daags trok de
waterbrigade naar de pomp. Daarna hadden we eenige weken twee SS inkwartierselen, niet positief lastig, maar als feit natuurlijk ergerlijk. Deze lieden brachten echter electrisch licht, wat we ruim twee weken genoten. Toen
verdween met de bezetting ook het licht weer, en nu is het donkerder dan
ooit, en de kaarsen zijn maar luttele meer, en mogen 's avonds maar een uurtje branden. Van half zeven tot bij half negen zitten we allen samen in het
pikduister, om half tien gaat alles naar bed.
Terwille van de verwarming (kolen maar een paar mud, hout vrij wat aanwezig) hebben we de kamer gehalveerd. De noordhelft met het uitzicht op
het bosch is onverwarmd en buiten gebruik, de zuidhelft, nog altijd ongeveer 5 x 7 M. is met dekens en gordijnen afgeschoten en daar is het althans 's
avonds aangenaam van temperatuur. Maar waar het heen moet als de winter
streng uitvalt blijft een angstige vraag. Dank zij Goes' ijver en talenten eten
we nog altijd heel aangename gerechten, al wordt het met vele zaken schraal.
Met centrale keukens hebben we nog niets te doen, en we denken aan de
groote steden met zorg en medelijden.
Ik heb tijden lang niet anders gewerkt dan wat zonder veel aandacht lezen
in de Cambridge Mediaeval History, maar nu krijg ik weer boeiend werk,
om de korte wijle daglicht aan te besteden. Vrijdag j.l. opeens weer iets van
Kollär, nl. de heele engelsche vertaling van het opus 4 om te controleeren en
te corrigeeren. Zoodra ik nu ook de Nederlandsche tekst heb, kan ik daar aan
beginnen en stel mij daar veel van voor.
Je nieuwe huisnummer was ons nog onbekend. Wij hebben hier vlak
bij nog een stel aardige kennissen gekregen: Dr. L.G. den Berger 5 en zijn
vrouw, hij omtrent 61 of 62, zij eind in 50 naar schatting. Hij is chemisch ingenieur, maar had als werkkring in Buitenzorg het directoraat
van het algemeene landbouwproefstation van Ned. Indie. Wij hechten bijzonder veel aan zijn oordeel, niet dwaas optimistisch maar heel goed gestaafd en bezonken. Plantenga kamt ook dikwijls opdraven, altijd vol zorg
en hartelijkheid. Jan Warren 6 die 6 Juni zijn heup brak en vele maanden
moest liggen loopt nu weer verrassend goed, maar hij is hopeloos defaitistisch en zwaartillend. Daar zie ik Goesje weer binnenkomen; zij ging met
eenige zorg wegens de vliegerij op haar boodschap uit, die zij te voet
moest doen, hebbende vanmorgen juist de aanwezige fietsen (haar eigen is
sinds maanden afwezig) weggeborgen, aangezien er weer geboefte op roof
•

•

Ult lS.

Nu moeten wij aan tafel gaan: warme maaltijd om 12.30, avondboterham
om 17.45, ontbijt prompt 9 uur afgeloopen.

28.

XI

- Daar juist een aardig bezoek dat niet voor ons bestemd was, van M. Andre
van Hall, 7 die meende, hier de Drabbe's8 te vinden. Hij kende jou en Jim
beiden, en had veel aardigs te verteilen. Vond dat ik er bijzonder goed uit-

zag. Ik verlang er heel erg naar, jullie allen weer te zien. Schrijf intusschen
maar veel en vaak.
Ieder groet hartelijk! !

V.

*

Origineel: Familie Huizinga.
1. Annetje C. Huizinga, als baby bijgenaamd de 'professor'.
2. C.A. de Meijere.
3. Schuilnaam van de familie Van der Wal.
4. De Engelse vertaling van J. Huizinga, Geschonden wereld, gemaakt door Dora
Kuenen-Wicksteed (1873-1960), weduwe van J.P. Kuenen (zie Briejwisseling I [206]);
de vertaling is niet versehenen.
5. Louis Guillaume den Berger (1881-1945).
6. J.H. Warren, zie Briejwisseling I [15].
7. Andre van Hall (1907-1976), directeur van een houthandel te Zwolle.
8. Niet geYdentificeerd.

[ 1570]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.A.J. Barge en echtgenote (Leiden)*
3 december 1944
Beste Vrienden,
Weer eens een enkel woord van hier. Het gaat ons goed, alleen hoesten wij
nog al wat, in 't bijzonder ikzelf, maar het heeft geloof ik niets te beteekenen.
De nog bijna drie weken toenemende duisternis is ellendig: v6or 9 uur en na
4 uur is het onmogelijk iets te lezen, de dagen worden zoo wel heel kort, en
ze zijn eentonig ook. Van half zeven tot 91/2 uur 's avonds zitten wij samen
bij een vernuftig geconstrueerd oliepitje, en verder moet de knijpkat of kikker zijn dienst doen. Bij de volslagen onzekerheid van het eerstvolgende bedrijf wordt het wel moeilijk, de veerkracht en opgewektheid erin te houden,
maar wij slagen daarin toch heel wel over 't algemeen. Na maanden lang
niets dan wat zonder veel aandacht lezen heb ik nu voorloopig weer boeiend
en spoedeischend werk, nl. het controleeren van de eng. vertaling van het
opus, door Mevr. Kuenen-Wicksteed gemaakt, in 't algemeen zeer goed,
maar zoo dat toch voortdurend voorstellen tot wijziging noodig zijn.
Verleden week een lange briefvan Leonhard, eerste na den zomer, goede
berichten en alleraardigste kiekjes van zijn jongste dochter, nu al weer bijna
een half jaar. Ook van ons beider verdere familie tot nu toe steeds goede berichten, maar ze zijn meestal al zoo oud, als men ze krijgt. En wat weet men
weinig van alles wat in 't land voorvalt, zelfs uit de naaste omgeving.
Schrijft maar gauw eens weer terug. En laat ons moed, geduld en vertrouwen houden!
Heel veel groeten,
je Han H.
Hil 1 schrijft dat je weer ongewenschte gast hebt. 2
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Hilly Cleveringa-Boschloo.
2. Inkwartiering.

•

447

[ 1571]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.A.J. Barge en echtgenote*
10 december1944
Beste Ton en Therese,
Je hebt het met je verjaarsbrief 1 van 25 November mooi uitgemikt: hij
kwam op 8 December, een dag nadat mijn feest in goeden stijl gevierd was:
versje van Laura, feestlied bij het ontbijt in koor, op de wijs van T.oen onze
Mop; onze huisdichter had zieh geweerd, wijn aan het middagmaal (Laura
houdt er bedenkelijk veel van) en verschillende heerlijke zaken uit den voortijd. Je ziet dus terstond, dat het ans wel gaat, behoudens eenige verkoudheden, bij mij zelf in den vorm van een hardnekkigen hoest, die niets te beteekenen heeft, mij volstrekt niet ziek maakt, maar mij zoodra ik in bed lig,
soms geducht kan plagen. Intusschen ben ik nu 72 jaar geworden, d.i. 6 x 12
of 3 x 24 of 4 x 18 enz. Het is een heel getal, dat ik behoudens gebreken in
het loopen en toenemende onhandigheid in de handgrepen van het toilet,
nogal behoorlijk draag. Sedert kort zit ik dagelijks weer aan heel boeiend
werk, en dat kan ik gelukkig nog even goed als vroeger en snel bovendien .
•
Het is het controleeren van de engelsche vertaling van het opus, dat nu al
meer dan een jaar ligt te sluimeren; de geheele tekst werd mij veertien dagen
geleden plotseling door Kollar toegezonden. Onze dagen zijn nu eentonig
maar kort. Van lezen of schrijven kan enkel sprake zijn, zoolang er daglicht
is, en dat is vroeg op: na drie uur is het tegenwoordig al uit hier aan mijn bureau dat nu, sedert het groote raam weg is voor de westelijke glasdeur naar
het terras staat, waar niet heel veel licht is. Op dit oogenblik is er een helder
zonnetje, Laura zit bij Goes te speien en kent heele stukken uit haar boekjes
angemerkt van buiten, waarbij zij telkens kleine variaties in den tekst aanbrengt. 's Avonds zitten we van 18.30 - 21.30 bij een oliepit en dan is her
bedtijd. Het schamele hapje electr. licht werd ans al 20 November [afgenomen] na ruim twee weken ervan genoten te hebben. Die duisternis is een
plaag, maar daar kamt althans een eind aan. Er is nu weer een gejaagde stemming hier, wegens verwachte verscherping van het onduldbare onrecht. Het
heeft zijn voordeelen, nu over de 70 te zijn.
Zullen de A 2 nog ooit alle vijfbijeen zijn? Met onze meest geplaagde groo3
te vriend staat het geval toch ontegenzeggelijk weinig hoopgevend, zelfs de
eerste voorwaarden ertoe zijn nog verre van vervuld. En wat hebben we te verwachten van elders, van J oekes, van Ringers en zooveel andere slachtoffers van
den ten top gestegen gruwel? Met groote belangstelling las ik je bericht over de
biografie van Oppenraay. 4 Dat is een prachtig plan dat je er zeker goed afzult
brengen. Ik heb hem nooit ontmoet, voorzoover ik mij herinner, maar ik herinner mij heel goed, hoe in 1908, toen de vacature Grieksch in Groningen openstond, mijn vriend J olles, (mij ontvallen helaas niet door den dood) die hem had
leeren kennen, mij zei: v. 0. zou daar de man voor zijn. En ik neem het graag
aan, ik heb nooit anders dan met de grootste waardeering over hem horen spreken. Je zult er ongetwijfeld met bijzonder genoegen aan werken, en ik hoop er
te zijner tijd mij van te kunnen overtuigen, dat je geslaagd bent.

Brieven uit Leiden doen er naar onze ervaring bijzonder lang over, veel
langer dan die uit Amsterdam. Als men maar geduld heeft, komt er toch nog
heel wat door. Van onze familie van weerskanten tot nu toe goede berichten,
maar uit den aard der zaak oud en onvolledig en niets uit den Brabantschen
hoek. 5 Hoe lang zal deze toestand toch nog duren! Het wordt bijna ondragelij k. Maar het is altijd maar weer: moed, gedulden vertrouwen!
Wij hebben het in onze gehalveerde kamer matig warm, dank zij een flinke
bezending brandhout. Maar als de winter streng mocht worden, is de ellende
niet te overzien. De voeding geeft dank zij veel beleid en overleg van G. nog
geen reden tot klagen.
Er ligt nog een kleine schuld van verjaarsbrieven, en ik heb ook niet veel
meer te vertellen. Het is weer onrustig in de lucht, zooals we het bijna dagelijks bij tusschenpoozen hebben. Hebt het nu samen maar verder zoo goed
mogelijk en laat ons elkander binnenkort behouden terugzien.
Heel veel liefs van allen,
je H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Niet ternggevonden.
2. 'De Beentjes'.
3. E.M. Meijers.
4. Rudolphus M.V. van Oppenraay S.J. (1856-1936), classicus en priester, tot 19r4
docent en rector in het katholiek middelbaar onderwijs, nadien tot 1934 te Rome assistent-generaal van zijn orde; de biografie kwam niet tot stand, verg. echter: J .A.J.
Barge, ''Dr. Rudolf van Oppenraay S.J. (Bemme! 17 october 1856 - 's-Gravenhage 2
januari 1936'', Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden
I935-r936 (Leiden 1936) 139-143.
5. Van de familie van Auguste Huizinga-Schölvinck uit het al bevrijde Brabant.

[ I572]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Leonhard Huizinga*
13 december 1944
Beste Leonhard,
Groote vreugde toen eergisteren je brief van 25.x1 verscheen, als verjaarswensch lang niet slecht gemikt. Je berichten waren nog verblijdend gunstig
en welgemoed. Nu kom ik te laat voor Professortje's 1 halve verjaardag, maar
onze hartelijke wenschen gaan naar het lieve dier uit. Kort verslag van de
omstandigheden hier. Gezondheden goed; alleen hindert mij al eenige weken een hardnekkige slijmhoest, die echter zelfs op den naam bronchitis
geen aanspraak mag maken, elken dag over schijnt te willen zijn, maar dan
weer op komt zoodra ik in bed lig; ik blijf er overigens volkomen gezond en
wel bij. Laura is best, Goes heeft het heel druk, maar houdt zieh flink als altijd. De laatste <lagen was men hier gejaagd en in onmst over een verwachte
slavenjacht, die tot nu toe uitbleef. Het heeft zijn voordeelen als men 72 is.
Voedselpositie wordt schraler maar is nog altijd heilig vergeleken met berichten uit Leiden en elders. Onze grootste plaag is de duisternis, vandaag

449

gelukkig een heldere dag. Al sedert eind November is de oliepit onze troost
en toeverlaat, want de kaarsen raken op, en worden alleen gebrand tijdens
avondboterham van 17.45 - 18.30. Maar de duisternis zal althans weer beteren, terwijl onze bevrijding zieh voortdurend in het onzekere schijnt te verschuiven. Onze halve kamer is gisteren wat omgezet, zoodat ik nu veel meer
licht heb: ik was al gewoon aan daglicht van 9 tot drie, daarna viel er niet
meer te lezen ofte schrijven, maar na vandaag weer wel, dank zij bureau vlak
voor de zuid-oostdeur van her terras.
Met onze gasten2 raken we soms wat uitgepraat, en het is onvermijdelijk:
men gaat zieh wat stooten aan negatieve eigenaardigheden, maar alles samen
genomen is het toch heel geschikt gezelschap en een mogelijkheid, hen te
loozen bestaat er practisch niet. Lichtpunt voor mij persoonlijk: ik ben dagelijks zoolang het daglicht het toelaat, met lust en aandacht aan het werk,
waarover ik je geloof ik al schreef: controleeren van de eng. vertaling van
mijn opus, door Mevrouw Kuenen-Wicksteed lang niet slecht gemaakt. Kollär waagde het risico, mij her heele M.S. te sturen, en hier heb ik het Nederlandsche origineel in mijn eigen handschrift, dat bij Jan Warren in bewaring
was. Ik heb een voorstel onderweg aan Kollär en aan Lefebvre, 3 om den titel
te lezen niet: als de wap. rusten, maar als Geschonden Wereld, met behoud
van den ondertitel. 4 Dat laat zieh regelrecht vertaten als Geschändete Welt 5
en Disfigured W orld, 6 wat zoowel den inhoud van het boek als den toestand
der wereld treffend resumeert. Ik heb er van de beide uitgevers nog geen opi•
nie over.
Voor mijn verjaardag had G. mij een calotte gebreid, die juist den schedel
aangenaam warm houdt. Wij hebben vrij veel brandhout, maar zoo goed als
.
geen kolen. Moge de winter zacht blijven!
Veel hartelijke groeten aan je allen. En maar weer moed en geduld houden. Frequente berichten steeds uiterst welkom!

V.
* Origineel: Familie Huizinga.

Annetje C. Huizinga.
De familie Van der Wal.
3. Ernest Lefebvre (1905-1980), laatste directeur van uitgeverij H.D. Tjeenk Willink
als zelfstandige firma.
4. Huizinga had zijn boek aanvankelijk Als de wapenen rusten willen noemen, maar
besloot tenslotte tot de titel Geschonden wereld. Ben beschouwing over de kansen op herstel van onze beschaving.
5. Er versehenen in het Duits twee uitgaven: J. Huizinga, Wenn die Waffen schweigen. Die Aussichten auf Genesung unserer Kultur (Amsterdam/Bazel 1945), vertaling
Wolfgang Hirsch; J. Huizinga, Geschändete Welt (Zürich/Brussel 1948), vertaling
Werner Kaegi.
6. Er is geen Engelstalige editie van Geschonden wereld versehenen.

1.
2.

450

[ 1573 ]
Johan Huizinga en echtgenote (De Steeg) aan Elisabeth Huizinga*
17 december 1944
Lieve Elsje,
Je brief van 8 Dec. eergisteren ontvangen. Wij hebben al je brieven geregeld spoedig beantwoord, en het verwondert ons, dat je toen nog geen enkele
uit November gekregen hadt. Er moeten er verschillende geweest zijn. Misschien heb je ze intusschen voor en na ontvangen. Hier is alles wel, maar de
toestand wordt wel benauwend en het dagelijksche leven uiterst suf en saai,
vooral ook door de duisternis, al zal dat althans eerlang beter worden. De
oliepit op drijvertje blijft onze troost en toeverlaat. Wat wij te eten hebben is
nog altijd heilig vergeleken met wat wij van elders en nu ook van jou hooren;
roch geeft het nu zorgen. Ik zelf heb een bijzonder gemakkelijke maag, en
mijn medisch voorschrift is weinig eten, maar Goes begint er wat last van te
krijgen, dat de maaltijden haar niet genoeg geven. Wat heb je een ellendigen
schrik gehad toen het daar vlak bij je huis zoo toeging, gelukkig geen erger
rampen! Neen, wij zitten nog rustig op de Stins, af en toe gaan er geruchten,
dat ook de Steeg ontruimd zal moeten worden, maar ik heb goede hoop, dat
ons dat bespaard blijft. Onze gasten willen ons gaan verlaten, zoodra ze een
vervoermiddel naar hun familie in Groningen gevonden h_ebben, maar dat is
zoo eenvoudig niet. Wij zullen hun vertrek tenslotte niet betreuren. Wij na·
men hen in October hier in huis op, uit Goes' groote goedheid. We konden
het goed met hen vinden, maar zoo'n relatie op toevallig samentreffen geba·
seerd, leidt tenslotte op den duur licht tot spanningen en irritatie. En dan is
het maar beter, de relatie op tijd te eindigen. Maar het kon nog wel eens een
tijdje duren, eer wij weer onder elkaar zijn.
Van Leonhard heb ik twee verrassend gunstige brieven gehad. Retha laat
niet veel hooren, maar zal het ook wel razend druk hebben. Wat prachtig,
dat Mary nog altijd kans ziet, om zulke prima rapporten mee thuis te brengen. Het ontbreekt de jonge dame blijkbaar evenmin aan energie, met al haar
vereenigingen, als aan intelligentie. Dat cijfer voor wiskunde zal Oom Leonhard wel ongepast vinden voor een H.
Een mooi plan om per fiets de familie af te reizen. We houden ons zeer
aanbevolen voor je verslag van de tocht. Laura maakt het heel goed, maar de
vroegere verlegenheid lijkt soms weer op te komen, zoodat ze zelfs een bezoek bij een baby·tje van 14 dagen hier vlak tegenover versmaadt.
Verder niets bijzonders te vertellen. Deze tijd wordt onuitstaanbaar, en
waar moet ons heil vandaan komen?
Heel veel hartelijke groeten van en aan allen!

V.
1

Heerlijk dat wij iets hoorden na de Euterpestraat aanval! ik zat z66 in angst
over jullie - je vader hoest en blijft nu maar eens thuis - hij hoest al 3 weken
zonder dat 't iets te beduiden heeft. Bovendien loopt hij weer iets minder
2
goed en ook dan is rust 't beste. Hoe zou het Lou en Marietje gaan? Lou
451

schijnt te hebben moeten evacueeren voor 2 dagen! waär zou hij zijn? Dag:
groet allen van ons drietjes en ik hoop op spoedig weerzien; ik had gerekend
op een familiebezoek met Kerstmis; de gans moet nu maar blijven lopen!
Dag dag
je Goes

*

Origineel: Familie Huizinga.
1. Het bombardement van de Royal Air Force op de gebouwen van de SD aan de Eu·
terpestraat te Amsterdam op 26 november 1944; hierbij werden vele huizen in de omgeving getroffen en kwamen 65 burgers om.
.
2. Het echtpaar Van Mierlo-Schölvinck, zie Huizinga aan R.P. Clever1nga, 29 oktober 1942.

[ 1574]
Johan Huizinga aan F.M. van Asbeck 1*
18 december 1944

[... ]2
Nu Uw ontwerp. 3 Inderdaad is nademaal4 een woord van fraaien klank, en
zooals ge terecht opmerkt, van een zinrijke verbinding van het causale en het
5
tijdbepalende. Maar het is, en dat was het bezwaar in Febr. 1943, sterk ou·
derwetsch en kan daardoor storend werken, overrnatig plechtig. Er waren er
toen ook, die in het stuk de geheele godsdienstige toon verrneden begeerden.
Daartoe behoorde ik niet, en als ik nu Uw ontwerp nog eens aandachtig
overlees, voel ik voor Uw tekst toch heel veel. Alleen acht ik de verwantschap met het Wilhelmus wat te uitdrukkelijk, en te veelvuldig. Ik bad in het
begin van September een proeve opgesteld op wensch van verschillende zij·
den, 6 o.a. Idenburg en Baas Becking. Die was aanzienlijk langer uitgevallen
en veel effener van toon. Zij bleef in portefeuille, en ik handhaaf haar in
geen geval. [... ]
Soms denk ik wel eens: laat ons, als het eenmaal zoover is, en wij het mogen beleven, zoo weinig mogelijk zeggen. Het steeds weer terugkomen op de
civitas-idee en het opbouwen van een gemeenschap lijkt mij wel eens over·
dreven. 7 Laat ons toch niet vergeten, dat bij ons de opvoeding aan het gezin
behoort, dat de Universiteit er is voor volwassen menschen, en dat zij al heel
blij mag zijn als zij behoorlijk beantwoordt aan artikel I van de H.O. wet. 8
Die vruchten van gemeenschap enz. moeten in vrijheid rijpen. Dit alles lijkt
op dit oogenblik nog zoo wanhopig ver. Ik zal trachten met het rijzen van de
zon weer de juiste stemming te kweeken. [... ]
* Origineel: niet teruggevonden; fragmenten in machineschrift door F.M. van As·
beck: Leiden, AHM.
l. F.M. van Asbeck, zie Briefwisseling II [876].
2. Deze brief, evenals Huizinga aan F.M. van Asbeck, 24 januari 1945 is door Van
Asbeck gedeeltelijk uitgetypt en aan P.J. Idenburg ter hand gesteld ten'behoeve van
diens: De Leidse Universiteit 1928-1946. Vernieuwing en verzet ('s-Gravenhage 1978).
3, Onder de indruk van de gebeurtenissen die in 1942 aan de Leidse universiteit had·
den plaatsgevonden, zoals d~. maatregelen tegen de joden en het ontslaan en gijzelen
van hoogleraren, ontstond btJ F.M. van Asbeck het denkbeeld dat de Leidse universi-

452

teit na de bevrijding zieh in een proclamatie te richten had tot haar Jeden en tot het
hele Nederlandse volk. In deze proclamatie, opgesteld door Van Asbeck, uit te vaardigen door de senaat of door senaat en curatoren, diende de universitaire gemeenschap zieh rekenschap af te !eggen over het verleden en zieh te bezinnen op de toekomst. Het stuk is uiteindelijk niet afgekondigd.
4. Het beginwoord van de proclamatie van Van Asbeck.
5. Op 8 februari 1943 was er clandestien een diesviering gehouden in een hotel te
Laag Soeren, waarbij Van Asbeck zijn ontwerp ter lezing aanbood. Het werd opnieuw besproken op 28 februari 1943 bij Huizinga in De Steeg, waarbij verscheidene
hoogleraren bezwaar maakten tegen de archaYsche stijl, het aanleunen tegen het Wilhelmus en het vermelden van Gods leiding bij de bevrijding.
6. Thans: Leiden, AHM.
7. In de jaren dertig leefde aan de universiteit de gedachte het onderling contact van
docerenden en studerenden te stimuleren door de universiteit te zien als een leefgemeenschap, de 'civitas academica'; plannen om deze 'civitas' te verwezenlijken werden opgesteld, maar kwamen niet tot uitvoering.
8. Artikel 1 van de 'Wet tot regeling van het hooger onderwijs' (1876): 'Hooger onderwijs omvat de vorming en voorbereiding tot zelfstandige beoefening der wetenschappen en tot het bekleeden van maatschappelijke betrekkingen, waarvoor eene
wetenschappelijke opleiding vereischt wordt'.

[ 1575 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan H.Th. Colenbrander*
25 december 1944
Beste Herman,
Je brief voor 7 Dec. kreeg ik eergisteren 23. Dec., de post uit Leiden doet
er altijd bijzonder lang over. Hartelijk dank voor je gelukwenschen; intusschen ben je zelf 73 geworden, waarmee van harte gelukgewenscht. Wat
worden die getallen bedenkelijk hoog! Ons gaat het zoo goed als men verwachten mag: gezondheden in orde, de nu 3-jarige Laura onze vreugde en
dagelijksche troost. Het eten nog heel behoorlijk, ongetwijfeld heel wat beter
dan wij van overal elders hooren. Met de ingevallen vorst hebben we ons beperkt tot een kamer, die we goed kunnen verwarmen, nadat tevoren onze
groote kamer al gehalveerd was, sedert daar op 5.x1. de heel groote ruit (M.
1.50 x 3.75) totaal versplinterde bij een bominslag, die helaas ook 6 menschenlevens kostte. Vanmorgen al weer tweemaal een vliegaanval; wij zonder schade, van verderafweten we nog niet. Van ons beider families de berichten, die natuurlijk weken oud zijn, gunstig. De vooruitzichten op een
spoedige bevrijding van heel ons land lijken nog niet heel groot. Men begrijpt maar niet, hoe er aan deze verfoeilijke oorlog een eind kan komen. Wij
hadden toch voor onzen ouden dag een beteren tijd verdiend, zou men zeggen. Maar het helpt niet, wij moeten verder. Molhuysen's necrologie heeft
helaas nog geen haast, ik houd mij aanbevolen maar wil je volstrekt niet ermee lastig vallen. Wat heeft het geweld onze heele maatschappij, ons landen
ons leven oneindig veel meer en veel langer ontwricht, dan wij vroeger ooit
gedacht zouden hebben. Ook hier al maanden lang duisternis; een oliepitje is
onze eenige ver lichting. Maar dat althans zal nu langzamerhand minder
453

drukkend worden. Wees met Maria ende kinderen van ons beiden hartelijk
gegroet, het beste gewenscht voor 1945, en sterkte!
Waar zijn de dagen gebleven van 1916 tot 1925, toen wij samen in de Gidsredactie elkaar zagen!
t. t. H.
* Origineel: Leiden, UB.

[ 1576]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.W. Meyer Ranneft*
•
•
I Januar1 1945
•

Amice,
Uw brief, dien ik eergisteren ontving, heeft mij bijzonder veel genoegen
gedaan. Ik had Uw spoor geheel verloren, en wist niet, hoe ge het hadt. Ge
schrijft niets over Uw gezondheid en Uw omstandigheden; zijn die zooverre
bevredigend als ze het tegenwoordig zijn kunnen? Ja, het uitzicht op 1945 is
nog buitengewoon duister, maar we willen niet wanhopen, en geduld en
moed houden.
Mijn klein gezin gaat het tot nu toe beter dan wij van de meeste kanten
hooren omtrent voedselvoorziening en dergelijke. Ook onze gezondheden
geven geen aanleiding tot beklag, en wat we van ons beider familien vernemen is ook tot dusver gunstig.
Ik hoop zeer, dat ik te eeniger tijd Uw herinneringen 1 eens zal kunnen lezen. Wat v. Vollenhoven en ik U destijds antwoordden, 2 herinner ik mij
niet. Mijn groote zorgen voor de toekomst van onze beschaving begonnen
eerst nadat hij in 1933 ons reeds verlaten had.
Laat nog eens van U hooren, houd U vaardig voor den beteren tijd die
toch eens komen moet, het beste in dit jaar dat aangebroken is, en hartelijke
groeten.
Steeds
Uw J. Huizinga

*
1.

2.

Origineel: 's-Gravenhage, ARA.
Niet gepubliceerd.
Onopgehelderd.

[ 1577]
Johan Huizinga (De Steeg) aan H. Cleveringa-Boschloo*
•
•
10 Januar1 1945
Beste Hilly,
Zooals G. je al schreef, hebben wij nu, om naar je wensch te handelen, het
bedrag over November en December ter hand gesteld aan de Moeder Over·
ste van het huis aan de Oversteeg, ten bate van de armzalige ongeveer twin-

454

tig oudere menschen, die daar hun onderkomen hebben. Laat nu eens weten, waarvoor je de som over Januari en Februari besteed of gereserveerd
wilt zien.
Bij ons alles zoo wel als het zijn kan. Het huizen op de balkonkamer bevalt
ons uitstekend; we hebben het er wel nauw, maar heerlijk verwarmd. Goes
zou zoo graag eens weten, ofhaar horloge nog in bewaring is bij van Rossum
du Chattel, of dat jij het voor haar bewaart. Laura is heerlijk aan het sleeen
1
2
met Tessie en Ada. Van onze families zijn de berichten, voorzoover ze
strekken niet ongunstig. Laat nog eens hooren, hoe de zaken nu in Leiden
staan.
Met hartelijke groeten aan je allen,
je J.H.

