J.HUIZINGA

BRIEF

I

ELI

II
192

19

'

VEEN

TJEENK WILLINK

UTRECHT/ANTWERPEN 1990

Redactie
Leon Haussen
W.E. Krul
Anton van der Lem

•

Dez·e uitgave is tot stand gekomen onder auspicien van de
Stichting ter Bevordering van de Beoefening van de Cultuurgeschiedenis
in Nederland

Dit deel is tot stand gekomen met steun van het
Prins Bernhard Fonds
eo de Stichting Praemium Erasmianum

Copyright© Erven J. Huizinga
Vormgeving Koos van der Bijl
ISBN 90 204 1991 9
n/1990/0108/379
CIP

WOORD VOORAF

Dertig jaren omvatte het eerste deel van de briefwisseling van Johan Huizinga.
Negen jaren van correspondentie zijn voldoende om.dit tweede deel te vullen.
Herfsttij der middeleeuwen verschijnt in de meeste van de moderne talen en
door dit boek verwerft zijn schrijver een internationale reputatie. Huizinga's
officiele functies groeien in aantal en gewicht, uitnodigingen tot het houden
van voordrachten in binnen- en buitenland bereiken hem van vele kanten.
Hoofdzaak blijft echter het hoogleraarschap in de algemene geschiedenis te
Leiden, in dir deel culminerend in 1932-1933, het jaar van het rectoraat. Daarnaast wordt het redacteurschap van De Gids voortgezet, een functie door Huizinga bekleed tot 1 januari 1933. Het lidmaatschap van de afdeling Letterkunde van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen vindt op II november
1929 zijn bekroning door de benoeming tot voorzitter van de afdeling.
In de loop van de jaren twintig zocht Huizinga naar een nieuw onderwerp
van studie. Het zou, opgezet als tegenhanger van zijn Herfstti.i der middeleeuwen, een boek moeten worden over de opkomst van de middeleeuwse beschaving: een groot werk over de culturele bloei in de twaalfde eeuw. Hij
slaagde er echter niet in deze monografie te realiseren. Wel schreefHuizinga drie detailstudies over twaalfde-eeuwse denkers, door hem als 'praegothieke geesten' aangeduid: Alanus de Insulis (1932), Johannes van Salisbury
(1933), en Abaelard (1935). Zijn in een brief aan Jolles uitgesproken wens:
'men moest eigenlijk geabonneerd zijn op zes levens tegelijk' (zie Andre Jolles aan Huizinga, 6 november 1927), verraadt mogelijk iets van een gevoel
van teleurstelling over veel dar onvoltooid bleef.
In 1925 overleed Huizinga's vriend Jan Veth. Aanvankelijk was her de bedoeling aan hem een levensschets te wijden in de gebruikelijke vorm van een
herdenking in de Koninklijke Akademie. Dit voornemen maakte plaats voor
het plan een biografie van Veth te schrijven. Steunend op de correspondentie van Veth en met medewerking van diens weduwe bracht Huizinga in tamelijk korte tijd een levensbeeld tot stand dat tegelijkertijd een terugblik op
zijn eigen ontwikkeling was: de Beweging van Tachtig, de bloeitijd van De
Kroniek ende teloorgang van de idealen in de jaren van De Nieuwe Gids.
Was de publikatie van zijn Tien studien (1926) een poging om tot een eerste
overzicht van zijn verspreide artikelen te komen, de verschijning van Huizinga's Cultuurhistorische verkenningen (1929) was, in de woorden van Wiardi
Beckman, werkelijk een gebeurtenis. In her bijzonder lokten de opstellen
'Over een definitie van het begrip geschiedenis' en 'De taak der cultuurgeschiedenis' lof en kritiek uit, bijvoorbeeld bij Jan Romein, wiens kritische
bewondering voor Huizinga al uit het eerste deel van de correspondentie bekend is. Nieuwe correspondenten in dit deel zijn onder anderen Martinus
Nijhoff en Menno ter Braak, wier brieven aan Huizinga helaas voor het
grootste deel niet bewaard zijn gebleven. Het valt op dat Huizinga voor zijn
doen opmerkelijk uitvoerig op hun kritiek reageerde.

5

Van april toten met juni 1926 bezocht Huizinga de Verenigde Staten van
Amerika op uitnodiging van het 'Laura S pelman Rockefeller Memorial'. Samen met vertegenwoordigers van de sociale wetenschappen uit andere Europese landen maakte hij een rondreis langs Amerikaanse universiteiten en andere wetenschappelijke instellingen. Deze studietocht leverde enkele nieuwe
vrienden op: de Pools-Britse antropoloog Bronislaw Malinowski en de ltaliaanse econoom en latere president Luigi Einaudi zouden ook na de rondreis met Huizinga in contact blijven staan. De persoonlijke indrukken die
Huizinga in de Verenigde Staten opdeed, legde hij vast in een dagboek. Ook
publiceerde hij ze gedeeltelijk in zijn tweede boek over dit onderwerp: Ame•
rika levend en denkend (1927).
Een volgende grote reis vond plaats van eind december 1930 tot en met
maart 1931 naar Nederlands-Indie, op uitnodiging van de 'Bond van Kunstkringen'. De reis door het Suezkanaal naar het Verre Oosten moet een bijzondere bekoring hebben gehad voor de historicus die als sanskritist en kenner van ook het Arabisch was begonnen. Na de vermoeiende lezingentournee door heel Java heen en cultuurhistorische uitstapjes onder leiding van de
archeoloog P.V. van Stein Callenfels - met wie eveneens het contact aan zou
blijven - volgde nog een bezoek aan Huizinga's dochter Elisabeth, destijds
woonachtig in Hongkong.
· :De studiereis naar Amerika, de lezingentournee door Nederlands-Indie,
gasttolleges in maart en april 1930 aan de Sorbonne, voordrachten in Duitsland, Zwitserland en Italie, daarnaast vriendschappelijke bezoeken aan Andre Jolles in Leipzig, aan het echtpaar Allen in Oxford, het zijn allemaal
dri.ikke activiteiten die Huizinga, mogelijk zijns ondanks, uit zijn studeerkamer haalden.
Naast het aanvaarden van invitaties om lezingen te houden en naast de
openbare en particuliere discussies met zijn critici en zijn mede-redacteuren
van De Gids toont de correspondentie ook een levendig intellectueel verkeer
bij Huizinga thuis, zowel in Leiden als op het buiten Toornvliet. De kerkhistoricus Walther Köhler en de medievist Gilson bezochten Huizinga in
Leiden; op Toornvliet werden zowel vrienden als wetenschappelijke relaties
öntvangen: het echtpaar Roland Holst logeerde er, het echtpaar Einaudi en
de Duitse historicus Johannes Haller, maar ook Van Stein Callenfels, liefhebber van een Duitse dronk, kwam er aan zijn trekken. Een hoogtepunt
van het gezelschapsleven op Toornvliet vormde het Gidsdiner van 18 september 1927 (zie afbeelding p. 120).
De vriendschap met Andre Jolles, met het echtpaar Roland Holst, Cornelis van Vollenhoven en enkele anderen, kon voor Huizinga niet goedmaken
wat ook in dit deel op de achtergrond voelbaar blijft en soms met droefenis
uitgesproken wordt: het gemis van zijn overleden echtgenote. Een bijzonder
aspect van deze uitgave vormt de relatie van Huizinga tot zijn volwassen
wordende kinderen. Na het behalen van het gymnasiumdiploma begon zijn
zoon Jakob een studie aan Yale University, waarvoor Huizinga persoonlijk
de mogelijkheden had onderzocht. Na enkele maanden van studie gaf Jakob - in Amerika al gauw Jim genoemd - er de voorkeur aan door het land te
6

trekken en met los werk aan de kost te komen. Zijn studie hervatte hij na een
jaar. De brieven die hij tijdens deze periode van zijn vader ontving tonen ons
Huizinga als bezorgde familievader, die bereid is - ook financieel - zijn zoon
de nodige ruimte te geven, maar die ook niet schroomt zijn afkeuring uit te
spreken en waar nodig vermanend zijn vinger te heffen.
Hoe veel sterker dit laatste nog voor zoon Leonhard gold, is niet meer uit
te maken. In 1967 heeft Leonhard Huizinga de correspondentie die tussen
hem en zijn vader was gewisseld en die zieh op dat moment in het Letterkundig Museum te 's-Gravenhage bevond, teruggevraagd en naar alle waarschijnlijkheid vernietigd. De 'romanticus' Leonhard reisde na het behalen
van zijn kandidaatsbul rechten door het Nabije Oosten, beproefde zijn geluk
in Marokko en vervolgens als planter op Java. In 1930 keerde hij, inmiddels
gehuwd, met vrouw en dochter naar Europa terug en woonde vervolgens
met zijn gezin afwisselend in Leiden en het Oostenrijkse Brand. Huizinga's
oudste dochter Elisabeth volgde in 1927 haar man naar Hongkong, maar
kwam in 1932 met haar dochtertje onverwacht aan de Witte Singel terug.
Deze lotgevallen van Huizinga's kinderen dienen in het achterhoofd gehouden te worden telkens wanneer Richard Roland Holst - ook in dit deel
de meest vertrouwde correspondent - de vraag stelt hoe het staat met de kinderen en kleinkinderen en of de berichten uit 'Oost en West' wel goed zijn.
De herhaalde verzekering van de kinderloze Holst dat Huizinga's kinderen
·. door hun reiservaringen en werkzaamheden zoveel v66rhadden op hun minder mobiele leeftijdgenoten, moet als een geruststelling zijn bedoeld voor de
ernstig bezorgde vader. Ook Huizinga's bekentenis uit zijn laatste jaren, 'dat
de verhouding tot mijn kinderen met het ouder worden van hen en van mij
niets van wat zij vroeger geweest is, verliest, en wel steeds nog nieuwe kanten krijgt, die haar dieper en inniger maken', verraadt iets van de zorgen die
hij in de voorafgaande jaren gehad moet hebben.
Het belang voor Huizinga van de vriendschap met Richard Roland Holst
en zijn vrouw Henriette wordt weer bevestigd in februari 1933. Huizinga zal
dan op de dies natalis van de Leidse universiteit zijn bekende rectorale oratie
uitspreken, Over de grenzen van speien ernst in de cultuur, later uitgewerkt tot
zijn Homo ludens (1938). De rector magnificus bad het recht tot het uitnodigen van twee personen om aan te zitten aan het diner van de leden van de
academische senaat, dat na afloop plaats vond. Het is veeibetekend dat Huizinga's voorkeur bij deze officiele en universitaire gelegenheid uitging naar
zijn vrienden Roland Holst.
Hoe groot en zelfwegcijferend - zelfs met gevaar van schade voor de eigen
reputatie - Huizinga's waardering en vriendschap voor Andre Joiles waren,
komt in dit deel opnieuw treffend tot uiting. Hoogtepunt van Huizinga's inspanning om voor Jolles een hoogleraarschap in Nederland te verwerven,
vormden zijn bemoeienissen in de vacature-Six voor kunstgeschiedenis en
archeologie aan de Universiteit van Amsterdam. Gesprekken, brieven, ingezonden stukken, verzoeken aan anderen om de kandidatuur van Jolles te ondersteunen: geen inspanning was Huizinga te veel. Verontwaardiging en teleurstelling streden om de voorrang zowel bij Joiies als Huizinga, toen het

7

'

ook ditmaal niet lukte. Hoe vaak Huizinga zieh moeite gegeven heeft om
voor Jolles een academische werkkring in Nederland te vinden, is niet met
zekerheid vast te stellen. Deze ultieme poging, een zaak die sleepte van eind
r926 tot begin 1928, is uitvoerig in de noten gedocumenteerd.
Geleidelijk werden de contacten met Andre Jolles minder. Eind oktober
1931 houdt Jolles op uitnodiging van het Utrechts studentencorps nog een
drietal lezingen voor de studenten van de rijksuniversiteiten; blijkens de
kranteverslagen was het succes groot. In r932 is Jolles een van de vier auteurs die op uitnodiging een ontwerp indienen voor een lustrumspel ter viering van het driehonderdjarig bestaan van de Amsterdamse universiteit. Jolles' ontwerp wordt bekroond en uitgekozen voor opvoering, maar uit motieven van zuinigheid besluit het corps na een voorbereidingsperiode van een
half jaar tot her opvoeren van een minder duur plan. Financiele verwikkelingen doen de bitterheid en het isolement van J olles ten opzichte van 'Holland' toenemen, hoezeer Huizinga ook pogingen in het werk stelde om althans het persoonlijk contact niet te veronachtzamen.
In mei r933 was Jolles lid van de NSDAP geworden. Het einde van de
vriendschap is in de correspondentie slechts terloops, in het voorbijgaan te
volgen. Indien ergens, dan wreekt zieh vooral hier het feit dat de brieven van
Huizinga aan Richard Roland Holst niet bewaard gebleven zijn. Want het
was aan hem dat Huizinga verslag deed van het laatste onderhoud dat hij
met Andre J olles had, op het Centraal Station te Amsterdam in de herfst van
1933. Deel III van de Briejwisseling zal geen brieven van Andre Jolles meer
bevatten. In Huizinga's postuum gepubliceerde herinneringen, geschreven
in r942, lezen we: 'Meer dan vijf en dertig jaar heeft die vriendschap een
groote plaats in mijn leven ingenomen, totdat zij op 9 October 1933 met een
woord werd afgebroken, niet door mij. Ik zou over mijn vriendschap met
Andre }olles een heel boek kunnen schrijven, zoo vol bloeiende herinnering
zit dienaangaande mijn geest, en ondanks alles, ook mijn hart' (V.W. 1, 30).
Mede door de breuk met Andre }olles moet 1933 als een dramatisch jaar
voor Huizinga beschouwd worden. Zoals vermeid was Huizinga in 19321933 rector magnificus. Op 2 januari 1933 kon hij Johannes Haller meedelen
dat het ambt hem weinig moeilijkheden bezorgde, maar toen het jaar om was
moest Huizinga dezelfde Duitse historicus meedelen dat zijn rectoraat niet
gelukkig was geweest. Het jaar 1933 begon met de herdenking aan de Leidse
universiteit - op Huizinga's initiatief - van het viertle eeuwfeest van de geboorte van prins Willem van Oranje, stichter van de staat en de universiteit
beide. De hogeschool mocht de voltallige koninklijke familie binnen haar
muren verwelkomen ende herdenkingsrede door Colenbrander op 8 januari
vond allerwegen instemming.
Toen echter een week later P. Geyl en P .N. van Eyck onthulden dat Colenbranders levensbeschrijving van Oranje in het aan deze gewijde nummer
van De Gids zozeer op het werk van Henri Pirenne leunde dat van plagiaat
gesproken moest worden, was de verbijstering groot. Hoewel Huizinga aan·
de particulier secretaris van de koningin liet weten dat Colenbranders vrienden aan een boos opzet niet geloofden, is de door Martinus Nijhoff overgele-

8

verde reactie (zie J.D. van der Waals aan Huizinga, 16 januari 1933, n. 3)
veelzeggend genoeg en principieel in feite de enig juiste. Op grond van de
hoge ethische eisen die Huizinga stelde aan persoonlijke en wetenschappelijke integriteit, moet het plagiaat van Colenbrander een grote onthutsing voor
hem zijn geweest. Dat de vriendschap in de navolgende jaren sterk is bekoeld, blijkt uit een mededeling van Huizinga zelf aan Colenbrander tien
jaar later: 'Het spijt mij dikwijls, dat in de laatste jaren onze paden elkaar
niet zoo geregeld meer hebben gekruist als tusschen mijn komst in Leiden
en 1932'.
In april 1933 zorgde een tweede affaire voor beroering. Tijdens een internationale studentenconferentie aan de Leidse universiteit kreeg Huizinga te
maken met uitingen van het Duitse nationaal-socialisme. Als rector magnificus en tevens erevoorzitter van de conferentie kwam Huizinga ter ore dat de
leider van de Duitse delegatie, Johannes von Leers, de schrijver zou zijn van
. een antisemitische broehure. Nadat Von Leers zijn auteurschap inderdaad
erkend had, werd hem door Huizinga verzocht niet langer van de gastvrijheid van de universiteit gebruik te maken. De Duitse delegatie verliet daarop
de conferentie die daardoor een dag eerder afliep dan was voorzien. Het
principiele standpunt van Huizinga oogstte. vrijwel algemeen bijval, maar
had in twee opziehten een opmerkelijke nasleep. Voorafgaande aan zijn onderhoud met Von Leers had Huizinga zieh weliswaar vergewist van de steun
van het college van assessoren - met de rector het bestuur van de aeademisehe senaat vormend - dat zieh vierkant achter Huizinga's standpunt had gesteld. Maar pas na afloop van het incident liehtte Huizinga het eollege van
curatoren en de minister van Buitenlandse Zaken in. Curatoren gaven daarop als hun mening te kennen dat Huizinga zijn bevoegdheden had overschreden en dat hem in deze geen beslissing buiten de curatoren om was toegestaan.
Dit meningsversehil hangt nauw samen met Huizinga's opvattingen aangaande het ambt van reetor magnificus en de taakverdeling tussen deze en
het bestuur van de senaat enerzijds ende curatoren anderzijds. Naar Huizinga's mening dienden de euratoren zieh te bepalen tot de zorg voor het materiele welzijn van de academie. Deze kwestie leidde tot een korte maar vinnige briefwisseling waarin de standpunten niet nader tot elkaar kwamen. Opmerkelijk is. dat curatoren nergens een woord van waardering uitspraken
voor de prineipiele juistheid van Huizinga's optreden tegen Von Leers,
maar de kwestie slechts beoordeelden op het punt van de proeedurele regels.
Ben tweede gevolg had het optreden tegen Von Leers voor de publieatie
van Huizinga's lezing over Bourgondie, op 28 januari 1933 aan de Berlijnse
universiteit gehouden, in de Historische Zeitschrift. Huizinga's artikel was al
gedrukt en de redactie zag zieh genoodzaakt een verklaring op te nemen aan
het eind van de tijdschriftaflevering, dat het artikel niet gepubliceerd zou
zijn wanneer de redactie op de hoogte was geweest van de interventie van
Huizinga tegen Von Leers. Van deze kwestie werd zelfs gewag gemaakt in de
Parijse Le Temps en de Neue Zürcher Zeitung; het Tijdschrift voor geschiedenis
publieeerde een tegenverklaring en zegde het abonnement van de Historische

9

Zeitschrift op. Huizinga's opmerking 'lk heb thans ook genoeg van de Historische Zeitschrift. Het is. misselijk', spreekt voor zieh (aan Geyl, 12 juli 1933).
Was de vriendschap met Colenbrander bekoeld en aan de vriendschap met
Jolles een einde gekomen, in hetzelfde jaar 1933 ontvielen Huizinga door de
dood zijn vrienden P.S. Allen en Cornelis van Vollenhoven. In de oorlogsjaren zal de herinnering aan hen meer dan eens aanleiding zijn tot een weemoedige terugblik. Het echtpaar Allen beschouwde Huizinga als 'de edelste
mensen die ik ooit heb ontmoet' en over Van Vollenhoven in 1944: 'wat missen wij hem nog dagelijks'. De betekenis die de figuur van Van Vollenhoven
voor Huizinga heeft gehad, zal wel blijven behoren tot die onachterhaalbare
aspecten waarmee we ons in de bestudering van Huizinga's leven en werk
moeten verzoenen.

10

DANKBETUIGING

'
Evenals voor het eerste deel van Huizinga's briefwisseling is de redactie voor
dit deel dank verschuldigd aan de Stichting ter Bevordering van de Beoefening van de Cultuurgeschiedenis in Nederland en het Prins Bernhard
Fonds. Omdat het aantal gevonden en uit te geven brieven veel groter is geworden dan zieh in eerste instantie liet vermoeden, bleek een aanvullend
subsidie noodzakelijk om de voortzetting van deze uitgave te garanderen. De
redactieleden en de Stichting Cultuurgeschiedenis spreken hun erkentelijkheid uit jegens de Stichting Praemium Erasmianum voor haar bereidheid de
continuering financieel mogelijk te maken.
Prof.dr. A.E. Cohen, prof.dr. E.H. Kossmann en prof.dr. M.E.H.N.
Mout zijn wij opnieuw zeer erkentelijk voor hun kritiek op transcriptie en
annotatie. Onze hartelijke dank geldt tevens dr. J.J. Boer, die eveneens het
gehele manuscript van zijn kritisch commentaar voorzag.
De recfactie stelt het zeer op prijs dat H.K.H. prinses Juliana haar toestemming heeft willen geven tot publikatie van twee brieven van haar aan
Huizinga. Onze dank gaat voorts uit naar de Paul Sacher Stiftung te Bazel,
in het bijzonder naar dr. N. Röthlin, voor het ter beschikking stellen van de
brieven van Huizinga aan Kaegi. Behalve aan de reeds in deel I genoemde
bezitters van brieven van of aan Huizinga en degenen door wier bemiddeling de redactie nieuwe brieven ontvangen heeft, spreken wij onze dank uit
aan: het Bundesarchiv Koblenz (corr. Haller), het Etnomusicologisch Instituut 'Jaap Kunst' (U.v.A., corr. Jaap Kunst), Karl-Heinz Fix (Leimen,
corr. Köhler), het Gemeentearchief te Amsterdam (archief curatoren
U.v.A., corr. Delprat), het Generallandesarchiv Karlsruhe (corr. Köhler),
de Faculteit der Letteren U.v.A. (faculteitsarchief), de Hervormde Gemeente te Gouda (corr. Beelaerts van Blokland), de Fondazione Einaudi (Turijn,
corr. Luigi Einaudi), het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis
(Amsterdam, corr. Wibaut), mw. H. Laman Trip-Van Andringa de Kempenaer (Velp, corr. Van Andringa de Kempenaer), drs. E. Naaijkens (Amsterdam, corr. Luigi Einaudi), Editions Payot (Parijs, corr. Payot), drs. C.G.
Roelofsen (Utrecht, corr. Oudendijk), Yale University Library (corr. B.
Malinowski), J.S. Wijne (Utrecht, corr. H.B. Wiardi Beckman).
Onze herhaalde dank geldt drs. S.A.J. van Faassen en Christie Hak van
het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum te 's-Gravenhage en
eveneens prof.dr. P.F.J. Obbema, conservator westerse handschriften van de
universiteitsbibliotheek te Leiden voor hun ook bij de totstandkoming van
dit deel getoonde bereidwillige medewerking. Voor hun hulp bij het vertalen
van fragmenten uit vreemde talen geldt onze erkentelijkheid opnieuw
prof.dr. Chr.L. Heesakkers (Grieks en Latijn) en bovendien drs. F. Janssen
(Russisch), dr. P. Schoonheim (Arabisch) en dr. M. Sparreboom (Sanskrit).

II

•

S. S ...... 2'/. '.: ..'.4.. o.c>:.
..

"

'.L.

•

q ........._
.r..V-

--• '

4
c

•

/.z

•

.

/V<:,

-

•;: .,,,c:..

g

c: R

..,• • • ~c
• D ;:,...
;;,
,:f Q ..?": p / q < •

c: .

•

•

?J..t

•

<

.-z

...

0

<!

?:::

q

C)C:: "

-

~

~

,.....>

Q

•

S)

,;,-.,_

-

C>

'

-

C2

I

<

<?

< '?

-„

•

q

0

/ . ••

•

"

•

49

Q

<'. q

~

.,..,.., C::

~- .

,.
,
>

<!:: c •

A,

•

<:: •.... x

..-

-

q

,., .,.,.

La
c r::

q

C)

?

-,,

(

?'.

«

""L...,o::a.......--

81

•

,,

.,

<'.'.'.

Q

"'

-

c

e ...,.

0

0

l?oa

-

1

,.

•

-> .A,J'./ct A •
~

c>

<: C?La

,,c, ,

•

4

p

a

..

«:>

J

Q

o<o

•

Huizinga aan Jef Suys, 28 maart 1931 (kant een).

I,

•

'6'
1"'01

•

A..JP._.....
:::..

.....
.,

.c ,. ,

J

•

c

• <'.,...

-

.

•

«

,;::,,... ,.. , 7 •

,.>-,

. •-

--

•

A

.,!"':;.;;_,,._,c,D.,,..,44...JS>:L•·--

<

...
-

,I

•

0 .,.

)

,,
-~"'

0

:, ,=:z:::.,q~----.-,J ,. • >""" s::,

••

•e

C>.,.0
0

........ o<c, .....

C)

,.

. ,-

-•

~/9

;'

• /

Q

~<>

Q

/

2:_.,.
•

(

c,C:

r-

q

A

/V- <r
•

«

• .. - "

(?

...

<

I

La

•

-

-C,

;·~;;;--.::·:..ss:i:i...1czz._.-..

q

/c3

~. cZ

,

~

...

I

C?

c,

eq

a

< •<? ?: '

..,

•

A

/o

e

•

•

,a_oo----...

er

,< <

~

Q.ft

•

Q

;

- ...
•

q

1

•

.......

<:!..c •

C"<

,.,(

•

0

-<f'c <?.

•

-

,.#

Q

< " > ~ ,1::-a ~

A,._...._.,_2:_

e •

..e-o

C?,

• .>'.;I_,
• ·'"

p

•

>

„

r 0c
q

Q

• l

Oo c...-

[ 570]
Henriette Roland Holst 1 (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
[midden jaren twintig]
Beste Han,
Ik dank je wel voor je hartelijke briefvan eergisteren, waar ik heel blij mee
was. Alles wat je daarin zegt, kan ik volkomen aanvaarden en er enkel bijvoegen '''t is true 't is pity, and it is pity it is true'' .2 Je eerste briefje ontstemde
mij wel een beetje, ofschoon ik toch direkt de vriendschap die uit de sponta·
ne reaktie bleek, waardeerde. Maar wat je daarin zei, dat je het zoo bedroevend vind dat ik mij ''met deze dingen bemoei'', - dat kan ik juist niet aan·
vaarden. Wel, wat je nu zegt, dat alles wat ik doe je verkeerd lijkt. Maar niet
het minderwaardige van het bemoeien op zieh zelj. Want ''deze dingen'' zijn
per slot dingen die ons allen ten nauwste aangaan, - en wanneer een mensch
het in zijn hart en zijn geweten voelt, dat hij gedrongen is er zieh mee te be·
moeien, dan moeten zijn vrienden het aanvaarden, al vinden zij de richting
verkeerd. En je opmerking over het gebruik van het woord ''schepper en geschapene'' leek mij ook wat taalkundige vitterij.
Ik geef toe dat een andere formuleering beter ware geweest, maar je weet
toch, hoop ik, dat ik niets ''godslasterlijk'' bedoelde; en hebt je zelfnooit gesproken of geschreven over de 'scheppingskracht' van den mensch? Ik kan
het bijna niet gelooven, want het woord is haast niet te vervangen.
Ik vind het natuurlijk goed om, nu jij dat bepaald schijnt te wenschen,
voort te gaan met elk gesprek over maatschappelijke dingen te vermijden,
zooals we het al vele jaren hebben gedaan. Maar het spijt mij toch, dat het
moet, vooral omdat ik zelfhet gevoel had, dat wij juist in den laatsten tijd in
den grond der zaak niet verder van elkaar waren afgeraakt, maar dichter bij elkaar gekomen; niet door een verandering in jou maar in mij zelf. Ik stuurde
je mijn krantje ook niet uit ''bekeeringsijver'' of iets dergelijks, maar omdat
ik mij veel rostiger en zuiverder in mijn eigen wezen ben gaan voelen in den
laatsten tijd. En wat ''het oude en het nieuwe'' betreft, - zoo geloof ik, dat
die begrippen op het oogenblik erg aan 't wankelen geraakt zijn en dat het in
de volgende tientallen jaren noodig zal zijn, hun inhoud nauwkeurig te onderzoeken. Misschien blijkt wat wij nu het nieuwe noemen, erg veel van het
oude te bevatten!
Hartelijke groeten
Jet

*
I.

2.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Henrii!tte Roland Holst-van der Schalk, zie Briefwisseling I [rr6].
Shakespeare, Hamlet II, 2.

13

[ 57r l
Richard Roland Holst1 aan Johan Huizinga*
9 januari r925
Beste Han.
Graag kom ik Woensdag, maar Jet kan helaas niet, ik vertel je wel hoe dat
zit. Ik zal gauw na de receptie bij je thuis kamen opdat wij eens eindelijk el·
kaar rostig kunnen spreken. Ik hoop dien dag aan te kamen met den trein
2
van r.r5, dat zal toch wel vroeg genoeg zijn voor de oratie, maar 't zal er wel
vol zijn.
't Is toch zeker in den aula van de universiteit. Ik weet absoluut niet waar
hij is maar dat vind ik wel uit.
Ga je ook naar de receptie?
Je bent naar je schrijft ''heel boos'' op de Meester 3 over die stukjes van
hem. Hij is een echte kunst-politicus in de slechtste beteekenis van 't woord,
ik vermijdde gesprekken met je over dit onderwerp, maar als ik je alles vertelde wat ik wist, dan zou 't je niet verbazen, dat ik mijn neus voor hem op·
trek, om niet te zeggen hem mijn rug toe draai.
De vrienden van de Beweging gaan Verwey in den Haag een diner aanbieden, 4 zij vroegen Jet en mij ook, maar wij zijn niet erg diner-achtig, en bedankten dus, bovendien onder de vrienden van de Beweging rekenen wij ons.
niet, noch hebben ans daar ooit onder gerekend.
't Was nu zoo aardig die erkenning, maar waarom moet dit er nu weer bij.
Zijn jullie nog op Torenvliedt geweest, ik denk 't wel.
Dat presidentschap van die Leidsche commissie5 geeft je zeker veel te
doen.
Is Dre6 weer beter, en wanneer komt hij.
Tot gauw, hartelijk gegroet ook door Jet
Rik

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. R.N. Roland Holst, zie Briefwisseling ![115].
2, Albert Verwey (zie Briefwisseling I [139]), Van Jacques Perk tot nu (Santpoort
1925), inaugurele rede uitgesproken. te Leiden op woensdag 14 januari 1925.
3. Johan de Meester sr., zie Briefwisseling I [179].
4. Oud-medewerkers van Verwey's De Beweging, 'Algemeen maandschrift voor letteren, kunst, wetenschap en staatkunde' (1905-1919), baden hem op de dag van de inaugurele rede in 'Huize Voorhout' te 's-Gravenhage een diner aan.
5. J. Huizinga, L. Knappert, W. de Sitter red., Kort verhaal van de plechtige viering
van het driehonderdvijftigjarig bestaan der Leidsehe universiteit op maandag 9 f ebruari
r925 (Leiden 1925); L. Knappert (1863-1943), hoogleraar theologie 1902-1933.
6. Andre Jolles, zie Briefwisseling I [17] .

•

14

'

[ 572]
Andre Jolles (Ascona) aan Johan Huizinga (Leiden)*
2 februari 1925
Beste vriend van het voorjaar kom ik niet naar Holland. Het is alles veel te triest en te lammenadig - ik heb geen lust door Leiden te loopen met het gevoel dat Verwey
staat te oreeren op een plek, waar ik zelf beter en nuttiger dingen had kunnen
zeggen. Zijn inauguratierede 1 kreeg ik toegestuurd, en toen ik haar - waarlijk
sine ira et studio - had doorgelezen, kreeg ik het gevoel, dat de boosheid, die mij
bezielt, van een beter soort was dan ik vaak had gedacht. Er is met dit programma, met die vage en onzuivere manier van denken, met die theorietjes, die altijd
in hetzelfde kringetje rondkruipen niets te beginnen. Jemand, die beweert, dat
hij en zijn kornuiten ''niet wenschten de geschiedenis van poezie en proza in de
eerste plaats behandeld te zien, maar v66r alles poezie en proza zelt'' - en die dan
op de kleinzieligste wijze zelf ''historisch'' is, in zoover hij niets anders kent of
wil kennen dan zijn eigen poezie en zijn eigen proza ... Zoo iei:nand kan onmogelijk een gunstigen invloed uitoefenen op zijn tijd en zijn land.
Daar ligt de knoop.
Ik ben er langzamerhand achter gekomen, dat mijn hartstochtelijke
wensch een leerstoel in Holland te hebben, niet enkel op heimwee berust. Of
liever, dat dit heimwee van een dieper soort is. Ik ben geen geleerde in den
zin, dat ik aan de wetenschap zelf genoeg heb. Ook in dit opzicht loopen onze
levens in zekeren zin evenwijdig en wat je mij voor eenigen tijd over je verhouding tot problemen en tot nieuwe boeken, die je al of niet zoudt kunnen
schrijven hebt meegedeeld, heb ik volkomen begrepen. Werken - ? Ja, werken is goed voor de ziel. Maar wanneer werken een opiaat wordt, dat andere
begeerten verdooft, heeft het een gevaarlijke en een ijdele kant. Ik moet met
de dingen, die ik allengs duidelijker voor mij zie, iets kunnen beginnen - het
is niet voldoende, dat ik ze zoo nu en dan met min of meer nadruk uitspreek.
2.11.25

Ziedaar het begin van een brief, dat al weer een aantal dagen - of weken - op
mijn schrijftafel ligt. Wat helpt het er over te pratenl Ik moet een nieuwen
weg vinden en er mij op de een of andere manier doorheen slaan. Maar op
het oogenblik ben ik de kluts kwijt.
Ik kom altijd weer op hetzelfde punt.
Daar heb je het boek van Jet Holst. 2 Vergun mij het gegeven paard - waarvoor ik je zeer bedank - even in de bek te kijken - Wat een mengelmoes van
bona voluntas en onmogelijke methode. Wat te denken van een boek met
wetenschappelijke pretenties, waarin dit zinnetje voorkomt: '' ... met den
treurzang door het koor gezongen in Aeschylus' Agamemnoon en wel in het
tooneel volgend op datgene, waarin Orestes den koning doodt enz. '' 3
Daar is Rik, die Alladin en Saladin verwart en dit in zijn boek niet eens
verbetert, een klein kind bij. 4 Ben lapsus calami? Ik zou er een twintigtal
van dien aard kunnen noemen.
En toch is er natuurlijk veel goeds in. Wat zou het een fraaie taak zijn lie15

den als Jet eens te verklaren, hoe men dat wat zij zoeken ongeveer zou kunnen bereiken. In artikelen? Dat gaat niet. Ik schrijfniet heel vlot - en bovendien is schrijven voor mij meer en meer een middel geworden met bepaalde
dingeni die vaag in mijn hersens liggen, klaar te komen. Wat ik goed weet
kan ik eigenlijk niet schrijven - maar wel zeggen. Een artikel is voor mij een
gedurende het schrijven beangstigende, maar als resultaat bevredigende
worsteling met een probleem. Ik moet daarnaast gelegenheid hebben, dat,
waarover geen strijd meer heerscht, paedagogisch aan te wenden. En Nederland is nog altijd het land, dat die paedagogie zou kunnen gebruiken.
Genoeg. Mijn definitie van het ''Tragische'', wanneer ik in mijn college
aan de grieksche tragedie kom, is dit: ''tragisch is, wanneer wat zijn moet,
niet zijn kan; of wanneer wat niet zijn kan, zijn moet''. De Grieken hebben
hiervoor een beeld: het net der Ate. In dit net ben ik gevangen.