·*
I.
2.

Origineel: 's-Gravenhage, H. ten Cate-Cleveringa.
Th. van Nispen. .
Ada Uyting, woonachtig in De Steeg, was 's middags in dienst als kindermeisje.

[ r578 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan J.A.J. Barge*
r4 januari 1945
Beste Ton,
Wanneer het wat meeloopt, zul-je dezen brief omstreeks je verjaardag kunnen ontvangen. Beschouw hem dus in de eerste plaats als een gelukwensch,
hartelijker dan hij ooit te voren heeft kunnen zijn, maar uit een bezwaard gemoed. Wat een sombere verjaardag, deze 61e! We maken een absurde en bijna ondragelijke tijd door. Men heeft al zijn geestkracht en al zijn godsvertrouwen noodig, om het hoofd niet te laten zinken. Wie had, ook van den
ergsten oorlogstoestand, ooit zoo iets kunnen denken: maanden achtereen
verstoken van electrisch licht, geen verkeer, ons land halfverwoest, onze bezittingen geroofd, talloozen op of over den rand van hongersnood, en het
ergste: nu al jaren lang een leven onder de schandelijkste tyrannie en in het
gruwelijkste onrecht, dat zichzelf nog steeds overtroeft. Geen man meer veilig, tenzij hij zooals ik, den ouderdom is ingegaan. Jij hebt die grens juist
overschreden, ik ruimschoots, al vonden de heeren mij met 69 nog niet immuun genoeg. Dit vind ik een van de ergste dingen: dat de vraag: hoe kom ik
hier heelhuids door? beklemmender wordt voor de jongeren dan voor de bejaarden. Jij bent nu al een jaar halfvrijwillig zwervende, ik ben al mijn derde
jaar ballingschap ingegaan. En wanneer zal het eind zijn?
Maak uit deze ernstige klanken over onzen toestand niet op, dat wij de <lagen in moedelooze stemming doorbrengen. Daartoe zijn we tezeer overtuigd
van den uiteindelijken goeden afloop en bovendien te sterk doordrongen van
het gevoel, dat wij nog altijd bevoorrecht zijn boven bijna allen, van wie wij
hooren. Ik weid maar niet uit over het onschatbare geluk, dat Goes altijd met
mij is, met haar onuitputtelijke zorgen en haar groote, beschermende liefde.
Wat dat beteekent, begrijp je zonder dat ik er van spreek. Ik doe dus enkel
455

verslag van ons dagelijksch bestaan. Sedert begin November is het hier tot
nu toe, behoudens veel gevlieg en geschutvuur, rustig gebleven. De mannen
zijn van de straat verdwenen, gelukkig ook de militairen. Van tijd tot tijd oppakkerijen op beperkte schaal. Nergens meer electrisch licht; wij leven bij de
oliepit, die ons 's avonds alleen een spei schaak toelaat, waarmee wij dan ook
ijverig weer begonnen zijn. Laura zet het spei iederen dag voor ons op; zij
kent alle stukken, en zet ze precies op hun plaats. Onze gezondheid is tot
dusver heel goed, al wordt G. weer wat mager. Mij zelfin het bijzonder gaat
het zeer bepaald veel beter dan een jaar geleden, toen ik je op 8 Februari
deed schrikken. 1 Ik loop veel beter, sta en beweeg mij gemakkelijker, en heb
ook overigens over niets te klagen. Dank zij Goes' beleid en talent eten wij,
al wordt het ook hier schraal, nog telkens verrassende gerechten. Sedert
Kerstmis zijn onze metoiken2 weer vertrokken en naar hun familie in Groningen gegaan. Dat was wel een welkome verandering, want er waren wat
wrijvingen gekomen, en de beperking van het huishouden van zeven op vier
3
personen was heel gewenscht, zou zelfs noodzakelijk zijn geweest, doordat
we 24.x11. de groote kamer geheel verlaten hebben en als huis- en eetkamer
de balkonkamer betrokken, die we met onze voorraad haut heerlijk kunnen
verwarmen, wat beneden ondanks de halveering van de ruimte niet het geval
was. Het is nu wel nauw en vol, maar het bevalt ons toch best.
Sedert eind November heb ik iederen dag 's morgens met lust en ijver kunnen werken. Misschien schreef ik je er al over: het was het nauwkeurig nagaan en door suggesties verbeteren van de Engelsehe vertaling van mijn
opusje, die door mevr. K.-Wicksteed lang niet siecht maar toch ook weer
zonder volkomen zaakkennis is gemaakt. Dat was een uiterst boeiend werk,
en ik mocht bevinden, dat de qualiteit van wat ik er in aanbracht en het gemak waarmee ik werkte, stellig nog niet gedaald waren. Maar nu is het af, en
gaat in zee, en welk een zee! Wat nu aan te pakken? Opnieuw op den duim
gaan zuigen? G. raadt autobiografische stof aan, zooals wij vroeger al eens
overwogen. Ik aarzel. In het voorjaar van '44 werd ik door leerlingen ruim
voorzien van Engelsehe lectuur van historischen aard, meest heel recente
historie. Maar zelfs die geestelijke bron is nu geheel verstopt, men kan geen
boeken meer krijgen. Ik heb hier nog altijd zeven dikke deelen Cambridge
Mediaeval History en zit nu tot tijdpasseering wat in Julianus Apostata4 en
zijn kornuiten, maar het werk is eigenlijk wat mislukt en heel vervelend geschreven. Zoodat het om tal van redenen tijd wordt, om dezen briefte eindigen, en je heele gezin, met levendig gevoel voor al je zergen over de jongens,
heel hartelijk van ons drieen te groeten!
je Han

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. De diesviering in Hummelo; verg. Huizinga aan J.A.J. Barge, 29 februari r944.
2. Inwonende vreemdelingen, nl. de familie Van der Wal.
3. Huizinga, zijn echtgenote, Laura en het dienstmeisje Corrie Dijkema.
4. Julianus Flavius Claudius (332-363), Romeins keizer 36r-363, genaamd 'Apostata',
'de afvallige', kamt ter sprake in The Cambridge mediaeval history I. The Christian Roman empire and the foundation of the Teutonic kingdoms. H.M. Gwatkin red. (8 dln.
Oxford r911-r936).

[ 1579]
Johan Huizinga (De Steeg) aan Leonhard Huizinga en echtgenote*
•
•
19 Januar1 1945
Beste Leonhard en Netty,
Het is alsof de post hoe langer hoe trager wordt en steeds minder brengt.
Met verlangen zit ik naar nieuwe berichten zoowel van Elsje als van jullie uit
te zien; Retha's laatste briefwas van 16 of19 December, en nu loopt Januari
al weer naar zijn einde, met afschuwelijk winterweer, al zijn we blij, dat de
vorst voorloopig weer geweken is. Hier ligt een sneeuw- en ijslaag, die op
sommige <lagen door de gladheid het uitgaan voor mij al te gevaarlijk maakt.
Wij hooren veel goeds, maar wat er nu in de komende maanden gaat gebeuren blijft nog duister. Het gaat ons goed; we zijn gezond en hebben, al wordt
het met tal van artikelen moeilijk, nog heel behoorlijk te eten. Van onze verhuizing naar de balkonkamer genieten we dagelijks. We kunnen die heel
aangenaam warm houden, wat in de groote kamer eigenlijk nooit het geval
was, en Goes schrijft aan die betere verwarming voornamelijk toe, dat ik in
alle opzichten in veel beter conditie ben dan een jaar geleden: ik loop en sta
veel beter, beweeg mij gemakkelijker, heb een paar maanden 's morgens met
vrucht gewerkt, wat nu helaas af is, kortom, daar is niets op aan te merken.
Het is lastig, dat men nu in 't geheel geen boeken gestuurd kan krijgen, maar
ik heb nog duizenden bladzijden Cambridge Mediaeval History om te lezen,
helaas grootendeels heel vervelend geschreven. Het voelbaarste gemis is dat
van electrisch licht. Het wordt nog altijd omstreeks halfvijf, soms zelfs eerder, te donker om te lezen. Dan rest dus alleen de oliepit, die van het avondeten om kwart voor zes tot bedtijd om half tien brandt, zoolang er althans
nog enkele flesschen olie zijn. Die magere verlichting heeft ons weer aan het
schaken gebracht, het eenige wat men erbij doen kan. ledere avond zet Laura voor ons het spe! op; zij kent alle stukken en zet ze precies op hun plaats.
Haar gevoel voor taal is. werkelijk opmerkelijk, en evenzoo haar geheugen
voor versjes. Juist in den laatsten tijd gaat zij dagelijks vooruit met zingen;
een heel repertoire wordt iederen dag afgezongen, meest met volkomen juiste tekst, terwijl nu sedert kort ook wijs en cadans er op beginnen te lijken.
De Zilvervloot, Maximilianus de Bossu, het Visschertje, de Ooievaar, Wilhelmus, Het waren twee Coninxkinderen, ziedaar een aantal ervan. Verleden Zondag had Laura een dicodid-pastille (tegen hoest) diep in haar oor gestopt. G. toog zoodra zij 't merkte met haar naar Dr. Plantenga, die het met
een pincette nog juist terstond wist te grijpenl
Van onze goede kennissen hier vlak in de buurt zien we vooral het echtpaar Dr. L.G. den Berger, hij omtrent 62 jaar, oud-directeur van het algemeen landbouwproefstation in Buitenzorg, iemand aan wiens oordeel ik veel
hecht en wiens serieuze conversatie ons veel waard is. Maar met dat al, wat
worden de dagen gelijksoortig! Het is maar gelukkig dat ze evenals de weken
zoo snel omgaan. Kwam toch eindelijk de betere tijd! Laat nu dus eens gauw
weer iets van je hooren, als deze brief er niet al te lang over doet zal het toch

457

zeker wel diep in Februari worden, eer we antwoord hooren. Maar er zal wel
eerder iets van je op komst zijn!
Heel veel groeten van ons drieen aan je allen!

V.
* Origineel: Familie Huizinga.

[ 1580 ]
Johan Huizinga (De Steeg) aan W.J.M. van Eysinga (Leiden)*
22 januari 1945
Beste Willem,
Je briefje van 3 dezer bereikte mij gisteren. Het gaat ons goed; wij wonen
nu op de balkonkamer en hebben het daar heerlijk warm, wat een groot voordeel is. Met voedsel hebben wehet, ondanks moeilijkheden nog heel wat beter dan de meesten. Tulpenbollen gebruiken we nog niet, maar er wordt ijverig stroop uit suikerbieten gemaakt, met voortreffelijk resultaat.
Wat een triest bericht dat F. Muller overleden is! 1 Hij was toch au fond
een goede en aardige kerel, die door zijn gevoel op een dwaalspoor was geraakt. 2 Is het waar, dat hij en ons medelid de germanist 3 naar Duitschland
waren vertrokken, en zoo ja, is hij daar gestorven? 4
Ik ben benieuwd naar Scholten's advies over P.J.M., 5 maar het zal wel een
tijdje duren, eer het inkomt.
Wij leven in stijgende spanning en niet zonder goede hoop. Ge schrijft
niets van zorgen over Uw kroost; toch ontbreekt het daaraan zeker niet? Het
allerbeste met U allen en hartelijke groeten van ons drieen. Laura maakt vorderingen in het zingen, en zegt de meest verrassend wijze dingen, altijd volkomen correct en goed te pas gebracht.
Steeds
t.t. H.
* Origineel: Leiden, UB.
1. Frederik Muller Jzn. (1883-1944), sedert 1921 hoogleraar Latijn te Leiden, overleden op 28 december 1944.

Muller, een bewonderaar van de Duitse wetenschap en cultuur, liet zieh ook na
1933 leiden door Duitse sympathieen, in het bijzonder gedurende het jaar van zijn
rectoraat, 1939-1940; in zijn rede bij de overdracht van het rectoraat op 16 september
1940 nam hij tegenover de Duitse bezetting een verzoenende houding aan.
3. Jan de Vries vluchtte met zijn gezin in september 1944 naar Leipzig. Op 27 februari 1946 werd hij als hoogleraar ontslagen, in 1948 veroordeeld wegens intellectuele collaboratie, waarna hij werkzaam was in het middelbaar onderwijs.
4. Muller overleed te Leiden.
5. P.J. Meertens (1899-1985), sedert 1930 secretaris van de dialectencommissie van
de Koninklijke Akademie, sedert 1934 secretaris van de volkskundecommissie.
2.

458

[ 1581 ]
Johan Huizinga aan F.M. van Asbeck*
•
•
24 Januar1 1945
[ ••• ] 1

Mijn briefvan 18 December moet geschreven zijn geweest op een laagtepunt
van stemming en verwachtingen. Ik zal nu in geheel anderen toon ons thema
weer opvatten en volg daarbij Uw briefop den voet. 2
Als eerste punt dan de vorm van het gewenschte stuk, en de wijze van bekendmaking. Ik bad mij tot dusver voorgesteld dat men een proclamatie wilde, die gedrukt overal stond aangeplakt, zoodra het oogenblik er was. Maar
ge spreekt van een ontwerp, dat in den senatus amplissimtts ter tafel ligt, en
in behandeling komt. Dat maakt bij het opstellen wellicht eenig verschil.
2. Stijl en toon. Geheel met U eens: sober en plechtig. Maar wel, zooals ge
ook zegt, ''iets proclameeren aangaande wat wij hebben doorgemaakt'' en de
leering daaruit. Geheel eens alweer. ''Naardien'' schijnt mij een gelukkige
vondst in plaats van ''Nademaal''.
3. De religieuze ondertoon en de citaten en toespelingen. Op dit punt verklaar ik mij geheel door U overtuigd.
4. Uw concept en de te verwachten oppositie. ''Een compromis-formule
moeilijk te vinden''. Geheel eens alweer, dus de oppositie rustig afwachten.
Mijn eerste conclusie bij het lezen van Uw brief was dus thans Uw ontwerp geheel te aanvaarden. Maar mijn vrouw ried: Op Uw wensch ingaan
en zelf een nieuw ontwerp opstellen. In het midden gelaten nu, of ik iets beters zou kunnen leveren, wil ik dien raad volgen en iets nieuws opstellen,
waaraan ik morgen hoop te beginnen. De civitas academica zal ik wel vermelden en art. 1 van de H.O. wet weglaten of slechts terloops noemen.

5. [... ]3
Uit het ommestaande kunt ge reeds opmaken, dat het ons goed gaat. [••• ]
gezondheden laten niet te wenschen over, en voeding blijft tot nu toe heel
behoorlijk. [... ]

*

Origineel: niet teruggevonden; fragmenten in machineschrift door F.M. van Asbeck: Leiden, AHM.
1. Zie Huizinga aan F.M. van Asbeck, 18 december 1944.
2. F.M. van Asbeck aan Huizinga, 15 december 1944 (niet teruggevonden).
3. Weglating door Van Asbeck, blijkens zijn aantekening een fragment betreffende
de !engte van de proclamatie.

459

Heden overleed zacht en kalm, in dert. ouderdom van 72 jaren

Dr. JOHAN HUIZINGA,
eerder weduwnaar van Vrouwe MARY VINCENTIA SCHOR.ER,
oud-hoogleeraar aan de rijksunlversiteit te Leiden,
aud-voan:itter van de Koninklijke Nederlandsehe Akademie van W etensehappen,
afdeellng Letterkunde.

De voorloapige bijzetting zal plaats hebbm- op- de beg1aafplaats "Heiderust'' te
Worth-Rhedet1 op D!nsdag 6 Februari a.s., des oamiddags te 3 uur.
DE STEEG, 1 Februari 1945.

A. A. C. M. HUIZINGA-Scbölvinck.
Amsterdam.
E. REINSHAGEN-Huizinga.
's Graveohage.
Mr. L. HUIZINGA.
A. C. HUIZINGA-Porthe!ne.
Londeu.

J.
J.

HUIZINGA.
HUIZINGA-Stooor.

Leiden.
H. M: DE MEYERE-Huiz!nga.
Mr. C. A. DE MEYERE.
de Steeg.

LAURA.
En Kleinkinderen.
K 2428

Rhed. Begr. Ond.

Annonce van het overli;'den van Johan Huizinga.

NAGEKOMEN BRIEVEN

[ 2a]
1
2
Johan Huizinga (Leipzig) aan Ernst Windisch *
27 januari [1896]
Hochgeehrter Herr Geheimrat,
Gestatten Sie mir, Ihnen meinen verbindlichsten Dank zu sagen fur die
Freundlichkeit, die Sie mir jüngst erwiesen, und den Genuss, den Sie mir
dadurch bereitet haben. Hoffentlich wird es Ihre Gutachtung haben, dass h.
Cannegieter3 mir das Billet geschenkt hat. Ich kann sagen, dass ich selten
mit grösserer Freude eine Kammermusik gehört habe. Möglichst bald aber
hoffe ich Ihnen bei gänzlichem Wohlsein mündlich meinen Dank bringen
zu können. Seien Sie überzeugt von meinen herzlichen Wünschen fur die
schnelle Rückkehr Ihrer Gesundheit.
Sie grüsst
Hochachtungsvoll ergebenst
J. Huizinga

* Origineel: Leipzig, U niversiteitsarchief.
1. Huizinga studeerde gedurende het wintersemester van oktober 1895 tot maart
1896 in Leipzig, destijds het centrum voor de bestudering van de vergelijkende taalwetenschap.
2. Ernst Windisch, zie Briefwisseling I [7].
3. Hendrik Cannegieter (1871-1950), classicus, studeerde tegelijkertijd met Huizinga
te Leipzig; nadien docent klassieke talen en rector van het Berste Gemeentelijk Gymnasium te 's-Gravenhage.

[ 2b]
Johan Huizinga (Groningen) aan Ernst Windisch*
28 september 1896
Hochgeehrter Herr Professor,
Der Brief, den Sie mir 17 August geschrieben haben, 1 hat mich sehr gefreut, ausser der Mitteilung, Ihre Gesundheit sei angegriffen. Herzlich hoffe
ich, dass der Anfang von Besserung, den Sie damals schon constatirten, seitdem sich zu einem gänzlichen Wohlsein entwickelt haben möge. Ich denke,
es wird Ihnen gutthun, wenn Sie die Sorgen und Mühen des Rektorats auf
andern übertragen können. Ich möchte Ihnen jetzt den Entschluss melden,
den ich über meine Dissertation genommen habe. Nach einigen Besprechungen mit prof. Speijer2 habe ich mich ftir den Vidusaka entschieden, obwohl Sie mich dazu nicht besonders stark geraten haben. Aber meine Absicht hat sich auch insofern geändert, dass ich jetzt vorhabe, den V., wo er
vorkommt, an den theoretischen Recept dieser Figur, soweit dies im Natyar;astra und dergleichen Werken gegeben wird, zu prüfen. Ohne dass es
also ganz eine ästhetische Studie zu werden droht, hoffe ich so die Frage
nach dem griechischen Einfluss zu umgehen. Denn ehrlich gesagt, ist es
nicht diese, welche auf dem Gebiete des indischen Drama's an erster Stelle
mein Interesse weckt. Natürlich wage ich nog kein Urteil darüber, aber es

scheint mir, dass sich, auch ohne diese in Betracht zu ziehen, wohl ein kleines Essay über diese Sachen schreiben lässt. Von direkter wissenschaftlicher
Wichtigkeit stelle ich mir aber auch nicht allzuviel vor; und so werden Sie
vielleicht auch meiner Wahl beistimmen. Vorläufig thue ich nichts anderes,
als Dramen lesen; ich habe mir die wichtigsten, nebst dem Natyai;astra3 und
dem Buch von Sylvain Levi, 4 selbst angeschafft; Ihre Studie über den
griech. Einfluss hatte ich vorher schon gelesen. Das Lesen der Dramen ist
ein höchst angenehmes Werk, ich finde sie sehr schön, die ich bisjetzt gelesen habe. Bei der Bearbeitung des Stoffes denke ich fortwährend unter un,
mittelbarer Leitung von prof. Speijer zu bleiben; denn ich fürchte ein Echec
wie bei meiner vorigen Arbeit. 5 Wenn Sie vielleicht mir noch einen Wink zu
geben hätten der mir bei meiner Arbeit nützlich sein könnte, so wäre ich natürlich immer sehr froh, diesen zu vernehmen. Jedenfalls hoffe ich, Ihnen
früher oder später eine redliche Frucht meiner Arbeit zeigen zu können.
Mit herzlichen Grüssen,
Hochachtungsvoll ergebenst,
J. Huizinga

*

Origineel: Leipzig, U niversiteitsarchief.
r. Niet teruggevonden.
2. J.S. Speyer, zie Briefwisseling I [25).
3. Natya~astra, theoretische verhandeling over het Indisch toneel, toegeschreven aan
Bharata (5de-7de eeuw).
4. Sylvain Levi (zie Briefwisseling II [999]), Le theatre indien (Parijs 1890).
5. In zijn eerdere dissertatieplan wilde Huizinga nagaan hoe het mogelijk is dat omschrijvingen van zintuiglijke gewaarwordingen zieh in verschillende talen moeiteloos
van het ene op het andere gebied laten overdragen. Dit onderwerp werd hem na een
eerste vergeefse schets als te onomlijnd en te uitgebreid ontraden. Verg. J. Huizinga,
Mijn weg tot de historie, 31: 'Waarom kunnen tast- en gewichtsnoties als zwaar, licht,
scherp, stomp ook worden toegepast ter onderscheiding van klanken en van kleuren
of lichtsterkte?' (V. W. I, 27).
[ 2C]

Johan Huizinga (Groningen) aan J.G. van Gogh-Bonger
22 maart 1897

1

*

Hooggeachte Mevrouw,
De welwillendheid, waarmee gij in Uw briefvan 28 februari '96 hebt aangeboden, de collectie teekeningen van Vincent af te staan voor een expositie
aan de commissie, 2 die gij verleden jaar in staat steldet, zoo veel moois van
zijn werk tentoon te stellen, doet ons zonder aarzelen U dat aanbod in herinnering brengen. De reeks tentoonstellingen, die wij dezen winter hebben
gearrangeerd, zouden wij met niets liever dan juist dit besluiten. Wanneer
gij dus nog genegen zijt, de collectie teekeningen voor den tijd van een week
of iets langer tot onze beschikking te stellen, zoudt gij ons met eenige voorloopige inlichtingen omtrent het aantal en den aard der teekeningen, en den
tijd, waarin gij ze het best kunt missen, veel genoegen doen. Wij zelfkunnen
nog niet U een datum voorstellen, wij zouden na een antwoord van U daarover nog kunnen beraadslagen, ook wilden wij, al naarmate er veel aquarel-

len bij zijn, ofhet meeste zwart en wit is, nog beslissen, ofwij ook nog Uwe
welwillendheid zouden inroepen voor het zenden van nog eenige sehilderijen.
Ik hoop, dat de sympathie, die gij ons het vorige jaar hebt betoond, ons
ook nu weer de uitvoering van ons plan zal mogelijk maken.
Met de meeste hoogaehting,
Uw dw. J. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, Rijksmuseum Vineent van Gogh.
r. J.G. Bonger-van Gogh, zie Huizinga aan Johan Dijkstra, r8 juli 1943.
2. Het groepje studenten, waaronder Huizinga, dat te Groningen exposities van moderne kunst organiseerde; verg. Huizinga aan J ohan Dijkstra, 18 juli 1943.

[ 2d]
Johan Huizinga (Groningen) aan J.G. van Gogh-Bonger*
7 april 1897

Hooggeachte Mevrouw,
De tweede bezending teekeningen hebben wij in goede orde ontvangen en
heden nog geexposeerd. Het is, tot onzen spijt, onmogelijk, de rentoonsrelling nog eenige dagen te verlengen. Wij zullen U dus in het laatst van deze
week alles terugzenden, daar wij gaarne het heden ontvangene nog in her
partieulier aan eenige mensehen wilden laten zien. Wij houden ons overtuigd, dat U hierregen geen bezwaar zal hebben. U ontvangt misschien eenige eartons meer, dan U ons gezonden hebt, daar wij niet preeies de teekeningen, die door ons zijn opgezet, van de andere geseheiden hebben gehouden.
U zulr ons zeer verpliehten, door de kosten der verzekering ons op re geven.
Wij waardeeren ren zeersre, dar U zieh zooveel moeite hebt gegeven en ons
in staat hebt gesreld, deze praehtige verzameling te zien en te exposeeren.
Met de meeste hoogaehting,
Uw dw. J. Huizinga
* Origineel: Amsterdam, Rijksmuseum Vineent van Gogh.

[ 2e]
Johan Huizinga (Groningen) aan J.G. van Gogh-Bonger*
ro april 1897

Hooggeachte Mevrouw,
Heden zijn de beide portefeuilles aan Uw adres teruggezonden. De commissie voelt zieh gedrongen, U nogmaals te herhalen, hoezeer Uwe bereidwilligheid op prijs gesteld wordt; het ongewone genot, die verzameling in
haar geheel te kunnen bewonderen, is stellig eene hartelijke dankbetuiging
waard. Hiermee is de reeks exposities voor dezen winter ten einde, missehien zelfs zal dit de laatste geweest zijn, 1 die door onze eommissie gearrangeerd wordt, daar het zieh laat aanzien, dat de personen, die daarvan deel

uitmaakten, geen volgend jaar meer hier te zamen zullen zijn. In dat geval
zal het ons steeds een werkelijke voldoening zijn, tweemaal hier een tentoonstelling uitsluitend aan het werk van Vincent te hebben kunnen wijden; aan
Uwe welwillendheid komt daartoe alle eer toe.
Met de meeste hoogachting,
Uw dw. J. Huizinga
* Originee!: Amsterdam, Rijksmuseum Vincent van Gogh.
r. Verg. Huizinga aan Johan Dijkstra, 18 juli 1943.

[ 2f]
Johan Huizinga (Groningen) aan J.Ph. Vogel (Arnhem)*
30 mei 1897
Weledgeb. Heer,
Gaarne zend ik U een exemplaar van mijn proefschrift. 1 Had ik Uw adres
geweten, dan zou ik het waarschijnlijk uit eigen beweging gedaan hebben,
daar mij bekend was, welk werk gij onder handen hebt. Met zeer veel belangstelling zie ik Uw vertaling van het Mrcchakatika2 tegemoet, en houd
mij voor een exemplaar aanbevolen.
Hoogachtend
Uw dw. J. Huizinga
* Origineel: Leiden, Instituut Kern.
I. J. Huizinga, De vidusaka in het Indisch toneel (Groningen 1897).
2. J.Ph. Vogel, Het leemen wagentje. Indisch tooneelspel uit Sanskrit en Prakrit in het
Nederlandsch vertaald (Amsterdam 1897). Verg. Huizinga's besprekingen in De Kroniek 4 (1898) II (V.W. I, 188-190) en in Museum 6 (1898-1899), kk. 111-113 (niet in
V.W.).

[ 101b]
Johan Huizinga en echtgenote (Groningen) aan hun dochter Elisabeth Huizinga*
[mei of juni 1913?]
Lief schatj e I
Ik ben gelukkig weer zoo ver opgeknapt, dat ik weer in de huiskamer zit,
maar voel mij nog wel slap, maar dat zal wel weer bij trekken, 't schrijven wil
nog niet erg. Wel bedankt voor je trouwe briefjes, ik vond 't heerlijk dat je
zoo trouw schrijft. Maar je moet geen kladbriefjes schrijven schat, je weet
dat Moeder dat klad huiswerk al zoo naar vindt. Kladbriefjes is nog veel leelijker. Heb je niet een beetje grooter postpapier met goede lijntjes, dat
schrijft veel prettiger.
Kindje wat zie je een boel. De jongens zouden ook dolgraag artis zien.
Leonhard zit nog altijd te studeeren in de beesteboeken. Dirk heeft vandaag
zijn eerste houtsnijles gehad van Hein; 2 hij vond 't heerlijk.