*

Ik ga voor een week of wat naar Olga Fröbe5 (Villa Gabriela, Ascona,
Schweiz, Tessin). Schrijf mij daar eens heen.
Hartelijke groeten aan de heele familie van
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Albert Verwey, Van Jacques Perk tot nu.
2. Henriette Roland Holst-van der Schalk, De voorwaarden tot hernieuwing der dramatische kunst (Rotterdam 1924).
3. Aldaar p. 49. Orestes, zoon van koning Agamemnon en Klytaemnestra. Klytaemnestra en haar geliefde Aegisthus brachten Agamemnon om het leven; Orestes wreekte zijn vader door zijn moeder en haar minnaar te doden.
4. R.N. Roland Holst, Over kunst en kunstenaars (Amsterdam 1923), 204.
5. Olga Fröbe-Kapteyn, zie Briejwisseling I [500].

[ 573]
Andre }olles aan Johan Huizinga*
[voor II maart 1925] 1
Beste vriend ik was van plan volgende week met Grittli2 nog een beetje in Italie te gaan
wandelen.
Maar ik aarzel.
Niet dat mijn afkeer, op het oogenblik naar Holland te komen, verminderd
is - maar nu ik je laatste brief over lees, is er even iets in, dat mij aan het weifelen brengt.
Hollanders zijn een eigenaardig afgesloten menschenslag. Zij leven hun eigen leven en laten anderen niet graag in het tuintje van hun binnenste komen.
Maar er zijn toch misschien oogenblikken, dat zij andere menschen noodig
hebben, ofhet althans prettig vinden, wanneer er iemand in de buurt is.
Wanneer er voor jou zoo'n ''oogenblik'' is, en wanneer ik zoo ''iemand''
ben - dan zijn mijn bezwaren geenszins van dien aarcl, dat ik een oogenblik
zou aarzelen naar Leiden te reizen.

16

Indien dit zoo is stuur dan na ontvangst van dezen brief even een telegram,
dat spaart pour-parlers en wat dies meer zij en maakt, dat ik mijn plannen
kan veranderen. Indien niet, werp het kattenbelletje in de prullenmand en
laat ons van wat anders praten.
Met hartelijke groeten
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Verg. Andre Jolles aan Huizinga, 11 maart r925.
2. Jolles' tweede echtgenote, Grittli J olles-Boecklen (*1895).

[ 574]
Andre Jolles (Bologna) aan Johan Huizinga (Leiden)*
11 maart 1925
Beste vriend ik ben weer aan het ronddwalen - voorloopig alleen; maar vandaag verwacht
ik hier Grittli. Voor het geval dat wij elkaar misloopen aan het station, of dat zij
met een anderen trein komt, hebben wij een afspraakje ''om vier uur op de plek,
waar Erasmus stond toen Julius voorbij kwam'' 1 - mij dunkt, dat is een bewijs,
dat mijn omgeving goed-vaderlandsch en goed humanistisch is. Voor een paar
jaar, toen wij ook eens hier waren, hebben wij die plek zoo gedoopt.
Wanneer de menschen met behulp van een roede stroomend water onder
de aarde zoeken, waarom zouden zij niet met behulp van een phantastisch
historisch reukorgaan historische stroomen zoeken en vinden.
Eergisteren stond ik onder Asinelli en Carisenda; 2 zag de wolken voorbij
trekken; en werd even duizelig als Dante geweest is en als een paar honderd
beroemde en een paar duizend onberoemde lieden geweest zijn, die na Dante het kunstje probeerden. Vanitas - maar het blijft een eigenaardig gevoel
op zoo'n plekje te staan.
Langzamerhand wordt het tijd, dat ik een nieuwen Baedeker over het noorpwest hoekje van Italie schrijf. Dit keer bezocht ik Gattinara, Novara, Vercelli en
Casale - maakte kennis met het aartshertogdom Montferrat. Behalve de dom
van Casale, die werkelijk tot de tien mooiste christelijke kerken hoort, die ik
ken - was er niet zoo heel veel te zien - en ook de wandeling door de vlakte was
niet veel zaaks. Een vochtige buurt, waar rijst groeit; het kon Hollandsch zijn maar heeft geen hollandsche kleuren - ich dacht aan den Schoolmeester
''die te Buiksloot moest wezen, /Ik bedoel te Cura~ao'' - 3 Daarna ben ik
nog even naar Piacenza afgezakt - waarvan ik bizonder veel houd. En toen
naar Bologna - Overmorgen, wanneer Grittli uitgerust is, gaan wij probeeren zuidelijk van Modena over de Apennijnen te komen - richting Lucca.
Maar er ligt nog heel veel sneeuw. Misschien lukt het.
Behalve Grittli verwacht ik half en half den sanskritist Porzig4 met zijn
vrouw. Eigenlijk moest je toch ook eens een kloek besluit nemen en zoo'n
tocht meemaken ... van her najaar?
Maar nu de zaken - voor ik uit Ascona wegreisde zond ik Colenbrander5

het eerste artikel over den Griekschen roman, 6 en verzocht hem de proeven
aan jou te laten zenden. Zou je het nog eens willen doen? Je haalt er misschien een paar Germanismen uit - zooals uit Erens. 7 Ook andere stommigheden: Colenbrander liet voor eenigen tijd het Jollesiaansch compromittante
hypothenusa staan in een artikel, waar ik het o.a. over fouten tegen het
Grieksch had. 8 Het artikel zelf zal je misschien interesseeren; er komt iets
in voor over het begrip ''renaissance'', waarover ik gaarne je meening zou
hooren. Maar stuur geen brieven naar Italie, waar alles verloren gaat - liever
naar Ascona, waar ik begin April weer terugkom.
Naar je artikel over Saint Joan9 ben ik buitengewoon benieuwd/nieuwsgie·
rig. 10 Het zou kunnen zijn, dat ik er gebruik van maakte voor iets over het
''memorabile'' (resp. memorabilium) dat ik op mijn hart heb - de onmoge·
lijkheid een historische gebeurtenis anders dan in een ''letterkundigen
vorm'' weer te geven; en: welke mogelijkheid bezitten wij uit een letterkun·
digen vorm zoo iets als een ''historische werkelijkheid'' te herkennen?
En nu bedankt voor je hartelijk briefJe.
Groet Elsje 11 ende anderen
je vriend A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Op II november 1506 woonde Erasmus de intocht bij van paus Julius II in vol
krijgsornaat in Bologna, nadat de paus de stad had veroverd.
2. Twee scheef staande torens te Bologna; verg. Dante, Divi'na Commedia, ''Inferno''
31, 136-138: 'Qual pare a riguardar Ja Carisenda/ Sotto il chinato, quando un nuvol
vada;/ Sopr' essa siehe ella incontro penda:', 'Zoals 't lijkt wanneer men naar de Carisenda kijkt/ Onder de overhelling, en een wolk gaat voorbij/ Over haar, zodat zij U
tegemoet schijnt te hellen:'
3. Gerrit van de Linde Jzn. (='De Schoolmeester'), uit het gedieht ''De Schipbreuk'': 'En ik had in mijn jeugd een kleinzoon, die in April te/ Buiksloot moest wezen: - ik verspreek mij, ik meen te Cura9au,/ Ben eiland dat je misschien te Buiksloot
niet vinden zou. - '
4. Walter Porzig (1895-1961), Duits taalkundige, leerling en vriend van Andre Jolles;
privaat-docent te Leipzig 1922-1925, hoogleraar te Bern 1925-1935, Jena 1935-1941,
Straatsburg 1941-1945 en Mainz 1951-1961.
5. H.Th. Colenbrander, zie Briefwisseling ![40].
6. Andre Jolles, ''Een oude roman'', De Gids 89 (1925) II, 377-393.
7·. Andre Jolles, ''!rifouillard'', n.a.v. Frans Erens, Litteraire overwegingen (Maastricht 1924), De Gi'ds 89 (1925) 1, 264-267. Frans Erens (1857-1935), schrijver. ·
8. Andre Jolles, ''Metriek'', n.a.v. Balthazar Verhagen, Prosodie der voordrachtskunst
(Groningen 1924), De Gids 88 (1924) IV, 279-288.
9. J. Huizinga, ''Bernard Shaw's heilige'', De Gids 89 (1925) II, 110-120, 220-232, 419431 (V.W. III, 530-562).
10. Beide laatste woorden met een accolade boven elkaar.
11. Huizinga's dochter Elisabeth, zie Briefwisseling I [34].

[ 575]
Johan Huizinga (Leiden) aan A.J. Barnouw 1*
31 maart 1925
W aarde Collega,
Ik sluit daar juist Uw 'Vondel' op blz. 216, nahet van het begin afmet de
grootste belangstelling te hebben gelezen. Zoo dikwijls ik Uw verslagen over
Uw werkzaamheid te lezen krijg, bewonder ik de frissche, levendige, waardige wijze waarop gij Uw moeilijke taak daarginds vervult. Maar in dit boekje
hebt gij m.i. alle verdiensten van Uw dagelijkschen arbeid nog verre overtroffen. De fijn psychologische wijze, waarop gij Uw Amerikaansche publiek zoekt te treffen, de volkomen harmonie van Uw levensverhaal; de wijze
waarop gij Vondel in Amsterdam zet en rondom hem Amsterdam doet leven,
de gelukkige karakteriseering van V. als vertegenwoordiger der barok, zonder dat gij met dat woord druk doet als Brom, 2 en niet het minst, Uw aardige
proeven van vertaling, - dat alles wekt mijn hoogste bewondering. Als er
ooit kans is, dat de Amerikanen zieh zullen interesseeren voor een dichter,
dien zij niet kunnen lezen, dan zal het door Uw boek zijn.
Dus, van harte geluk gewenscht met dit werk, en oprecht dank voor Uw
geschenk! Dezer <lagen zend ik U een artikeltje van mijn hand ter bevestiging van die erkentelijkheid. 3
Met vriendelijken groet,
Gaarne de Uwe,
J. Huizinga

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
A.J. Barnouw, zie Briefwisseling I [301].
2. Gerard Brom, zie Briefwisseling I [247].
3. J. Huizinga, n.a.v. A.J. Barnouw, Vondel (New York/Londen 1925), De Gids 89
(1925) II, 292-293 (V.W. VIII, 520-521).
I.

•

[ 576]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
3 april 1925
Beste Han.
Dank je wel voor de toezending van je z66 bijzonder intressante beschouwing over Shaw's stuk. 1 Ofschoon ik het stuk zelf niet las noch het opgevoerd zag, heeft de lezing van je beschouwing mij zeer geboeid, dat moet dus
wel komen door de rijkheid der gedachten die er zieh op een zoo voortreffelijke wijze om heen groepeeren.
Ik vond 't ook aardig je waardeering te lezen voor het werk van mijn ouden
vriend Ricketts, 2 van wien ik de laten jaren een beetje vervreemd ben.
Mocht je lust hebben hem eens te ontmoeten als je nog eens naar Londen
gaat, dan weet ik zeker dat hij je heel hartelijk zal ontvangen als ik hem even
vooruit laat weten dat je komt.
19

Waarom verschijnt je verdere beschouwing in een vervolgstuk, dat vinden
wij erg jammer, van een roman die tientallen vellen druks lang wordt begrijp
ik 't, maar van een essay als dit betreur ik 't.
Ik had 't in Parijs3 erg prettig, Parijs was geheel decor in zoover dat de
hoofdzaak was de geest van de menschen onderling, en die was zoo hartelijk
eenvoudig en vertrouwd dat dat op zichzelf al een vreugde was, want je hebt
dat z66 zelden. Ik krijg den indruk dat wij een zeer goed figuur zullen ma·
4
ken, het paviljoen van Staal is verreweg het intressantste bouwwerk, al is 't
klein, ende zaalinrichting van Wijdeveld5 is m.i. de eenige zaalinrichting die
als zoodanig ook tot architectuur is geworden. Ik zag ook geen bouwbeeldhouwwerk dat in de schaduw kon staan van 't werk van Hildo Krop 6 die alles
ter plaatse gehakt heeft zelf, met een voorbeeldige toewijding en eenvoud.
Over het expositiemateriaal verder valt nog niets te zeggen, want dat was
nog niet aangekomen, noch dat van de andere naties noch dat van ons.
Wat de Franschen er van gemaakt hebben is absurd, alles nog geheel in
den stijl van de expositie van '80.
.
Mijn ramen doen er veel beter dan hier in Bloemendaal, omdat zij ten eerste beter verlieht zijn en ook omdat zij tegen elkaar aansluiten, zoodat wat
hier twee uithoeken geleken daar een breede kern is, hetgeen de geheele
compositie ten goede komt.
Jet hoopt je ook nog over je artikel te schrijven.
Hartelijk allen gegroet. Zijn de kinderen wel?
t.t. Rik
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r.

J. Huizinga,

''Bernard Shaw's heilige''.
2. Charles Ricketts (r866-r931), Engels kunstenaar, met name vernieuwend op het
gebied van boekverzorging en toneeldecors. Verg. Huizinga in zijn artikel: 'Maar ik
, moet bekennen, dat ik op het gebied van historische aankleeding nooit iets meer over·
redends heb gezien dan dit werk van Ricketts' (V.W. III, 537).
3. Bij de voorbereiding voor de 'Exposition internationale des arts decoratifs et in·
dustriels modernes'.
4. J.F. Staat, zie Briefwisseling 1 [326]; hij was de ontwerper van het 'Nederlandsche
Paviljoen' op de tentoonstelling.
5. H.Th. Wijdeveld, zie Briefwisseling 1 [265]; hij had elders in Parijs de 'Salon des
arts decoratifs' ingericht.
6. Hildo Krop {r884-r970), beeldhouwer, sedert r9r6 werkzaam bij de nieuwe stads·
aanleg van Amsterdam; verwierfvoor zijn beeldhouwwerk in het Nederlands paviljoen een 'grand prix'.

[ 577]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga (Leiden)*
[mei 1925]

•

B.H.
1
Wij zitten hier erg prettig buiten, echt buiten en toch vlak bij Parijs, en
hebben 't gezellig, eten soms met ons twaalven, Jany, 2 van Schendel,3 Hildo
Krop en zijn vrouw, erg aardig en vrolijk. De tent. is reusachtig, reusachtig
20

leelijk en toch intressant, maar nog voor geen derde klaar. 't Is nu nog een
woestijn met oasen. 't Weer is zoo zoo, te guur, en anders dan waarop je in
Mei hier recht hebt. Wij gaan Donderdag of zoo weer naar huis.
Hart. gegr.
t.t. Rik

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbrietkaart, Bellevue-Meudon, Avenue
du chäteau.
1. Meudon, voorstad van Parijs.
2. A. Roland Holst, zie Briefwisseling I [201].
3. Arthur van Sehendei, zie Briefwisseling I [225].

[ 578]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
r mei 1925
Beste vriend Er is al lang een briefvoor je in de maak. Maar die briefwordt een artikel
over Jeanne d'Arc en het ''memorabile'' en hoort in de serie van de ''eenvoudige letterkundige vormen''. Ik ben gelukkig weer gezond, maar ik zit druk
in het werk en heb behalve colleges etc. allerhand rare dingen te doen - zoo
moet ik morgen als expert optreden in een proces over ''onzedelijke litteratuur'' en een deftig ''Gutachten'' voorlezen. Ik kan dus alleen tusschen de
druppeltjes door werken.
Toch hoop ik, dat het brief-opstel zondag klaar komt - en ik hoop ook, dat
ik dan je tweede artikel gekregen heb. Dan stuur ik het mijne. Vindt je het de
moeite waard, dan kun je het in de Gids zetten. 1 Het is eigenlijk geen polemiek - maar de zaak wordt van een anderen kant bekeken. In dat geval zou
het, dunkt mij, beter zijn, wanneer het in het Juninummer, dadelijk na jouw
tweede artikel kwam. Het stuk over den Griekschen roman kan dan nog blijven liggen, Spreek er even met Colenbrander over.
Spoedig iets beters en meer persoonlijks.
Hartelijke groeten
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Andre Jolles, ''Clio en Melpomene'', De Gids 89 (1925) III, 386-400, gevolgd door
J. Huizinga, ''Antwoord aan professor Andre Jolles'', ibidem 400-403 (V.W. VII, 2931).