Dag lieveling zul je allemaal groeten. Margaretha is snoeperig en veel in
den tuin.
Kussen van Vader en Moeder
Gisteren had ik een portretje van je betovergrootvader, genomen naar dat geschilderde portret, dat op Toorenvliedt hangt. Leonhard vroeg: wie is dat?
Ik zei: je betovergrootvader. 0, zei Dirk, de dappere! - Waarom? vroeg
Leonhard. - Hij is brutaal geweest tegen Napoleon, zei Dirk. 3 - 0, zei Leonhard, dat zou ik ook wel durven.
Wat dunkt je, als Napoleon eens opeens voor hem kwam staan? Dat is een
mooi onderwerp voor een teekening.
Vader
* Origineel: Familie Huizinga.
1. Het eerste deel van de brief is van de hand van Huizinga's echtgenote.
2. Hendrik Jacob Hamaker (1901-1983), vriend van de familie Huizinga.
3. Verg. Leonhard Huizinga, Herinneringen aan mijn vader ('s-Gravenhage 1963) 31:
'Mijn bet-o,,ergrootvader Schorer (het kan een generatie schelen. lk ben niet sterk in
genealogie) was burgemeester van Middelburg in de Napoleontische tijd. Met de generaal Krayenhoffwas hij de enige Nederlander in die dagen die Napoleon in zijn gezicht heeft getrotseerd'.

[ 115a ]
Johan Huizinga (Groningen) aan de Nieuwe Rotterdamsche Courant 1*
24 februari 1914
Het schilderwerk in het Groninger Academiegebouw.
Het komt mij voor, dat de aansprakelijkheid voor het schilderwerk in het
Groninger academiegebouw alte zonderling verschoven dreigt te raken door
een stuk van Maria Viola, 2 dat de N.R.C. van 21 Febr. aa11 het Handelsblad
ontleent. 3 Ik lees daar: ''Het gaat niet aan, van dezen eenen ambtenaar (den
rijksbouwkundige) de houding te eischen, waartoe men zieh van regeeringswege jegens de Nederlandsche kunstenaars blijkbaar niet geroepen voelde:
maar wel mocht van degenen, in wier 'eigen huis' deze dingen geheuren
konden, van de professoreµ en hun omgeving van intellectueelen en geletterden ee11ig protest worden verwacht tegen de wijze, waarop hier Hollandsche
kunstenaars beleedigd en met hen het ruimstdenkende deel van het Hollandsche volk in zijn nationale waardigheid werd gegriefd''.
De rijksbouwmeester wordt dus eenigermate verontschuldigd, de professoren daarentegen hadden moeten protesteeren. De schrijfster veronderstelt,
gelijk voor de hand ligt, dat aan de professoren de plannen ter versiering van
hun 'eigen huis' zijn voorgelegd, zoo ook niet om hun oordeel te vragen, dan
toch om er kennis van te nemen. De werkelijke gang van zaken is de volgende geweest. Bij den aanvang van dezen cursus ontving de academische senaat de mededeeling, dat de aula wegens de beschildering tot den zomer toe
niet zou kunnen worden gebruikt. Hoe en door wien die beschildering zou
geschieden, vermeldde de mededeeling niet. Men kon veronderstellen, dat

het betrekkelijk onschuldige versieringswerk dat de gangen en de localen
reeds hadden ondergaan, en waarvan men, eenmaal gegeven de quasi-historische stijl van het gebouw zelf, den trant wel kon billijken, eenvoudigweg zou
worden voortgezet. Niet eerder en langs geen anderen weg dan het algemeen
publiek, hebben de professoren vernomen wat er ging geheuren, terwijl de
eerste resultaten van de werkzaamheid der schildersfirma al spoedig aan hun
oog zijn onttrokken door een hermetisch afschuttend gordijn. Tegen her feit
zelf, dat het werk aan een vreemdeling is opgedragen, had dus de senaat niet
eerder en zeker niet doeltreffender kunnen protesteeren, dan thans geschiedt
door het Nederlandsche publiek, dar daartoe eer geroepen is. Men moet liever vragen, of er in deze zaak nog iets goeds te maken is. Zoo ja, dan geldt
het niet meer de opdracht zelf, maar de uitvoering daarvan, en dan is her niet
met een openbaar protest, dat slechts in de Jucht slaat, daar het werk geheim
gehouden wordt. In hoeverre er nog stappen mogelijk zijn of gedaan worden, is aan de schrijfster van het boven aangehaalde artikel uit den aard der
zaak onbekend. 4
Wat nu de andere zijde der kwestie betreft: de gedeeltelijke verontschuldiging van den rijksbouwmeester, hier dwaalt de schrijfster m.i. evenzeer.
Waar ook wettelijk in dezen de hoogste verantwoordelijkheid moge rusten,
men mag toch aannemen, dat de rijksbouwmeester hier de vrije hand heeft
gehad, en dat hem van hooger hand geen kunstrichting of opvatting van nationale waardigheid is voorgeschreven; ''De houding van regeeringswege jegens de Nederlandsche kunstenaars'' is in de eerste plaats zijn zaak. Aan hem
om te zorgen, dat noch de kunst, noch de nationale waardigheid (maar de
eerste vooral) te kort kome.
J. Huizinga

*

Origineel: niet teruggevonden.
l. Ingezonden briefvan Huizinga in de NRC, geplaatst op 24 februari 1914; in zijn
geheel overgenomen in Algemeen Handelsblad, 25 februari 1914; verg. Briefwisseling .!
[115], n. 2 en 3.
2. Maria Viola (1871-1951), schrijfster en kunstcritica, kunstredactrice van het Alge-

meen Handelsblad.
3. M.V., 'Kunst. De Groningsche schilderingen', Algemeen Handelsb!ad,
1914.
4. De laatste zin was door de redactie van de NRC gecursiveerd.

·
20

februari

[ 137a l
Johan Huizinga (Groningen) aan S.H. de Roos 1*
7 juli 1914
Zeer Geachte Heer,
Toen het er op aankwam, om U tot slot van onze typografische correspondentie namens de redactie het boek zelf met haar dank aan te bieden, 2 was ik
door ernstige omstandigheden daartoe zelf niet in staat. 3 Ik had U anders
nog eens mijn bijzondere vreugde willen uitdrukken, dat wij, dank zij Uw
hulp, een behoorlijk uitziend boek in het licht hebben kunnen zenden. Het

heeft heel wat zorg gekost! Zeker zullen er onderdeelen zijn, die U, indien de
leiding op alle punten in uw handen was geweest, anders zoudt hebben gewild; het cliche van plaat I is maar pover, en zoo zijn er zonder twijfel meer
dingen. Maar, wat zou het geweest zijn, als Noordhoff en Hoitsema4 aan
hun gewonen sleur overgelaten waren geweest!
Voor de aardigheid voeg ik hierbij de geheele evolutie van het titelblad; 5
mij dunkt, dat is als overzicht niet oninteressant.
Bij den dank van onze commissie voeg ik thans ook nog mijn persoonlijke;
ik hoop het vele dat ik door U geleerd heb, ook voor later niet te vergeten.
Hoogachtend
Uw dw. J. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, UB, S.H. de Roos-archief.
S.H. de Roos, zie Briejwisseling I [105].
Het gedenkboek Academia Groningana, zie Briejwisseling I (102], n. 2.
Door de ziekte van Huizinga's echtgenote.
Drukkerijen te Groningen.
5. Amsterdam, UB, S.H. de Roos-archief.

r.
2.
3.
4.

[ 182a]
Johan Huizinga (Leiden) aan de G.S. de Solpray, 1 directeur van La Revue de
2
Hollande *
2 november 1916
Monsieur,
Veuillez m'excuser de la reponse que je vais donner aux questions 3 que
vous me faites l'honneur de m'adresser. Quant a la premiere, je ne saurais
qu'y repondre: il m'est impossible d'evaluer les influences litteraires dans un
superlatif. Mes sejours en France ont ete de trop courte duree, helas, pour
.
. pu1ssent avo1r aucun 1nteret.
.
.
.
...
que mes 1mpress1ons
Si l'opinion que les Frani;ais ont de la Hollande est juste selon moi? Comment saurait-elle l'etre? Peut-on presumer dans le temps qui court, qu'une
nation en plein combat heroYque juge equitablement une autre qui n'a pas
embrasse sa cause?
N'attribuez pas al'indifference, je vous prie, ma reponse peu satisfaisante.
Je tiens a temoigner vivement de ma sympathie pour la France.
Je vous prie d'agreer, Monsieur, l'expression de mes sentiments les plus
distingues.
J. Huizinga
~

* Origineel: niet teruggevonden. Eerder gepubliceerd in: ''De l'esprit fran1,ais en
Hollande'', La Revue de Ho/lande 2 (1916) 537.
1. G.S. de Solpray, geen nadere gegevens gevonden.
2. Tijdschrift opgericht in 1916 om de N ederlandse kunst en literatuur in het .buitenland bekend te maken, met name in Frankrijk, en cm in Nederland bekendheid te geven aan de moderne Franse literatuur.
3. Aan verscheidene Nederlanders had het tijdschrift de volgende vragen voorgelegd: 'Quelle est l'oeuvre ou l'ensemble d'oeuvres fran1,aises du domaine artistique,
scientifique ou sociale qui a eu, selon vous, Ja plus grande influence sur Ja pensee hol-

landaise et ce qu'il importe de souhaiter dans cet ordre d'idees. Nous serions heureux
de vous voir rappeler aussi, s'il y a lieu, l'impression que vos sejours en France vous
ont laissee. Que pensez-vous, enfin, de l'opinion que !es Frani;:ais ont de Ja Hollande
en ces derniers temps. Est-elle juste selon vous? Nous vous laissons taute latitude
pour faire entrer dans ce questionnaire tous !es elements que vous jugerez necessaires
au developpement de votre pensee'.

[ 571a]

Johan Huizinga (Leiden) aan Richard Koebner 1*
•
•
14 1anuar1 1925
Sehr geehrter Herr Kollege,
Seien Sie freundlichst bedankt für Ihren Brief vom 31.XII. und für die Aufsätze von Ihrer Hand, welche ich mit den anderen Drucksachen richtig
erhielt. 2 Ihre Kritik der Oppermann'schen3 Schule las ich schon in der Lieferung,4 mit lebendiger Genugtuung, wie Sie sich denken können. Ihr Jahresbericht5 hat mich lebhaft interessiert; Sie nehmen dort sehr prinzipiell
Stellung und sagen Dinge, die es heutzutage überaus nützlich ist einmal klar
ausgedrückt zu vernehmen. Ihr Satz: ''der Erkenntniswert seiner (des Historikers) Forschung hängt davon ab, dass sie des Abschlusses in einer historischen Weltanschauung nicht bedarf', ist mir vom Herzen gegriffen; man
könnte diese Worte sehr oft als Motto oder Leitspruch verwenden.
Es wird mich sehr freuen, Ihr Buch über Venantius Fortunatus6 kennenzulernen; die ''Eheauffassung'' las ich damals im Archiv f. Kulturgeschichte, verband aber den Namen des Verfassers, den ich vergessen hatte, nicht
mehr mit Ihrer Person. Die vollständige Fassung des Werkes wird mir ebenfalls sehr willkommen sein. 7
In vorzüglicher Hochachtung,
Ihr ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Jeruzalem, Hebreeuwse universiteit. Eerder versehenen in: Richard
Koebner, Geschichte, Geschichtsbewusstsein und Zeitwende. Frank Stern red. (Gerlingen 1990) 289.
1. Richard Koebner, zie Briefwisseling III [1075].
2. Niet teruggevonden.
3. Otto Oppermann, zie Briefwisseling I [197 J.
4. Richard Koebner, ''Zur ältesten Geschichte des nordholländischen Städtewesens'', Vierteljahrsschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte 18 (1925) 168-183.
5. Richard Koebner, ''Städtewesen des Mittelalters'', Jahresberichte für deutsche Geschichte 1 (1925) 334-340.
6. Richard Koebner, Vena11tius Fortunatus. Seine Persönlichkeit und seine Stellung in
der geistigen Kultur des Merowinger-Reiches (Leipzig/Berlijn 1915).
7. Richard Koebner, Die Eheauffassztng des ausgehenden deutschen Mittelalters (Berlijn
1911); gedeeltelijk in: Archiv für Kulturgeschichte 9 (1911) 136-198, 279-318.

470

[ 961a]
Johan Huizinga (Leiden) aan J.D. van der Waals 1 (Amsterdam)*
15 januari 1933
B.J.
Nog even dit. Voorzoover er van de Gidsredactie nu reeds een voorloopige
verklaring2 mocht uitgaan, voeg er dan vooral aan toe het dringend verzoek,
dat men zieh hangende het onderzoek van in het publiek schrijven over de
zaak onthoude. Als je het te berde brengt, noem er dan mijn naam niet bij,
want C. 3 is geneigd, in alles wat ik doe, iets tegen hem gerichts te zien.
Groeten!
t.t. H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, ARA.
1. J.D. van der Waals jr., zie Briefwisseling 1 [31]; deze briefen de volgende betreffen
de 'affaire Colenbrander'; zie Briefwisseling II [961] vv.
2. De verklaring door de redactieleden van De Gids over het door hun mederedacteur
Colenbrander begane plagiaat; zie Briefwisseling II [962), n. 5.
3. H.Th. Colenbrander.

[ 962a]
Johan Huizinga (Leiden) aan J.D. van der Waals*
1
17 januari 1933
Beste Jan,
Hartelijk dank zoowel voor je duidelijk verslag, dat mij natuurlijk in hooge
mate interesseerde, als voor de wijze, waarop je voor mij bij C. opgekomen
bent. Het lijkt mij, dat jullie2 het zeer tactvol en correct behandeld hebt, ook
door aan Van Blom3 de informatie bij de anderen 4 op te dragen. Ik zal mij
niet tot Van Blom wenden; wil hij mij spreken, dan kan hij dat natuurlijk.
Ik heb behoefte hier nog iets meer aan toe te voegen betreffende mijn houding tegenover C., niet om die te verdedigen, maar omdat ik niet verdragen
kan, dat hij die verkeerd beoordeelt, en het mogelijk acht, dat hij zijn opvatting motiveerde op de wijze waarop hij het tegen mij zelf deed. Alles wat
volgt is alleen bestemd voor jou en voor Rik, maar ik verzoek je deze brief
eerst na de beslissing van Donderdag aan R.N.R.H. ter hand te stellen, opdat die briefzijn (R.'s) stem op geen wijze ten ongunste van C. zou kunnen
beYnvloeden. 5
C. zei mij: 1. ''ik heb van den beginne af in jou alleen de rechter en niet de
vriend gevoeld''. En ook: 2. ''in het omgekeerde geval zou ik (C.) onmiddellijk en allereerst naar jou (H.) zijn toegekomen''. En eindelijk: 3. ''bij het gesprek met Kernkamp heb jij (H.) terstond om een taxi gebeld, en je gezicht
verried enkel weerzin en ... " (ik weet niet precies meer, hoe hij het zei).
1. Het is mogelijk, dat mijn verbijsterde verontwaardiging, dat het gebleken feit mogelijk was, met al zijn noodlottige gevolgen, mij op enkele oogenblikken tegen C. wat koel en scherp heeft gemaakt, toen ik hem, in plaats
471

van gebroken, in haast hooghartige verweerstemming vond, bereid om een
/out te erkennen, meenende daarmee ook schuld te erkennen, wat hij m.i. niet
werkelijk doet (zie het antwoord van gisteren in de krant) 6 en niet doordrongen van de beteekenis en het gewicht van het gebeurde.
Daartegenover staat o.a. dit: toen hij Vrijdagmiddag 7 bij mij was, en vroeg
wat ik bedoelde met ''de consequenties trekken'', en ik antwoordde: ''niet de
twee alleruiterste'' (dood of ontslag), ben ik in tranen uitgebarsten, zooals C.
zieh moet herinneren.
8
2. Toen ik Donderdag het eerst naar Kees v. V. 9 ging, met wien ik nog
veel nader verbanden ben dan met C., is ook deze, even bevriend met C. als
ik, geen oogenblik op de gedachte gekomen, dat ik ofwij beiden nu allereerst
naar C. moesten gaan. Wij zagen alleen de vraag: wat moeten wij hier doen,
en wie kan raad geven?
3. Ik heb de taxi besteld, toen het gesprek na zeker 30 ä 45 minuten (een
eerder zelfde gesprek was al voorafgegaan) niets meer opleverde dan herhaling, en mijn tijd om was. Wat mijn gezicht toen moet hebben uitgedrukt,
weet ik precies. Hoe meer C. er op aandrong, dat Kernkamp en ik bij voorbaat zouden beloven, voor C.'s wetenschappelijke integriteit in te staan, hoe
klemmender bij mij de vraag rees: kan ik dat nog? Vooral omdat hij steeds
bleefvolharden in de houding, die m.i. de verblinding voor de ware beteekenis van het gedane bewees, die hij niet wou erkennen. Dit laatste is niet geheel juist uitgedrukt: de verblinding zelfzou hem verontschuldigen, maar de
ontwijkende rechtvaardiging, die bekentenis moest heeten, veroordeelde hem.
Ik laat bij nader inzien ook aan jou dit liggen tot na de beslissing.
Hartelijke groeten,
t.t. H.
P.S. Zooeven belt Van Blom mij op, dat hij mij straks komt spreken.

* Origineel: 's-Gravenhage, ARA.
1. Antwoord op J.D. van der Waals aan Huizinga, 16 januari 1933; zie Briefwisseling
II [962].
2. De redactieleden van De Gids.
3. Durk van Biom, zie Briefwisseling I [171].
4. Zie Briefwisseling II [962], n. 4.
5. Verg. Richard Roland Holst aan J.D. van der Waals, 22 januari 1933: 'Amice!
Hierbij Han's briefterug. Hoezeer Han onder dit geval lijdt, begrijpt ieder die weet
hoe z'n aard is. Ik geloof dat wij gisteren goed gehandeld hebben, ik zie ook nu geen
anderen weg. Het is alleen ellendig dat je niet kunt afwenden de eilende die 't bedrijft. Hartelijk gegroet, t.t. R.N.R.H.' (origineel: 's-Gravenhage, ARA).
6. Zie Briefwisseling II [962 ], n. 2.
7. Op 13 januari.
8. Op 12 januari, nadat Huizinga mondeling door Geyl van het plagiaat op de hoogte
was gesteld.
9. Cornelis van Vollenhoven.

472

[ 106ra]
Johan Huizinga (Leiden) aan Richard Koebner*
23 november 1933
Sehr geehrter Herr Kollege,
Gestern kam ich dazu, Ihren Aufsatz zu lesen; 1 es fallt mir immer schwer,
über mich selbst zu lesen, sei es Lob, Tadel oder objektive Kritik. Was Sie
geschrieben haben, hat mir eine grosse Freude bereitet, weil Sie gewisse Eigenschaften meines Werkes genau so erfasst haben, wie ich sie am liebsten
gewürdigt sähe, ich meine zuerst Ihr ''die historische Wirklichkeit an den
Träumen zu erfassen'', dann ''Begriffs-askese'' und endlich die Verbindung
von Skepsis und Ehrfurcht. Zu all diesem bekenne ich mich von Herzen.
Die Begriffs-askese darf eigentlich kaum eine solche heissen; es ist vielmehr eine geringe Fähigkeit zum begrifflichen Denken, und zugleich ein geringes Bedürfnis daran und sogar eine ziemlich geringe Achtung f'tlr die Begriffe.
Was Sie sagen über meine nicht ganz zutreffende Behandlung vom Burckhardtschen Begriff Individualismus ist wohl richtig. Das Sie mich B., von
wie fern denn auch, gegenüberstellen, ehrt mich ganz besonders, weil ich
ftir ihn, ungeachtet Meinungsverschiedenheiten eine ausserordentliche Verehrung habe. Wie habe ich mich gefreut, als ich mal in einem Brief B.'s las,
wie er seine Neigung, zu einem einmal behandelten Gegenstande nicht
mehr zurückzukehren, begründete. Bei mir geht diese Neigung so weit, dass
ich kaum die Mühe nehme, mich zu vergewissern, ob ich nicht n1it früher
selbst Geschriebenem in Widerspruch gerate. Den Renaissance-Aufsatz von
1920 habe ich eigentlich längst aus dem Auge verloren, 2 ja ftlr 1nich selbst
habe ich in den letzten Jahren den Renaissancebegriff fast ganz aufgegeben.
Die Schwachheit eines einheitlichen .Prinzips, von dem Sie am Schluss reden, empfinde ich selbst nicht als solche, weil mein ganzes Denken und
Weltbild eingebettet ist in eine stark metaphysische und im Grunde religiöse, wenn auch gänzlich unformulierte Gesamtanschauung, über die ich nie
rede.
Eine Kleinigkeit noch: ich werde oder wurde nie Jan genannt. Mein
Name ist Johan, mit einem n. Verwandte und Freunde nennen 111ich mit einem Kindernamen, den ich kaum mehr als zu mir gehörig empfinde, so dass
ich eigentlich keinen Rufnamen mehr habe, wie der Zauberer in Andersen's
Märchen.
Ich sende Ihnen gleichzeitig zwei kleine Sachen. Habe ich Ihnen im Sommer ''Holländische Kultur des XVII Jh.'' und ''Die Mittlerstellung der Niederlande'' geschickt? 3 Ich kann es mich nicht mehr erinnern; falls Sie Wert
darauf legen, wird es mir eine Freude sein, sie zu senden. Es freut mich ganz
besonders, dass Sie über Ihr persönliches Befinden Anlass zu günstigeren
Erwartungen haben. 4
Mit meinen besten Grüssen,
Ihr ergebener
J. Huizinga

473

*

Origineel: Jeruzalem, Hebreeuwse universiteit. Gedeeltelijk. eerder gepubliceerd
in: Richard Koebner, Geschichte, Geschichtsbewusstsein und Zeitwende. Frank Stern
red. (Gerlingen 1990) 32-33.
1. Richard Koebner, ''Zur Begriffsbildung 'der Kulturgeschichte. I. Kulturform und
Kulturbewegung (Jan Huizinga und Jacob Burckhardt)'', Historische Zeitschrift 149
(1934) 10-34; zie Briefwisseling II [1061], n. 3.
2. J. Huizinga, ''Het probleem der Renaissance'', De Gids 84 (1920) IV, 107-133, 231255; tevens in: Tien studiiin (Haarlem 1926) 289-344 (V.W. IV, 231-275).
3. J. Huizinga, Holländische Kultur des siebzehnten Jahrhunderts. llzre sozialen Grundlagen und nationale Eigenart (Jena 1932) (niet in V.W.); J. Huizinga, Die Mittlerstellung der Niederlande zwischen West· und Mitteleuropa (Berlijn 1933) {V.W. II, 284·

303).
4. Op 8 augustus 1933 was Koebner het hoogleraarschap in de moderne geschiedenis
aan de Hebreeuwse universiteit te Jeruzalem aangeboden.

[ 1245a]
Johan Huizinga (Leiden) aan E.A.D.E. Carp 1*
31 januari 1937
Hooggeachte Collega,
Zooeven heb ik Uw voordracht 2 met aandachtige belangstelling gelezen.
Uw attentie was mij des te welkomer, omdat ik juist weer met deze dingen
bezig ben. In het eind van Februari geef ik in Engeland mijn voordracht van
3
1933 in sterk veranderden en n!lar ik meen verbeterden vorm ten beste, en
tegelijk werk ik het onderwerp uit in wat een boek moet worden. 4 Ik ben U
dus dubbel dankbaar, dat U mij deze duw naar den psychologischen kant
geeft.
In het algemeen tracht ik mij van dien kant verre te houden, d.w.z. ik vat
her spei daar aan, waar de psychologie er mee heeft afgedaan. Maar dat
neemt niet weg, dat het toch heel nuttig voor mij is, telkens weer op die zijde
van de vraag te worden gewezen.
Om nu een paar punten uit Uw voordracht aan te roeren: mijn qualificatie
niet-ernst was niet meer dan een aanloop; uit mijn rede blijkt verderop wel,
dar ik wel degelijk ernst in het spe! erken.
Mij treft in het bijzonder, wat ge zegt over her element gevaar, kans, winnen, op het spei staan.
De fundeering van dat alles in een angstgevoel dringt minder t.ot mij door,
blijft althans voor mijn gezichtspunt overtollig.
Een zeer belangrijk punt is ongetwijfeld hetgeen ge inleidt op blz. 12: de
hysterische persoon, wiens heele handelen onecht, geacteerd aandoet. Dat
gaat ook in hooge mate de cultuurwetenschap aan.
5
Het is mij uit Uw brief niet geheel duidelijk, of ge het exemplaar van Uw
stuk terugverwacht, dan of ik het mag behouden. Misschien mag ik in het
eerste geval even Uw telefonisch bericht verwachten.
Met herhaalden dank en vriendelijke groeten,
Gaarne
Uw dw. J. Huizinga

474

*

Origineel: Leiden, AHM.
1. E.A.D.E. Carp (1895-1983), hoogleraar psychiatrie te Leiden 1930-1943, 19461963.
2. E.A.D.E. Carp, ''Psychotherapie en wereldbeschouwing", Studiifn 128 (1937) 475485.
3. J. Huizinga, Over de grenzen van speien ernst in de cultuur (Haarlem 1933).
4. J. Huizinga, Homo ludens.
5. Niet teruggevonden.

475

CORRESPONDENTENLIJST

(de cursief gedrukte briefnummers zijn brieven van Huizinga)
Allen, H.M. 1086, 1180
Andringa de Kempenaer-Enschede, M.A. van 1507
Anrooy, Peter van 1471, 1513, 1530
Asbeck, F.M. van 1574, 1581
Barge, J.A.J. 1489, 1503, 1512, 1514, 1516, 1523, 1526, 1529, 1531, 1546, 1557,

1567, 1570, 1571, 1578
Barge-Dreesmann, Th. 1546, 1570, 1571
Barnouw, A.J. 1419, 1421
Baudet, H. 1548
Beelaerts van Blokland, F. 1348
Benda, Julien 1107, 1116, 1152
Bing, Gertrud 1241
Bokhorst, M. 1367
Braak, Menno ter 1101, 1127, 1132, 1134, 1136, 1137, 1140, 1141, 1148, 1149,

1151, 1169, 1172, 1175, 1228, 1374, 1378, 1393, 1394
Brom, Gerard 1143, 1183, 1404, 1436, 1502
Brugmans, Comite huldiging van 1354
Brummel, L. 1275
Burckhardt, Carl Jacob 1250
Byvanck, A. W. 1084
Carp, E.A.D.E. 1245A
Citroen, Paul 1080, 1215
Cleveringa, R.P. 1443, 1492, 1565
Cleveringa-Boschloo, H. 1492, 1565, 1577
Colenbrander, H.Th. 1198, 1318, 1473, 1499, 1501, 1515, 1517, 1519, 1562,
1563, 1575
Colenbrander-Hering, M.Th. 1517, 1518
Cuypers jr., Hubert 1081, 1125
Dam, J. van 1461
Delprat-Veth, Saskia 1319
Diederichs, Peter 1226, 1266, 1267, 1370
Dijksterhuis, E.J. 1409, 1425
Dijkstra, Johan 1510
Einaudi, Luigi 1314, 1332
Eyck, P.N. van 1334, 1337, 1442
Eysinga, W.J.M. van 1474, 1493, 1521, 1524, 1527, 1535, 1538, 1539, 1541,
1549, 1550, 1580
Febvre, Lucien 1068
Foeken, P.W. 1385
Gabetti, G. 1133
477

Gannett, L.S. 1229, 1233
Geers, G.J. 1418
Gelder, J.G. van 1553
Geyl, Pieter 1098, 1111, 1112, 1115, 1119, 1176, 1214, 1357, 1455, 1458, 1460
Gogh-Bonger, J.G. van 2c, 2D, 2E
Gürster, Eugen 1338
Haller, Johannes 1082, 1085, 1096, 1120, 1121, 1161, 1166, 1182, 1216, 1239,
1379
Hengeveld-Soeters, E. 1475
Hofstra, S. 1422
Houwink, Roel 1201
Höweler, H.A. 1099, 1257, 1264
Huber, Max 1123
Huizinga, Elisabeth 1483, 1566, 1568, 1573, 101B
Huizinga, Franziska 1469
Huizinga, Jakob Herman 1165, 1177, 1188, 1213, 1221
•
Huizinga, Leonhard 1071, 1478, 1569, 1572, 1579
Huizinga-Schölvinck, Auguste 1251, 1253, 1258, 1261, 1262, 1265, 1268, 1269,
1276, 1277, 1278, 1279, 1280, 1281, 1282, 1283, 1285, 1286, 1287, 1288, 1289,
1290, 1291, 1292, 1294, 1295, 1296, 1297, 1299, 1300, 1301, 1302, 1308, 1310,
1312, 1313, 1321, 1322, 1360, 1386, 1387, 1463, 1464, 1465, 1466, 1467, 1468,
1470, 1472, 1476, 1479, 1480, 1481, 1484, 1485, 1487, 1488, 1491, 1494, 1495
Japikse, N. 1412, 1414
Kaegi, Werner 1074, 1092, 1126, 1129, 1130, 1142, 1144, 1145, 1146, 1150, 1159,
1160, 1181, 1185, 1187, 1206, 1217, 1219, 1236, 1243, 1244, 1247, 1249, 1252,
1315, 1324, 1327, 1328, 1329, 1341, 1345, 1349, 1350, 1352, 1359, 1363, 1371,
1375, 1380, 1381, 1398, 1411, 1413, 1417, 1446, 1454, 1506, 1522
Kalf, Jan 1095, 1114, 1128, 1399, 1451, 1459, 1462, 1496, 1498, 1509, 1543,
1558, 1559, 1560, 1561
Kalff jr ., Gerrit 1070
.
Kernkamp, G.W. 1477, 1486, 1497, 1508, 1511
Klerk, C.R. de 1079
Knuvelder, Gerard 1091
Koebner, Richard 1075, 571A, 1061A
Köhler, Walter 1067, 1093
Kossmann, F.K.H. 1158, 1191
Kuenen, Suze M. 1484
Kunst, Jaap 1231
Leeuw, G. van der 1162, 1430
Lier, R.A.J. van 1340, 1382, 1534, 1536, 1551, 1554, 1556
Locher, Th.J.G. 1069, 1366, 1500
Loon, H.W. van 1420
Lucka, Emil 1094, 1179
Malinowski, B. 1325
Meyer Ranneft, J.W. 1135, 1576
Meijers, E.M. 1423

Moes, C. 1351
Moes-Veth, A.J. 1351, 1435
N.N. 1245, 1347
NRC, ll5A
Nijhoff, Martinus 1110, 1222, 1224, 1230
Ortega y Gasset, J. 1100, 1113, 1202, 1209, 1212, 1270, 1390,
Oudendijk, J.K. 1528, 1537, 1540, 1542, 1544, 1545, 1547, 1552, 1555, 1564
Payot, uitgeverij 1237
Pelkwijk, G.A.W. ter 1400
Pos, H.J. 1356
Reinshagen, Mary V. 1469
Reynold, Gonzague de 1218, 1255
Ritter, Gerhard 1192, 1194, 1195, 1197
Ritter jr., P.H. I167, 1383, 1415
Roland Holst, A. 1432, 1434, 1437, 1439, 1448, 1449
Roland Holst, Henriette 1083, 1090, 1102, 1109, 1122, 1138, 1155, 1173, 1178,

1226, 1234, 1240, 1248, 1336, 1373, 1376, 1377, 1384, 1388, 1389, 1392, 1395,
1396, 1401, 1402, 1403, 1405, 1406, 1407, 1408, 1410, 1416, 1426, 1427, 1441,
1444, 1450, 1452, 1456,1457
Roland Holst, Richard 1072, 1073, 1076, 1078, 1087, 1089, 1097, 1104, 1105,
1106, 1108, 1117, 1124, 1131, 1139, 1147, 1153, 1154, 1156, 1157, 1163, 1164,
1168, 1171, 1174, 1186, 1189, 1190, 1193, 1196, 1199, 1203, 1204, 1208, 1210,
1211, 1220, 1225, 1232, 1238, 1242, 1246, 1254, 1256, 1260, 1263, 1271, 1272,
1273, 1274, 1284, 1293, 1298, 1304, 1306, 1307, 1309, 1311, 1317, 1320, 1323,
1326, 1330, 1331, 1333, 1336, 1339, 1343, 1344, 1346, 1353, 1355, 1361, 1362,
1364, 1365, 1368, 1369
Romein, Jan 1077, 1335, 1358, 1397, 1424, 1428, 1429, 1431, 1433, 1438, 1445,
1504, 1505
Roos, S.H. de 137A
Sarton, George r205, 1207
Saxl, Fritz 1170, r200, 1235
Schaaf, Nine van der 1342
Schmidt Degener, F. 1303, 1305
Schölvinck, Auguste, zie: Huizinga-Schölvinck
Schölvinck, Carl 1490
Schölvinck, C.B. 1316
Simek, A. 1372
Snouck Hurgronje, A.M. 1223
Solpray, G.S. de 182A
Sterck, J.F.M. 1ro3
Sterck-Proot, J.M. 1391
Teding van Berkhout, N.G. 1453
Tjeenk Willink, H.D. 1118
Valery, Paul 1447
Verwey, Albert r184
Verwey, Mea 1520, 1525, 1532, 1533
479

Verwey-van Vloten, Kitty 1259
Vogel, J.Ph. 1482, 2F
Vries, Jan de 1088
Verwey-van Vloten, Kitty 1259
Waals, J.D. van der 961A, 962A
Wiardi Beckman, H.B. 1440
Windisch, Ernst 2A, 2B

BRONVERMELDING ILLUSTRATIES

L.M. Conley-Huizinga, Darien CT (USA): p. 161, 177, 181, 231, 302, 341,
386, 437
Hoge Raad der Nederlanden, 's-Gravenhage: p. 130
Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, 's-Gravenhage: p. 368

VERKLARING AFKORTINGEN

AHM: Academisch Historisch Museum
VU, HDC: Vrije Universiteit, Historisch Documentatiecentrum voor het
Nederlands protestantisme

ADDENDA EN CORRIGENDA

DEEL I

[32] p. 61, 'in druk versehenen': J. Six, ''Apropos d'un 'repentir' de Hubert
van Eyck'', Gazette des Beaux-Arts 31 (1904) 177-187.
[So] p. 110, n. 10. 'westkust', lees: 'oostkust'.

[106] p. 137, r. 15 v.o. 'Otje Dikmuil', figuur uit G.A. Bredero, Spaanschen
Brabander (I618).
[204] p. 214, n. 1. '21 dln.', lees: '12 dln.'; n. 2. Beiträge, lees: Geschichte der
Herzöge von Burgund. Ed. I. Philipp der Kühne (Leipzig 1910).
[219] p. 226, r. 3 v.o. 'EefHolst', lees: 'Eep Holst'; n. 5, lees: Marius Roland
Holst (1889-1960), assuradeur, broer van A. Roland Holst, gehuwd met Annie de Meester; baby: Ritsaert Johannes (*1917).
[256] p. 258„ n. 1. Herfsttij der middeleeuwen, lees: Menschen menigte in Amerika.
[273] p. 275, 'curieuze publicatie': vermoedelijk het gepostdateerde Briefe
Wilhelms II. an den Zaren, 1894-1914. W. Goetz red. (Berlijn 1920).
[344] p. 339. 'het vertaten': de Franse vertaling van Herfsttij der middeleeuwen.
[369] p. 365, r. 2 v.b. 'M. Cler': Samuel Cler (1862-1940), predikant van de
Waalse gemeente te Leiden 1896-1927.
[397] p. 388„ n. 5. 'Colurus', verg. KOA.oupo<;, gekortwiekt of met uitgevallen
staart, Plutarchus, Titus Flaminius 2, 1.
[397] p. 388, n. 6. Addendum: Waarschijnlijk is bedoeld het pas veel later
zonder schrijversnaam door de universiteit uitgegeven boekje The University
of Leiden (Leiden 1928). Blijkens een opdracht in Huizinga's hand in een
presentexemplaar is hij (een van) de auteur(s) geweest.

[407] p. 397, n. 2. 'Shylock', toen gangbare aanduiding voor de Verenigde
Staten, die na de Berste Wereldoorlog van schuldenaar tot schuldeiser waren
geworden.

[504] p. 485, r. 4-5 v.o. 'Rochers de Vage', lees: 'Rochers de Naye'.
[515] is verkeerd geplaatst en hoort tussen [507] en [508].
[519] p. 500, r. 8 v. b. 'lie', lees: 'tie'.

•

[523] p. 503, r. 13 v.b. 'duitengevolge', lees: 'dientengevolge'.
[544] p. 522, n. 3. Addendum: Huizinga verwarde hem met Moritz Ferdi-

nand Freiherr von Bissing, die in r9r6 de vernederlandsing van de Gentse
Universiteit doorzette en in 1917 overleed.
[545] p. 524, r. 23 v.b. 'waar het', lees: 'waar ik'.
[558] p. 537, n. r. 'Jan Kalff', lees: 'Gerrit Kalff'; n. 6 vervalt.
[569] p. 546, n. 3. 'Walter Köhler', lees: 'Walther Köhler'.

DEEL II

[600] p. 42, n. 4. Cd. Busken Huet, ''Ben avond aan het hof'', De Gids 29
(1865) 1, rr5-r3r. Huet kraakt in de vorm van een gesprek tussen koningin Sophie en haar hofdames de literaire almanak Aurora van 1865 af.
[643] p. 88, n. r. 'Wenkebach', lees: 'Wenckebach'; idem [648] p. 95, n. 3 en
[816] p. 264, n. 2.
{662] p. 110, r.

II

v.o. 'Havelmietje', lees: 'Haveluintje'.

[719] p. 163, n. 2. 'Door }olles gevormd uit', lees: 'Gevormd uit'.
[752] p. 200, r. r5 v.b.: 'Erkenntis', lees: 'Erkenntnis'.
[875] p. 318, n. 4. Addendum: Mogelijk is hier Bles, de hond van het echtpaar Roland Holst bedoeld.
[895] p. 338, n. 4. 'Amstelodamum', lees: 'Amstelodamensium'.
[969] p. 408, n. I. Huizinga had Richard Roland Holst uitgenodigd aan te
zitten aan het diesdiner en Henriette Roland Holst tot het bijwonen van het
uitspreken van de diesrede.

DEEL III

[1146] p. 77, r. 4 v.b.: Staehelin: Felix Staehelin (1873-1952), hoogleraar oude
geschiedenis te Bazel 1917-1943.
[1345] p. 247, r. I v.b.: 'Kulturbund': 'Internationales Verband für kulturelle
Zusammenarbeit' opgericht te Wenen in 1924, dat jaarlijks congressen over
de betekenis van de cultuur in de samenleving organiseerde.
[1467] p. 352, r. 7 v.b.: Baud: Jean Chretien baron Baud (1893-1976), kamerheer en secretaris van prinses Juliana. Zijn gelijknamige zoon (1919-1944)
kwam om in het concentratiekamp Sonnenburg.
[r57r] p. 448, r. 10 v.o.: Ringers: J.A. Ringers (1885-1965), civiel ingenieur,
sedert 1930 directeur-generaal van Rijkswaterstaat.

REGISTER

De met een * gemerkte namen staan ook vermeid in het correspondentenregister
Aäron, III: 131
Aalders, W.J. III: 292
Abaelard, II: 5, 197, 214-216, 296, 396;
III: 73, 103
Abraham, I: 103
Acquoy, J.G.R. 1: 81, 82, 368, 369
Adam, I: 81
Adama van Scheltema, * C.S. I: 342
Aegidius, Sint I: 537
Aeschylos, I: 50; II: 15
Agamemnon, II: 15
Ahlbrinck, W. II: 353
Ainle, I: 51
Aitzinger, M. III: 326
Alanus van Rijssel, II: 5, 197, 296, 357,
358, 369, 370, 378, 381-383, 387, 395,
422, 428, 429; III: 44, 128
Alberdingk Thijm, J.A. I: 482, 483, 486,
487; II: 366, 412
Alberdingk Thijm, K.J.L., zie: Deyssel,
L. van
Alberti, L.B. I: 267
Albrecht van Beieren, I: 57
Aletrino, A. II: 128
Alexander van Macedonie, I: 66
Alexander de Grate, I: 66
Alexandrina, R. I: 169
Alfieri, V. I: 285
Algra, H. III: 391
Alladin, II: 15
Allason, B. III: 226
Allebe, A. II: 139, 140
Allen, F .L. II: 426
Allen,* H.M. 1: 388, 418, 443, 444, 457,
490, 491, 493; II: 6, 106, 389, 457; III:
90, 91, 235, 429
Allen,* P.S. I: 9, 387, 388, 402, 426, 427,
467, 529; II: 6, 10, 188, 193, 232, 457,
462, 467, 479-482; III: 30, 44, 45, 429
Alphen, G. van III: 424
Alphen, H. van I: 383, 384, 479, 481; II: 159
Altamira, R. III: 289, 290
Ameide, Th. van, zie: Labberton, J.A.
Amenophis III, 1: 113
Amenophis rv, I: 411
Ammers-Küller, J. van II: 188, 277, 361
Amstel, G. van II: 64
Andersen, H.C. I: 22; II: 158; III: 397,
400, 473

Anderson, Sh. II: 67, 68
Andrea, bisschop Johannes I: 366
Andreas, W. III: 63, 65, 66
Andres, Karl: zie: Mönckeberg, C.
Andriessen, H.F. III: 357
Andriessen, M. III: 131
Andriessen, W. III: 357
Andringa de Kempenaer,* J.B. van I:
390; II: 124; 111: 392, 393
Angelico, Fra I: 530; II: 143
Anjema, restauranthouder II: 149
Ankersmit, J.F. I: 507, 508; II: 134, 163,
216
Anrooy,* P. van I: 130, 147, 162, 199,
212; III: 383
Anrooy-de l'Epinasse, J.F. van 1: 130;
III: 413
Anselmus van Canterbury, II: 358
Antherus, paus I: 459
Anthing Vogel, W.H.F. III: 346, 347
Antoni, C. III: 69, 70
Apollo, II: 182
Apuleius, I: 134
Araujo-Costa, L. III: 150
Ardan, I: 51
Arens, Fr. II: 53
Ariosto, I: 266; II: 222
Aristophanes, I: 280
Aristoteles, II: 151, 225, 382; III: 274
Armatrading, J. III: 301
Arnauld, A. I: 272
Arnim, B.D.H. von, I: 542, 545, 546
Arnim, H. von, I: 542
Arnold,* Edw. I: 447, 448, 457, 459,
506; II: 285
Arnoldus van Villanova, I: 58, 60
Artemis, I: 41
Artevelde, Philips van I: 72; III: 153
Asbeck, * F.M. van II: 318, 319; II{: 452
Asch, Van I: 167
Assmann, M.M. II: 108, 109
Asquith, H. III: 420
Asquith, M. III: 419, 420, 424, 426,
427, 429
Asselbergs, W.J.M. zie: Duinkerken,
Anton van
Asser, H.T. III: 343, 344, 349
Astarte, II: 249
Ate, II: 16

Atlantis,* uitgeverij III: 266, 276, 277
Attila, I: 480
Auerbach,* E. II: 380, 381
Augustinus, I: 257; II: 342; III: 61
Aulnoy, M.C. d' I: 474
Averroes, I: 483
Baak, J.C. II: 470, 471, 474
Baart de la Faille, R.D. II: 291
Baas Becking, * L.G.M. II: 183, 184, 385;
III: 338, 452
Bach, J.S. II: 229; III: 351, 360, 364
Bächtold, H. III: 35, 36
Bacon, F. I: 524
Baden, Max von I: 238
Baedeker, I: 479, 481, 495
Baelde, A., zie: Jansen-Baelde, S.A.
Baelde, R. III: 352
Baes, boekhandel I: 123
Bake, B. I: 409, 410, 535
Bakels, R.S. I: 366
Bakhuizen van den Brink, J.N. III: 24,
25, 314
Bakhuizen van den Brink, R.C. I: 128,
129, 133, 523
Bakker, P.N. II: 417, 418
Bakker-van Bosse, C.C. III: 280, 281
Bal-der-Forseti, I: 383
Balluseck, D .J. von III: 135, 347
Balsamo, G., zie: Cagliostro, A.
Balzac, H. de I: 227, 373; II: 214, 372;
III: 397
Bannier, W.A.F. III: 427
Banning, W. III: 292, 293, 351, 353,
354
Barante, A.G.P.B. de I: 214
Barbaro, F. III: 124
Barendrecht, S. II: 491, 492
Barge, * J.A.J. II: 145, 351, 352, 410, 411,
447; III: 10, 61, 171, 209, 221, 241, 245,
246, 298, 342, 345-347, 354, 357, 358,
364, 365, 369, 377, 382, 398
Barge, S.H.M. Th. III: 348, 353, 357,
409, 411
Barge-Dreesmann,* Th. III: 347, 350,
382, 406, 414
Barnouw, * A.J. I: 300, 301, 395, 433,
476, 477; II: 19, 78-80, 82, 83, 124,
290; III: 280, 281
Barth, H. II: 462, 463
Barth, K. III: 250, 280, 281
Bastert, J. II: 258
Bastert-Roland Holst, H.C. II: 258
Bastiaanse, F. I: 182
Bastin, J.* I: 538, 545; II: 296, 350
Baud, J.Chr. III: 352, 364, 484

Baudet, * H. III: 424 .
Baudelaire, Ch. II: 154
Bazel, K.P.C. de I: 175, 186, 294, 378,
492, 494; II: 157
Bazel-Oosschot, M.W.G. de I: 494
Beatrice, I: 134
Beaufort, H.L.T. de II: 238
Beaupin, Mgr. III: 188
Bebe!, A. I: 331, 332
Bebe!, H. I: 331, 332, 335
Bechtel, Fr. I: 26, 27
Becker, Br. III: 36, 37
Becker, Ph.A. I: 398, 404
Becket, Thomas I: 478; II: 196, 197
Becking, G.W. II: 24, 25, 27, 28
Bedier, J. I: 325; II: 297
Beecher Stowe, H. I: 262
Beeck Calkoen,* A.J.L. van II: 50, 51
Beelaerts van Blokland, * F. II: 432, 434;
III: 249
Beelaerts van Blokland,* W.A. II: 294
Beeringen, L.S. de II: 42, 44
Beethoven, L. van I: 192, 320, 323; II:
144, 145, 179; III: 213, 268, 282, 361,
364
Beets, N. I: 328, 358; II: 254, 278, 304;
III: 269, 270
Begeer, C.J. I: 132, 133
Beka, J. de II: 236
Bellini, G. I: 113
Beilot, P. I: 531, 532
Below, G. von I: 104
Belpaire, M.E. II: 491
Bemmelen, J.M. van III: 340, 343, 357,
370, 377
Benda, * J. III: 5, 31, 33, 35-37, 39-43, 91
Benedictus van Nursia, II: 215, 221
Bene~, E. III: 263, 266
Benfey, Th. I: 325
Bennekers, Chr. III: 352
Benrimo, J.H. I: 377
Benschop, P.M. III: 403
Benschop-Colenbrander, W. III: 403
Bent, Van der III: 281
Bentinck, Mw. III: 423
Bentivoglio, G. III: 162
Herden, J.W.H. I: 101
Berg, C.C. III: 334
Berger, L.G. den III: 446, 447, 457, 458
Bergh, L.Ph.C. van den I: 101
Bergson, H. I: 321
Berlage, G. III: 310
Berlage, H.P. 1: 75, 162, 230, 242, 319,
320-324, 327, 409, 415, 416, 492
Berliere, U. II: 42
Berlioz, H. III: 389, 390

Bermann-Fischer, uitgeverij III: 247,
252, 256, 257, 276
Bernard van Chartres II: 396
Bernard van C!airvaux II: 382, 395, 396
Bernard Silvestris II: 395, 396
Bernhard, prins III: 160, 161, 222-224
Bernhard,* L. 1: 308
Bernheim, E. 1: 81, 82, 417; II: 215, 216
Berr, Henri I: 417, 419, 421; II: 295
Bertaut, J. III: 401
Bertaux, E. I: 65
Berteau, R.C. II: 90, 91, 93-95, 99-102,
104, Il5, 124
Bertram, E. II: 81, 82
Bertrand, L. II: 248, 303
Beukema, F.F. 1: 173
Bevan, A.A. I: 4r, 43
Beyerman, H. I: 81, 82
Bharata, III: 464
Bierens de Haan, J.D. II: 273, 274
Bierens de Haan, P. II: 49, 50; III: 261,
297
Bijll, H. van der III: 253
Bijnkershoek, C. van III: 131
Bijns, A. 1: 260, 317
Bilderdijk, W. I: 286; II: 236, 237; III:
57
Bilgrami, Shams ul Ulama Syed Ali I: 55
Bing, * G. III: 159
Bingham, H.C. II: 93, 96
Binns, L.E. I: 504
Binz, G. III: 165, 166
Bismarck, 0. von 1: Br; II: 348
Bissing, F.W. von 1: 522
Blaauw, C.J. 1: 326, 327; III: 253
Bladelyn, P. II: 491, 492
Blankenstein, M. van II: 316, 437, 438
Blecourt, A.S. de 1: 199, 2ro; II: ro8, 401
Bleeker, L.M. II: 366, 367
Bles, D. 1: 194, 195, 222, 244; II: 317
Bles, D.J. II: 317, 318
Blessington, Lady III: 427, 429
Bleuler, E. I: 109, 110
Blieck, J. de II: 468, 475
Bloch, M. II: 484, 485
Bloem, J.C. II: 32, 33
Blok, P.J. 1: 67, 76, 79, 83, 93, r3r, r4r,
168, 170, 183, r88, 190, 257, 258, 388,
389, 460, 491, 523, 526; II: 64, 65, 203,
206, 403; III: 162, 369
Biom,* D. van I: 186, 189, 195; II: 48, 56,
57, 89, 108, 120, 389, 399, 400, 425,
433, 483, 488, 490, 491; III: 55, 56, 311,
319, 438, 471, 472
Biom, J.G. van III: 56
Biom, J.R. van III: 55, 56

Boccaccio, G. 1: 134, 137, 138, 263-267„
270, 273, 309, 317, 325, 362, 472, 5 4:r;
II: 359
Böcklin, A. 1: 103; III: 90
Bode! Nijenhuis, J. T. I: ror, ro3
Bodenhausen, Chr.W. II: 323, 325 ·
Bodmer, M. III: 35
Boeddha, 1: 53, 69
Boeke, K. III: 342, 343, 354, 357
Boele van Hensbroek, P.A.M. II: 206, 207
Boeles, P. C.J .A. I: 448
Boer, P.A.H. de III: 335
Boer, R.C. 1: 39, 40; II: 213
Boethius, II: 357
Bogtman, A. III: 95, 99, 293
Bogtman, W. I: 535; II: 300, 313; III:
153, 272, 285, 293, 294
Bohnenblust, G. III: 76, 77
Boissevain, Ch.H. II: 82, 84
Boissevain, U.Ph. 1: 73, 74, 114; III: 436
Boissevain, W. Th. III: 24
Boissonade, P. I: 472
Bok, C. II: 91
Bok, * Edw. W. I: 336, 350, 398, 466; II:
26, 84, 90-92
Bok, Mrs. II: 90
Bok-Plummer, M.A. II: 91
Bokhorst, * M. III: 263
Bolingbroke, Lord II: 182
Bolkestein, H. III: 384, 385
Bolland, G.J.P.J. I: 195; II: 412, 413
Bommel, binderij E.P. van I: 229, 456;
II: 125, 263
Bonifatius, Sint II: 221
Boon, H.N. III: 23
Bopp, F. II: 147, 148
Bor, P. Chr. I: 88; II: 404, 405
Bore!, H. I: 49, 51, 539
Borgman, P.J. zie: Schieveen Borgman
Borinski, K. I: 298, 300; II: 53
Bos, P.G. 1: 92, 93
Bosboom, J. II: r9r
Bosboom-Toussaint, A.L.G. I: 82, 127„
128, 474
Bosch, F.D.K. II: 320, 323
Bosch, J. III: 148
Bosch, J. van den 1: 75
Boskamp, A.J. III: 347, 355, 370
Bossuet, kardinaal III: 236
Boucicaut, Jean le Meingre de 1: 260
Bouman, L. II: 47, 48, 50, 51
Boutelje, G.A. 1: 184
Braak, C. ter III: 286
Braak, G. ter III: 63
Braak, * Menno ter II: 5, 228, 301, 302, 453;
III: 6, 7, 19, 34, 59, 67, 87-89, 105, 314, 322

Braak-Faber, A. ter III: 68, 69
Braat, A. II: 85, 86
Braat, B. III: 412, 413
Brabant, Genoveva van III: 236
Brackmann, A. II: 476, 478, 487
Brahe, T. II: 128
Brahms, J. III: 282, 364, 412
Branch Cabell, J. II: 247
Brandes, J.L.A. I: 54, 55, 77
Brandi, K. I: 263, 264; II: 423, 440
Brandt, C.D .J. I: 441
Brantöme, P. de I: 541
Brauw, C. de II: 248
Bredero, G.A. I: 128, 129, 137 (Otje Dikmuil), 328; II: 412, 415
Bredius, A. I: 460
Bredius, S.R. II: 270
Breitner, G.H. II: 178, 179
Bremer, G.C. III: 129, 131, 283
Bremmer, H.P. I: 82, 83, 87; III: 395,

396

Brentano, Fr. II: 412, 413
Breughel, P. I: 129, 529, 530; II: 272;
III: 67
Brillat-Savarin, J.A. II: 44
Brinkley, Fr. I: 354, 400
Brinkman, J.C. III: 313, 314
Broere, C. II: 412, 413
Brom,* G. I: 250; II: 19, 195; III: 111,

113, 292
Brongersma, H. I: 22, 23, 25, 35
Broos, D .K. II: 342, 351, 361; III: 294, 313
Broos, H. III: 79
Broos-Nijboer, Tr. II: 361; III: 28, 78
Brouwer, Adr. II: 415
Brouwer, A.M. I: 462
Brouwer, B. II: 50, 51, 286, 287
Brouwer, J. III: 314-316, 318, 319, 321,

419, 420, 422, 423, 426
Bruggen Cate, B. ten I: 71, 169
Brugmann, * K. I: 28, 33
Brugmans, Hajo I: 170, 171, 213; II: 66,
133, 199, 203, 206, 228, 254, 255, 269,
270, 287, 401, 405, 406, 414, 416, 420;
III: 51, 53, 249, 253, 254
Brugmans, Hendrik III: 370-372
Brugmans, I.J. II: 323, 325; III: 136, 163
Bruin, W. de I: 411
Bruining, J. II: 95, 149, 152
Brummel, * L. I: 410, 411, 419, 432; II:
167; III: 283, 387
Brunetiere, F. I: 412, 427
Bruno, G. I: 263
Brunot, F. II: 297, 298; III: 41, 42
Bruyns, Adr. I: 242, 277, 292, 367, 400;
III: 293, 294, 323, 325, 335

Bruyns, Cathr. 1: 333, 400; III: 272
Bücher, K. II: 414
Buck. P .S. III: 268
Buffa, kunsthandel I: 78, 79
Buffin, J.M. II: 356
Buning, E.J. II: 101, 102
Buning, R.R.T. II: 101, 102
Buoncampagni, II: 177
Burckhardt, * Carl J. III: 78, 85, 139,

405, 406, 415-417
Burckhardt, Jacob I: 229, 233, 234, 257,

260, 261, 271, 309, 310, 311, 314, 4 79,
480; II: 132, 256, 260, 266, 276, 290292, 341, 342, 368, 386, 387, 442, 445,
447, 448, 490; III: 19, 61-63, 76, 78, 85,
124, 140, 270, 271, 303, 304, 327, 348,
360, 364, 370, 405, 406, 473
Burdach, K. 1: 449, 450, 479, 480, 483,
487
Burger jr.,* C.P. 1: 276
Burgers-Roland Holst, S. III: 32
Burgh Codrington. K. de III: 154
Burke, Edm. I: 424, 425; II: 176, 177
Busch, W. II: rrr, 118
Busken Huet, C. I: 90, 127, 128, 161,
259, 261, 523; II: 41, 42, 269, 278
Busken Huet, G. I: 320, 362, 363
Bussemaker, C.H.Th. r: 67, 68, 97, 98,
168, 170, 171, 203
Butler, N.M. I: 506
Buytendijk, F.J.J. III: 83, 84
Byron, G. 1: 501, 502, 510
Byvanck,* A.W. I: 375, 376; III: 235-237
Byvanck,* W.G.C. I: 138, 139, 186, 187,
320, 376
Caesar, I: 310, 311
Cagliostro, A. I: 339
Caland, W. I: 53-55
Callwey, G. III: 77, 78, 92
Calve, fabriek I: 511
Calvert, E. III: 141, 282
Camoens, L.V. de I: 266, 281, 318
Campen, J. van I: 299
Campen, drukkerij J. van III: 303
Campendonck, H. III: 67, 68
Camphuyzen, D.R. I: 328
Cannegieter, H. III: 463
Caravaggio, M. da I: 442
Carp,* E.A.D.E. III: 474, 475
Carp, W.F.Th. III: 164-166
Carp-van der Hoeven, E. III: 164, 165
Carpentier, G. I: 322, 323
Carrel, A. III: 274, 275
Cartellieri, 0. I: 214
Casimir, H.B.G. III: 335