[ 579]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
7 mei 1925
Beste vriend ik zie nu, dat er nog een derde opstel over ''Shaw's Heilige'' zal verschij·
nen - mijn stukje heeft dus nog geen haast - dan moet de Grieksche roman
21

maar eerst komen 1 - des te beter want in ''Shaw II'' is een heeleboel, wat ik
nog gebruiken kan .
. Dus kom ik er eindelijk toe je laatsten briefte beantwoorden, die nu alweer
bijna een maand oud is. Onze reis was dit keer buitengewoon goed geslaagd.
Dr. Porzig en zijn vrouw wilden graag eens een stukje Etrurie zien - en ik
was blij het te kunnen vertoonen. Ik heb je, geloof ik eens een paar overdrukjes van artikeltjes van Porzig op je schrijftafel gelegd - heb je die gelezen?
Hij heeft mij eenige begrippen omtrent Sanskrit en Indische letterkunde weten te geven - en heeft aan den anderen kant vlijtig litteratuurgeschiedenis
bij mij gestudeerd. Hij is een van de producten - of liever van de producenten - van een jonge duitsche wetenschap, die mij goed bevalt - zonder twijfel een van de menschen, die ik graag eens met je in kennis zou willen brengen .:. daarover straks. Hij en eenige anderen visschen in de laatste jaren in
het Grieksch naar woorden die niet indogermaansch zijn, om op die manier
eenige gegevens te krijgen over iets, wat wij maar ''Aegaei'.sch'' zullen noemen. • Het is niet onmogelijk, dat ''Etruskisch'' tot die zelfde branche be· hoort - in ieder geval moet het van dien kant eens bekeken worden.
Indien nu - indien!? - Etruskers vertegenwoordigers zijn van iets voorgrieksch, iets wat in de paleizen op Creta te vinden is, zou dat voor ons begrip van de ''toscaansche renaissance'' van groot belang zijn.
Ik merk, nu ik hierover begin te schrijven, dat het een vorm aanneemt,
dien ik er eigenlijk niet aan wil geven - het ziet er uit als wetenschap, en dat
is het nog niet of niet meer. Er zijn maar weinig dingen in de wereld, die ik
zoo nauwkeurig ken als die streck en al wat er aan vast is. Het was voor meer
dan dertig jaar het eerste wat mijn aandacht op een bijzondere wijze boeide;
ik ben er al dien tijd bewust en onbewust mee bezig geweest - ik heb er in de
laatste jaren telkens mijn ontspanning in gezocht, die zaken opnieuw te overleggen, en ik ben nu langzamerhand zoo ver gekomen, dat ik de vezels, waaruit die bundel bestaat, begin te onderscheiden. Het genoegen van onze reis
bestand daarin, dat ik een van die vezels aan iemand, die het begreep kon
vertoonen; dat ik iemand, die zieh van een heel ander punt uit een voorstelling van ''Etruskisch'' had gemaakt kon laten zien: dft is •etruskischen dät; en
hier zit het en ginds.
Ceterum censeo ... dat je ook eens moest meekomen. Ik betwijfel zeer of ik
tijd zal vinden die dingen ooit op te schrijven. Ten eerste werk ik langzaam
en is mijn leven hier te roezemoezig om mij volkomen te kunnen concentreeren. Ik zal blij zijn wanneer ik mijn grondbegrippen der litteratuurgeschie·
denis bij stukken en beetjes kan afmaken. Maar ten tweede zou het niet hetzelfde zijn, wanneer zij in een boek standen. De kultuurgeschiedenis heeft
· nog andere wegen als door onze oogen en ooren - zij moet door de zolen van
onze voeten komen, wanneer wij wandelen. Wij spraken er al eens van, dat
er van bepaalde plekken een bepaalde invloed uitgaat. Toscana is zoo'n plek.
In het land zelfvoelen wij niet alleen de dingen veel beter, maar wij kunnen
ze ook veel beter zeggen - de toehoorder begrijpt de nuances, die wij bedoe·
len. Wanneer ik ergens neerschrijf, dat er een directe verbinding bestaat tus·
sehen het etruskische graf van de Volumnii bij Perugia en de Capella Medici
22

van Michelangelo - moet ik honderd en een middelen te baat nemen om
mijn lezers te doen begrijpen, wat ik daarmee meen - want Michelangelo
heeft dat grafnatuurlijk niet gekend. Wanneer ik die twee kan laten zien, begrijpt iedereen het in vijf minuten. Zoo is het echter ook met dingen, die ik
niet aan monumenten kan demonstreeren. Dat het rijm eigenlijk eerst zijn
volle waarde in Toscana kon krijgen, omdat het daar zooiets als een renaissance was, daar de Etruskers hun eigen rijm reeds uit Lydie hadden meegebracht - is een bewering, die ik alleen op de plaats zelfkan staven - zoo mogelijk aan een tafel, waarop een flesch Chianti, gebraden artisjokken (cynara
scolymus) en een exemplaar van de Vita nuova te vinden zijn.
Och lieve Hemeltje - ik heb veel meer te zeggen, dan ik ooit zou willen of
durven schrijven. Je weet, dat ik in den grond van mijn hart de pest aan
schrijven heb - en eigenlijk vind, dat ik het niet kan.
Zooveel over mijn reis - volgend jaar gaan wij naar magna graecia.
Nu nog dit over dr. Porzig. Zou het mogelijk zijn in het najaar - b.v. October - in Holland samen met hem twee lezingen te houden over: Raadsel, Mythe en Rigveda? Liever niet bij studenten, want het is zware kost. Ik over het
vormprobleem - hij over de toepassing in het Oud-Indisch. Zoo iets als over
het Sprookje - maar dieper, daar het onderwerp moeilijker is. Zie je kans? 2
De ezel van Buridan3 - daar voel ik iets voor. De moeilijkheid zit daarin,
dat er eigenlijk geen onderwerp in de kultuurgeschiedenis is, wat ik niet
graag door jou zou behandeld zien. Ik merk het nu weer bij je opstellen over
Shaw's Saint Joan. Ik zie heel veel dingen anders - maar ik ben altijd weer
geboeid en getroffen door de manier, waarop jij er in zit. Is er heusch geen
kans op iets als capita selecta uit de historie van orient en occident? Je weet
van het Oosten meer dan iemand anders - d.w.z. je begrijpt er meer van. Wij
bezitten toch eigenlijk niets behoorlijks over de Kruistochten. In zekeren zin
liggen de onbegrensde mogelijkheden, die je linguistisch tot je dispositie
hebt, braak. Wat Dozy4 begonnen heeft, zou op zoo'n mooie manier kunnen
worden voortgezet. Niemand is in staat de ''stemmingen'', waarom het hier
gaat zoo goed te pakken. En je behoeft geen angst te hebben, dat je er mee
klaar komt - want het onderwerp is onuitputtelijk. Bovendien is zoo'n algemeen onderwerp zoo veel mooier dan monographien - waarvoor ik, zooals je
weet, ietwat angst heb. Physiognomische beschouwingen zijn uit den tijd.
Denk over de Kruistochten of iets dergelijks toch nog eens na.
En blijf niet te lang bij meneer lbsen hangen - maar lees liever de geschiedenis van de boeren aan de zalmbocht, of die van Egil; 5 zij zijn niet moeilijker en veel, veel, veel belangrijker.
Ik dilettanteer tegenwoordig in het Alt-Kirchenslavisch en vergelijk in gedachten Cyrillus en Methodius met Ulfilas - ik probeer een vaag besef van
slavische talen te krijgen. Jammer dat ik 9p taalgebied zoo'n stommeling
ben - in ieder geval, na de - ten deele vergeefsche - pogingen mij in Sanskrit
in te werken, een aangename versnapering. Het Slavisch is in de indogermaansche familie toch een vrij minderwaardig broertje, een jongetje dat op
school niet heelemaal meekomt, slecht bedeeld, een stumpertje met een laag
voorhoofd en doffe oogjes, een beetje gniepig en een neetoor.

23

Hartelijke groeten aan het heele huisgezin - ook van Grittli
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Andre Jolles, ''Een oude roman. II. Sous de certaines regles", De Gids 89 (1925)
III, 83-98.
·
2. Verg. Andre Jolles, ''Rätsel und Mythos'', Germanica. Eduard Sievers zum 75. Geburtstag 25. November r925(Halle a.d. Saale 1925) 632-645; Walter Porzig, ''Das Rätsel im Rigveda'', ibidem, 646-660.
3. Jean Buridan (1295-omstreeks 1358), Frans scholastiek filosoof, schreef commentaren op Aristoteles, op wie de aan Buridan toegeschreven gelijkenis van de ezel is ge·
baseerd: een ezel staat tussen twee schelven hooi en uit besluiteloosheid van welke
schelf te eten verhongert hij.
4. R.P .A. Dozy, z.ie Briefwisseling I [502].
5. Egill Skallagrimsonn, IJslandse skald uit de tiende eeuw.

[ 580]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jaap Kunst 1*
•
13 me11925

Zeer Geachte Heer Kunst,
Het was mij een bijzonder aangename verrassing, van U het werk te ont·
vangen, dat voor mij ligt, met den brief, waarin U zoo gracieus aanknoopt
aan een briefwisseling van jaren geleden. 2 Al kan ik Uw boek3 door volslagen
onbekendheid met muzikale techniek volstrekt niet beoordeelen, dat hier een
zeer belangrijke arbeid is verricht, is ook mij duidelijk. En zulk een levende
arbeid, een werk van liefdevolle overgave en verdieping, van nauwgezette
opteekening van zoo vele scherp waargenomen feiten. Er heerscht tegenwoordig bij zoo velen een zekere geringschatting voor de reeele feiten, gepaard aan een goedkoope vlucht in de idee, dat het goed doet, twee jonge
menschen aan het werkte zien op de wijze waarvan Uw boek de schoone rij·
pe vruchten brengt. Ik wensch U met dit werk, dat ik spoedig-hoop te lezen,
zoover ik het kan verstaan, van harte gelukl
Maar nu nog een praktische kwestie. Publicaties op het gebied van muziek·
geschiedenis, en nog wel op een bijzonder terrein, dat ons zoo aangaat, zijn bij
ons zoo zeldzaam, dat reeds daarom Uw boek een uitvoerige bespreking zou
verdienen in de Gids. Het is ons nog niet ter recensie gezonden; ik heb het
plan, om als het soms uitblijft, mijn exemplaar na lezing voorloopig te leen te
zenden aan iemand, dien ik gaarne het oordeel zou toevertrouwen; dr. Gustav
Becking,4 professor of privaat-docent te Erlangen, een halve Hollander, en
een merkwaardig werker op muziek-historisch gebied. Srqurt de uitgever een
recensie-exemplaar, dan kan ik dat weer met dat, hetwelk Uw V.d.S. draagt,
verwisselen, of anders kan de Redactie zelfDr Becking een exemplaar zenden.
Te zijner tijd zult U hoop ik, het resultaat daarvan zien. 5 Inmiddels
wensch ik U veel voorspoed bij de bewerking van deel II.
Met mijn vriendelijken groet, ook aan Mevrouw Kunst,
Hoogachtend
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Etnomusicologisch Instituut 'J aap Kunst'.
1. Jaap Kunst (1891-1960), etnomusicoloog; 1919-1931 gouvernementsambtenaar in
Nederla11ds-Indie; bestudeerde daarnaast de autochtone volksmuziek van met name
Java en Bali.
2. Niet teruggevonden.
3. Jaap Kunst en C.J.A. Kunst-van Wely, De toonkunst van Bali. Beschouwingen over
oorsprong en beinvloeding, composities, notenschrift en instrumenten (Weltevreden 1925).
4. Gustav Wilhelm Becking (1894-1945), musicoloog, 1922 habilitatie aan de universiteit van Erlangen, buitengewoon hoogleraar aldaar 1928-1930; sedert 1930 hoogleraar aan de 'Deutsche Universität' te Praag.
5. Er is geen bespreking van het werk van Kunst in De Gids versehenen.

[ 581 l
Richard Roland Holst (Zundert) aan J ohan Huizinga (Leiden)*
•
22 me11925
Beste Han.
Ja zeker hebben wij je overdruk n ° 2 gekregen, 1 ik las 't nog den dag dien
ik hier was tusschen mijn komst uit Parijs en mijn gaan naar A'dam voor de
Academie. Gisteren kwam ik 's avonds terug. Ik heb aan je mooie stuk behalve veel genot ook veel leering gehad, maar schreef je er niet over omdat Jet je
zou schrijven. Zij heeft 't nog niet gedaan, ik denk uit een soort down-heid,
want zij kwam niet al te best terug uit Parijs, en ik vond 't naar haar alleen te
moeten laten. Maar zij zal 't zeker nog doen, want zij begon gisterenavond
dadelijk er over, want zij had er ook zeer van genoten. Zij is nu onverwacht
naar stad, dat partijtje is in volle gisting2 en zij trokken al maar aan haar dat
zij komen moest en moest mede overleggen. 't Maakt mij verdrietig tot op
den grond van mijn hart als ik zie hoe al dat gedoe, al die ruzie tusschen wat
jodenjongens - meer is het in Holland toch niet - haar kracht, haar concentratie en haar physieke rust bovendien, aanrandt. Gisteren zijn zij haar komen bezoeken hier, maar de marechaussees wisten vermoedelijk iets van den
komst, en wachtten hen op, de Hollander had een pas bij zieh en moesten zij
doorlaten, de Zwitser had een pas bij zieh, maar onder pretext dat zij die niet
lezen konden hebben ze hem teruggevoerd naar Zundert en daar na een onderzoek vrijgelaten, (ik betwijfel of zoo iets mag) maar n° 3 een rijksdaglid
had geen pas bij zieh, en ik vermoed dat zij die in de doos hebben gestopt ...
Wat een onrust, en voor wat, en dan hier in dit land vol wijze stilte. 3
4
Erg gezellig als je komt, denk hierom 15 Juni komen Ina Santhagens en
haar vriendin, en 22 Juni heb ik nog college, dus zie dat je 29 Juni vrij
houdt. Kunnen wij dat misschien al vast afspreken? Met Pinksteren komt
mijn zwager hier met zijn vrouw, 5 ik zie daar wel tegen op, ik word vermoedelijk te oud om snel aan zulke veranderde situaties te wennen, en de Buissche Heide en zij lijken mij een gewaagde en ongelukkige combinatie. En ik
sta aan de kant van de B.H. Ja in Parijs hadden wij 't alles bij elkaar erg ge·
zellig, maar de laatste dag was ellendig. Door onnauwkeurigheid van Jet's
kant vonden wij elkaar op een afgesproken plaats niet, met dat gevolg dat ik
van 2 tot 1/28 in doodsangst ben geweest, 't is te lang om te verteilen schrifte25

lijk, achter elkaar in een auto, tenslotte via 't consulaat en den prefect van
politie, helderde de zaak zieh op.
Hartelijk gegroet
t.t. Rik
Als je Martin6 tegenkomt vraag hem dan eens naar Delft. 7 Ik heb zoo'n idee
dat zijn wensch om mij er voor te krijgen, afdoend is tegengewerkt.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, ''Bernard Shaw's heilige II.''
2. Van mei 1924 tot juni 1925 was Henriette Roland Holst geen lid meer van de
Cornmunistische Partij Holland; met enkele medestanders had zij de Bond van Kommunistische Strijd- en Propagandaclubs (BKSP) gevormd. Nadien trad zij opnieuw
toe tot de CPH, maar bedankte definitiefvoor het lidmaatschap in november 1927.
3. Van dit incident is geen melding gemaakt in het 'Boek van de Buissche Heide',
NRC of Tribune.
4. Ina Santhagens, zie Briefwisseling I [183).
5. Willem Cornelis Theodoor van der Schalk (*1868), bankier, en Marguerite Mathilde van der Schalk-Mauroy (*1877).
6. Wilhelm Martin, zie Briefwisseling I [67].
7. Waarschijnlijk een zinspeling op de te vervaardigen glas-in-loodramen voor de
Nieuwe Kerk te Delft. In 1923 had Edward Bok (zie Briefwisseling /[341]) ter gelegenheid van het vijfentwintigjarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina een gebrandschilderd raam aan de kerk geschonken. Willem van Konijnenburg werd belast
met het ontwerp van dit 'Wilhelmina-raarn', in 1927 geplaatst in het zuidertransept.
Daarnaast werd een 'Glasramencommissie' ingesteld om ook het koor van de kerk
van glas-in-loodramen te voorzien. Op voordracht van Antoon Derkinderen werd als
algemeen adviseur Willem van Konijnenburg aangetrokken, aan wie vervolgens elf
van de zestien te verlenen opdrachten 'toevielen; Roland Holst werd niet bij het project betrokken.

[ 582]
Andre }olles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
• •
13 JUnt 1925

Beste vriend
Om te beginnen hartelijk geluk gewenscht met den goeden uitslag van
Leonard's eindexamen - het bericht stemde mij eventjes ietwat melancholiek - ik had vaak gehoopt, juist voor het jongei geslacht, dat nu aankomt, en
•
dat niet heelemaal weet, in welke verhouding het eigenlijk tot kunst en letteren staat, in Leiden iets te kunnen doen. Van de leerlingen, waarop ik hoop. te, was Leonard, die zieh door zoo veel verschillends voelt aangetrokken, en
door zoo veel, wat tegenwoordig op school en elders gebeurt, voelde afgestooten, in zekeren zin het symbool geworden.
Wat gaat hij studeeren?
Van je vergunning je nog eens drukproeven te zenden, maak ik gebruik. Je
ziet ik kan het niet laten. Door allerlei drukte is mijn tweede artikel over den
griekschen roman nu pas afgekomen 1 - of Colenbrander het van de maand
nog plaatst, weet ik niet, maar zoo ja, dan zal er weinig tijd zijn, de proeven
naar Duitschland te zenden. Met mijn stukje over Johanna, dat ik in gedach•

26

ten: ''de maagd van Orleans en ans historisch zintuig'' betitel, ben ik ook nog
niet verder gekomen. Ik heb met de vergelijkende litteratuurgeschiedenis als
vak van onderwijs veel te doen - bovendien zijn er ook hier allerlei rare en
nare bisbilles in de faculteit, over benoemingen en de hemel weet wat - gelukkig heb ik er niet veel mee te maken, maar van tijd tot tijd spoelen er toch
eenige gare golven tegen mijn schrijftafel - de oude Sievers,2 van wien ik
heel veel houd, en met wien ik het best kan vinden, is in een stadium van
witgloeiende woede, zooals ik nog zelden een mensch heb gezien - leo rugiens3 - alle lieden om wie hij iets geeft moeten van tijd tot tijd op hem afgestuurd worden, om hem ten minste een beetje te kalmeeren - vanmorgen
ben ik het geweest. En dat alles om een Slavist! A propos, ik acht het niet onmogelijk, dat het schunnige knaapje, dat ik op het oogenblik in het Oud-Bulgaarsch meen te herkennen, opgroeit tot een jongeling, die jij in het Russisch beschrijft. Van Russisch weet ik nog heel weinig - voorloopig spel ik
Lukas uit den codex zographensis en ontdek terwijl ik partes maak, dat het
evangelie van Lukas een ''roman'' is - als ik tijd had, zou ik dat eens op·
schrijven - misschien zou het Windisch4 interesseeren, die ook steeds op den
zoek is naar litteraire vormen in het N.T.
Wij zullen elkaar waarschijnlijk in het najaar in Erlangen ontmoeten. 5
Becking6 was bij mij en noodigde mij uit - ik denk wel, dat ik het doen zal,
want ik zou het aardig vinden je daar te hooren spreken.
15.vr.25
Dat je P.N. van Eyck uit de Gids geknikkerd hebt, doet mij goed. 7 Hij was
een van die zwaarwichtige, langdradige lullificatoren, wier stijl mij altijd aan
overschoenen doet denken, vochtig, gomelastiek, glimmig, modderig, karakterloos, bedachtzaam, die je niet graag aantrekt en overal laat staan. Maar
wie nu? - hebben jelie wel eens aan Frans Coenen8 gedacht? Ik heb altijd
nog een boek van hem liggen over de tachtigers 9 - te gelegener tijd zal ik het
wel eens bespreken - want ik vind het eigenlijk heel goed. Hij heeft een aantal wonderlijke eigenschappen, maar hij is toch de eenige, die wel eens iets
over nederlandsche litteratuur schrijft, wat lezenswaard is. Of wil je er het
bijltje bij neerleggen en verklaren, dat de nederlandsche dichtkunst geen onderwerp is, waarover een fatsoendelijk mensch een woord verliest. Vermakelijk zijn die herinneringen van Gildemeester 10 - maar het stukje van den heer
Dominicus over Drost 11 kan er zelfs als opstel in de vijfde klas van het Gym·
nasium niet mee door.
En nu je wandeling. Mij dunkt, je moest de Höhenweg Pforzheim-Basel
(Höhenweg I op de kaart) ergens in de buurt van de Hornisgrinde pakken b.v. bij Achern uit den trein stappen - dan naar het zuiden tot Kniebis, dan
oostelijk naar Freudenstadt en dan Höhenweg II naar het Zuiden tot Furtwangen. Daarna met den trein naar Donaueschingen - of eigenlijk naar Gutmadingen en van daar de oostelijke Höhenweg (III) naar Schaffhausen. Je
kunt dat gemakkelijk in een dag of tien en je hebt dan de mooiste stukken
van de drie Höhenwege en kunt tusschen Eglisau en Basel van uit den trein
den Rijn op een van zijn mooiste punten zien. Bovendien kom je van Basel
gauw en goed naar huis - zoo noodig met een aeroplaan.

Veel plezier - stuur eens een briefkaart en hartelijke groeten van
A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Andre J
olles, "Een oude roman. 11''
2. Eduard Sievers, zie Briefwisseling I [320].
3. 'de brullende leeuw'.
.
4. Hans Ludwig Windisch (1881-1935), Duits theoloog, 1914-1~29 hoogleraar te Leiden in de oud-christelijke letterkunde en de exegese van het Nieu~~ Testamen~.
5. Huizinga sprak op 1 oktober 1925 te Erlangen voor de 55ste zitt.ing van de Versammlung deutscher Philologen und Schulmänner' over ''Der Einfluss Deutschlands in der Geschichte der niederländischen Kultur'', Archiv für Kulturgeschichte r6
(1926) 208-221. Uitgebreide Nederlandse bewerking: ''Duitschland's invloed op de
Nederlandsche beschaving'', Cultuurhistorische verkenningen (Haarlem 1929) 117-155
(V. W. II, 304-331).
6. Gustav Wilhelm Becking.
7. De dichteren criticus P.N. van Eyck (1887-1954) was in september 1923 uitgenodigd als poeziecriticus bijdragen te leveren aan De Gids, op welke na mei 1925 geen
prijs meer werd gesteld omdat zijn kronieken tot 'verhandelingen' zouden zijn uitge·
groeid. Van Eyck veronderstelde echter dat de redactie, in het bijzonder secretaris
H.Th. Colenbrander en A. Roland Holst, het met de geest van zijn bijdragen niet
eens was: P .N. van Eyck, ''De redactie van De Gids en haar criticus voor poezie'', De
Witte Mier, september 1925, 313-336.
8. Frans Coenen, zie Briefwisseling I [84].
9. Frans Coenen, Studien van de Tachtiger Beweging (Middelburg 1924).
10. A.E. Kluit-De Clercq ed., ''Uit de herinneringen van Adriaan Gildemeester'', De
Gids 89 (1925) II, 353-376, III, 99-116, 212-217.
11. F.C. Dominicus, ''Aernout Drost als mensch en als schrijver'', De Gids 89 (1925)
II, 394-418.

[ 583]
Jaap Kunst (Bandoeng) aan Johan Huizinga (Leiden)*
13 juni 1925

Hooggeachte Professor,
Met Uw brief van 13/5 hebt U ons een groot genoegen gedaan.
Graag geven wij aan Uw aanwijzing gehoor en zenden met deze zelfde
mail een recensie-exemplaar van ons boek aan Uw adres voor de Gids. Indien deze brief nog tijdig aankomt, zouden wij U willen vragen, den heer
Becking te verzoeken, nog ongeveer twee maanden te willen wachten met
een bespreking. Dan toch kan ook een - door de groote hoeveelheid, naar
aanleiding van de verschijning van het boek ontvangen, nieuwe gegevens
noodzakelijk geworden - aanvulling hem bereikt hebben. Deze aanvulling
verschijnt nl. in Augustus in het Tijdschrift voor Taal-, Land- en Volkenkunde1 en bevat o.a. de toonmeting van ruim 120 gamelanschalen waaruit
hoogst merkwaardige conclusies konden worden getrokken, dank' zij Prof.
2
Von Hornbostels geniale blaaskwintencirkeltheorie. Wat. is het heerlijk, in een land te zijn, waar zooveel nog op onderzoek en
oploss1ng wacht. Het heeft maar een bedenkelijke zijde: dit muziek-onderzoek is nog z66 in zijn begin, dat men dikwijls niet weet, of een onderdeel
28

min of meer voor publicatie rijp is. Ieder oogenblik kan hoogst belangrijke
nieuwe dingen aan het licht brengen. Toch moet ten slotte de stoute stap
worden gewaagd. En een maand of twee later soms al heeft men bijna spijt,
niet nog een tijd langer te hebben gewacht. Maar dan zou men wel aan het
uitstellen kunnen blijven en nooit tot publiceeren komen. Bovendien krijgt
men nadere aanwijzingen en nieuwe gegevens dikwijls juist na en door een
publicatie.
Het volgende jaar hebben we recht op Europeesch verlof en zullen daar,
ijs en weder dienende, vermoedelijk ook wel gebruik van maken. Ik hoop,
dat men mij dan in de gelegenheid zal stellen, hier en daar in ons land voordrachten te houden (evenals nu op Java) over Indonesische muziek. Een collectie lantaarnplaatjes dient ter illustratie. Zij vormt een vrijwel volledig
overzicht van de Bali'sche, Javaansche, Soenda'sche en Hindoe·Javaansche
instrumenten en orkesten.
Intusschen, na vriendelijke groeten, ook namens mijn vrouw,
Hoogachtend,
Uwdw.

* Doorslag: Amsterdam, Etnomusicologisch Instituut 'Jaap Kunst'.
1.

Jaap Kunst en C.J.A. Kunst-van Wely, ''De toonkunst van Bali II'', Tijdschrift

voor Indische Taal-, Land· en Volkenkunde 65 (1925) 369-508.
2. Erich M. von Hornbostel (1877-1935), grondlegger van de etnomusicologie; hoog·
leraar te Berlijn 1917-1933, New York (New School of Social Research) 1933-1935 en
Cambridge (GB) 1935.

[ 584]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga (Leiden)*
20 juni 1925 (poststempel)
B.H.
Ik weet niet of Jet je er op geantwoord heeft, maar ik kom niet 't openluchtspel I zien. Ik heb in die paar dagen zooveel na te sloffen dat ik er geen
kans toe zie. Het fietspad naar Roosendaal is absoluut onberijdbaar door de
droogte, als 't zoo blijft, en je vraagt je af waarom niet, de Noordenwind
wordt nu eenmaal in Holland bij de meter verkocht, dan kunt je toch niet
over R. terug, maar vindt je 't toch wel gemakkelijk de fiets bij je te hebben
neem haar dan mede. Ik hoop Woensdag van Zundert terug te fietsen ook al
komt 't karretje er. Wij zijn kribbig op 't weer, en alles verdort en verkleumt
en alles stond zoo mooi.
Hartelijk gegroet tot gauw .
t.t. R.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Het door het Leidse studentencorps ter gelegenheid van het universiteitslustrum
opgevoerde openluchtspel; het A-Z Spel handelde over de strijd tussen Alva en de
stichter van de universiteit Willem van Oranje, de Zwijger; regisseur was Johan de
Meester jr.; de artistieke creatie berustte bij hem en de Vlaamse schrijver Herman
Teirlinck (1879-1967).
I.

29

[ 585 J
1
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Veth *
24 juni 1925
Waardste,
.
Ik had gehoopt, je deze week nog eens te kunnen opzoeken, maar vind
geen gelegenheid. Nu hoop ik het te doen in den loop der volgende. Ik heb
niets meer over je gehoord; is er vooruitgang? ik hoop het hartelijk, want ik
heb met zoo'n lastige en drukkende kwaal, die je z6o uit je doen smijt, te
doen.
De vergadering van de Museumcommissie in Delft was niet heel belangrijk. Ik herdachr Duparc2 natuurlijk, en begroette Visser. 3 Hij zal zien, aan
het geval van mej. Hudig4 een mouw te passen.
In een gesprek met den toch wel onfuttigen Juynboll 5 bleek mij, dat zij
weer gingen tornen aan het reorganisatieplan. Zij wilden nu toch de indonesische sculptuur aan 't Rapenburg laten. Daarom liet ik mij met Van Eerde6
commirreeren tot een 'bezending' zooals het in den tijd der Staten heetre. En
ziedaar, terwijl wij een moeilijke discussie voorzagen, hadden wij in een
kwartier het pleir gewonnen, dank zij de geschikrheid van dr. Rassers, 7 van
wien het bezwaar was uitgegaan. De sculptuur verhuist. En Van Eerde en ik
waren opgetogen over wat Rassers al met Nieuw Guinea had gedaan. Ons se·
lectiebeginsel met een smaak toegepast, waarom ik zijn werk ver boven dat
van Holwerda8 zou stellen! Dat zal roch aardig zijn, als ons dit lukr.
Gisteren was hier her befaamde openluchtspel. Als her je interesseert, vertel ik je er den volgenden keer van. Het geheel was vrij poover, en men
vraagt zieh mer schrik af: is de cultuur dan werkelijk bezig re abdiceeren?
Hartelijke groeten, ook aan je vrouw, 9 en spoedige beterschap!
t.t. H.
* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. Jan Piet Veth, zie Briejwisseling 1 [2].
2. M.J. Duparc, zie Briejwisseling 1 [359].
3. Pieter Visser (1881-1939), hoofd afdeling Kunsten en Wetenschappen op het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen 1925-1939.
4. Cornelia Johanna Hudig (1879-1960), sedert 1920 volontaire, sedert 1921 bezoldigd
wetenschappelijk assistente bij het Rijksmuseum te Amsterdam. Voorgesteld aan het
ministerie was haar de persoonlijke titel van conservatrice te verlenen en met ingang
van 1 januari 1926 dienovereenkomstig te honoreren.
5· H.H. Juynboll (1867-1945), kenner van het oudjavaans, verbanden aan het Etnografisch Museum, thans Rijksmuseurn voor Volkenkunde te Leiden 1899-1932.
6. Johan Chr. van Eerde {1871-1936) directeur van de afdeling Volkenkunde van het
Koloniaal Instituut, thans Tropenmuseum, te Amsterdam; tevens hoogleraar.
7· W.H. Rasse;s {1877-1973), c~tureel antropoloog, verbanden aan het Etnografisch
Museum te Leiden, waarvan h1J van 1937 tot 1943 directeur was.
8. J.H. Holwerda, zie Briefwisseling 1 [100].
9. Anna Veth-Dirks, zie Briefwisseling 1 [151].

30

[ 586]
Jan Veth (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
25juni1925
Waardste,
Hartelijk dank voor je briefvan gisteren. Neen, er is geen vooruitgang, en
waarschijnlijk zal het mes er bij te pas moeten komen. Enfin, wat moet, d.at
moet. Het verbeugt me zeer, dat de zaak van het Ethnografisch Museum
· weer een goede duw gekregen heeft. J .1 is 'plus bete que mechant'.
Dat ik het openluchtspel niet gezien heb, spijt me maar weinig. Dat zwaai·
en met groote leuzen en groote woorden maakt me mismoedig. W at zullen al
die lui een kater krijgen, als het nieuwtje er eens af is en ze tot bezinning komen.
Ik wou je nog even zeggen, dat ik je artikel over Grotius 2 allervoortreffelijkst vond en eenige groote dingen, waar ik wel een vaag begrip van had, er
me heel veel duidelijker door zijn geworden. Later hoop ik het over die twee
naast elkaar loopende beschavingen,3 die Holland in de 17de eeuw eigenlijk
gekend heeft, nog wel eens met je te hebben.
Een bezoek van je, mits niet te lang, want dat zou me vermoeien, is me altijd hoogst welkom. Maar je moet er niet expres de reis vanuit Leiden voor
maken. De bezoektijd is hier 's middags van 2-,-5.
Always yours
Jan Veth
Gedicteerd.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Juynboll.
2. J. Huizinga, ''Hugo de Groot en zijn eeuw'', De Gids 89 (1925) III, 1-16 (V.W. II,
389-403).
3. Verg. J. Huizinga, V.W. II, 395: Grotius behoorde 'indien er eenige grond was,
om [... ] de zeventiende eeuw te scheiden naar twee aspecten [... ] niet bij Breeroo, Van
Goyen en Jan Steen, maar bij Vondel, Sweelinck en Van Campen, bij de polyphonie
en het klassicisme, bij den strengen vorm en het auguste ideaal'.

[ 587]
Richard en Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
29juni1925
Beste Ran.
Je brief kwam zooeven, om misverstaan te voorkomen wil ik er toch even
op antwoorden. Ik ben mij niet bewust dat ik sprekend over Jany's dagelijksche levenshouding, hem er een verwijt van heb gemaakt dat die contrasteerde met zijn kunst. Wanneer ik over zijn dagelijksche levenshouding sprak,
en critisch sprak, dan was dit alleen omdat ik veel van hem houd en die kant
van hem mijn affectie wel eens bedreigt. Maar 't staat voor mij ook los van
zijn kunst, en ik zou er niet aan denken daartusschen een verband te forceeren. Wat die laatste verzen 1 aangaat, die ik bewonder maar die mij niet

31

werkelijk innerlijk verrijken, die ik moet lezen om ze te genieten, daar zij mij
2
niet beklijven als ik ze gelezen heb (zooals Leopold wel doet) - daarmede zal
't wel zoo staan, dat dit feit opnieuw bewijst, dat zoo er iets in mijn innerlijk
direct respondeert op wat zuiver is, 't daarom nog niet respondeert op wat
groot is, en met deze gesteldheid zal 't wel dikwijls voorkomen dat ik waten
zuiver en groot is tegelijk, niet geheel kan genieten. 't Is tragisch maar 't is
zoo.
Ik denk dat ik daarom ook zoo onnoozel sta tegenover de grootheid van de
barok, ik bewonder 't als ik 't zie maar ik draag er niets van mede, de herinnering er aan doorlicht mij geen.oogenblik achterna.
Je bericht over Jan Veth vind ik erg verdrietig. Gisteren schreef ik Der
Kinderen, 3 en ik verzocht hem een boodschap van mij over te brengen. Ik
hoop dat hij die zoo oprecht als hij gemeend is, wil aanhooren, want werkelijk ik denk continueel met groote zorg en hartelijkheid aan hem, en vind 't
ellendig te weten dat hij er zoo naar aan toe is.
Een verhouding tusschen menschen, tusschen oude vrienden, kan verwor. den v66r dat de natuurlijke scheiding komt. 4 Dan vreet 't zelfs de schat van
goede en mooie herinneringen aan, dat is een naar en pijnlijk proces. Maar
als de scheiding - zij het dan een geforceerde, er is - dan blijft die schat intact, en van die sfeer uit kunt je met alle oude genegenheid aan den verloren
vriend denken.
Wat ons komen aangaat, ik voor mij hoop dat wij dan den 7den kunnen ko.m~n liever dan, dan vroeger.
Hartelijk gegroet
t.t. Rik.
P.S. Als je iets naders over J.P. hoort schrijf't dan even, wilt je? Wat een
mooi en echt stuk van Bloem over Leopold. 5
Beste Han,
Ik dank je wel voor de moeite die je voor mij deedt voor mijn Chartisten; 6
ik ben daardoor toch weer een paar bijzonderheden rijker geworden.
Wat Rik over Jany schrijft, ben ik heelemaal eens; ik geloofniet, dat we op
een onbehoorlijke manier zijn leven en zijn kunst door elkaar werpen. Ik
aanvaard volkomen je oordeel over deze gedichten, maar het gekke is, dat ze
voor mij blijven prachtige literatuur, maar die mij niet ontroert; ik mis in het
accent zoo zeer het overtuigde en overtuigende dat b.v. een technischen literair veel onvolkomener fragment van Gorter kan hebben.
We komen dus graag D.V. 7 Aug. op Torenvliedt.
Hart. gr.
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Vermoedelijk: A. Roland Holst, ''Verzen'' ('De Tusschenkomst', 'Najaar', 'De
Nederlaag', 'Binde'), De Gids 89 (1925) II, 30-35.
2. J.H. Leopold (1865-1925), dichteren classicus.
3. Antoon Derkinderen, zie Briefwisseling I [76].
4. Richard Roland Holst was met Jan Veth gebrouilleerd geraakt naar aanleiding van
de lezing die Roland Holst in Parijs had gehouden (zie Briefwisseling I [514], [525]).

32

De kritische opmerkingen van Roland Holst over het werk van Nederlandse kunstenaars uit zijn tijd hadden tot scherpe reacties in de pers geleid, waarin ook Veth een niet
nader vast te stellen aandeel heeft gehad. Op 27 februari 1924 schreef Richard aan A.
Roland Holst over de 'Veth-de Meester-campagne' en dat hij met Veth gebroken had.
5. De laatste zin op de envelop; J.C. Bloem (1887-1966), dichter, ''J.H. Leopold in
memoriam'', NRC, 27 juni 1925.
6. Henriette Roland Holst schreeftussen 1925 en 1927 drie drama's over de Chartisten (niet uitgegeven), de democratisch-socialistische beweging onder Britse arbeiders
in de jaren dertig en veertig van de negentiende eeuw, genoemd naar het door 3,5
miljoen mensen ondertekende 'People's Charter' van 1838 voor o.a. algemeen en geheim (mannen)kiesrecht en een rechtvaardiger inrichting van het kiesstelsel; opnieuw aangeboden aan het parlement in 1839, 1842 en 1843, maar telkens verworpen.