Cassirer, E. II: 443, 444; III: 101
Castro, I. de II: 214, 223
Cato, II: 68
Cavalcanti, G. I: 309, 318, 325, 326, 331,

332, 449
Cecil ofChelwood, E.A.R. Viscount III:

143, 144, 146
Cecilia, Sint I: 41
Cephas, frater II: 351, 352
Cervantes, M. de I: 266, 483, 525
Chalcidius, II: 395, 396
Chamberlain, A. III: 174
Chamberlain, N. III: 174, 261, 262,

439

Chambers, E.K. I: 354
Champion,* uitgeverij I: 425, 440, 444,
445, 450, 544, 545; II: 61, 62, 161
Channing, Edw. I: 251
Chantepie de la Saussaye, P.D. I: 238
Chaplin, Ch. III: 127
Charivarius, zie: Nolst Trenite, G.
Charlier, H. I: 531, 532
Chasseriau, Th. 1: 513
Chastellain, G. 1: 213, 260, 261; II: 380
Chateaubriand, F.R. 1: 510; II: 223
Chaucer, G. I: 317, 478; II: 190, 290
Chaumette, P.G. II: 456
Chesterton, G.K. III: 82, 84
Chilperich, II: 238
Christus, Petrus I: 58
Churchill, W.S. III: 419, 420, 439
Cicero, I: 413, 523; II: 68, 170, 364
Citroen,* P. III: 25
Claudianus, II: 357
Cler, S. I: 365; III: 483
Clerq, S. de I: 378
Cleuver, J. I: 44
Cleveringa, * R.P. III: 8, 325, 334, 380,

382, 390, 397, 398, 405, 406, 411, 418,
423, 425, 438
Cleveringa-Boschloo, * H. III: 381, 431,
447
Clio, II: 192, 220, 221, 230
Clouet, J. I: 272
Cocai, M. I: 266
Cock, H.G. de I: 176, 180
Coen, J .P. II: 318; III: 352
Coenen, F. 1: 113, 114, 232; II: 27, 28
Cohen, A.E. III: 126, 326
Cole, A.Ch. II: 98, 99
Colenbrander, H. III: 388, 389
Colenbrander, * H. Th. 1: 9, 68, 75, 76,
So, 82, 141, 170, 171, 173, 181, 189, 200,
221, 223, 274, 278, 279, 281, 286, 319,
320, 343, 356, 357, 358, 392, 393, 394,
404, 407, 414, 419, 427, 437, 439, 460,

471, 480, 487, 488, 496, 522, 530; II: 810, 17, 18, 21, 26, 28, 41, 42, 45, 48, 49,
51, 70, 73, 80, 117' 120, 144, 180, 181,
183, 187, 197, 203, 205, 206, 227, 237,
242, 273, 287, 305, 321, 338, 396-406,
408, 409, 414-418, 420, 421, 424, 425,
446, 461, 465, 483, 490, 491; III: 17,
18, 67, 298, 311, 319, 333, 334, 377, 471,
472
Colenbrander, W., zie: Benschop-Colenbrander
Colenbrander-Hering,* M.Th. I: 264,
349; III: 438, 439, 454
Colet, J. I: 524
Colijn, H. II: 385, 386; III: 224, 225,

303

Colleoni, B. II: 214, 215
Colonna, V. I: 260, 474
Columbus, Chr. I: 263; II: 59
Commines, Ph. de 1: 315
Conrad, J. II: 76, 77
Constable, W.G. III: 154
Constantijn de Grote, 1: 41, 266, 267
Cooper, A.D. III: 439
Cooper,J.F. 1: 262
Coornhert, D.V. II: 53, 64
Copland, D.B. II: 93, 94
Corinth, L. I: 103
Cornette, A.H. II: 374
Corot, C. 1: 307
Corwin, R.N. II: 92, 93, 100
Coster, * D. 1: 190, 191, 274, 312
Couperus, L. 1: 197, 538; II: 278; III:

422, 424, 426, 430, 443
Courajod, L. II: 291
Courbet, G. II: 154
Courths-Mahler, H. I: 474
Cousin, D.R. III: 101
Creizenach, W. I: 50, 52
Cremer, H. II: 314, 315
Crerner, Mw. III: 347
Crena de Iongh, D. II: 57, 120, 187, 321,
400, 425, 483, 491; III: 18
Cretin, 1: 261
Croce, B. II: 280, 281; III: 226
Croll, C. II: 329
Croll, M.W. 1: 300, 301
Cromwell, 0. I: 467
Croos, A.J. van I: 462, 463
Curtius, E.R. II: 81, 82
Curzon, G .N. III: 418, 419
Cusa, Nicolaas van II: 328, 339
Cuyp, Alb. 1: 341
Cuypers, A. III: 26
Cuypers jr.,* H. III: 25, 26
Cuypers, P.J.H. I: 175

Cyrillus, II: 23
Czarnomski, F.B. III: r35
Daetselaer, Adr. III: 400, 401
Daladier, E. III: 26r, 262
Dalcroze, E.-J. I: 259
Dam,* J. van III: 339
Dam van Isselt, H. van III: 285, 286
Damianus, P. I: 347
Damste, 0. III: 360, 36r
Dandin, I: I2I
Daniel, I: 41
Dante, I: 43, 49, r34, r35, r38, 2r6, 3r9,

320, 325, 331, 332, 334, 339, 344, 345,
349, 350, 362, 363, 365, 390, 399, 404,
408, 409, 457, 464, 489, 533; II: r7, r8,
23, 36, I82, 190, 207, 256, 359, 393;
III: 269, 405, 4r4
David, koning I: 517, 5r8; III: 131
Debussy, Cl. I: 213
Degener, zie: Schmidt Degener
Degouve de Nuncques, W. de III: 395,

396
Delacroix, E. I: 307
Delprat,* C.C. II: r50, 151, 213
Delprat, D.A. I: 189; II: 140; III: 319
Delprat-Veth,* Saskia ('Kik') I: 189, 364;
II: 56, 140, r59, 160, 418; III: 319
Demidov, II: 254
Demiurg, II: 254
Dempsey, J. I: 323
Derkinderen, A. I: 104, 105, 145, 152,
162, r75, 189; II: 26, 32, 55, 65, 68, 140,
187; III: 288
Derkinderen-Besier, J. III: 287, 288
Descartes, R. I: 524
Devereux, P. I: 134
Dewey, J. II: 152, 153
Deyssel, L. van I: 45, 87, 88, 295, 296,
486, 487, 530; II: 171; III: 40
Diderot, D. III: 273, 275
Diederichs, * uitgeverij III: 76, 92, 148,

256, 260, 265, 266
Diepenbrock, A. I: 2r2, 213, 330
Dijk, Is. van I: 159
Dijksterhuis, * E.J. II: 413; III: 18
Dijkstra, J. III: 394, 396
Dillen, J.G. van II: 465, 466; III: 163
Dilthey, W. II: 279, 280; III: 124
Dinger, A.E. III, 370
Diomedes, I: 259
Dionysius de Kartuizer, I: 260
Dionysos, I: 37 4
Dittlinger, M.B.D. II: 128
Djajadiningrat, H. II: 323, 325
Dodd, Mead & Co, I: 319
490

Doesburg, Th. van I: 321, 323
Doesburgh, S.C. van II: 290
Domanovszky, S. III: 303, 304
Dominicus, F.C. II: 27, 28
Donati, C. II: 359
Donatus van Carthago, I: 117
Donkersloot, N .A. III: III, 344
Donner, J. III: 351, 353
Doorenbos, W. I: 482, 483
Doren, A.J. I: 280, 281, 283, 286; II: r77
Doria, A. II: 297
Dostojevski, F.M. I: 193, 199, 202, 274,
312, 3r8, 456; II: 415
Doudelet, K. III: 395, 396
Doumergue, E. I: 466
Doumergue, G. II: 294, 295
Doijer-Hoekstra, Mw. 1: 30, 31, 34
Dozy, R.P.A. I: 483, 484
Drabbe, familie III: 446
Drei Masken Verlag,* II: 285, 288, 490
Drewes, G.W.J. III: 334
Dries, N.C.M.A. van den III: 384
Dries, Mw. van den III: 402
Driessen, J. III: 2 30
Drion, F.W.J. III, 280, 281
Droogleever Fortuyn, L. II: 297, 298
Drossaers, zuster III: 287, 288, 294, 335
Drost, A. II: 27, 28
Drost, J. III: 37r, 372
Drost, T. III: 371
Duch,* A. II: 259, 260, 266, 267, 270,

274, 276, 288, 292, 490
Dudok, W.M. II: 297, 298; III: 122
Dufferin, Lord III: 420, 421
Dufour, B. II: 109, 152
Duinkerken, Anton van III: r8, 23, 24,
243, 379
Dulac, G. III: r85, 186
Dumas pere, A. I: 128
Dümmler, E. II: 358, 365
Dumonceau, J.H.F. III: 160
Duparc,* F.J. II: 225, 226
Duparc, * M.I. I: 355, 385, 386, 392, 522,
540; II: 30, 63, 226
Duparc, Mw. II: 225
Dupuis,* T. I: 132, 133
Dürer, Albr. I: 263, 343, 52 3, 541; II: 179
Dürr, A. III: 162
Dürr, E. III: 35, 36, 74, 271, 352
Dürr, N. III: 162
Durrieu, P. I: 56, 57, 60, 61
Dutten & Cy, uitgeverij I: 316
Duyvendak, J.J.L. II: 297, 298, 322; III:
397, 398
Duyvis, D.G. III: 272, 282, 288, 2948,
300, 305

Duyvis, J. III: 299, 300
Dwelshauvers, zie: Mesnil
Dyck, A. van I: 58, 406; II: 179; III: 153
Dykema, C. III: 178, 180, 187,213, 229,
230, 413, 456
Ebert, Fr. I: 237, 238, 247
Eck, Van III: 349, 353
Eeden, * F. W. van I: 110, III, 503, 538;
II: 128
Eeden-van Vloten, M. van II: 128; III:
397, 398
Eekhof, A. II: 430, 458
Eekhof-Bos, G. III: 36, 37
Eerde, J. C. van II: 30, 294, 295, 339,
345; III: 126
Efragues, markies d' II: 297
Ehrenburg, I. II: 356
Ehrenfest, P. II: 109
Ehrenfest, T. II: 108, 109
Eichendorff, J. von I: 266
Eibergen Santhagens, Ina van, zie: Santhagens
Einaudi, G. III: 225, 226, 239
Einaudi, * L. II: 6, 90, 91, 93-95, 99, 103,
104, 241
Einstein, A. I: 391, 399, 409; II: 427, 428
Eldik, A. van I: 22, 23, 25
Elgar, K. II: 108
Elia, III: 131
Elias, J.E. III: 65
Elisabeth I van Engeland, I: 134, 407
Elohiem, I: 65
Elout-Drabbe, M. I: 435, 535; III: 59, 61
Elzinga, juffrouw I: 37
Emerson, R.W. I: 207
Emma, koningin I: 20
Emmius, U. I: 177
Engelman, J. III: 147
Enklaar, D. Th. III: 248, 249
Ensor, R.Ch.K. III: 428-431
Erasmus, I: 59, 60, 259, 266, 273, 291,
331, 347, 368, 370, 388, 394, 395, 396,
398, 402, 404, 408, 412, 414, 417, 418,
427, 428, 432, 433, 434, 443, 444, 457,
466, 467, 473, 475, 493, 498, 499, 500,
504, 512, 514, 516, 521, 523, 524, 525,
529, 531, 537, 546; II: 17, 18, 37, 48,
105, 136, 148, 212, 228-233, 368, 386,
411, 480, 482, 484; III: 13, 30, 36, 44,
62, 63, 65, 75, 91, 106, lIO, 119, 155,
250, 332, 429
Erasmus, Sint I: 537
Erdmann, K. III: 260
Erens, F. I: 320; II: 18, 43, 44
Ernst, Fr. II: 462, 463; III: 233

Escher, B.G. III: 335
Euripides, I: 88, 402; II: 338
Evers, H. III: 436, 438
Eyck, gebr. van I: 44, 56-58, 60, 61, 86,
187, 188, 260; II: 122
Eyck, Jan van I: 57, 58, 61, 91, 202, 481,
529
Eyck,* P.N. van I: 501, 502; II: 8, 27, 28,
285, 309, 311, 312, 396-398, 400, 403407, 420-422; III: 59, 68, 127
Eysinga, D. van III: 405, 407, 409
Eysinga, H.A. van III: 419
Eysinga, Tj. van III: 405, 419
Eysinga,* W.J.M. van I: 158, 346, 347,
365, 44 7; II: 287, 310, 400, 401, 420,
421, 437, 438, 477; III: 8, 53, 183, 193,
350, 352, 353, 375, 382-384, 387, 396,
398, 406, 413, 414, 432-436
Eysinga-van Hogendorp, C.L. van I:
158; II: 385; III: 359
Eysinga-Horst. H.A.R. van III: 419
Fabricius, E. I: 267
Fabris, Fr. von II: 255, 257, 260
Falke, K. III: 252
Falloux, F.A.P. de I: 446
Fax, uitgeverij III: 152
Fay, S.B. II: 348, 349
Fayette, Mme de la I: 272, 474
Febvre*, L. II: 484, 485
Feen, A.H. van der II: 366
Feith, J.A. I: 124, 126
Feith, R. III: 265
Feith, Rh. I: 286, 533, 534
Feith, W.W. III: 342, 343, 365
Ferguson, W.K. II: 482 ·
Ferrari, G. II: 280, 281 .
Feuerbach, P.J.A. III: 16, 17
Fielding, H. I: 134; III: 389, 390
Fierens-Gevaert, H. I: 202, 203
Fife, R.H. II: 82, 84
Finke, H. I: 59, 60, 138
Firdausi, I: 464, 465
Fischer, F.H. II: 180, 181, 183 .
Fisher, J. I: 466; II: 148
Flake, 0. II: 288
Flaubert, G. I: 408, 409; II: 68; III: 215
Flemalle, Meester van. I: 91
Fles, E. I: 59, 60, 87, 88; II: 154
Flinders Petrie, W.M. II: 231, 232
Flud van Giffen, I: 512
Focillon, H. III: 154, 244
Fockema Andreae, S.J. I: 206, 213, 214,
223
Foeken,* P.W. III: 279
Foerster, Fr.W. III: 125

491

Fokker, A.H.G. III: 412, 413
Fontane, Th. I: 127
Forbes, K. 1: 459, 490
Foucher, A. I: 77
Fox, R. II: 251
Franciscus van Assisi, I: 257, 274, 431;
II: 192, 381, 412; III: 81
Franco, generaal III: 270
Frans I van Frankrijk, I: 272
Fransen, P. III: 444
Franzen-Heslenfeld, C. II: 352, 353
Fredericq,* P. I: 100, 105, 200, 202, 245
Frederik I Barbarossa, II: 167
Frederik 11 van Hohenstaufen, I: 476; II:

167
Frederik 11 de Grote van Pruisen, I: 104,

105, 113, 114, 127
Frederik Hendrik, III: 50, 51
Freud, S. I: 109, 215, 492; II: 47, 110,
209, 214, 226, 337; III: 79
Freyer, H. II: 42, 215, 216; III: 79, 81
Freymond, E. I: 106, 107
Friedländer, M.J. I: 62; II: 143, 144
Friedrich, Kaiserin III: 390, 428
Frings, Th. II: 262, 263
Fröbe-Kapteyn, 0. 1: 479, 480, 532; II:

16, 285
Froben, J. I: 370; II: 136
Fromme!, W. III: 289, 290
Fruin, * R. (archivaris) 1: 118, 119
Fruin, R. (hoogleraar) I, 67, 79, 88; II:
277, 278, 400, 403, 404, 405; III: 366,

367, 438
Frumau, C.F. III: 374, 375, 387
Fruzeta, Ch.S. II: 480
Fueter, Ed. (t1928) I: 419, 420; II: 235,

237
Fueter, Ed. (t1970) III: 19
Furniss, E.St. II: 92, 93, 100
Fustel de Coulanges, N.D. II: 294, 295
Gabetti, * G. III: 69
Gabriel, Dr. II: 260
Gabriel, P.C.A. II: 261
Galilei, G. I: 310, 311
Gallee, J.H. I: 83, 84, 86, 88
Galsworthy, J. I: 310, 373, 374, 415, 422,

423
Gane~a, I: 49, 51
Gannett, * L.S. III: 150
Ganshof, F. L. III: 116, 117
Ganz, P. III: 62, 63
Garbe, R. I: 43, 44
Garibaldi, G. I: 41, 314, 315
Garnier, uitgeverij I: 266
Garrett, J.W. 1: 228

492

Garrod, H.W. II: 481, 482
Gaultier, J. de 1: 190, 191
Geen, * F .M.L. van II: 400, 401
Geerlinck, J. [ = J. Brouwer] III: 420, 422
Geers, * G.J. II: 201-202
Geesje, tante, zie: Tonkens, G.
Gelder, H. van 1: 371
Gelder, H.A.E. van III: 163, 164, 387
Gelder, H.E. van 1: 182; II: 128; III: 387,

396
Gelder, H.Enno van III: 396, 397
Gelder,* J.G. van III: 427, 428
Gelderen, J. van II: 323, 325
Genderen Stort, R. van II: 221, 222
Genechten, R. van III: 114, 397
Genestet, P.A. de 1: 328, 369
George v, van Groot-Brittannie I: 275
George, S. III, 36, 124, 290
Gerke, P.J. II: 323, 325
Gerretson, C. II: 285, 397, 398
Gevers, Mw. III: 371
Geyl,* P. I: 316, 317, 328; II: 8, 285, 400,
403-407, 468, 469, 476, 492; III: 6, 26,

342, 357, 379, 472
Geyl-Kremer, G. III: 333
Gezelle, G. I: 263, 407; III: 153
Gibbon, Edw. I: 319
Gide, A. III: 84, 86, 274
Gide, Ch. II: 81, 82
Gideon, 1: 486
Giffen, A.E. van I: 460; III: 64
Gijselaar, N.C. de II: 85, 86; III: 367, 369
Gildemeester, A. II: 27, 28
Gillesz, P. I: 537
Gillet, L. 1: 425, 426; III: 418, 419
Gillouin, R. I: 350
Gilson, * E. II: 6, 202, 203; III: 244
Giltay Veth, D. II: 154, 155
Ginneken,* J. van I: 195-197; II: 171,

226-228
Ginsberg, J. II: 471
Giorgione, I: 529
Giotto, I: 104, 533; II: 358, 359
Gispen, firma III: 131
Glapthorne, H. 1: 503
Glaukos, I: 259
Gloucester, Humphrey van, I: 58
Goclenius, I: 466
Goebbels, J. III: 141, 143
Goekoop-de Jongh, J. I: 89
Goes, F. van der I: 482, 483, 484
Goes, H. van der II: 143, 144
Goes, J. Antonides van der III: 324
Goethe, J.W. von I: 50, 72, 401, 531, 532;
II: 127, 182, 187, r88, 284, 341, 361,
362, 412; III: 27, 97

Goetz, W.W. I: 432; III: 303, 304
Gogh, Vincent van II: 254, 333; III: 395,

464-466
Gogh-Bonger,* J.G. van III: 395, 396
Goldschmidt, II: 468
Gommers, boer II: 491
Göring, Helmut II: 440
Göring, Hermann III: 83, 86, 141
Görner, 0. II: 303, 304
Gorter, H. I: 351; II: 32, 170, 477; III:

274, 275
Gothein, E. III: 124
Gothein, P. III: 124
Gothein-Schröter, M.L. III: 124
Gotthelf, uitgeverij III: 155, 162, 168,

237, 256
Gosses, I.H. II: 236, 237, 322, 369, 401,

405, 406, 414, 416, 420
Gouda, H. II: 91
Graeff, A.C.D. de II: So, 111, 323, 325
Graeff, P. de III: 44
Gratama, J. I: 181, 182, 378
Graves, R. III: 417
Gravesande Pannekoek, G.H. 's- II: 248
Green, J. III: 427, 429
Greeve, H. de III: 344, 345, 379
Gregorius VII, paus II: 304
Greshoff, J. I: 232, 438, 439
Greuze, J .-B. III: 273
Grey of Fallodon, E. III: 428-431, 439
Grillparzer, Fr. II: 492
Grimm, gebroeders I: 50
Grock, zie: Wettach, A.
Groen van Prinsterer, G. I: 410; II: 403-

405
Groenewold, I: 31, 32
Grondijs, L.H. III: 316
Groningen, B.A. van III: 340, 342-345,

347-349, 351, 355, 357, 360, 363-366,
369, 377, 387, 402, 405, 407
Groningen-van der Poel, E.M. van III:

342, 348, 350, 365, 371, 373, 376
Groodt, A. de II: 261
Groodt-Adant, J. de II: 261
Groot, Hugo de I: 395, 525; II: 31, 36,
157, 350; III: 24, 25, 129, 131, 156, 162,
183, 391, 396, 400
Groot, J .H. de I: 294
Groot, P. de, zie: Hofstede de Groot
Groot, inspecteur de II: 65
Groser, 0. V. II: 108, 109
Grosse, E. 1: 44
Gruber, familie I: 103
Grunnius, zie: Ruffinus
Gudrun, II: 215, 216
Guido, zie: Jan Veth

Guildenstern, G.II: 140
Guillebaud, C.W. II: 470, 471, 474, 479
Guinicelli, G. I: 325
Gulje, III: 375, 376
Gunning, C.P. 1: 511, 512
Günther, A.H. I: 25, 26, 36
Gürster, * E. III: 243
Gutenberg, J. I: 339
Haagen, J.K. van der III: 288
Haan, J .I. de I: 191
Haan, uitgeverij De III: 390, 391
Haar, B. ter 1: 73
Haes, F.Ch.M.J. de III: 346, 347
Haes, I.Th.E.C. de III: 346, 347
Hahn, A. 1: 233
Haile Selassie, III: 94
Halevy, E. III: 428, 429
Hall, A. van III: 446, 44 7
Hall, F.J. van III: 131
Hall, J .N. van I: 172, 173
Hall, Mr. van II: 107
Haller,* J. II: 6, 8, 164, 165; III: 25, 26
Hals, Frans I: 300
Hamaker, H.A. II: 304
Hamaker, H.J. III: 466, 467
Hamaker, M. II: 260, 261, 304, 310
Harnei sr., A.G. van I: 82, 84; III: 395
Harnei jr., A.G. van II: 265
Harnmacher, A. III: 323
Harnmacher, A.M.W.J. II: 145, 349,
350; III: 272, 305, 306, 323, 325, 326,

335, 336
Hammarskjöld, H. III: 383, 384
Hammurabi, I: 362
Hamp, P. I: 416, 417
Hamsun, K. I: 329
Hannema, Mw. III: 371
Hanotaux,* G. I: 346, 347, 350, 357,
394, 443, 450, 451, 538; II: 350; III:

107, 155, 416, 420, 422, 425, 426
Hansen, A.P. III: 286
Haren, P. van [=P. Geyl] III: 339
Haren, O.Z. van III: 339
Harmsworth, A.C.W. II: 232
Harper, uitgeverij II: 290
Harrison, Fr. I: 395
Hart, A.B. 1: 209, 251
Hartmann, L.M. II: 490
Harvey, Fr. II: 152
Rasselt, W.J. van II: 351, 352
Haubois, Egb. I: 124, 126
Hauser,* H. II: 295, 296, 322
Hauser, Mme. II: 294
Havelaar, J. I: 232, 233, 312
Haverman, H.J. I: 235; II: 205

493

Hawthorne, N. 1: 207, 262-264; III: 146
Hazard, P. III: 152
Hazelton, C. 1: 377
Heath, Fr. III: 159
Hebert, J. II: 456
Heck, hotelier I: 19
Heeckeren, barones Van III: 55, 56
Heeckeren, R.S.L.R. van III: 409, 410
Heemskerk, Th. 1: 131
Heemstra, baron Van III: 225
Heeren, A.H.L. II: 180, 181
Heering, G.J. II: 145; III: 221, 346, 348,
407, 414
Heeringa, K. II: 66
Hegel, G.W.F. 1: 421; II: 447, 456; III:
140
Hegenscheidt, A. I: 50, 52
Heine, H. I: 50, 465
Heinemann, W. III: 113, 114, 124
Heldring, B. II: 285, 307
Heldring, E. III: 330
Heloise, II: 197, 216
Hemsterhuis, F. I: 411, 523
Hendrik rv keizer van Duitsland, II: 304
Hendrik III van Frankrijk, II: 223
Hendrik IV van Frankrijk, II: 368
Hengeveld-Soeters, * J. III: 359, 360, 375
Herder, J.G. I: 7'2, 74; II: 180
Hereward, III: 171, 172
Heringa, P .M. 1: 31
Hermes Trismegistus, II: 395, 396
Hermes, J.T. 1: 338, 339
Herodotus, II: 200
Hess, S. II: 49
Heutsz, J.B. van III: 337
Heijse, J.H.C. III: 342, 343
Heijermans, H. III: 72, 73
Heydenrijk, lijstenmakerij I: 157
Heym, G. 1: 437
Heymans, G. 1: 82, 84, 105, 109, 110, 162
Heyting, A. III: 57
Hieronymus, I: 466; III: 362-364, 370
Hijmans van den Bergh, A.A. 1: 144, 156
Hildegard van Bingen, II: 378, 379, 387
Hintzen, J.D. I: 220, 224
Hirsch, W. III: 450
His, E. III: 77, 78, 107, III
Hitler, A. II: 429, 433, 434; III: 81, 153,
260, 277, 314
Rodler, F. I: 149
Hoeker, W. 1: 75
Hoekstra, W. III: 366, 367, 372
Hoeve, 1. van der III: 416
Hoeve, J. van der II: 145; III: 221, 400,
407, 414, 416, 444
Hoeven, A. van der 1: 198

494

Hoeven, G.G. van der II: 335; III: 165
Hoeven sr., H. van der 1: 199, 253, 278,
330, 478, 499, 516, 517; II: 335
Hoeven jr ., H. van der I: 390, 391, 423,
4 70, 476, 477; III: 88, 216, 220, 222,
239, 242, 261, 294
Hoeven, J. van der 1: 356, 544
Hoeven, P.C.T. van der II: 433; III: 216,
220
Hoeven, S. van der I: 210
Hofdijk, W .J. I: 482, 483
Hoffmann, E.T.A. I: 393, 394, 402, 408,
4°9
Hoffmann von Fallersleben, A.H. I: 50
Hofstede de Groot, P. I: 25, 26, 35, 178,
180; III: 366
Hofsteenge, zuster I: 144, 151, 153, 154,
159
Hofstra, * S. II: 488
Hogarth, W. III: 389, 390
Hagenberg, F. III: 326
Hogendorp. G.K. van 1: 141
Hoitsema, drukkerij III: 469
Hol, J.C. 1: 212, 213
Holbein, H. I: 46, 541; II: 212, 229, 232,
234; III: 59, 146
Holborn,* H. II: 427, 428, 482
Holleman, F .D. II: 318, 319
Holmes, Sh. I: 107
Holofernes, III: 217
Holwerda, A.E.J. I: 131, 371
Holwerda, J .H. I: 131, 394, 448; II: 30
Homerus, I: 134, 261, 266, 374, 381
Hooft, P.C. I: 74, 129, 261, 267, 488; II:
277; III: 324
Hooft, C.G. 't I: 210, 211
H;oogewerff, G.J. I: 479, 480, 488, 496,
497; II: 195, 196
Hoogh, P. de I: 383
Hoorn, G. van II: 195, 213, 219
Hooykaas, A. II: 338
Hopman, F. I: 243, 433, 459, 478, 497,
498, 506; II: 285
Horatius, II: 365
Hornbostel, E.M. von II: 28, 29, 480
Horst, F.R. ter 1: 26
Hoste, H. * 1: 214, 215
Haut, J. van 1: 439
Houwink, * R. III: 124, 125
Höweler,* H.A. III: 42
Hoynck van Papendrecht, A. I: 354, 355
Hoytema. Th. van I: 209, 473; III: 395
Hromadka, J.L. III: 267, 268
Hroswitha von Gandersheim, I: 474
Huber,* M. III: 60, 107
Huber, U. III: 161