[ 588]
Johan Huizinga (Leiden) aan Anna Veth-Dirks*
3ojunir925
Waarde Mevrouw Veth,
Juist had ik U willen opbellen om te vragen, of de operatie reeds. bepaald
was. Ik dank U zeer voor Uw bericht; moge nu alles geheel naar wensch
gaan en hij spoedig weer de oude zijnl Vannacht droomde ik, dat ik hem bezocht en hem weer thuis vond en weer geheel blank. 1 Ik moet Vrijdag in
Amsterdam zijn en stel mij dan met U in verbinding om te vernemen, of ik
hem bezoeken mag.
Voorloopig het allerbeste met hem gewenscht; ik hoop dat U zichzelfwat
ontziet!
Met vr. groet,
Uw J. Huizinga

*
1.

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
Jan Veth leed aan geelzucht.

[ 589]
Johan Huizinga (Leiden) aan Cornelis van Vollenhoven 1*
r juli r925
Beste Kees,
Met vier dagen tusschenruimte twee brieven van je, die een van mij gekruist hebben.
Vanmorgen is Veth, na geopereerd te zijn, overleden. Ik zal hem zeer zeer
missen, ik hield heel veel van hem.
Leonhard is op reis, ik ga met Retha2 omstreeks r3 dezer.
Hartelijke groeten!

H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Cornelis van Vollenhoven, Briefwisseling I [133].
2. Huizinga's dochter Hermanna Margaretha, zie Briefwisseling I [97].

33

[ 590]

Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
2 juli 1925
Beste Han.
Na ons gesprek vanmorgen door de telefoon, heb ik toch behoefte je nog
even te schrijven. Je stem klonk bovendien z66 ver en zoo anders, dat ik nau·
welijks aanneem dat ik je werkelijk gesproken heb.
Na je briefkaart van gisteren was ik bepaald opgelucht, ik had zoo'n vertrouwen in zijn groote vitaliteit, zoodat je briefkaart van vanmorgen mij diep
ontstelde. Zooals ik vandaag reeds schreef, tegenover den dood verschijnt al·
les wat geen liefde was als ongelijk, mijn verstand weet wel dat 't leven daarmede geen rekening houdt, maar de waarheid ervan voel je toch smartelijk
als je tegenover den dood staat plotseling.
Dat ik nu zoo hulpeloos afzijdig sta van het verdriet van Anna en de kinde·
ren, dat is 't meest schrijnende, ik weet dat Anna veel van mij heeft gehouden, en ik houd natuurlijk nog even veel van haar. Dat zij nu, als zij aan mij
denkt met bitterheid aan mij zal denken, vind ik echt droevig.
Voor jou is 't ook een groot verlies, al spraken wij niet vaak over jullie verhouding roch weet ik wel dat je in de latere jaren vooral steeds hartelijker en
vriendschappelijker tot elkaar waart komen te staan.
Je kijkt hem dus na zonder dat er nevels tusschen jullie zijn, en er nog ver·
schieren zichtbaar waren. Dat is een voorrecht, en ook is 't een voorrecht dat
je naar Anna kon gaan direct.
Als je tijd hebt schrijf mij dan nog eens iets uitvoeriger, dat zou ik waardeeren.
Ik twijfelde zelf niet er aan dat 't beter was dat ik niet op de begrafenis
kwam, maar ik wilde in deze niet alleen met mijzelf te rade gaan, daarom
vroeg ik 't jou.
Hartelijk gegroet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 591]

Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
4 juli 1925
Beste vriend
- er lag natuurlijk een briefhalfklaar. Maar ik stuur hem liever niet. Ik ben
geheel overstuur door Jan Veth's heengaan. En ik heb een paar <lagen aan
niets anders kunnen denken. Ik heb bij oogenblikken - zooals toen ik hem
op eens op de Witte Singel zag zitten - wel geweten, hoeveel ik van hem
~iel~ en wat ~ij voor mij .beteek~nde, maar ik voel het toch eigenlijk nu pas
in z1Jn volle u1tgestrekthe1d. Het 1s een van die verliezen, waarbij een stuk leven eensklaps weg is. In zekeren zin ben ik radeloos - want hij hoorde tot de

34

menschen, die voor mij de menschheid beduiden en het is alsof de wereld al·
door maar leeger wordt en alsof er aldoor maar minder reden is nog verder te
bestaan.
En dat gebeurt alles zoo ver weg en niemand, dien ik hier in de buurt heb,
begrijpt wat dat eigenlijk voor mij is. En ik heb niemand om over die dingen
te praten. Het is verkeerd en egoi:stisch, dat al mijn droefheid zieh om mij
zelf concentreert, maar ik kan er op het oogenblik niet veel aan doen. Ik kom
er hoe langer hoe meer toe de dooden te benijden.
Laten wij nu, voor zoover wij nog bij elkaar hooren, maar probeeren samen verder te sukkelen. Hoe, waarom en waarheen? dat weet O.L.H. of een
van die andere lieden, die ons in den steek laten of die wij in den steek gela·
ten hebben.
Groeten van
A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 592]
H.D. Tjeenk Willink 1 (Haarlem) aanJohan Huizinga*
4 juli 1925
Amicel
Als A.C. Kruseman in zijn Inleiding op de Bouwstoffen voor de Geschie·
denis van den Ned. Boekhandel de moeilijkheden van het bedrijf van uitgever schetst, zegt hij o.a.: ''Ben bescheiden bezwaar te du.rven uitspreken te·
genover een geleerde hoogheid, tegenover een gevierd letterkundige is een
daad van zelfstandigheid, waartoe velen den moed missen''. Nu, dien moed
behoef ik niet te hebben: 1 omdat onze verhouding daarvoor veel te goed is
en 2 omdat ik a priori gaarne bereid ben alles van je uit te geven, ook al
mocht de kopij minder ''profijtelijk'' zijn zooals K. het uitdrukt.
Maar toch geloof ik dat het niet aan te bevelen is, al je verspreide geschrif·
ten reeds thans in twee dikke bundels uit te geven, zooals die gevormd zou·
den worden, als alle overdrukken die je mij meegegeven hebt, m~t de Gidsar·
tikelen en nog enkele andere werden herdrukt. lk heb de 14 opstellen die je
mij meegaaft doorgelezen en ik vind ze, zonder vleierij, allen lezenswaard,
en het behandelde onderwerp wekt ook de belangstelling van den leek. Maar
de Dante·artikelen en de Groningsche artikelen en ook Ben Westfriesche
Roland, Een oude schippersterm en De Vergadering der Staten Generaal op
10 Juli 1584 zijn toch eigenlijk te heterogeen en soms ook te speciaal om in
een algemeenen bundel te worden opgenomen, vooral als men verwachtin·
gen koestert voor een groot debiet.
Voel ik aan den eenen kant dus niet zooveel voor de onderneming qua uit·
gave, toch zou ik het jammer vinden, als je, nu je er op het oogenblik den tijd
voor hebt, dien niet besteedde, om b.v. een bundel van 15 ä 20 vel saam te
stellen van de meer algemeene opstellen. 2 Voor het succes eener uitgave is
het altijd wel beter, als ze zieh allen eenigszins op hetzelfde gebied bewegen,

35

maar gij bestrijkt zoo'n uitgestrekt terrein, dat hiermede niet gemakkelijk is
rekening te houden.
De beteekenis van 1813 voor Nederland's geestelijke beschaving maakt in
iederen bundel een schitterend figuur, de artikelen over Hugo de Groot, St.
Joan, en zooveel andere, die je in De Gids publiceerde, verdienen zeker aan
een grooter publiek in boekvorm te worden aangeboden. Ben voordracht als
Van Instituut tot Akademie moet een ieder interesseeren door den vorm
waarin het wordt aangeboden; op deze wijze voortgaande zou ik van alle opstellen iets bijzonders kunnen zeggen. Maar de zaak van een meer commercieelen kant bekijkend, zou mijn voorstel zijn: Verzamel die stukken met welke ge zelf het meest ingenomen zijt en maak er een niet al te grooten bundel
van, opdat het boek in den hantle! een niet al te hoogen prijs hoeft te gelden.
Het Verslag der Karner van koophandel voor Amsterdam over 1924 zegt over
den boekhandel: Wel is waar wordt een kleine opleving merkbaar, doch deze
bepaalt zieh voornamelijk tot den verkoop van het laag geprijsde boek. De
vraag naar belangrijke, groote werken blijft nog steeds beneden het normale.
Ik zend je Maandag de 14 opstellen terug. Ik ben zeer belangstellend te
vernemen wat je besluiten zult. Ten slotte, ik herhaal het, mijn persen (figuurlijk gesproken) staan altijd voor je klaar.
Met hartelijken groet
t.t. HTjW
P.S. Ge zijt zeker zeer onder den indruk van Veth's plotseling heengaan.

*
I.
2.

Origineel: Leiden, UB.
H.D. Tjeenk Willink, zie Briefwisseling 1 [6].
Uit dit voorstel ontstond: J. Huizinga, Tien studien (Haarlem 1926).

[ 593]
Anna Veth-Dirks (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
5 juli 1925
Beste vriend,
Ik had u gisterenavond al willen schrijven, maar ik was te moe.
Ik dank u voor uw woorden 1 en er zou niets beters gezegd hebben kunnen
worden. Hoe zou zijn beschikking2 ook anders dan goed uit kunnen komen?
Voor mij zijn ze helder als het glas, waardoor ik niet moe werd zijn dierbaar
wezen te bezien.
Mijn ongerepte liefde voor hem van de eerste ontmoeting, nog vöör ik zijn
stem hoorde tot nu die voor altijd zwijgt - die staat nu tusschen de stekende
smart over zijn zwijgend gedragen lijden van den laatsten tijd - en de brandende honger van mijn oogen bij het rusteloos zoeken naar wat nog van hem
bestaat.
Alles wat ik bezit is zijn erfenis, ook vriendschap, die mij nu helpen moet
dat zware leed te dragen.
•
Gaarne de uwe
Anna Veth

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. De niet gepubliceerde toespraak die Huizinga op 4 juli hield bij de begrafenis van
Veth op begraafplaats 'Westerveld' (Velsen).
2. Veths beschikking dat alleen Huizinga het woord zou voeren.

[ 594]
Werner Kaegi 1 (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
15 juli 1925
Hochgeehrter Herr Professor,
Endlich kann ich Ihnen zwei weitere Kapitel des ''Erasmus'' in der Übersetzung zusenden lassen. Während des Universitätssemesters konnte ich die
Arbeit kaum fürdern; ich hoffe nun aber bestimmt, bis im Oktober das gan.ze
Manuskript fertigzustellen und Ihnen inzwischen regelmässig die einzelnen
Kapitel schicken zu dürfen.
Es ist mir eine grosse Beruhigung, dass Sie die Freundlichkeit haben wollen, die Arbeit durchzusehen und ich danke Ihnen für Ihre Hinweise zu dem
ersten Kapitel.
Für mich selbst konnte ich die Übernahme der Übersetzung nur rechtferti·
gen, indem ich mir sagte, dass ein anderer, der mehr Holländisch verstünde als
ich - was leider nicht schwer wäre - doch vielleicht gegen Erasmus nicht diesel·
be Verpflichtung zu Billigkeit und Vorsicht des Ausdrucks empfände, die sich
mir bei meinen eigenen Studien2 über den Charakter des Erasmus aufgedrängt
hat. Ihnen selbst, verehrtester Herr Professor, bin ich seit der Bekanntschaft
11
mit Ihrem ''Herbst des Mittelalters zu grossem Dank verpflichtet; sollte ich
Ihnen mit meiner Übersetzung einen kleinen, nicht allzuschlechten Dienst er·
weisen, so würde ich damit nur tun, was ich Ihnen längst schuldig bin.
Ich erlaube mir, auf einem beigelegten Blatt1 ein paar fragliche Stellen zu
notieren und bitte Sie, eventuell durch ein kurzes Ja oder Nein mich lh.re
Meinung wissen zu lassen und das Blatt vielleicht dem Manuskript wieder
beizulegen.
Mit dem Ausdruck besonderer Verehrung bin ich
Ihr sehr ergebener
Werner Kaegi
P.S. Eben sagte mir Herr Karl Schwabe, 4 er möchte Ihnen jedesmal erst drei
oder vier Kapitel zusammen schicken. Sollten Sie aber zur bequemeren
Durchsicht jedes Kapitel einzeln bekommen wollen, so richte ich mich gerne nach Ihrem Wunsch.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
l. Werner Kaegi (1901-1979 ), Zwitsers historicus, promotie te Leipzig 1929, habilitatie te Bazel 1934, hoogleraar te Bazel 1935-1971; vertaalde vele werken van Huizinga
in het Duits; schrijver van Jacob Burckhardt (7 dln. Bazel 1947-1982).
2. Werner Kaegi, ''Hutten und Erasmus. Ihre Freundschaft und ihr Streit'', Histori·
sehe Vierte/jahrschr1ft 22 (1924-1925) 200-278, 461-514.
3. Niet teruggevonden.
4. De uitgeverij en drukkerij van Benno Schwabe werd na diens dood in 1907 voortgezet door zijn zonen Karl (1869-1938) en Benno jr. (1884-1950).

37

[ 595 JHuizinga (Titisee) aan Anna Veth-D' ks (A mster dam)*
Johan
1r
21

juli 1925

W.A.
..
l' 1
• •
Deze 21ste is de elfde gedenkdag.van m11n groote ver 1es; en 1u1st nu was
het de mooiste zomerdag en de heerlijkste lange tocht die ik met mijn kleine
onvermoeide, altijd opgewekte dochter nog gedaan heb. De heele reis was tot
••
nu toe een vreugde voor haaren voor m1J.
2
Hartelijke groeten, ook aan dochters en Moes,

H.

•

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
.
.
. .
.
r. Het overlijden van Huizinga's echtgenote, Mary V1ncent1a Hu1z1nga-S_chorer, z1e
Briefwisseling I [18).
.
2. Christiaan Moes (1879-1964), werktuigbouwkundig ingenieur, werkzaam 1n het
bedrijfsleven; sedert 1915 echtgenoot van Alida Veth.

[ 596]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
[tweede helft juli 1925]

Beste Han.
Niet wetend wanneer precies je thuis komt, stuur ik je 't beloofde overdrukje maar vast. Ik sluit er de twee ex librissen in, een proefdrukje op Japansch, gesteld dat je 't met 't schriftuurtje niet erg eens bent, dan zullen die
je hoop ik zachter stemmen over de zending.
Wij kregen je briefkaart uit 't Schwarzwald en verheugden ons in jullie
plezier, 't is en voor jou en voor Retha dol gezellig zoo'n wandeltocht, en wij
zijn verlangend er alle verbalen over te hooren.
Wij hadden hier smoorhitte, doch slechts een dag was 't te bar, verder
heerlijk. En daar er toch nog buien waren, droogde ook niets uit. Nu regent
't al onverdroten vele uren aaneen, maar wij zuchten er niet over, de Buissche Heide zonder regen is niet half zoo mooi en heerlijk.
Eergisteren kwam er een onweer op zooals ik nog nooit zag, de lucht was
ijzerzwart, en 't was een echte bedreiging, alles holde weg om ramen te sluiten, kuikens te vangen, geiten, koeien en katten naar binnen te jagen. Maar
er kwam niets dan een rukwind z66 fel dat er een paar boomen omgingen,
maar verder kwam er niets, 't trok als een oorlog voorbij de grenzen van de
B.H., wij hoorden 't gerommel een uur lang zonder onderbreken. 't Was
grandioos.
Adieu, hartelijke groeten voor allen
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 597]
Johan Huizinga (Leiden) aan Anna Veth-Dirks*
31 juli 1925
Waarde Anna,
Nu ik je v6or September wel niet meer zal spreken, wil ik, v6or ik morgen
naar Toorenvliedt vertrek, je nog een enkel woord schrijven.
Mijn reis met Retha is een onafgebroken genot geweest; de omstandigheden van weer, het mooie land enz. waren bijzonder gunstig, maar 't meeste
deed toch mijn kleine dochter zelf met haar onuitputtelijke opgewektheid,
onvermoeidheid en lieve aard. Je moest ze noodig eens weer zien.
Al die vreugde heeft niet verhinderd, dat ik veel aan Jan heb gedacht, telkens met dat gevoel van een pijnlijk gemis dat opeens weer bewust wordt.
Zooveel dingen die ik hem zou willen zeggen, waarover ik zijn oordeel zou
willen weten, zijn vriendelijke oogen en zijn hartelijke stem, die mij te beurt
vielen, zoo dikwijls ik hem zag.
Op dit oogenblik zijn al mijn kinderen thuis. Elsje is terug uit Lausanne,
maar gaat half Augustus weer naar Engeland. 't Is zoo'n wonderlijk denkbeeld, nu behalve Retha allemaal groote kinderen te hebben; bloeiende, frissche jonge menschen, die zelf weten wat zij willen, en vroolijk het leven ingaan.
Mijn hartelijke groeten aan je kinderen,
je H. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.