Hubrecht, H.F .R. II: 112-114
Huc, R.E., II: 347, 348
Hudig, C.J. II: 30
Hudig, F.W. II: 144, 145, 193, 195, 199,
205, 213, 219, 241
Hugenholtz, F.W.N. I: 283
Hugo, V. I: 311, 338, 502; III: 331
Huijts, J. I: 505
Huisman, M. II: 464
Huizinga, Alexander Carolinus ('Sander') I: 363; II: 342; III: 282, 444, 44 5
Huizinga, Annetje Catharina ('de professor') III: 425, 427, 431, 445-447,
449
Huizinga,* Dirk sr. (vader, 1840-1903) I:
20, 27, 31, 36, 46, 56, 92, 257; III: 269,
270
Huizinga, Dirk jr. (zoon, 1905-1920) I:
66, 67, 83, 92, 108, 110, 120, 130, 143,
144, 151, 153, 154, 159, 163, 173, 180,
210, 268, 270, 271, 273, 277, 278, 282,
287, 290, 292, 295, 297, 428, 462, 463;
II: 294, 295; III: 10, 372, 466, 467
Huizinga, * Elisabeth ('Elsje') I: 15, 62,
63, 64, 67, 75, 82, 92, 144, 147, 151,
154, 159, 163, 167, 173, 180, 193, 194,
198, 210, 216, 226, 227, 232, 268, 273,
287, 295, 305, 306, 314, 329, 334, 341,
342, 350, 351, 353, 355, 365, 367, 373,
376, 378, 388, 397, 398, 399, 400, 409,
434, 435, 457, 458, 461, 466, 473, 476,
485, 486, 487, 490, 491, 511, 512, 513,
519, 521, 525, 529, 531, 533, 535, 540,
543, 544; II: 6, 7, 18, 39, 41, 42, 46, 54,
55, 57, 62, 63, 76, 87, 88, 109, 114, 122,
124, 126, 131, 133, 143, 146, 148, 149,
152, 153, 155, 172, 186, 199, 234, 259,
260, 297, 301, 302, 314, 325, 326, 341,
348, 362, 366, 375, 376, 389, 394, 430,
453, 462, 479, 480; III: 47, 112, 141,
152, 156, 158, 159, 169, 173, 175, 178,
180, 191-193, 198, 202, 211, 212, 305,
346, 347, 349, 350, 354, 358, 386, 445,
457
Huizinga,* Franziska Margaretha
('Fransje') II: 301, 314, 347, 375, 414,
480; III: 16, 17, 93, 141, 199, 205, 347,
349-351, 355, 363, 386
Huizinga, Geertruida Alida II: 228
Huizinga, * Herman Gerard ('Hemmi')
I: 20, 23, 25, 28, 29, 32; 36, 37, 55, 56,
305
Huizinga, * Hermanna Margaretha ('Retha') 1: 127, 128, 130, 144, 147, 151, 155,
159, 163, 165-168, 172, 176, 178, 201,
223, 251, 303, 341-344, 346, 347, 350,

355, 394, 396, 398, 444, 458, 459, 473,
478, 481, 490, 498, 511, 512, 533; II: 33,
38, 39, 54, 80, 84, 88, 91, 93, 95, 101,
108-110, 113, 124, 131, 149, 152, 186,
260, 261, 298, 300-302, 307, 308, 313320, 322, 323, 325, 326, 329, 333, 334,
340, 341, 345, 347, 348, 350, 351, 354,
358, 361, 362, 366, 374-376, 388, 389,
414, 430, 431, 455, 462, 477, 479, 480;
III: 17, 22, 23, 47, 48, 68-70, 73, 93,
154, 169, 173, 174, 192, 194, 195, 200,
202, 207, 210, 211, 214, 257, 258, 260,
282, 313, 331, 350, 351, 354, 363, 369,
375, 386, 444, 445, 451, 457, 467
Huizinga, Jakob (grootvader, 1809-1894)
I: 26
Huizinga,* Jakob sr. (broer, 1870-1948)
1: 9, 20, 23, 25, 29, 31, 32, 33, 34, 35,
37, 46, 62, 63, 64, 77, 110, 111, 112, 142,
165, 167, 173, 363, 364, 386; II: 56, 95,
300, 306, 317, 319, 323, 354, 426; III:
64, 84, 346, 350, 395, 444, 445
Huizinga,* Jakob Herman jr. ('Jim')
(zoon, *1908) I: 159, 163, 166, 167, 168,
176, 210, 223, 303, 305, 398, 402, 428,
444, 458, 459, 473, 478, 486, 489, 490,
498, 499, 512, 525, 529, 533; II: 6, 7,
54, 85, 87, 91, 94, 97, 102, 104, 105,
107-119, III, 113-115, 121, 126, 225, 258,
260, 299, 325, 340, 345, 362, 374-376,
383, 390, 457, 488, 489; III: 21, 22,
127, 131, 156, 157, 159, 169, 170, 187,
190-193, 207, 211, 212, 225, 281, 287,
296, 300, 308, 309, 319, 323, 325, 329,
446
Huizinga, J. Menno I: 34; II: 228; III:
269, 270
Huizinga, Katrina Abella ('tante Ka·
trien') 1: 23, 29, 30, 32, 35
Huizinga, Laura Maria ('Loortje') III: 8,
10, passim 327-458
Huizinga, * Leonhard ('Loete') I: 5, 159,
163, 168, 210, 223, 303, 387, 398, 402,
444, 458, 473, 478, 481, 486, 490, 498,
512, 529, 533; II: 7, 26, 33, 41, 46, 55,
59-61, 68, 76, 79, 88, 90-93, 95, 98, 101,
102, 104, 108, 109, 113, 115, 117, 124, 126,
129, 143, 144, 147, 148-149, 153, 186,
244, 258-260, 263, 290, 301, 325, 337,
340, 342, 345, 347, 353, 361-362, 372,
375, 376, 390, 391, 394, 477, 480, 486;
III: 93, 105, 127, 141, 152, 175, 178, 180,
182, 192, 195, 198, 199, 202, 208-210,
212, 229, 294, 295, 300, 304, 307-309,
317, 318, 346, 347, 349, 364, 370, 383,
386, 425, 441, 444, 447, 451, 466, 467

495

Huizinga,* Märle I: 153, 154, 159, 173,
363; II: 85, 86, 91, 93, 95-97, IOI, 108,
109, 124, 130, 152, 306, 366, 367, 388;
III: 147, 148
Huizinga, Robert P.A. III: 444, 445
Huizinga-Bendien,* Marianne ('Mimi')
I: 142, 149, 167, 363, 364; II: 306, 319,
342; III: 224, 225, 348, 350
Huizinga-de Cock, Harmanna Margaretha * 1: 20, 108
Huizinga-Kesting, Beatrice III: 445
Huizinga-Kestner, Paola II: 259, 301,
347, 375, 376, 477, 480; III: 23, 93,
178, 180, 198, 199, 202, 210, 254, 263,
386, 425
Huizinga-Portheine, A.C. ('Netty') III:
425, 457
Huizinga-Schölvinck*, Auguste A.C.M.
('Guste', 'Goes') III: 8, 9, 168, 170,
182-184, 204, 210, 217, 226-228, 235239, 244, 251, 256, 264, 266, 272, 282,
283, 285, 287, 290, 293, 296, 297' 299301, 305, 307, 308, 309, 311, 313, passim 317-459
Huizinga-Schorer, Mary Vincentia I: 8,
9, 37, 44, 46, 47, 48, 56, 58, 63, 64, 66,
67, 90, 91, 92, IlO, 127, 132, 140, I42,
143, 144, 147, 149, 151-156, 158-161,
163-168, 174, 177, 180, 181, 199, 201,
217, 218, 219, 247, 294, 297, 347, 398,
462, 463; II: 6, 38, 152, 155, 252, 342;
III: 271, 412, 469
Huizinga-Tonkens, Jacoba I: 20
Hull, R.F.C. III: 337
Hulshoff, A.R. II: 69-71; III: 122
Hürlimann, M. III: 276, 277
Hutten, U. von I: 331; II: 49, 231, 288,
292, 293
Huvers, M. III: 28
Huygens, Christiaan 1: 524
Huygens, Constantijn I: 267; III: 273
Huysmans, J.-K. I: 325, 326; III: 89, 90
Hyginus de Landmeter, 1: 267
Ibsen, H. II: 23, 254
Idenburg, P.J. II: 434, 436, 445, 459,
460; III: 452
Imola, B. da II: 359
Insel Verlag, I: 394, 399, 402
Ipsen, G. II: 41, 42, 216; III: 154
Israels, J. I: 226, 227, 281
Itallie, L. van II: 388, 389, 431, 433, 448
Iterson, C.J .A. van II: 88, 89
Jaarsma, D.Th. I: 392, 393
Jackson, Andr. I: 246, 247

Jacob, M. I: 376, 377
Jacoba van Beieren, 1: 56, 57, 58
Jacobsen, R. I: 517, 518
Jaeger, F.M. I: 438
Jaeger,* W. II: 419
James, W. 1: 109, 110, 256, 430; II: 140
Jameson,* J.F. II: 85-87
Jammes, F. 1: 227
Jan van Beieren, 1: 50
Jan Zonder Vrees, 1: 260
Jans, tante I: 23
Jansen, D. III: 283
Jansen-Baelde, S.A. III: 296
Janssen, M. I: 489, 490
Japikse, N. 1: 92, 93, 185; II: 322, 403405; III: 51, 52, 315
Jasink, B. III: 70
Jaspers, K. II: 81, 82
Jeanne d'Arc II: 18, 21, 23, 26, 27, 36,
221, 302; III: 107, 108
Jeanroy, A. I: 538; II: 297
Jeremia, III: 144, 407
Jesaja, III: 144, 145
Jezus, II: 197, 381, 412
J oekes, A.M. III: 378, 379, 448
Johanna van Brabant, I: 72
Johannes van Salisbury, II: 5, 196, 197,
208, 296, 482, 489, 490; III: 35, 327
Johnson, S. II: 176
Jolles, * Andre I: 6, 8, 9, 11, 12, 13, 37, 40,
44, 52, 53, 55, 60, 70, 75, 81-86, 88, 89,
96, 103, 104, 114, 116, 124, 131, 138,
177, 178, 191, 194, 204, 242, 249, 265,
270, 274, 275, 281, 282, 291, 293, 294,
320, 351, 355, 358-361, 372, 377, 382,
390, 417, 423, 453, 454, 456, 477, 489,
492, 495, 506, 518, 519, 520, 521, 523,
526; II: 5-8, 10, 14, 41, 55, 56, 95, 114,
125, 126, 131, 133, 135, 150, 151, 162,
193, 195, 198-201, 205, 213, 214, 216219, 242, 244, 351, 453, 486, 493; III:
9, 10, 165, 312, 395, 408, 434-436, 448
Jolles, Barbara I: 397, 404, 476
Jolles, Eva Gertrud II: 337
Jolles, Hendrik Jolle sr. (vader) 1: 461
Jolles, Hendrik Jolle jr. (zoon) I: 60, 293,
461
Jolles, Jakoba ('Koosje') 1: 66, 67, 280,
290, 292, 296, 363, 393, 404, 412, 413,
476; II: 110, 159, 171, 176
Jolles, Jeltje I: 56, 58, 60, 123, 138, 139,
273, 293, 294, 361, 363, 375, 276, 381,
382, 383, 393, 402, 404, 413, 427, 476,
496; II: 54, 265
Jolles, Joan III: 251
J olles, Jolle I: 404, 485

J olles, Jan Andries I: 116, 123, 128, 273,
Kain, II: 327
274, 315, 331, 347, 404, 407, 408, 507, Kakadorus, II: 414, 415
Kalf,* J. I: 26, 27, 78, 79, 89, 101, 114,
515, 526
Jolles, Matthijs I: 114, 123, 280, 290,
117, 131, 133, 134, 142, 151, 515, 516,
520, 537 (Vitulus); II: 134, 287; III:
286, 375; II: 171, 172, 210
273, 288, 293, 294
Jolles, Ruth I: 375, 476
Kalff sr., Gerrit 1: 183, 184, 259, 316, 317,
Jolles, Tilly, zie: Jolles-Mönckeberg,
331, 412, 482, 483, 484, 486, 487, 488,
Mathilde
Jolles & Co, firma I: 337; II: 210
495, 501, 506, 515, 537; II: 74, 133; III:
Jolles-Boecklen,* Grittli 1: 393, 502, 507,
436
Kalff jr.,* Gerrit 1: 183, 184, 419, 421,
509, 530; II: 16, 17, 24, 54, 110, 162,
170, 172, I97, 208, 210, 214, 221, 240,i
424, 464, 465; III: 44
249, 250, 253, 254, 262, 263, 337, 338, Kalidasa, 1: 53
Kalken, F. van III: 116, 117
354-356, 358, 359, 361, 365, 373, 394
Jolles-Mönckeberg,* Mathilde 1: 40, 41, · Kalkoff, P. II: 292, 293
Kalma, D. 1: 405
44, 56, 66, 88, 123, 138, 139, 177, 203,
204, 262, 274, 280, 292, 293, 294, 331, Kamp, J.J. III: 131, 132
372, 375, 376, 379-383, 402, 408, 409, Kampen, P.N. van I: 184, 185, 278, 339,
383, 407, 449, 486, 501; II: 248
412, 41:4, 437, 438, 449, 453, 474, 475,
Kamphuis, G. 1: 5
546; III: xx6, 118
Kampinga,* H. 1: 135, 136, 184, 205
Jolles-Singels, Jacoba Catharina 1: 36,
Kampmann, uitgever II: 189, 234, 238
37, 40, x27, 128; II: 162, 210, 372
Kan, G. II: 107
Jong, A.M. de II: 278
Kan, P.T.L. 1: 180; II: 107
Jonge,* B. de II: 453, 454
Kan, A.H.M.J. van, II: 306, 318, 319,
J ongert, J. I: 234, 235; III: 283
323; III: 188, 240, 387, 424, 425, 434
Jonson, B. I: 485
Kant, 1. I: 421; II: 229; III: 110
Joosting, J.G.C. I: 119
Kantorowicz, E.H. III: 35, 36
J ordaens, J. II: 360
Kapteyn, J. C. 1: 353, 402-404, 405; II:
Josselin de Jong, J.P.B. de II: 345, 347;
105, 106
III: 340, 369
Kare! IV keizer van Duitsland, 1: 72
Juan, Don I: 138
Karel v keizer van Duitsland, I: 263,
Jud, L. III: 250
264, 483; II: 461; III: 39, 141
Juda, J. III: 364
Karel VI van Frankrijk, 1: 72
Juliana, * prinses II: 247, 248, 289; III:
Kare! IX van Frankrijk, II: 223
160, I6I, 222-224, 303
Kare! de Stoute, 1: 259; II: 256, 257,
Julianus Apostata, III: 456
260, 341, 448
Jung, C.G. I: 480; II: 378, 379; 111: 316
Karnebeek, H.A. van II: III
Jung, Dr. II: 386, 387
Karsten sr., H.T. 1: 117
Juno Lucina III: 340
Karsten jr., H.T. 1: 117
Justinianus, keizer III: 131, 158, 240,
Karstens, A.M.M.W. II: 149
241, 254
Karthon, A.A.J. I: 387, 388
Juynboll, H.H. II: 30, 31
Kat Angelino, A.D.A. de II: 377, 378
Kate, J .J .L. ten I: 73
Kaathoven, A.S.A. van I: 409, 410; III:
Kautsky, K. I: 238
325
Keats, J. II: 191
Kaathoven, D.A.E. van I: 409, 410; III:
Kelder, T. III: 338, 340, 371, 375, 377,
325
383, 394
Kaatje, dienstbode 1: 64
Kelder, 'commer~ant' 1: 203, 223
Kaegi, * W. II: 37, 270, 271; III: 7, 115,
Kelk, C.J. II: 338
117, II9, 352, 450
Keller, G. II: 278
Kaegi, G .P. II: 453, 455, 457-459, 463;
Kempenaer, De, zie: Van Andringa de
III: 250
Kempenaer
Kaegi-von Speyr, A. von, zie: Speyr, A.
Kemper, J .M. III: 131
von
Kempner, P. I: 275
Kaernrnerer, I: 57,58
Kerenyi, K. III: 316
Kafka, F. III: 274

497

Kerkhoff, E.M.F. van III: 171, 172
Kerkhoff, J.H.P. van III: 171, 172
Kerkhoven, E. III: 413
Kern, H. 1: 27, 34, 41, 53, 54, 60, 63, 77,
78, 121, 265; II: 320
Kern, J.H. 1: 515, 518
Kernkamp, G.W.* 1: 83, 84; II: 199,

245, 287, 401, 405, 406, 414, 416, 420;
III: 104, 135, 136, 333, 401, 409, 410,
413, 416-418, 434, 438, 471, 472
Kernkamp-Muijderman, J. III: 362, 413,
414
Keulen, Van I: 78, 79
Keuls, H.W.J.M. 1: 320
Key, L. de I: 299
Keynes, J .M. III: 113, 114
Keyser, H. de II: 394
Keyserling, H. II: 274, 275
Kienast,* W. II: 468, 471-473, 476, 478
Kinck, H.E. II: 222-224
Kippenberg, A. 1: 376, 377
Kittredge, Mr. II: 340
Klaasje, 1: 461, 471
Klaassen, Jan 1: 100
Klaauw, C.J. van der III: 340, 343, 351,
357, 360, 377
Klerk, * C.R. de II: 342; III: 23-24, 240,
241, 243
Klerk, M. de 1: 324, 362, 378, 492, 531
Klerk, Mw. de 1: 494
Kleyn, De II: 88; III: 45, 89
Kloos, W. I: 128, 482, 483, 510; II: 127,
214, 216, 338; III: 312
Kloss, H. III: 255
Kluit, A. 1: 101, 184
Knuttel Wzn., G. III: 368, 370-372, 377
Knuttel, J.A.N. 1: 408, 409, 534
Knuvelder,* G.P.M. III: 33, 34, 61, 62
Koebner, * R. II: 490; III: 13, 21
Koekebakker sr., H. 1: 30
Koekebakker jr., H. 1: 29, 30
Koekebakker-Huizinga, S. 1: 29, 30
Köhler,* W. 1: 546; II: 6, 260; III: 13,
62, 90, 91, 140
Kohnstamm, Ph.A. III: 116, 118
Kollar, K.G. III: 290, 327, 346, 446,
448, 450
Kollewijn, R. I: 193, 317; II: 171, 191
Kollewijn, R.D. III: 340, 343
Kaning, Edz.W. I: 157
Konijnenburg, W. van, I: 233, 335, 415,
416; II: 26, 177, 349, 350
Kortenhorst, A.J. III: 408, 409, 411,
412
Kortenhorst, G.P. III: 408, 409
Kossmann, E.F. I: 320, 363

Kossmann,* F.K.H. III: 90, 91
Köster, A. I: 449, 450, 487, 517
Kosters, J. II: 85, 86; III: 401
Kotschnig, R. II: 449, 470, 474
Kotta, L.F. zie: Flake, 0.
Krabbe,* H. 1: 229, 230
Kraemer, H. II: 322, 323
Kramer, W. II: 66
Kranenburg, F. II: 95
Kranenburg, R. III: 8, 283, 339, 340,

351, 377, 397, 398

Kranenburg-Howell, E.G. II: 95
Kratylos, II: 422
Krayenhoffvan de Leur,* H.A.P. 1:
412, 413, 416, 529, 543; II: 54, 80, 87,

95, 97, 98, 101, 107-109, 114, 120, 121,
126, 128, 133, 152, 153, 170, 255; III: 15,
16, 212, 219, 347, 363, 364, 371
Krelage, E.H. 1: 32, 33, 35
Kret, huisnaaister II: 91
Kretschmer, E. II: 56
Krimpen, drukkerij Van II: 116
Kris, E. III: 154
Krischen, F. I: 316
Kristensen, W .B. 1: 180, 182, 210, 215,
219, 369; II: 85, 91, 316, 328, 433; III:
351, 354, 365, 367, 441
Kröller, A.G. 1: 320; II: 154, 155
Kröller-Müller, H. II: 155
Krom, N.J. II: 199, 287, 319, 433, 434,
437; III: 56, 333, 334, 337
Krop, H. II: 20; III: 131
Kropholler, M., zie: Staal-Kropholler
Kruitwagen, B. 1: 427, 428, 432, 500
Kruseman, A.C. 1: 34; II: 35
Kruyt, A.C. II: 322, 323
Kruyt, H.R. II: 333
Kuenen, D. (mej.) III: 376, 382, 384
Kuenen, J.P. 1: 180, 189, 195, 215, 320,
350, 362, 363, 418; III: 311, 319
Kuenen, Mw. 1: 459
Kuenen,* S.M. III: 346, 347, 349-352,

358, 360, 361, 364, 365, 367, 369, 371375, 380, 383, 384, 390, 397, 400
Kuenen, W.A. III: 390
Kuenen-Wicksteed, D. 1: 439, 459; III:
447, 450, 456
Kugler, B. II: 256, 257, 341, 448
Kühler, W.J. I: 347, 348, 353; III: 36, 37
Kuhn, F. III: 66
Kuiper, W.E.J. III: 401
Kunst,* Jaap II: 24, 25, 319
Kunst-van Wely, C.J.A. II: 24, 25, 29
Kurz. Dr., I: 45
Kutzer, E. II: 304
Kuyper, Abr. I: 257; II: 99

Labberton, J.A. 1: 522; II: 273
Laborde, L. de 1: 334, 335
Labouchere, A.E. II: 297, 298
Lacroix, P. 1: 272
Laforgue, J. II: 207, 208
Lake, K. II: 94
Laman Trip, H. II: 237, 238
Lambert, Sint I: 289
Lameris, H.J. I: 508
Lamprecht, K. I: 76, 315, 377
Lange, C. I: 108, 110
Lange, D. de 1: 215, 216
Langhout, P. 1: 253
Lao Tze, 1: 254, 415
Larbaud, V. III: 338
Last, J. I: 333, 334
Latenstein, zuster 1: 159
Latini, Br. II: 359
Laurinus, M. II: 212, 229
Lauweriks, J.L.M. I: 124, 130, 131, 186,

294
Lebegue, R. III: 111-113
Lebrun, Ch.-Fr. I: 92, 93
Leckwijck, E. van III: 68
Leers, J. von, II: 9, 432-438, 440, 443-

445, 447, 449, 450, 458-460, 462, 463,
465, 467-475, 479, 484, 487, 488; III:
IOO

Leeuw,* G. van der, II: 409, 411; III: 24,

298, 387
Leeuwen, S. van III: 131
l.eeuwen, W.F. van II: 134, 135
Lefebvre, E. III: 450
Lefranc, A. II: 297, 298
Lefrancq van Berkhey, J. 1: 107
Lehmann,* P. I: 366, 461; II: 423
Leibniz, G.F. II: 229
Leicester, I: 81, 82, 407
Leiden, Ph. van III: 438
Leidis, Johannes a I: 58, 61, 72; II: 236
Lemaire de Belges, J. I: 261, 380, 399,

404
Lemaitre, J. 1: 412
Lenin, W. 1: 210; III: 189
Lennep, C. van 1: 92
Lennep, J. van III: 419-422
Lenz, D. 1: 103-105
Leonardo da Vinci, II: 179
Leopold, J. 1: 64, 169; III: 274
Leopold, J.H. I: 327; II: 32
Leopold-Rijkens, A. 1: 64
Lepoutre, T. III: 370, 371
Leroux, C.C.F.M. III: 151
Leskien, A. I: 28
Lessing, G.E. I: 50; II: 341
Lessing, prof. II: 434-436

Lessmann, H. I: 383
Leuring, W. III: 394, 396
Levy, * S. II: 439; III: 464
Levy-Bruhl, L. II: 220
Lewis, H.S. II: 67, 68
Ley, Mw. van der I: 23
Ley, B. van der, 1: 23
Liebermann, M. I: 103
Liebknecht, K. I: 235
Lier,* R.A.J. van III: 244, 404, 427, 428
Liesje, bezoekster II: 104
Lignac, G. 0 .E. III: 340, 343
Ligthart, J. II: 278
Liliencron, R. von II: 207, 208
Limburg, J. I: 149
Limburg Stimm, O.E.G. van III: 342„

343, 348, 352
Lincoln, A. I: 500
Linde, G. van der ('De Schoolmeester')
II: 17, 18, 337
Lindeboom, J. I: 467, 500, 523
Linden, M.C.P. I: 79, 180
Lingelbach, A. II: 83, 84
Lingelbach, W.E. II: 83, 84, 90
Lingelbach-Lane, A. II: 83, 84
Linnemann, gebroeders I: 146, 150, 152;
III: 468
Lionni, Mr. I: 434
Lipsius, J. I: 524; II: 364
Lipsius, M. I: 524
Littmann, * E. II: 322, 323; III: 107
Livingstone, R.W. III: 150
Livius, T. I: 267, 363
Lloyd George, D. I: 409
Lochern, architect Van I: 193
Locher, G.W. II: 349
Locher,* Th.J.G. II: 176, 355, 356; III:

248, 387
Lochner, S. III: 236, 237
Lodewijk XI van Frankrijk, 1: 480, 483
Lodewijk XIV van Frankrijk, I: 259, 272„
371, 426; II: 215; III: 41, 50, 51, 406
Logemann, J.H.A. II: 322, 323
Lokhorst, E. van II: 188
Lombardus, P. I: 542
London, J. II: 67, 68
Longfellow, H.W. I: 263
Loon,* H.W. van I: 512; III: 7
Looy, Jac. van I: 134; II: 66, 278, 291
Lorentz, H.A. II: 290; III: 18
Lorenz, K. III: 154
Loudon, J. II: 294-296, 439
Louys, P. III: 215
Loyola, lgnatius van I: 306
Lubbe, M. van der III: 15-17
Lubbock, P. III: 312

499

Lucianus, I: 280
Lucka,* E. III: 37
Ludendorff, E. I: 397; II: 269
Lüders, H. II: 426
Lugt, H. II: 144
Lukas, apostel II: 27
Lullus, R. II: 214, 215
Lundens, G. I: 89
Luns, H. II: 65, 66, 70, 75, 322
Lunsingh Scheurleer, C.W. II: 150, 151
Luther, M. I: 109, 243, 317, 467, 500,
523, 525; II: 60, 239, 282, 283, 328,
412, 415; III: 13, 250
Luxemburg, R. III: 28, 59
Luyken, J. III: 146
Lynden, J.C.E. van III: 129, 131
Maas, J.J. van I: 23, 30
Maas Geesteranus, H. G .J. III: 190, 191,

197

Maas Geesteranus-Amilachvary, D. III:

190, 191
Machiavelli, N. I: 266, 267; II: 222
Maerlant, J. van I: 331, 332, 482, 483,

484, 537
Maeterlinck, M. I: 50, 52; III: 217
Magnus, R. II: 51
Mahler, G. II: 210
Maistre, J. de I: 410
Major, E. III: 62, 63
Makrizi, T.A. al 1: 304
Malbroek, zie: Marlborough
Male, Lodewijk van, graafvan Vlaanderen I: 72
Male, Margaretha van ('Margriet') I: 72
Male, E. II: 381, 382
Malebranche, N. de III: 316
Malinowski, * B. II: 6, 90, 91, 93-95; III:

135, 159, 234
Malinowski-Masson, E.R. II: 133, 209,
235, 258, 340, 345, 457; III: 234
Man, Hendrik de II: 270; III: 153
Mandele, K.P. van der II: 284
Mandeville, B. de I: 388
Mandeville, M. de I: 387, 388
Mangan,* J.J. I: 432, 433
Manger, J.B. III: 163, 164
Mangin, l'abbe de I: 459
Manitius" M. II: 358
Mann, Th. III: 252
Mansoer, Aboel Kasim I: 465
Mantoux,* P. II: 469, 470
Marchant, H.P. III: 42, 43
Marche, 0. de la I: 213
Marcion, I: 411
Maria, II: 381
500

Maria van Bourgondie, I: 380
Maria Stuart, koningin van Schotland, I:

73

Marie de France, 1: 260, 474
Marie, tante, zie: C.M.P. Scherer-van
Kinschot
Marie, dienstbode 1: 293, 359
Maris, M. II: 178, 179
Marlborough, J.C. hertog van I: 123; II:
215; III: 419-422
Marle, R. van I: 488, 496, 501, 502; II:

342
Marlowe, Chr. III: 217
Marnix van St. Aldegonde, Ph. van III:

304, 305
Marsman, H. I: 7, 390, 392, 393, 436,
437, 439; II: 67; III: 313
Martianus, II: 357
Martin, S. I: 410
Martin, W. I: 98, 99, 188; II: 26; III: 237,

387

Marx, K. II: 209; III: 189
Masaccio, II: 197
Masaryk, Th.G. III: 263
Mascagni, P. II: 77, 78
Mast, H. II: 81, 82
Matthias van Oostenrijk, II: 405
Matthijsen, C. I: 324
Maury, Sr. III: 133, 134
Mauve, A. I: 367, 368; II: 191
Medici, familie de I: 533
Medici, C. de I: 140
Medusa, I: 132
Meertens, P .J. III: 458
Mees, C.A. I: 329
Mees, E. III: 415
Mees, L. III: 22, 23
Mees-van Stolk, Mw. III: 218
Mees-Verwey, M. zie: Verwey, M.
Meester, A.Th. de II: 332, 333
Meester sr. E.J. de I: 189, 194, 195, 197,

211, 212, 213, 265, 333, 350, 354, 356,
438, 479, 494, 501, 505, 506, 514, 515,
516, 519, 520; II: 14, 33, 50, 120, 178,
201, 202, 332; III: 311, 319
Meester jr. J. de 1: 507, 508, 525, 526; II: 29
Meester-Obreen, * A.H. de II: 332, 333
Meester van de vrouwelijke halffiguren
I: 272
Mehring, F. I: 334
Meiere, J. de, zie: Lemaire de Belges, J.
Meihuizen, I: 31
Meijere, B.E. de III: 425, 427, 431
Meijere, C.A. de II: 376, 430, 480; III:

32, 47, 73, 169, 200, 202, 207, 210,
257, 281, 300, 309, 313, 386, 441, 445

Meijere, J.M. de III: 331
Meijere, M. de III: 108, 182
Meijere, M.V. de III: 257, 258, 260, 313, 369
Meijere-Huizinga, H.M. de, zie: Huizinga, Hermanna Margaretha
Meijers, C.C. III: 350, 383, 410
Meijers, * E.M. 1: 540; II: 145, 399, 400;
III: 167, 205-208, 210, 221, 340, 345,
349, 353, 359, 378, 383, 387, 406, 407,
409, 410, 448, 449
Meijers-Gottschalk, T. III: 383, 410
Meilink, P .A. I: 98
Meinecke, * Fr. I: 104, 308; II: 387, 428,
446, 478; III: 13
Melanchton, Ph. II: 283
Melchers, F. III: 395, 396
Memling, H. I: 481
Mendes, J. zie: Querido, E.
Mendes da Costa, J. I: 175, 374; III: 72,
73, 288, 289, 325
Mendes da Costa, M.B. I: 381
Mengelberg, W. I: 152, 153, 276, 322; II:
179
Mennes, L.B. III: 385, 386
Menzel, A. II: 140
Merimee, P. I: 325, 326
Mesdag, I: 25
Mesnil, J.J. II: 122
Mesnil-Koetlitz, C. II: 122
Me~trovic, 1. 1: 321, 323
Mestwerdt, P. 1: 273, 467
Metella, C. 1: 41
Meteren, E. van II: 404
Methodius, II: 23
Meulen, J. ter III: 185, 186, 417
Meyer, C.F. II: 276
Meyer, E. 1: 371
Meyer, schoenhandell: 31
Meyer Ranneft,* J.W. II: 323, 325; III:
347, 348, 360, 377, 422
Meyier, F. de III: 283
Meyier-Stael van Holstein van Vloten,
V.C. de, III: 334
Michelangelo, 1: 104
Michelet, J. 1: 377, 479, 480; II: 223,
238, 239, 279, 288, 341, 379, 428, 489,
490; III: 35, 89, 138-140
Michelin, M. II: 248
Middlemore, S.G.C. II: 290
Mieras, J.P. III: 262
Mierlo, L. van III: 221, 353, 379, 380,
451, 452
Mierlo-Schölvinck, M.A.G. van III:
221, 370, 371, 377, 379,380, 382, 402,
407, 451, 452
Mieris, F. van 1: 129

Milne, A.A. II: 377
Milo van Croton, II: 132
Minerva, 1: 132
Modderman, H.J.W. III: 355, 356, 370
Modderman, Mw. 1: 23
Moer, M. van de [ =J. Brouwer] III:
422, 423
Moerkerken, P .H. van II: 69, 70, 114,
338, 360
Moes, * C. II: 38, 154; III: 251
Moes, L. III: 251
Moes, W. I: 236, 237; II: 154
Moes-Veth,* Alida J. ('lla') 1: 189, 518,
519, 520; II: 52, 53, 154, 170, 363, 418;
III: 251, 335
Mogk, E. 1: 471, 472, 487
Mohammed, II: 316
Moleschott, J. II: 276
Molhuysen, P.C. II: 72; III: 184, 396,
397, 438, 453
Moliere, 1: 129, 377; II: 412, 415
Molinet, J. I: 261
Molinier, A. II: 235, 237
Moll, J. W. 1: 82, 84, 324
Moll, W. 1: 368, 369, 370
Molloy, J.F. III: 427
Mommsen, Th. I: 72, 74
Mönckeberg, C. 1: 88
Mönckeberg, J.G. 1: 43, 55
Monstrelet, E. de 1: 123
Montaigne, M. de 1: 293, 407, 523
Moquette, 1: 439
Mor, Ant. II: 352, 353, 417
Morame, M. II: 161
More, Th. 1: 266, 378, 466, 512, 516,
524; II: 148
Moreelse, S. 1: 481
Morgenstern, Chr. I: 437, 438; 11: III, 118
Morris, W. 1: 229
Mortier, E.N.C.E. II: 297, 298
Mörzer Bruyns, M.F. III: 412, 413
Mozart, W.A. III: 282
Mozes, 1: 103; II: 131, 240, 241, 254
Mulder, H.K. 1: 64
Mülich, H. 1: 376
Müller, A. II: 49
Müller, K.A. von II: 440
Muller, F. II: 204
Muller Jzn., F. III: 458
Muller, H.P.N. 1: 194, 195
Muller,* J.W. 1: 82, 83, 515; II: 203
Muller, P .L. 1: 75, 76, 90
Muller Fzn., * S. I: 78, 79, 83, 84, 93, 97,
151, 200, 201, 220, 223, 263, 264, 270,
283, 298, 300, 354, 355, 438, 439, 460;
II: 85, 204
501

Muller-Lulofs, M.G. II: 127, 128
Multatuli II: 278; III: 89, 411
Münsterberg, H. I: 109, 110
Muratori, L.A. II: 359
Murillo, B. I: 442
Murray, G. III: 150, 185, 187, 188, 429
Mussert, A.A. II: 486; III: r6, 141
Musset, A. de I: 394
Mussolini, B. II: 429; III: 1076
Nachod, H. III: 289, 290, 306
Nachod-von Hoesslin, L. III: 290
N aeff, T. I: 335, 539; II: 187, r88
Nan, I: 64
N aoise, I: 51
Napoleon, II: 317, 368; III: 131, 240, 241,
Napoleon III, III: 400
Navarre, Marguerite de I: 273, 274
Neal, H.V. II: 95
Neal-Howell, H.Ph. II: 95
Nekrasov, N.A. I: 193, 194, 216
Nemours, hertog van I: 480
Neri, F. II: 412
Neumann, C. I: 309; II: 341, 342
Neurdenburg, E. II: 394
Nicolaas, Sint II: 254
Nicolaas II, keizer I: 275
Nicolas, J.H.A.F. II: 349-351; III: 147
Nicolson, H.G. III: 415-422, 431
Nicolson, A. III: 418, 419
Niebuhr, B.A. II: 442
Niehaus, uitgeverij III: 266
Niemeyer, M. II: 273, 274
Nienhuis, L. I: 29, 30
Nietzsche, Fr. I: 321, 421; III: 35, 79
Nieuwaal, zuster I: 144
Nieuwenhuis, A.W. II: 339, 340, 344,

·

Nieuwenhuis,* W. I: 288
Nijgh, H. III: 135, 287
Nijgh, uitgeverij I: 449
Nijhoff, * M. I: 5, 411, 412, 427; II: 5, 8,

66, 67, 120, 187, 188, 254, 297, 321,
338, 350, 360, 399, 400, 425, 491; III:
6, 18, 280, 281
Nijhoff, P.G. II: 360
Nijhoff, W. II: rrr
Nijhoff, uitgeverij I: 29, 336; II: III,
204, 210
Nijland, D. I: 329
Nispen tot Sevenaer, Th.M.M.C. van
III: 400, 455
Noble, II: 149
Nolet, W. III: r88, 232
Nolhac. P.G. de III: 91

502

153

Noordenbos, 0. III: 421
Noordhoff, uitgeverij I: 141; III: 469
Noot, J. van der I: 266, 482, 484
Noppen, L.C. van I: 228
Notten, M. van 1: 448, 463
Noyon, T.J. 1: 29, 30
Ober, L. I: 459
Oecolampadius, J. II: 283
Oedipus, I: 459
Oetanka, 1: 517
Offenbach, J. I: 280
Obmann, E. 1: 261, 262
Oldenbarnevelt, J. van I: 68, 299; III:

..

407, 408

254, 467

345

Nolst Trenite, G. ('Charivarius') I: 152,

Oldenburg, groothertogin van I: 451
Oordt, A. van I: 50, 52
Oostenrijk, Margaretha van I: 379, 380
Oppenraay, R.M.V. van III: 448, 449
Oppermann, 0. I: 208, 209; III: 470
Orleans, Ch. d' 1: 260, 391
Orpheus, II: 151
Ortega y Gasset,* J. III: 6, 43, 70, 71, 84,

132, 218
Ossenbruggen, F.D.E. van II: 457
Ostade, A. van, I: 289
Osthaus, K.E. I: 124
Oszwald, R. P. III: 255
Oudendijk,* J.K. II: 492, 493; III: 409,

410
Oudendijk, W.J. III: 419-422
Overbeck, Fr. II: 456
Overstreet, H.A. II: 162, 163
Ovidius, II: 163, 208
Palestrina, G .P. da I: 489
Palissy, B. III: 273, 275
Pallat, L. I: 116, 117, 122, 194, 316, 464
Pander, firma III: 229, 230
Pandora, 1: 486
Päp.ini, I: 77
Pannekoek, A. I: 210, 211, 239, 351
Panzer, Fr. I: 66, 67
Park, R.E. II: 99
Pascal, B. I: 272, 273; III: 83, 84
Pascoaes, T. de III: 274, 275
Passow, R. I: 399, 400
Patzelt, E. III: 197
Paul-Boncour, J. II: 81, 82
Paulus, apostel I: 411; II: 382
Pauw, E.A.W. III: 400, 401
Payot, * uitgeverij II: 296
Pelkwijk,* G.A.W. ter, III: 292
Penaat, W. II: 287

Pergolesi, G.-B. III: 360
Peri, N. I: 406
Periers, B. des I: 272, 280, 281
Perrault, Ch. 1: 426
Perron, Ch.E. du III: 313, 321
Perski, S. I: 274
Peters, C.H. I: 124, 126
Petit, J. I: 347, 394
Petrarca, I: 266; II: 207; III: 110, 328
Petronius, 1: 134
Petrus, apostel I: 41
Pfefferkorn, J. II: 142
Pfefferkorn, Z. II: 138, 141, 142
Phidias, I: 204
Philips I de Stoute, 1: 72
Philips 11 de Goede, 1: 220, 260; II: 374,

377, 378, 380, 383, 411, 491
Philips 11 van Spanje, II: 439; III: 39,
314
Philips Willem van Oranje, III: 314, 315,
319, 321
Picard, Ch. II: 217
Picard, Et. II: 380
Pico della Mirandola, G. III: 402
Piero della Francesca, 1: 312
Pierpont Morgan, J. II: 147, 148
Pierson, A. II: 134, 195
Piet, zie: Vrajendranath
Pineau, J.-B. III: 91
Pino, F. de! III: 150, 152
Pirenne, * H. 1: 9, 94, 102, 120, 162, 185,
200-203, 206, 209, 238, 418; II: 8, 269,
270, 397-400, 403-405, 464-466; III:

103, 431
Pirenne, H.-E. 1: 100
Pirenne, R. 1: 233, 234
Pirenne, Mme. 1: 202, 220, 223, 234,

248
Pirkheimer, W. I: 331
Pisan, Chr. de 1: 260, 261, 404, 474
Pisano, N. 1: 326
Pisistratus, 1: 140
Pit, A. 1: 151, 175, 446, 448; III: 435
Planten, C. III: 351, 353, 360, 361, 365
Plantenga, B.P .B. III: 405, 413, 442,

443, 445, 446, 457
Plantenga, J .H. III: 18
Plasschaert, A. 1: 87; II: 243, 349, 350
Plate, C.L. 1: 26
Plate, Mw. I: 25
Plate jr. I: 33
Plato, II: 225, 415, 419, 422
Plautus, 1: 267; II: 365
Plon, uitgeverij 1: 346
Plummer, Mr. II: 91
Pluym, W.A.E. van der II: 322; III: 283

Pobereszki, II: 474, 475
Poe, E.A. 1: 43
Polak, H. 1: 98, 99, 148, 149; III: 287
Polet, J. III: 131
Poliziano, A. II: 222, 223
Pollard, A.F. 1: 408
Pollones, J.A. II: 52
Polti, G. 1: 285, 286
Polybius, 1: 267
Ponsonby, Fr. III: 390, 428
Poortman, J.J. III: 171, 172
Poot, H.K. I: 328
Porzig, G. II: 254
Porzig, * W. II: 17, 18, 22-24, 41, 73, 167,

205, 213, 214, 249, 254, 310
Pos,* H.J. III: 254, 334, 377, 379
Post, J .E. III: 331
Posthuma, familie II: 107
Posthumus, N.W. II: 408, 409, 416, 439
Posthumus Meyjes, F.E. 1: 191, 192
Posthumus Meyjes, W. 1: 29, 30, 35
Potgieter, E.J. I: 75, 140, 263, 264; II:
278
Pourtales, G. de III: 389, 390, 399
Power, E. II: 353; III: 159
Praag, S. van II: 231
Pres, J. des 1: 261
Presbyter Ultrajectensis, II: 224
Preyer, W. Th. 1: 109, 110
Prijs, J. III: 165-167
Prins, Ada III: 325, 326
Prins, zaalhouder I: 31
Prins, J. de 1: 499
Prinsen Lzn., J. 1: 259, 331, 332, 408,
409, 497; II: 55, 73, 226, 228; III: III
Prometheus, I: 127
Propertius, II: 179, 180
Protheus, I: 369
Psilander, S. III: 108
Puchstein, 0. I: 58, 60; II: 262
Puvis de Chavannes, P. I: 513, 531; III:
264
Pyramus, II: 208
Pythagoras, 1: 241; II: 151
Quack, H.P.G. I: 139, 151
Quarles van Ufford, L. II: 248
Querido, E. (Joost Mendes) 1: 184, 185,

409
Querido, 1. 1: 102, 103
Q.N., III: 122
Raaf, K.H. de 1: 318
Rabelais, Fr. 1: 129, 134, 272, 331, 332,
523; II: 247
Rabutin, B. 1: 272

Raccouchot, kok II: 297
Rachfahl, F. I: 88; II: 403-405
Racine, J. I: 273, 371
Rademaker, G.G.J. III: 344, 400, 440
Radermacher Schorer, M.R. I: 511, 535;
III: 148, 149
Radermacher Schorer-Hasselman, C.C.
III: 148, 149
Raemaekers, L. I: 188, 190
Rafael, II: 240
Ragaz, L. II: 270, 313; III: r53
Rahder, J. II: 322
Raleigh, W. I: 74
Ramler, K.W. I: 113
Randag, W.F.M.C. II: 351, 352; III: 158,
284
Ranke, L. von III: 119, 138-140, 275
Rappard, A. van II: 332, 333
Rassers, W.H. II: 30, 345
Rauter, H.A. III: 366, 367
Ravesteyn, W. van I: 518
Ravesteyn-Wensinck, C.M. van III: 375,
376
Rees, Cath.F. van I: 45
Rees, R. van III: 156, 157, 218
Regnaud, P. I: 196, 197
Regout, aardewerkfabriek I: 511
Rehm, W. II: 341, 342
Reichenau, H. van II: 365, 424
Reichner, H. III: 106
Reigersberg, M. van II: 157, 158
Reinaert, II: 121
Reinshagen, F. II: 149
Reinshagen, I. II: 152
Reinshagen,* M.V. II: 314, 320, 324,
348, 362, 375, 414, 480; III: 47, 141,
158, 347, 350, 351, 354, 370, 386, 451
Reinshagen, S. II: 7, 122, 124, 131, 133,
149, 152, 186, 234, 259, 260, 301, 325,
326, 431
Reinshagen, V. II: 149
Reinshagen, ouders II: 149, 431
Reinshagen-Huizinga, E. zie: Huizinga,
Elisabeth
Remarque, E.M. II: 255
Rembrandt, I: 79, 87, 89, 120, 123, 124,
129, 243, 264, 265, 270, 289, 299, 395,
441, 442, 452, 462, 485, 489; II: 179,
186, 272, 360; III: 67, 94, 187, 273,
274, 339, 385
Remijnse, D. III: 355, 356
Remijnse, familie III: 355, 356, 370, 371
Renan, E. I: 371
Renaudet, A. I: 467; III: 91
Rene van Anjou, koning van Sicilie I:
260

Resink, familie I: 32
Rethel, A. I: 233
Reuvens, C.J.C. II: 452
Reynold, * G. de III: 48, 168
Rhenanus, B. I: 498, 499; II: 229
Rhijn-Naeff, T. van, zie: T. Naeff
Ribot, Th. I: 109, 110
Richard van Sint-Victor, II: 381, 382
Richardson, S. I: 338
Richelieu, I: 426; III: 78, 85, 415-417
Rickert, H. I: 263, 264
Riebeeck, J. van III: 249
Rijkens, R. I: 37, 38, 64, 111; III: 395
Rijpperda Wierdsma, J.V. II: 355, 356
Rika, dienstbode I: 231
Ringers, J.A. III: 448, 484
Rinn, H. III: 77, 78
Ritter,* G. III: 115, 117, 140
Ritter, M. I: 419, 420
Ritter jr., * P.H. III: 98, 99
Robbers, H. I: 181, 182
Robespierre, I: 432; II: 176
Rodd,* J. Rennell I: 447, 448, 450, 451
Rodenwaldt, G. II: 217
Rodin, A. I: 209
Rodocanachi, E. I: 349
Roe, B.B. II: 101, 102
Roe, H. II: 101, 102
Roe-Bertheau, H.L. II: 101, 102
Roebroek, J. III: 108
Roelants, M. III: 64
Roelants, P .E. I: 180
Röell van Hazerswoude, W.C. I: 470
Roels, F.J.M.A. II: 51
Roessingh, M. III: 133
Roever, N. de I: 482, 483
Rohden. P.R. II: 439, 440, 446
Roland Holst,* A. I: 211, 274, 306, 312,
315, 327, 337, 373, 374, 378, 390, 406,
408, 409, 410,412, 436, 437, 439, 442,
492, 508, 511, 521; II: 20, 21, 28, 31, 32,
45, 46, 49, 51, 52, 70, 178, 211, 248,
254, 273, 321, 350, 363, 399, 400, 425,
491; III: 6, 18, 94, 127, 153, 156, 158,
273, 313, 314, 332, 349
Roland Holst, C., zie: Warp-Roland
Holst
Roland Holst, E. I: 226, 227, 406, 494,
511; II: 57; III: 238, 264, 272, 273, 285,
287, 288, 294, 331, 335, 483
Roland Holst, H.C. zie: Bastert-Roland
Holst
Roland Holst,* Richard N. I: 6, 7, 9, 12,
13, 145, 146, 178, 197, 212, 235, 251,
252, 282, 295, 319, 320, 344, 349, 351,
353, 368, 373, 377, 378, 384, 391,

394,400, 427, 434, 468, 473, 474, 477,
478, 480, 485, 486, 500, 503, 519, 539,
540; II: 6-8, 26, 44, 45, 48, 52, 58, 70,
108, 109, 120-122, 133, 143, 211, 245,
270, 278, 300, 313, 346, 347, 366, 400,
425, 477; III: 9, 28, 33, 48, 59, 72, 88,
89, 103, 105, 148, 152, 153, 158, 159,
166, 207, 212, 268, 271, 272, 278, 283,
285, 287, 288, 291-297, 305, 311-313,
317, 318, 320, 331, 337, 414, 415, 471,
472
Roland Holst, S., zie: Burgers-Roland
Holst, S.
Roland Holst-de Meester, A. 1: 494,
504; II: 57; III: 238, 279, 483
Roland Holst-van der Schalk,* Henriet·
te 1 6, 9, 12, 13, 147, 148, 160, 210, 211,
239-242, 249, 287, 309, 320, 323, 324,
332, 333, 335, 337, 341, 345, 350, 356,
362, 367, 368, 369, 374, 392, 402, 403,
409, 412, 413, 423, 435, 470, 472, 474,
476, 478, 488, 489, 492, 494, 495, 508,
511, 513, 535, 536; II: 6, 7, 14, 15, 16,
20, 25, 26, 29, 46, 55, 58, 89, 108, 112,
118, 120, 138, 146, 164-166, 211, 233,
234, 244, 269, 278, 284, 320, 321, 335,
346, 349, 361, 363, 407, 408, 418, 453,
481, 486; III: 6, 8, 9, 21-23, 40, 55, 61,
67, 73, 78, 79, 88, 89, 94, 95, 114, 118,
121, 123, 126, 131, 133, 141, 147, 151,
156, 160, 164, 170-172, 174, 182-184,
186, 194, 195, 204, 207, 210, 212, 215218, 220, 222, 227, 229, 238-240, 243,
246, 253, 258, 259, 261, 262, 264, 317,
318, 321, 328, 352, 356, 404, 414, 415
Rolin, N. 1: 213
Rolland, R. 1: 221, 485
Romein, * Jan 1: 9, 220, 221, 314, 315; II:
5; III: 14, 15, 19, 59, 68, 69, 86, 163,
254, 255, 275, 291
Romein, J.E. 1: 336
Romein-Verschoor,* A. 1: 329, 334, 420,
425, 534; II: 206, 224, 371, 392; III:
315
Romijn, A.J. III: 370
Romme, C.I.J.M. III: 188, 343
Romme, C.P .M. III: 241
Ronkel, Ph.S. van II: 414, 415; III: 64
Ronsard, P. de I: 266
Rooijers, familie III: 293
Roorda, T.B. 1: 265
Roos, A.G. III: 438
Roos, * S.H. de 1: 136, 137, 502
Rose, Mw. 1: 199
Rosenkrantz, II: 140
Rossetti, D. G. 1: 49, 52

Rössing, J.H. 1: 482, 483
Rössle, R. II: 229, 230
Rossum du Chatte!, Van III: 455
Rostand, E. 1: 259, 261
Rostovtzeff. M.I. II: 322, 323
Rothari, II: 359
Rothschild, III: 114, 189
Rousseau, J.J. I: 273
Royaards, W. I: 249, 503: II: 317
Royen, G.N.J.H. II: 191
Royen, J.F. van III: 336, 337
Royen, W.A. van zie: W.A. van Valkenburg-van Royen
Royen, Mw. van 1: 29
Rubens, 1: 441, 442, 481, 482
Rückert, Fr. 1: 404, 405
Ruffinus, bijgen. 'Grunnius', 1: 466
Russe!!, B. II: 353; III: 417
Rüter, A.J.C. II: 349; III: 123, 163
Rutgers, A.A.L. III: 351, 353
Rutgers, H.W. I: 485
Rutgers, V.H. II: 69, 70
Rutgers van der Loeff, E. 1: 521, 543
Rutgers van der Loeff, N. 1: 486
Ruys, Ant. II: 340
Ruys, W. III: 352
Ruys, W.J. III: 186, 188
Ruys de Beerenbrouck, Ch.J.M. II: 385,
386, 432
Ruysdael, J. van III: 284
Ruyter, M. de 1: 59, 299
S., Kommerzienrat II: 262, 263
Saba, koningin van 1: 524
Sabatier, P. I: 257, 431
Sabbe, M. II: 62, 63
Sacchetti, Fr. II: 359
Sacco, N. II: 166
Sachs, C. II: 480; III: 28
Sachse, III: 364
Sade. D.A.F. de 1: 338
Sadleir, M. III: 429
Saenredam, P.J. III: 273
Saint-Cyran, 1: 272
Sainte-Beuve, C.A. 1: 412; II: 278
Saks, J. zie: Wiedijk, P.
Saladin, II: 15
Salimbene van Parma, II: 177
Salome, 1: 106
Salomo, III: 129
Saltykov, M.J. 1: 416, 417, 419, 420
Salverda de Grave, J .J. I: 320, 362, 363;
II: 296-298
Sande Bakhuyzen, * A. van de II: 339,
402, 434-436, 445, 449, 450, 460
Sanders, A.A.M. III: 360, 361

505

•

Sandfort,* J.A. II: 142, 24 7
Santhagens-Waller, Ina van Eibergen I:
198, 207, 268, 269, 270, 349, 351, 373,
400, 442, 473, 511; II: 25, 26, II2, 126;
III: 32, 33, 40, 88, 140, 264, 295, 330,
331
Sappho, I: 474
Sarto, A. de! 1: 45
Sarton, * G. III: 127, 128
Sasse Azn., J. III: 133
Sasse·Middelhoven, Gr. I: 269, 400,
465; II: 112, 119; III: 132, 133, 153, 158,
216, 259
Sassen, E.M.J .A. III: 342-344
Sassen, F.L.R. III: 425, 426
Sassen-Ramme, S.M.L. III: 376, 377
Satow, E. I: 459, 490
Saverij, R. I: 462, 463
Savornin Lohman, A.F. de I: 257, 258
Savornin Lohn1an, B.C. de III: 344, 345,
379
Savoye, Em.·Ph. II van I: 379, 380
Saxl, * F. II: 434, 493
Schaaf,* N. van der III: 245
Schalk, H. van der, zie: Roland Holstvan der Schalk
Schalk, W.C.Th. van der, I: 232, 369,
400, 469, 520; II: 25, 26, 112, 114, 118,
139, 166; III: 23, 88, 259, 262, 272,
293, 323, 325, 326
Schalk-Mauroy, M.M. van der, II: 25,
26, 112, 114, 118, 374; III: 23, 88, 259,
262, 293, 294
Scharten, C. I: 211, 232, 237, 307, 320,
362, 363; II: 144; III: 17
Seheier, M. II: 81, 82
Schelmann, Fr. II: 269
Scheltema Beduin, P. III: 360, 361
Scheltus, G.A. II: III
Schendel, A. van I: 231, 302, 307; II: 20,
21, 196, 197, 363; III: 274, 339
Sehendei jr., A. van III: 338, 339
Sehendei, C. van III: 279, 375, 376
Schepper, J.M.J. II: 323, 325
Schieveen Borgman, P.J. I: 231
Schiller, Fr. II: 53
Schilthuis, A. III: 395, 396
Schimmelpenninck van der Oye, A. III:
348, 352
Schlegel, A. l: 50
Schliemann, H. I: 50, 52
Schloezer, B. de II: 336, 337
Schmalenbach, H. II: 428, 429
Schmid, H.A. II: 189, 212, 232; III: 62
Schmid, J .J. von, II: 461
Schmidt Degener,* F. I: 243, 385, 394,