[ 598]
Johan Huizinga (Middelburg) aan S. Delprat-Veth 1*
4 augustus 1925
Waarde Kik,
In de eerste dagen ben ik er niet toe gekomen, je persoonlijk ook een
woord te schrijven; in mijn gedachten maakten jij en je man en Joost, 2 hoewel afwezig, met je moeder en de andere kinderen een geheel uit.
Je weet nu al van alle kanten, hoe diep het heengaan van je Vader ook buiten jullie engste kring als een groote en onherstelbare slag is gevoeld. Ik denk
aan alles wat hij in het openbaar deed en gaf, maar toch bovenal aan dien
schat van vriendschap, die nu voor zoo velen niet verloren, wel voorbij is. En
ik kan het niet helpen, dat het telkens mij weer voor alles bewust wordt, wat
hij in mijn eigen leven is geweest. Ik heb nooit iets anders dan hartelijkheid
en belangstelling van hem ondervonden; de omgang met hem verfrischte mij
en wekte mij op, gafmij steun en inzicht; wat een groot aantal uren herinner
ik mij van levendig gesprek, die tot de beste van mijn herinneringen hooren.
Ik hoop nog gelegenheid te hebben, meer dan die enkele woorden van verleden jaar,3 e.n helaas van nu, aan hem te mogen wijden.
39

Met mijn hartelijke groeten, ook aan je man,
Steeds gaarne
je tg. J. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
r. S. Delprat-Veth, zie Briefwisseling l (368].
.
2. Joost Veth (1897-1942), de enige zoon van Jan Veth en Anna Veth-D1rks, woon. achtig in de Verenigde Staren.
·
3. J. Huizinga, ''Jan Veth", NRC, 17 mei 1924 (V.W. VI, 481-486).

[ 599]
Richard en Henriette Roland Holst (Zundert] aan Johan Huizinga (Middelburg)*
13 augustus 1925 (poststempel)
Beste Han.
Je macht eens bang zijn dat de Buissche Heide evenals Borculo 1 ter ziele
was, daarom schrijfik je dat alles goddank nog recht overeind staat. Wij kwamen keurig tusschen twee plasbuien in, droog thuis.
.
Hoe ellendig ouderwetsch ik ben is mij duidelijk geworden hierdoor, dat
ik met den besten wil en de grootste inspanning de herinnering aan de dagen
op Toorenvliedt niet ''tragisch'' kan zien. 't Is ellendig, maar 't is zoo. Ik ben
voor de jonge kunst verloren, dat is duidelijk, maar als ik denk aan 't huis,
aan 't park, aan de zee, aan de menschen en aan de zon, dan voel ik mij volslagen ouderwetsch optimistisch, en 't ergste is misschien nog, dat ik mij er
in verheug om zoo te zijn.
Ik behoefde gelukkig niet naar A'dam dat was alweer een vreugde, en 't
kwam mij best te pas want er was veel afte doen. En daar is de zon, nu kan ik
mijn proefdrukken buiten corrigeeren, - op die manier raak je ''alsmaar''
verder van de Tragiek des Levens af. Waar moet 't heen.
Heel veel hartelijke groeten aan allen van
.

Beste Han,
Hier is nog plaats, naast Rik zijn ''tragische kop'', om je te zeggen hoe ook
ik van die heerlijke vakantiedagen in die verrukkelijke omgeving genoot ... Je
zult me niet verdenken een ''nogmaalsbriefje'' te schrijven, maar het is
heusch waar!
Wij hebben het geweldige weer slecht gelokaliseerd, toen we het in Belgie
of Engeland(!) plaatsten, maar toch wel gesnapt dat er ergens heel erge dingen aan het gebeuren waren. Trouwens het was niet te lokaliseeren, want het
zat op allerlei plaatsen. Het gekke is dat we Roosendaal zijn doorgefietst,
zonder iets van de verwoestingen te merken, dat lazen we pas den volgenden
morgen in de krant! Hier is niets geweest als veel weerlichterij, zelfs geen
erge regen. Is de auto met de Jan Keezen2 al gearriveerd? En komt Dre met
gevolg nog op 't eiland?
Veel hartelijks
Jet
·

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Op 10 augustus 1925 was Borculo door een wervelstorm grotendeels verwoest.
2. JanKees Schorer, zie Briefwisseling I [25].

1.

( 600]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
30 augustus 1925
Beste vriend om te beginnen hartelijk dank voor de gulle ontvangst. De wijze waarop Elsje op de Witte Singel, Leonard in de duinen, jij in den Haag, op Toorenvliedt
en elders de honneurs gemaakt hebben, was een fraai voorbeeld van hollandsche gastvrijheid. Nogeens: bedankt, ook uit naam van Porzig en Ipsen. 1
Colenbranders executie van Nyansa 2 heb ik met genoegen gelezen. Ietwat
verbaasd was ik over zijn ongunstig oordeel over Huet's ''Avond(je) aan het
Hof' - ''Wijs mij den man van smaak ... enz,'' schrijft hij. 3 Welnu, ik wil niet
beweren, dat het een ''parel'' is; maar toen ik het weer te voorschijn haalde
en het herlas, vond ik het altijd nog een buitengewoon aardig stukje. Wanneer men aan dat vunzige goud-op-snee jaarboekje Aurora4 denkt, dat al zesentwintig maal aan de koningin was opgedragen, is het op zieh zelf reeds een
geestig denkbeeld, wanneer ons de recensent vertoont, hoe dit wansmakelijk
voortbrengsel er in de toch wel gedistingeerde omgeving van H.M. moest
uitzien. Zoo'n inval is zelfs iets meer en iets beters dan Huet in zijn kritieken
plagte geven. Maar ik praat over dingen, die je misschien maar matig belang
inboezemen. En apres tout - ben ik nog wel een ''man van smaak'' in de hollandsche beteekenis van het woord?? Ik begin er wel eens aan te twijfelen.
Vijfentwintig jaren in het buitenland zijn niet spoorloos voorbijgegaan. Ik
merkte dit ook bij onze gesprekken aan het strand. Het is voor mij een eenigzins
griezelig gevoel met iemand, die, zooals jij, in ieder opzicht beter wetenschappelijk onderlegd is, over wetenschap met een groote W te discuteeren. Toch

•

had ik ditmaal het gevoel, dat wij aan iets raakten, wat voor ons allebei van
belang is. Ook aan iets, dat samenhangt met wat je vroeger eens gesehreven
hebt:
d' ··
'''t Is eigenlijk gek: andere ''geleerden'' hebben hoopen problemen, 1e ZtJ
. branden van verlangen om te onderzoeken. Ik eigenlijk niet. Er is niets
wat mij onmiddelijk oecupeert; zelfs die min of meer. visionai~e ''ha?tises ''
van het verleden uit jonger jaren blijven weg, en wat 1k zou willen u1tdruk·
ken wordt hoe langer hoe vager, en ligt nauwelijks meer op het gebied van
historie of eenige andere wetenschap'' (7. Nov. '24).
Maar er was te weinig tijd en te veel rommel om ons heen, om tot een be·
hoorlijk resultaat te kamen. Missehien lukt het in Neurenberg beter.
*

En nu nog een vriendelijk verzoek. Zou je eens willen nakijken of zieh op de
5
Leidsche bibliotheek bevindt: Dom Ursmer Berliere: Un ami de Petrarque,
Louis Sanctus de Beeringen (Rome, Institut historique Belge - Paris, Cham·
pion 1905). Jemand heeft het hier noodig voor een dissertatie - in duitsehe bi·
bliotheken is het niet te vinden, en men schaft tegenwoordig haast niets meer
aan - hij kwam bij mij en vroeg of ik missehien connexies met Belgie had ...
wat ik met hartstocht ontkende - maar ik beloofde hem het eens in Holland te
probeeren. Het is maar een klein boekje, wij kunnen het dus spoedig terugsturen. Arm land - vroeger zou zooiets een briefkaart aan een boekhandelaar
gekost hebben; tegenwoordig moeten er profs over eorrespondeeren.
Heel hartelijke groeten - wil je deze briefkaart aan Elsje sturen, zij sehijnt
zwitsersche vrienden te hebben, die zieh voor filmauteur willen laten opleiden. En krijg ik je speeeh voor Erlangen?6
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Gunther Ipsen (1899-1984), Duits socioloog, studie sociologie te Leipzig bij Jolles'
collega Hans Freyer; buitengewoon hoogleraar te Königsberg vanaf1933, hoogleraar
te Wenen sedert de 'Anschluss' in 1938; na 1933 overtuigd nationaal-socialist, werd in
1945 ontheven uit alle academische functies. Voor Hans Freyer: zie Andre Jolles aan
Huizinga, 25 april 1928.
2. Albert Verwey, zie Briefwisseling I [562].
3, H.Th. Colenbrander, ''Aanteekening over Huet'', n.a.v. Johannes Tielrooy, Conrad -~usken Huet et la litterature francaise. Essay de biographie intellectuelle (Haarlem/
Par1Js 1923) en Albert Ve~ey ed., Cd. Busken Huet, Brieven aan E.J. Potgieter (3
dln. Haarle~ 1925)! De Gids 89 (1925) III, 249-261: 'Het ''Avondje aan het Hof'' is
ee.n onbedu1dend ding, de drukte niet waard die Hare Majesteit niet heeft kunnen of
wille~ voorko~en dat er om gemaakt werd; het toenmalige den Haag heeft wel mid·
den in Boeot1e gelegen. Maakt deze omstandigheid Huet tot een feniks en het
''Av~n?ie'' tot een parel? Wijs mij den man van smaak die het, na lezing, volhoudt.
Het 1s 1~ het. oeuvre van Huet een der pooverste stukken; rammelende van geforceerde geest1ghe1d' (258-259).
4· H~ets artikel ''Een avo~di~.aan het Hof' was een persiflage op het Haagse jaarboekJe Aurora en de g_1:bruikel11ke opdracht daarvan aan koningin Sophie.
5: Dom Ursmer Berl1ere (1861-1932), Belgisch historicus benedictijn· oprichter en
d1recteur van het Belgisch Historisch Instituut te Rome 1902-1906 192;-19 30 . hoofd·
conservator van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel (1912)
'
'
~- ~· Huizinga, ''Der Einfluss Deutschlands", verg. Andre }olles aan Huizinga
)Ulll 1925.
' 13

42

( 6or]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
5 september 1925
Beste vriend hier komt je speech terug. In den beginne heb ik mijn emendaties aan den
rand gezet, later in den tekst zelf. Het is alles met potlood geschreven - ''wil
je 't niet hebben, dan veeg je 't maar af' - Al te veel heb ik niet veranderd,
daar ik vreesde daardoor den hollandschen toon te bederven, die er toch zon·
der twijfel in blijven moet. Het geheele stuk is weer een fraai bewijs van wat
je op pag 16/17 zegt: de twee talen staan buitengewoon ver van elkaar af - zij
bevinden zieh in een ander stadium van taalontwikkeling. Eigenlijk maak je
maar heel weinig fouten - en eigenlijk schrijf je nooit een zin zooals een
Duitscher hem zou schrijven. Langzamerhand begin ik nu te begrijpen, wat
in mijn hollandsch niet hollandsch meer is. Ik zou wel eens willen weten,
wat het internationale humanistenlatijn van al die verschillen en schakeeringen meemaakt in de verschillende landen, waar het geschreven wordt. Dat
zou een onderzoeking zijn, die alleen jij of ik misschien zouden kunnen maken (wat drommel, daar heb je het nu alweer: onderzoeking... maken, dat is
weer niet heelemaal hollandsch, je wordt er tureluursch van). Maar wij hebben geloof ik nog wat anders te doen. In ieder geval zou je mij genoegen
doen, wanneer je mij van den winter die speech eens te leen zoudt willen ge·
ven. Ik geef weer college over: Einftlhrung in die nieder!. Sprache. Dat heb
ik nu al een keer of vier gedaan, en in tegenstelling met mijn Historische
Grammatik, wat altijd een lam beestje blijft, wordt dit langzamerhand een
paradepaard. Nog even over je duitsch: het is buitengewoon karakteristiek,
dat het je - alweer overeenkomstig met wat je zelf over het accent zegt maar zelden lukt een zin naar de regelen van de duitsche rhetorica te accentueeren. De partikels, die de taal als kussens in haar rug geduwd moeten
worden, zitten meestal niet op de plaatsen waar zij heen hooren.
Wat je pag. 13 over het niet heelemaal doordenken van problemen zegt, 1
raakt aan dingen die wij toch nog eens moeten bespreken. Je hebt volkomen
gelijk - maar zou er geen middel bestaan ook op de hollandsche manier toch
nog verder te komen? Die geschiedenis met het ''beeld'' ende ''schilderij'' is
2
mij niet heel sympathiek; ik heb een beetje het gevoel dat dit meer een eigenschap van den heer Huizinga - misschien van zijn generatie - is, dan van
hollanders in het algemeen. In ieder geval: daar moet eens iets aan gedaan
worden!
Op je stukje achter mijn Clio en Melpomene 3 zal ik nog eens terug komen.
Maar niet in de Gids. Wanneer mijn boek over ''eenvoudige vormen'' ooit
4
klaar komt, zou ik uit mijn antwoord een epiloog willen maken. ''De geestelijke occupatie van het willen weten hoe de dingen werkelijk gebeurd
zijn ... '' - ik voor mij zou liever willen weten wat de dingen werkelijk zijn.
En nu wij toch bij de Gids zijn - wanneer je nieuwe redacteurs benoemt,
zoek er dan ook eentje, die al te rare litteratuurhistorische vergissingen weet
te voorkomen. Dat stukje van Erens over Obermann5 was weer alleraardigst,

43

ik lees die dingen met veel genoegen. Maar ten eerste heet de auteur niet Senancour, maar Etienne Pivert de Senancour; ten tweede is de vergelijking
met Julie van Rousseau vrij gevaarlijk want er liggen tusschen die twee
drieenveertig jaren (viermaal zooveel tijd als tusschen Majoor Frans en Een
liefde); ten derde kent Erens het aardigste boek van Senancour niet, dat in
zekeren zin een sleutel op Obermann is: ''De l'amour considere dans les Jois
reelles et dans les form es sociales de l 'union des deux sexes ''. Vergissingen
als die sub r & 2 zijn niet noodig en geven schoolvossen gelegenheid te gnuiven.
Ik ben over het heele redactieplan nog altijd niet erg in mijn hum. En
schafin godsnaam de diners niet af - mensch! jij hebt een tikje te weinig van
den bon-vivant in je. Als ik tegen de tachtig ben schrijf ik een boek over den
invloed van lekker eten op de beschaving, dat komt naast Brillat-Savarin,6
dien je natuurlijk ook niet kent, in de boekenkast van oude snoepers en deipnosophisten. ·
Bedankt voor Ludovicus Sanctus, hij komt gauw terug.
Tot ziens
je A.J.
•

* Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
1. Verg. J. Huizinga, V.W. II, 325: 'Wanneer een Duitsch geschiedvorscher de Nederlandsche onderzoekingen over een bepaalde historische quaestie raadpleegt [... ]
dan zal hij meer dan eens den indruk hebben, dat in de Hollandsche wetenschap het
probleem niet ten einde is gedacht'.
2. Verg. J. Huizinga, V.W. II, 325-326: 'Over het algemeen is bij ons het gevoel voor
den Vorm weinig ontwikkeld. Het is een nationale eigenaardigheid, die men zeer ver
en diep terug zou kunnen vervolgen. Op haar berust het onevenredig overwicht van
het vrije schilderij in de Nederlandsche kunst'.
3. J. Huizinga, 'Antwoord aan professor Andre Jolles'.
4. Andre Jolles, Einfache Formen. Legende, Sage, Mythe, Rätse~ Spruch, Kasus, Memorabile, Märchen, Witz (Halle a.d. Saale 1930).
5. Frans Erens, ''Senancour's übermann'', De Gids 89 (1925) III, 404-418.
6. J.A. Brillat-Savarin (1755-1826), Frans schrijver en jurist; Physiologie du gout
(1825).

[ 602]
Johan Huizinga (Leiden) aan Anna Veth-Dirks*
20 september 1925
Waarde Anna,
Ik wil je even iets verteilen, wat ik niet graag zou willen, dat je langs ande·
ren weg vernam, omdat misschien je eerste reactie erop er een van wrevel
zou kunnen zijn. Om in de Gidsredactie de beeldende kunst te vertegenwoordigen, vragen we Rik Holst. Je begrijpt, ook zonder dat ik het zeg, dat
dit volstrekt buiten het noodlottige geschil staat, waarin iedereen geloof ik,
Rik ongelijk geeft. We hebben ons, zoodra de vraag rees, wel degelijk afgev~aagd: zou de pieteit jegens onzen grooten vriend ons verplichten, den man
die hem zoo gegriefd heeft, niet in zijn plaats te vragen? Maar we konden

44

niet anders dan eenstemmig antwoorden: het tijdschrift dat wij moeten
trachten hoog te houden, heeft met dat geschil niets te maken. Mochten enkelen zieh even verbazen (verondersteld dat Rik het aanneemt) dan getuigt
reeds Colenbrander's stuk genoeg, 1 dat het niet een verloochening is van
hem, die ons zooveel waard is geweest.
Het belang van het tijdschrift wees naar Rik en naar geen ander. Natuurlijk is hij heel anders dan Jan was, en heeft lang niet alles, wat hij had. Maar
hij is een figuur, hij heeft ideeen, en hij kan schrijven, en zoo zijn er niet velen helaas.
Degener 2 is wel genoemd, maar er zijn bezwaren tegen hem, en wij hebben
hem laten vallen.
Ik ben dezer dagen begonnen met het werk voor het levensbericht. 3 Al lezende komen mij voortdurend kleine trekken, kleine bijzonderheden weer
voor den geest, en altijd zijn het prettige, warm aandoende dingen. Een kleine herinnering uit den allerlaatsten tijd, die ik als iets kostbaars bewaar,
moet ik je toch nog eens vertellen, als ik je weer spreek.
Dat zal dus zijn 12 October 's middags tusschen 2 en 4, ik kom, hoop ik,
kort na 2, is dat goed? Ik zie dat ik dan helaas niet kan blijven eten, vanwege
een vergadering 's avonds.
Hartelijke groeten, ook aan Pol, 4
je tg. H.H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
r. H.Th. Colenbrander, ''Jan Veth. 18 Mei 1864- 1 Juli 1925'', De Gids 89 (1925) III,
153-160.
2. F. Schmidt Degener, zie Briefwisseling I [238].
3. Aanvankelijk wilde Huizinga een levensbericht van Veth voor de Koninklijke
Akademie van Wetenschappen schrijven; in plaats hiervan ontstond de biografie Leven en werk van Jan Veth (Haarlem 1927).
4. Gerda Veth, zie Briefwisseling I [346].