506

408, 409, 439, 448, 452, 453, 540; II:
45, 186, 287, 369, 417, 418; III: 53, 64,
65, 177, 328, 330, 333, 338, 339, 384,
385, 438
Schmitt, C. III: 81, 82
Schmutzer, J.I.J.M. III: 347, 360, 379
Schoengen, M.A.J. I: 94-99, 101, 118, 119
Scholl, student III: 233
Schotte, J.H. II: 126
Schalten, P. III: 20, 21, 110, 111, 298,
383, 387, 458
Schelten, Y. III: 383, 384
Schölvi11ck, Auguste A.C.M., zie: fiuizinga-Schölvinck
Schölvinck, A.J. III: 210
Schölvinck, A.S.R.M. ('Wien') III: 192,
209, 354, 444
Schölvinck, C.A.M. III: 213
Schölvinck1* C.B. (vader) III: 170, 188,
1901 192, 194, 195, 197, 202-204, 209211, 220, 221, 224, 258, 281, 293
Schölvinck, * Carl J.G.M (broer) III:
220, 221, 229, 342, 344-378, 384
Schölvinck, Joop E.M. III: 348, 353
Schölvinck, J.G. III: 170
Schölvinck, l,ouis W.B.M. III: 348, 350,
353
Schölvinck, R.C.M. ('Rud') III: 200,
201, 205, 208, 209, 213, 375, 444
Schölvinck-Kolfschoten, C.G.M. III:
210
Schölvinck-Krol, S.J. III: 213
Schölvinck-Reynders, Annie III: 363,
380
Schölvinck·Remme, M.C.R.C. III: 170,
188, 190, l92, 194, l95, 197, 202·204,
220, 220, 224, 227, 258, 348, 400, 405,
407, 412, 444
Schönebaum, H. l: 376, 377
Schoolmeester, De zie: Linde, G.A. van
de
Schorer, J.C. ('JanKees') I: 46, 48, 154,
r55, 163, 166, 198, 303, 466, 478, 498;
II: 41, 19, 152; III: 371, 372, 381-383,
386, 405, 41r, 444
Schorer, J.G. III: 334
Schorer, J.H. II: 59, 61
Schorer, J.M. II: 109
Schorer, * K.J. I: 406, 462, 488, 5r1, 535;
III: 407, 408
Scherer sr., L. I: 37, 64, 9I, 92
Schorer jr., L. I: 478, 498; II: 152; III:
370, 371, 380, 381
Schorer, Mary Vincentia, zie: HuizingaSchorer
Schorer-Beyer, 0. III: 383, 405

Schorer-van Eysinga, J.H.R. III: 407,
408
Schorer-van Hoytema, L.A. I: 46, 48,
478, 498; III: 46
Scherer-van Kinschot, C.M.P. ('tante
Marie') I: 144, 165-168; II: 109, 152
Schorer-Plaat,* E.H.R. I: 37, 38, 64, 91,
92, 144, 154, 155, 156, 165-168, 173,
174, 210, 297, 377, 382, 403, 404
Schorer-Schoonevelt Büchner, H.C.W.
III: 371
Schote!, G.D.J. I: 298, 300
Schravendijk, O.E. van III: 310
Schretlen, M.J.A.M. II: 66
Schrieke, B.J.O. II: 316
Schrijnen, L.J .A.H. II: 75
Schuiten, E. III: 412, 413
Schulenburg, W. von der II: 269
Schwabe sr.,* B. II: 37
Schwabe jr.,* B. II: 37; 91, 92, 266, 276
Schwabe, K. II: 37, 48, 123, 132, 135,
136, 188, 212, 228, 232, 256; 62, 65, 75,
78, 91, 92, 162, 166, 167, 256, 260, 265,
266, 290
Schwartz, M.A. III: 360, 361, 363
Schwartzenberg, G .F. thoe I: 101, 103
Score!, J. van I: 496, 497
Scott, W. I: 50, 128; II: 143
Scribe, E. I: 128
Scribner, * Ch. I: 395, 396, 490; II: 285
Secundus, J. II: 148
See,* H. II: 459, 460
Seiferth, W. I: 347, 348, 394, 501, 502
Seignobos, Ch. II: 57
Seilliere, * E. I: 350, 354, 391, 407; II: 297
Senancour, E.P. de II: 44
Senart, E. I: 53, 54
Serrurier, C. III: 55, 56
Servet, B. II: 239
Seyss-Inquart, A. III: 8, 346, 378
Shakespeare, W. 1: 74, 131, 222, 266,
397, 408, 411, 485; II: 13, 174, 175, 190,
191, 196; III: 217
Sharp, Mr. II: 245
Shaw, G.B. I: 262, 459; II: 18, 19, 21-23,
302
Shelley, P .B. I: 404, 405, 408, 409, 447;
II: 191
Siccama, Mw. I: 25
Sickle, Mr. Van II: 340, 343, 347, 353
Sidney, Ph. 1: 74, 133-135
Siemens, H.W. III: 340, 343, 351, 357,
371, 378
Siemens-von Müller, B. III: 351, 353
Sievers, E. I: 317, 487, 514, 516; II: 24,
27, 171, 310, 311

Sigismund, keizer 1: 56
Sijmons, B. I: 118, 119, 413, 414, 460; II:
310, 311
Silius Italicus, 1: 134
Simek, * A. III: 267, 268
Simon, J. II: 437, 438
Singeis, Hubertha 1: 376, 491
Singeis, dames 1: 70
Sitter, A. de 1: 305; II: 257
Sitter, R. de III: 46
Sitter, Willem de 1: 6, 166, 173, 176, 210,
351, 353, 466; II: 14, 68-71, 105, 257,
258, 427; III: 46-48, 312, 372
Sitter, Wobine C. de ('Bine') 1: 25
('Bientje'), 165, 166, 168, 171, 173, 174,
176, 213, 508, 535; II: 46, 120; III: 45,
46, 221
Six, * J. 1: 61, So, 83-86, 88, 131, 460; II:
75, 106, 125, 133, 134, 144, 150, 194,
198, 214; III: 144, 145
Six-Bosch Reitz, H.M.A.F. II: 144, 145
Sjestov, L. II: 327, 328, 330-332, 336,
337, 339
Sjollema, J.S. II: 322; III: 283
Sjtsjedrin, N., zie: Saltykov, M.J.
Skallagrimson, E. II: 23, 24
Slatius, H. III: 427, 428
Slauch, Miss 1: 328
Sleeswijk, II: 117
Slotemaker de Brui:ne, J.R. III: 177, 264,
265
Slothouwer, D.F. I: 321, 322, 323, 489,
490
Smeding, H.J. II: 231
Smeerpoets, P. den (ps. A. Jolles) I: 261
Smidt, H.J. II: 315
Smith, Margaret I: 19
Smith, P. I: 491; II: 193
Smits, juffr. 1: 212, 213, 268, 269, 341,
389, 397, 398, 400
Smuts, J.C. III: 419, 420, 422
Snellen, zuster III: 252, 253
Sneller, Z.W. I: 350
Snijder, G.A.S. II: 195, 213, 219
Snouck Hurgronje, * A.M. III: 145
Snouck Hurgronje, C. 1: 389, 418,
486, 487; II: 98, 339, 457; III: 64
Socrates, I: 411; II: 412
Sofie, III: 72
Solon, I: 140; III: 131, 156, 240, 241, 254
Solpray, * G.S. de III: 469
Sondaar, L.H. III: 330
Sonja, I: 193
Sophie, koningin II: 41, 42
Sopper, A.J. de II: 343
Sore!, G. II: 355, 356

•

Spengler, 0. I: 273, 274, 285, 288, 325,
326, 334, 335, 338, 341, 344, 348, 350,
351, 393, 415, 421, 423; II: 216, 368;
III: 6, 53, 61, 64, 67, 218
Speyer, J.S. I: 46, 48, 54, 60, 78; III:
463, 464
Speyr, A. [Kaegi]-von III: 74, 75, 85, 112,
154, 155, 160, 233, 301, 303
Spiegel, H.L. II: 64
Spinoza, B. de I: 395, 477, 524
Spitzer, L. II: 493
Spranger, E. II: 81, 82
Sprietsma, C. II: 303
Spykman, N.J. II: 92, 93, 100, 121
Srbik, H. von III: 345, 346, 350
Staal, J.F. I: 324, 326; III: 122, 293
Staal-Kropholler, M. 1: 253; III: 323
Stadelmann, C. 1: 426, 427
Stadelmann, R. * II: 252, 253, 328, 341,
342
Staehelin, F. III: 77, 405, 484
Stahl, Fr .J. 1: 410
Stakenburg, A.J. III: 404
Stalin, J. III: 165, 189
Steding, Chr. II: 386, 387, 447-449, 455,
456
Steen, J. I: 129; II: 272, 415
Steenhuis, D.J. III: 351, 353
Stein, Th. I: 254
Stein Callenfels, P.V. van 1: 460; II: 6,
319, 320, 323; III: 151
Steiner, H. III: 35, 233, 235
Steinhausen, H. zie: Gürster, E.
Steinmetz, S.R. II: 390, 457
Stendhal, I: 365; II: 22 3, 224
Stenfert Kroese, H.E. II: 290
Stephen, L. II: 182, 183
Sterck,* J.F.M. III: 44, 285
Sterck-Proot, * J.M. III: 44, 284, 285
Stevenson, R.L. 1: 391
Stock, uitgeverij III: 133, 134
Stoel, E.E. I: 369, 370
Stoke, M. I: 244
Stols, A.A.M. III: 313, 314
Stoop, Th. III: 288
Stoop-Snouck Hurgronje, A.M.J. III:
288
Stoppelaar, J. de I: 373; III: 32, 40, 141,
330, 331
Strozzi, G. 1: 45
Stubbs, F.B. II: 78, 79, 90-92, 95, 100,
124, 130, 153
Studniczka, F. II: 216, 217
Stuers, V. de I: 89, 186-188, 190
Suchtelen, N. van 1: 215, 294, 295
Suys, * J. 1: 333, 334, 424, 425; II: 231

508

•

Swaen, A.E.H. 1: 228
Swart, K.W. III: 396, 397
Swart, P.C. III: 396, 397
Sweertius, F. 1: 61
Sweerts de Landas Wyborgh, J.H.L.J.
III: 334
Sweerts de Landas Wyborgh-de Meyier,
E.L. III: 334
Sytzama, J.L. van III: 223, 224
Taft, W.H. II: 85, 86
Tagore, R. I: 140
Taine, H. II: 279
Tak, P.L. 1: 21, 36, 37, 130, 140; II: 154;
III: 395, 421
Talleyrand, II: 53; III: 439
Tantalus, 1: 65
Tasso, T. 1: 266
Ta-wit, 1: 49, 51, 52
Teding van Berkhout, F. III: 332
Teding van Berkhout, H. 1: 463
Teding van Berkhout,* N.G. III: 332
Teirlinck, H. II: 29
Teixeira de Mattos, A. 1: 328, 336
Telders, B.M. III: 18, 156, 406-408
Tellegen, B.H.D. III: 347
Tellegen, C. III: 287, 288
Tellegen, 1. III: 287, 288
Tellegen-Stoop, M.E. III: 287,288
Tenhaeff, * N.B. II: 217, 218, 487, 488;
III: 116, 136, 164, 255, 388, 389
Terentius, 1: 267; II: 365
Teresa, Sint 1: 306
Termote, A. III: 131
Terpstra, H. 1: 103, 104
Teubner, uitgeverij II: 427
Teuffel, W. 1: 117
Tex, familie Den II: 107
Thackeray, W.M. III: 389, 390
Theissen, J.S. 1: 96, 97, 99; III: 164
Theokritos, 1: 309
Thibaudet, Alb. 1: 412
Thiel, J.H. III: 384, 385
Thieme, C. 1: 316, 317
Thieme, G .J. 1: 225, 501, 502
Thode, H. 1: 309, 311, 431
Thomas van Aquino, 1: 538; II: 182, 189192, 203, 225, 382, 412; III: 61, 250
Thomas a Kempis III: 348, 353
Thomas, J. II: 474
Thomas, P. 1: 100, 102, 105, 202
Thorbecke, J .R. 1: 80, 82; II: 191
Thoreau, H. 1: 207, 391
Thorn Prikker, J. 1: 124; III: 396
Thurneysen, R. 1: 66, 67
Tibullus, 1: 133

Tichborn, Ch. I: 73, 74
Tielrooy, J. II: 42
Tienhoven, P.G. van III: 418, 419
Tienhoven, familie Van II: 107
Tiepolo, G.B. I: 441, 442
Tine, tante I: 37
Titiaan, I: 198
Tjaarda, Mw. II: 107
Tjarda van Starkenborgh Stachouwer,

E. I: 148, 149, 152
Tjeenk Willink, F.M., zie: De Vries
Robbe
Tjeenk Willink sr., H.D. I: 27, 34, 90;
II: 289
Tjeenk Willink jr.,* H.D. I: 27, 90, 446,
450, 451, 485, 487, 496, 500, 501; II:
154, 162, 172, 204, 206, 371; III: 243,

256, 301, 322, 434, 435, 450
Tjeenk Willink, P. II: 91
Tjeenk Willink, Mw. I: 36
Tocqueville, A. de III: 422, 426
Toetankamon. I: 489
Tolstoi, L. I: 312; II: 244, 313; III: 240,
278, 279
Tonia, dienstbode III: 180
Tonkens, * G. ('tante Geesje') 1: 23, 108,
155, 167, 176
Toorop, J.Th. l: 321, 323, 335, 337, 374,
489, 490, 503; II: 182, 187; III: 312, 395
Tauchet, Mgr. III: 107
Treub, M.W.F. 1: 98, 99
Trevelyan, G.M. II: 231, 232; III: 428431, 439
Triloknath, 1: 54
Troelstra, P .J. 1: 404, 405, 508
Troeltsch, E. I: 419, 420; II: 386
Tramp, C. I: 59, 60
Tramp, M.H. 1: 59, 60; II: 184
Trotzky, 1: 210, 314; III: 165
Ts'ao Chan III: 66
Tsjechov, A. II: 332
Tsountas, Chr. I: 103, 104
Tuinman, C. 1: 129
Turgenjev, I.S. I: 193, 194
Turner, Andr. J. I: 246, 247
Turner, F.J. * 1: 9, 246, 250, 251
Turner, Jackson 1: 246
Turner, Lafayette 1: 246
Turner, Martin van Buren I: 246
Tusschenbroek, 0. van I: 321, 322, 323
Tuyll van Serooskerken, F.C.C. van III:

342, 343, 365
Tuymelaar, J. 1: 36, 37
Twain, M. III: 397, 398
Uhland, L. 1: 50

Uhlenbeck, C.C. I: 23, 38, 40, 114
Uisneach, 1: 51
Ulfilas, II: 23
Usener,* H. I: 65, 106
Uyting, A. III: 455
Vaillant, M. II: 248
Valery,* P. III: 327, 328
Valk, M.W. van der III: 73
Valkenburg,* C.T. van I: 6, 21, 29, 30,

32, 215, 520; II: 46, 47, 109, 113, 161,
289; III: 199, 209, 211, 212, 224, 224,
245, 312, 344, 346, 395
Valkenburg-van Royen. W.A. van 1: 30;
II: 299
Vandervelden. J. III: 282, 283
Vanzetti, B. II: 166
Vare, D. III: 422
Varenkamp, schipper II: 158
Varuna, 1: 53, 54
Vasari, G. I: 541; II: 359
Veblen, Th . II: 142
Veen jr., L.J. III: 290
Veen, M.Th. III: 290
Veen, P. I: 462
Veenhoven, W. III: 442, 443, 445
Velasquez, I: 113; II: 179
Velde J. van de 1: 289; III: 273
Veldheer, J.G. I: 231, 232
Venantius Fortunatus, III: 470
Vening Meinesz, S.A. II: 177
Verberne, L.G.J. III: 164
Verdi, G. I: 300
Vergilius, I: 128, 129, 331, 332, 518
Verhaeren, E. III: 395, 396
Verhagen, B. I: 530
Verhagen, P. I: 327
Verkade, E. I: 322, 323
Verkade, J. (Dom Willibrord) I: 105, 295
Vermeer, J. I: 289; II: 365, 453; III: 94,
338
Vermeulen, M. I: 211, 212, 330, 353; II:
144, 145
Vermeylen, A. III: 67, 68, 272
Verschaeve, C. II: 46
Verster, F. II: 145
Verwey, * A. I: 7, 161, 162, 212, 213, 329,
457, 482, 483, 484, 501, 502, 510, 537,
542 (Nyansa), 544 (Nyansa); II: 14, 15,
41 (Nyansa), 42, 54, 68, 69, 74, 154,
179, 181, 365; III: 67, 68, 73, 173, 174
Verwey, L. III: 174
Verwey,* M. I: 328, 329; II: 73, 74; III:
297, 335
Verwey-van Vloten,* K. III: 173, 174,
408

Vogelsang, W. 1: 83, 84, 114, 117, 249,
Vesalius, A.W. II: 239
296, 394, 441, 460, 464; II: 63, 125,
Vestdijk, S. III: 153
144, 192, 194, 219, 287, 322
Vesuvius, N. I: 459
Vollenhoven,* C. van 1: 6, 158, 172, 173,
Veth, Cornelis I: 460
180, 209, 221, 229, 232, 238, 239, 245,
Veth, Cornelia Johanna I: 510, 520
253, 304, 344, 350, 356, 365, 366, 486,
Veth, Gerda ('Polle') I: 189, 342, 355,
513, 516, 517, 519, 521, 544; II: 6, 10,
540; II: 45, 154, 172, 260, 261
65, 76, 91, 107, 170, 201, 301, 321, 334,
Veth, G.H. I: 91
343-345, 355, 366, 368, 369, 373, 399Veth, 'Ila', zie: Moes-Veth, Alida J.
401, 418, 438, 446, 447, 449, 453, 454,
Veth,* Jan I: 7, 8, 21, 36, 53, 54, 73, 80,
458, 477, 478; III: 24, 46, 129, 131, 175,
88, 107, 113, 123, 124, 131, 171, 182, 188,
419, 454, 472
189, 190, 234, 236, 237, 243, 263, 264,
278, 298, 300, 304, 307, 324, 337, 340, Vollgraff,* C.W. I: 104, 105, 107, 128,
144; II: 199, 213; III: 290, 387, 401
341, 350, 368, 379, 386, 391, 394, 407,
408, 436, 438, 439, 442, 489, 504, 505, Vollgraff, J. Ch. 1: 107
Vollgraff-von Hoesslin, M.E. I: 144,
510 (Guido), 515, 516, 520, 543; II: 5,
147, 154, 155, 163, 166; II: 155; III: 224,
32-37, 39, 44, 45, 48, 52, 54, 76, 108,
290
127, 128, 140, 143, 154, 159-161, 170,
Voltaire, I: 113, 208, 348, 357, 371, 417;
173-175, 177-179, 181, 182, 186, 216,
II: 180; III: 236, 237, 256, 257
260-262, 363, 364, 418; III: 251, 311,
Vondel, J. van den I: 50, 129, 131, 243,
319, 337
261, 266, 267, 281, 285, 286, 331, 332,
Veth, Joost II: 39, 40, 77, 97, 140, 172,
395, 475, 476, 477, 484, 485, 488, 496,
178, 363; III: 319, 335, 337
503; II: 19, 171, 233, 277, 286, 317, 354,
Veth, 'Kik', zie: Delprat-Veth, Saskia
356-358; III: 75, 106, IIO, III, 240-243,
Veth-Dirks, * Anna 1: 169, 189, 304, 307,
282, 312, 324
358, 364, 386, 448, 460, 494, 520, 540;
Vos, K. I: 353
II: 5, 30, 34, 52, 54, 143, 175, 258; III:
Vos van Steenwijk, C.J. de II: 118, 119,
319, 337
139
Victoria, koningin III: 428, 430
Vos van Steenwijk, J.E. de II: 290, 295,
Vigny, A. de I: 206, 207
297
Viglius van Aytta, II: 480
Voskuil, K. II: 393
Villon, Fr. I: 260, 261, 391
Vossler, K. I: 461
Viola, M. III: 24, 467, 468
Vo1lte, M.P. 1: 451, 452
Viollet-le-Duc, E.-E. I: 100, 101; II: 412,
Vrajendranath (bijgen. 'Piet') 1: 41, 43,
413; III: 89, 90, 283, 284
55, 121
Viotta, H. I: 199
Vreede, Fr. II: 294, 295, 297, 298
Visakhadatta, 1: 63
Visser,* P. 1: 460, 540; II: 30, 63, 65, 69, Vries Azn., A.D. de 1: 482, 483, 486
Vries,* J.P.M.L. de II: 226, 228, 322;
75, 294, 315, 416; III: 285, 286, 288
III: 30, 31, 458
Visser, J.Th. de 1: 385, 386, 439, 526
Vries, M. de 1: 128, 129, 317
Vitruvius, I: 267; II: 176
Vries, S.G. de 1: 255, 256, 458, 493
Vitulus, zie: J. Kalf
Vries Lam, D. de I: 160
Vlaenderberch, B. de I: 481
Vries Reilingh, D. de I: 143, 144, 147,
Vliegenthart, J. I: 6; II: 141
153, 154, 160, 163
Vlieger, zuster De I: 151, 153, 159
Vries Robbe, J.G. de, II: 289
Vloten, J. van II: 74
Vries Robbe-Tjeenk Willink, F.M. de
Vlugt, W. de II: 134, 135; III: 122
II: 289
Vlugt,* W. van der 1: 230
Vrijman, J.A. 1: 146, 149, 152, 187, 188;
Voerman, J. I: 78, 79
III: 467, 468
Voet, J. III: 131
Vogel,* J.Ph. I: 27, 43, 54, 55, 63, 76,
Waals jr.,* J.D. van der I: 59, 60, 73, 78,
305, 306, 396, 542; II: 199, 339, 389,
107, 151, 177, 280, 296, 358; II: 9, 120,
467, 483
187, 372, 425, 491; III: 18, 164, 166,
Vogel sr. I: 44
471, 472
Vogel, grootmoeder I: 41
Wabeke, B.H. III: 308, 309
Vogel-Strumphler, M.III: 367, 369
510

Wach, J. II: 279, 280
Waddell, L.A. 1: 55
Wageningen, J. van 1: 133
Wagner, Richard III: 399
Wagner, heer te Winschoten, 1: r57
Wal, L.G. van der III: 440, 441, 443,

445, 446, 450, 451, 456
Walen, Mej. I: 147
Wall, L.E.A.F. van de III: 126
Waller, A.C. I: 511; III: 295
Walpole, H. I: 289; II: 177
Walser, E. II: 229, 232, 341, 385-387
Warburg, A. I: 43, 58; II: 493, 494
Warham, W. 1: 478
Warnier, H.L. 1: 179, 180
Warnsinck, J.C.M. III: 387, 401, 410
Warren, J.H. 1: 35; III: 446, 450
Wasch, K.J.H. I: 195
Washington, G. II: 87
Waszink, M.A.M. II: 75, 89, 90, 114,

r15
Wätjen, H. III: 58
Watson, J.B. III: 79, 81
Wattenbach, W. II: 235, 237
Watteville van der Loeff, E. II: 4 77
Waveren, familie Van I: 32
Weber, Max I: 528, 529; II: 386, 387
Weber, R.E.J. III: 123
Weber, W. I: 114, 128; II: 165
Weilenmann, H. III: 236, 237
Weinberg, fotograafI: 178
Weisbach, W. II: 443-445; III: 166
Weissman, A.W. I: 143, 175
Wellington, hertog van I: 500
Wells, H.G. I: 326, 334, 341, 344, 347351; II: 231
Weiter, Ch.J.I.M. II: 323, 325
Wenckebach, L.O. II: 88, 89, 264, 290,
308; III: 131, 331
Wenckebach, W.O. III: 331
Wenckebach-van der Hoeven, E. III: 331
Wengler, H. I: 393, 394
Wensinck, A.J. 1: 180; II: 399-401, 438;
III: 280, 281, 294, 438
Wensinck, B. III: 360
Went, F.A.F.C. II: 287
W erthemann, A. II: 229
Werumeus Buning, J.W.F. I: 435, 472;
III: 18
Wesley, J. I: 467
Westerwoudt, L.A.A.M. III: 170
Westphal, 0. II: 387
Weststrate, C. III: 340, 343, 345
Wettach, A. III: 127
Wey, A. van der III: 379, 380
Weyden, R. van der II: 380, 492

Whitman, W. I: 207, 230, 236, 237, 263,
391; II: 67; III: 49, 320
Wiardi Beckman,* H.B. II: 5, 355, 356
Wibaut, * F.M. II: 69, 70, 125, 126, 144,

193, 205
Wibaut-Bastert, M.S.F. 1: 268
Wicksteed, Ph.H. I: 320
Wichmann, E. 1: 296
Wiedijk, P. 1: 539
Wiersma, E.D. I: 109, 110, 143, 144
Wiersum, E. 1: 388
Wiessing,* H.P.L. 1: 150, 151
Wijdeveld, H. Th. I: 269; II: 20; III: 283
Wijk, N. van I: 420, 455, 456; II: 328,
330, 432, 436, 437, 484; III: 15, 185-

187, 190, 224, 241, 333, 334
Wijk, R. van II: 73
Wijnaendts, J.W. III: 200, 201
Wijnaendts Francken-Dyserinck, E.W.
II: 90, 91
Wijnkoop, D. I: 239; II: 166
Wilamowitz-Moellendorf, U. von 1: 107
Wilde, Oscar I: 383; III: 217
Wilde, J.A. de III: 351, 353
Wilhelm II, keizer 1: 236, 275; II: 267;
III: 390
Wilhelm, R. II: 379
Wilhelmina, * koningin I: 141, 147, 451;
II: 397, 401, 482, 483; III: 16, 223,

224, 242
Wilkinson, Miss III: 185-187
Willebeek Le Mair, I: 269
Willem 1 van Holland, II: 304
Willem VI van Holland, I: 56, 57, 60, 61
Willem Ivan Oranje, I: 66, 88, 395; II: 8,
29, 385, 397-400, 403-406, 454; III:

162, 304
Willem II van Oranje, II: 51, 409, 410
Willem III koning-stadhouder, 1: 289,

408
Willem I, koning I: 276
Willem II, koning I: 91
Willem III, koning II: 348
Willem, hertog van Gelre en Gulik, I: 72
Willibrord, Sint III: 292, 295, 296
Wilson, W. I: 234, 235
Wimmer, F. III: 339, 397
Wind, S. de II: 204
Windisch,* E. 1: 28
Windisch, H.L. II: 27, 28
Winkel,* J. te I: 39; II: 228
Winkel, L.A. te 1: 129
Winkler, C. II: 47, 50, 51, 127, 128
Winnig, A. III: 109, 110
Winter, P.J. van III: 164, 291
Wirth, H.F. 1: 113, 114, 127
511

Wisse, Adr. II: 441
Wit, A. de I: 378; II: 278; III: 279
Witsen, W. II: 127, 128
Witt, C. de II: 365
Witt, Jan de I: 59, 299; III: 409, 410
Woestijne, K. van de, I: 320
Wolff, E. I: 359, 360
Wolff, K. I: 378
Wölffiin, H. III: 62, 63
W oltersom, H.L. III: 340, 343
Woltjer, R.H. II: 195, 196
Worm-Miiller, J.S. II: 85
Warp, J.A. III: 28
Worp·Roland Holst, C. III: 28, 32, 45,
90
Wright, F.L. I: 320, 323
Wunderlich, Frau III: 361
Wundt, W. I: 109, rro
Wyatt, Th. I: 74

512

Wybenga, K.L. III: 360, 361
Xantippe, II: 192
Yeats, W.B. III: 331, 332
Zaaijer, J.H. II: 388, 389, 431, 458
Zech-Burkersroda, J. von II: 435, 436
Zeeman, P. II: 179, 180
Zelter, C.F.I: 401, 402
Zielstra, L.J. III: 342, 343, 351
Zimmerman, A.R. I: 327
Zola, E. 1: 363, 373, 374, 376, 377, 380,
383, 393, 394, 399, 446
Zwartendijk, J. II: 350
Zweig, St. III: 68, 69
Zwingli, U. II: 283; III: 250
Zwollo, F. I: 124