[ 603]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
21 september 1925
Beste Han.
Morgen moet ik voor dag en dauw uit, de dagen die daar op volgen, dat
we.et ik nu al, heb ik voor schrijven geen tijd, maar ik wil niet van huis gaan
zonder tenminste even te schrijven, dat ik je briefvanmiddag laat ontving.
De vraag die je mij voorlegt kwam zoo volslagen onverwacht, dat zij mij
ook even volslagen onv66rbereid vindt om er op te antwoorden.
Maar natuurlijk beloof ik graag, dat ik, om te beginnen eerst alles zelf eens
rostig zal overwegen en gesteld dat ik zou meenen dat ik beter deed om te bedanken, dat ik dan onder geen omstandigheden een decisie zal nemen voordat ik eerst met jou en Jany er over gesproken heb.
Laat ik nu maar niets meer er over schrijven dan dit, het v66r en het er tegen loopt op 't oogenblik nog in mij even raar dooreen als een hoop biggen,

45

ik weet niet welke staart bij welke ooren hoort, .dus ~oolang daar niet w.~t
orde in komt word ik er toch niet uit wijs. Hoe v1ndt Je deze rurale vergeltJ·
1

king? · b ·er · om steenen harten te vermurwen) bovend'1en begr1Jp 1e we 1
·· ·
.. .
J
..
Maar Je r1 18
dat 't mij altijd heel moeilijk zou vallen iets niet te doen wat JlJ en any m1J
vragen.
.
Ik schrijf dus gauw weer hoop 1k.
,.
.
Jet en Bine2 hebben 't erg gezellig samen gehad.' ZlJ waren ook 1n Veurne
·,· Cyriel Verschaeve 3 waar Jet met boe1ende verbalen van terugen ook bl
)
d · ·
'k
kwam. Ik heb ook nog een nacht in Domburg gelogeer , JU!St ':':'as 1 r op
den mooisten dag van den laatsten tijd, Domburg was toen heerl1J.k. ElsJe z~~
nu toch zeker wel gauw naar huis komen en kamers gaan zoeken 1n stad, .w11
hopen erg dat zij dan vaak eens naar B.loemendaal komt. Leonard sc~u1ert
zeker 's morgens zijn mooie donkere kutf met weemoed, wetend dat dte met
't oog op 't groenen op den rand van de vuilnishoop is.
Hartelijk gegroet ook door Jet
t.t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, ~LMD.
.

7

De laatste zin toegevoegd 1n de marge door Henr11!tte Roland Holst.
Bine de Sitter, zie Briefwisseling 1 [146).
,
..
3. Cyriel Verschaeve (1874-1949), kapelaan te Affiigem 1911-1939, Belgisch schr11ver;
een der voormannen van de Vlaams-nationalistische beweging.

1.
2.

[ 604]

C.T. van Valkenburg1 (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
21 september 1925
Beste Han,
2
Ik ben blij, dat je dat briefJe toch nog hebt weten te plaatsen, en ik ben je
dankbaar ervoor. Ik ben weliswaar ten opzichte van de zaak3 in een vrij geresigneerde stemming, maar dat neemt niet weg dat er mij veel aan zulk een
advies van jou gelegen is, al volhardt de minister ook in zijn laakbaar opzet.
Het is een vreemd ding, zooals de Utrechtsche successie mij affecteert: toen
ik gevraagd werd, was ik er bijzonder mee ingenomen; die ingenomenheid,
die natuurlijk vooral mijn gevoel in eigenwaarde betreft, is bewaard gebleven. De vele weken daarna heb ik met een vrij groot vertrouwen de beslissing uit den Haag afgewacht. Voor ongeveer 14 dagen is plotseling, en op äl
te goede gronden!) het vertrouwen geweken. Ik heb toen een korte periode
van erge verontwaardiging doorgemaakt, die aanvankelijk sterk persoonlijk
was tegen den coni;:urrent:4 en buitengewoon onwetenschappelijk; toen is de
verontwaardiging overgeslagen op de regeering die dingen van dezen aard
straffeloos kan doen. En deze veel minder hartstochtelijke gemoedsaandoening heeft sterk de neiging naar een zeker soort van hoovaardige minachting
te verschuiven, die vrij weinig hindert. Daarnaast is mij toen, als een van
zelf opgekomen kalmeerend middel, weer sterk bewustgeworden, de kans,

dat ik voor de enorm groote taak te Utrecht niet z66 bestand zou blijken te
zijn, als men van mij verwacht, en dat mijn niet-benoeming mij van die kans
bevrijdde. • Dat is niet erg dapper en grootgeestig, maar ik kan niet anders
dan het gevoel bij mij zelf waarnemen. Mocht, tegen de waarschijnlijkheid
in, de regeering mij töch benoemen, dan zal ik dat gemakkelijkheidsgevoel
wel snel weten te doen verdwijnen, denk ik, en de onderneming in 't groot
aanpakken; maar voorshands is het een element.
Vandaag, het officieele slot van Winklers 5 functie, is er nog geen Kon.
Besl. Het is dunkt mij stellig, dat men (de Min.) zieh van wat meer zekerheden zoekt te omringen, dan hij uit zichzelfkan halen. En ik blijfbij wat ik je
de vorige keer schreef, dat in zulk een periode een volmaakt objectief en met
weinig woorden precies geargumenteerd briefje van iemand van jou gezag,
een groot gewicht in de schaal kan leggen als de M. en vooral als de Ministerraad er kennis van neemt. - Ik geloof overigens, dat de moeilijkheid vooral
die moet zijn: Al sinds jaren wellicht is met 't oog op de omzetting binnen de
Vrije Univers. de opvolging van W. door B. 6 een uitgemaakte zaak geweest.
En men verwachtte tevens stellig hem op de voordracht te zien (hij werkt
hard, en schrijft veel en streefde mee naar Utr.). Nu, bij deze voordracht,
zou 't heele plan moeten vervallen? Dan liever buiten de aanbeveling om.
Vermoedelijk zitten hier bovendien nog persoonlijke afspraken, misschien
zelfs beloften, aan vast. Natuurlijk is dit alles volmaakt ongeoorloofd, maar
het geeft, als 't waar is (en 't is stellig aannemelijk), wel een psychologisch
begrip van de heele akeligheid.
Nu, dag, onze hartelijke groeten
t.t. c.
Ik heb dezer dagen 's avonds veel gelezen in de duitsche uitgaafvan je groote
boek, 7 Het bevalt mij telkens nog beter; je moogt er zelf zooveel op aan te
merken hebben als je wilt, voor iemand van mijn soort staan er honderden
dingen in, die acuut interesseeren en waar een hoop psychologen in 't vak
hun voordeel mee kunnen doen.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Christiaan Theodoor van Valkenburg, zie Briefwisseling I [9].
2. Vermoedelijk het opnemen van een briefje van C.T. van Valkenburg in: J. Huizinga, ''Overheid en wetenschap'', De Gids 89 (1925) IV, 386-394 (V.W. VIII, 383390); zonder de naam van Van Valkenburg te noemen protesteerde Huizinga in dit
artikel tegen het feit dat de regering in de vacature-Winkler voor psychiatrie en neurologie een hoogleraar benoemde buiten de voordracht van de faculteit om.
3. De poging Van Valkenburg te doen benoemen tot hoogleraar in de psychiatrie en
neurologie te Utrecht als opvolger van Cornelis Winkler.
4. Leendert Bouman (1869-1936), psychiater, hoogleraar in de psychiatrie aan de
Vrije Universiteit en directeur van de Valeriuskliniek voor zenuwzieken te Amsterdam 1907-1925, hoogleraar in de psychiatrie te Utrecht 1925-1936. In zijn inaugurele
rede van 1907 had hij Freud in de Nederlandse psychiatrie geintroduceerd.
5. Cornelis Winkler (1855-1941), sedert 1885 lector en vanaf1893 hoogleraar neurologie en psychiatrie te Utrecht, hoogleraar te Amsterdam 1895-1915 en vervolgens weer
tot 1925 te Utrecht. Winkler had zieh in het bijzonder toegelegd op de neurologie en
de hersenfysiologie en drang er sterk op aan dat hij door een specialist op hetzelfde
terrein, zoals Van Valkenburg, zou worden opgevolgd.

47

6. Bouman; aan de Vrije Universiteit had hij onder toenemende druk gestaan omdat
hij de bijbelse grondslag in de psychiatrie zou verwaarlozen.
7. J. Huizinga, Herbst des Mittelalters (München 1924).

[ 605]
Johan Huizinga (Leiden) aan Anna Veth-Dirks*
22 september 1925

Waarde Anna,
Je hebt gelijk: het woord 'geschil' paste hier niet. Ik merk tot m~jn ver·
driet, dat mijn mededeeling je toch meer pijn doet dan ik gaarne gew1ld had.
Ik voel mij zelf toch in deze zaak zuiver, en het besef dat zulke door en door
loyale menschen als Colenbrander en Van Blom, en die evenals ik Jan zoo
hoog stelden, toch evenmin als ik lang voor dit besluit behoefden te a~rzelen,
1
geeft mij moed dat wij niet verkeerd deden. Ik betreur R.'s waan1dee nu
meer dan ooit.
Hartelijke groeten!
je tg. H.H.

*
1.

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
Rik of Roland Holst.

[ 606]
Werner Kaegi (Bazel) aan Johan Huizinga*
24 september 1925

Hochverehrter Herr Professor,
Ihre für mich so beglückende letzte Sendung erreichte mich eben bei mei·
ner Ankunft in Basel. Für die Freude, die mir Ihre gütigen Worte bedeuteten, und für die kaum verdiente Überraschung danke ich Ihnen und Ihrer
humanitas. Wenn ich Ihrem Bildnis des Erasmus, aus dessen Farben so viel
zartes Leben leuchtet, durch meine Arbeit nicht allzusehr geschadet habe,
so ist mir das ebenso tröstend, als hätte ich Erasmus selbst, dessen Geist die
••
Pietät nicht im Ubermass zu kosten bekam, einen kleinen Dienst erwiesen.
Eben brachte ich das Manuskript zu Herrn Schwabe. Sie wissen um seine
Pläne für die Ausstattung des Buches? Ich zweifle etwas daran, ob die Aus·
stattung in dem grossen Format mit den vielen Bildern, unter die wohl man·
ehe bekannte kommen werden, dem Buch so vorteilhaft sein wird, dass sie
den hohen Preis und die lange Verzögerung des Erscheinens aufwiegt. Es
soll erst im nächsten Frühjahr mit dem Druck ''langsam begonnen'' werden.
Da ja in deutscher Sprache überhaupt keine Erasmusbiographie (wohl seit
1
1793?) existiert, wäre gerade ein handliches, nicht zu teures Buch wohl sehr
erwünscht. Ich spreche davon, weil ich nicht weiss, ob Sie die Frar, .. mit
Herrn Schwabe besprochen haben.
[•••]2
Leider weiss ich immer noch nicht> ob ich nach Erlangen kommen kann.

Ich habe eine Wanderung am Rhein und Main mit deutschen Freunden vor
und muss sie erst in Frankfurt treffen, bevor sich mein Plan festlegen lässt.
Darf ich hoffen, dass Sie mich, auch wenn ich Sie nicht sehen sollte, und
trotz dieses unverzeihlich langen Briefes in nicht allzuschlechter Erinne·
rung behalten?
Ich möchte Ihnen noch einmal ftlr die Güte, mit der Sie meine Arbeit
· überwacht haben, von Herzen danken. Sollte ich Ihnen je einen Dienst erweisen dürfen, so stehe ich Ihnen zur Verfügung.
In besonderer Hochachtung bleibe ich Ihr
sehr ergebener
W. Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Verg. Werner Kaegi, ''Vorbemerkung zur deutschen Ausgabe'': 'Salomon Hess
hat der Erasmusverehrung seines Jahrhunderts durch seine zwei in Zürich erschiene·
nen Bände 1790 noch einmal Ausdruck verliehen[ ... ]. Seither ist meines Wissens in
Deutschland ein einziger und letzter Versuch einer Gesamtbiographie (durch Adolf·
Müller, Hamburg 1828) vor genau hundert Jahren gemacht worden'.
2. Uitweiding over de verhouding Erasmus-Ulrich von Hutten en over de mogelijk·
heid dat Erasmus aan galstenen leed in plaats van aan nierstenen .
•

[ 607]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga*
25 september 1925
Beste Han,
Het spijt mij erg dat 't net zoo treft dat wij elkaar niet te spreken kunnen
krijgen, voor je vertrek naar Duitschland. Gisteren kwam ik terug en ik kon
niet via Leiden reizen, nu kan ik niet weg, want Bierens de Haan 1 komt; en
dan ben jij weg daarna.
Ik schreef nu aan den Heer Colenbrander om hem te vragen of ik hem I
Oct. - ik moet dan in den Haag zijn - kan opzoeken, en Jany vroeg ik dien
dag met mij te eten. Ik loop met een papiertje in mijn zak waarop ik neerkrabbel alle vragen die ik te stellen heb, en die ik hen stellen zal, maar waar
ik jou nu maar niet mede lastig val.
Voor mij blijft de vraag wat ik aanbrengen kan, ik bedoel wie door mij tot
•
schrijven zouden kunnen worden gebracht, en op wier bijdragen de redactie
prijs zou kunnen stellen. De oogst is gering. Daar wordt wel verschrikkelijk
veel geschreven over plastische kunst, maar wat is er weinig, bedroevend
weinig dat de moeite waard is. Dan blijft nog bovendien den vorm waarin ik
eventueel die enkelen tot schrijven zou moeten opwekken, toch zeker niet als
een uitnoodiging die tot plaatsen bindt.
Daar zou ik al beginnen - maar ik doe 't niet, want dan werd 't een brief
van ik weet niet hoeveel zijdjes, en voor jou een besogne om daar op te ant·
woorden. 't Is beter om 't te bespreken, - nu maar met den Hr. C. nu jij ge·
vlogen bent.
Van Jany kreeg ik een hartelijken brief. Ik schreefhem dat wanneer ik tot

49

de overtuiging kwam, dat ik iets kon doen, 't feit dat de Meester in de redactie zit voor mij geen bezwaar zo~ zijn. Als je alleen. k?n ~~°:enwerken met
menschen die je oprecht sympath1ek waren, dan kon Je t b1JltJe er wel verder
bij neerleggen.
.
.
Ik dacht er eerst over alles maar te laten rusten tot Je terug waart, maar 1k
vind dat ik dat toch niet tegenover de andere Redactieleden kan doen. 't Is al
te precieuserig om zooiets weken te laten traineeren, vindt je ook niet?
Hartelijk gegroet
t.t. R.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1.

.

.

.

P. Bierens de Haan (1869-1941), psychiater te Utrecht, voorz1tte~ van een n1euw.:

'Nationale Commissie tot Stichting van gebrandschilderde ramen
bezocht de Buissche Heide van 26 tot 28 september.

10

den Dom'; h1J

[ 608)

A.J.L. van Beeck Calkoen 1 (Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Weten·
schappen, 's-Gravenhage) aan Johan Huizinga*
30 september 1925
Hooggeleerde Heer,
Voor de toezending van den brief aan Uw vriend in zake de vacature·
Winkler ben ik erkentelijk. Ik kan nu een misverstand wegnemen, dat met
betrekking tot deze vacature en de benoeming van Prof. Bouman als hoog·
leeraar te Utrecht bij U blijkt te bestaan en daardoor legende-vorming (waarvan U geen vriend zijt) helpen voorkomen.
Niet redenen buiten de belangen der Utrechtsche Universiteit gelegen,
hebben tot de benoeming van Prof. Bouman geleid.
Niemand kan zeggen, dat deze benoeming niet in het belang is dezer uni• •
vers1te1t.
Niemand zegt dit ook.
Het eenige wat men ertegen aanvoert is, dat nu aan geen der Rijksuniversi·
teiten een hoogleeraar in de psychiatrie is, die de hersenpathologie ofhersenanatomie in het centrum zijner wetenschappelijke beschouwing plaatst.
Aan alle drie de Rijksuniversiteiten is nu de psychologische richting aan
het woord (te Leiden de Freudiaansche, te Groningen de experimenteel-psychologische en thans te Utrecht de phaenomenologische).
Alleen Prof. Brouwer2 te Amsterdam vertegenwoordigt nog de oudere her·
sen·anatomische richting.
Toch is de hersen·anatomie hiermede niet te Utrecht van het tooneel verdwenen - zonder hersen-anatomie is er natuurlijk geen beoefening van de
psychiatrie mogelijk.
De hersen-anatornie was evenwel bij Prof. W. het centrum van zijn wetenschappelijk standpunt, bij den nieuwen hoogleeraar is de psychologische
richting aan het woord.
Daarom is het te verwachten, dat de nieuwe hoogleeraar meer zal samen·

50

werken met Roels 3 en zijn experimenteele psychologie dan met de biologen. Dat samenwerking met de medische faculteit te zeer op den achter4
grond zal komen, schijnt mij een onbewezen bewering. Prof. Magnus, met
wien ik de zaak besprak voor de benoeming, heeft dit argument niet aangevoerd.
De redenen, welke tot de benoeming van Prof. Bouman hebben geleid,
noemt U een ''publiek geheim''.
Hoezeer ik ook door relaties met verschillende kringen van een en ander
op de hoogte ben, het is mij volslagen onbekend welk publiek geheim U hier
bedoelt.
Doordat ik met vacantie was, kon ik Uw briefniet eerder beantwoorden.
Met vriendelijke groeten en Hoogachting
Uw dw. A. van Beeck Calkoen
* Origineel: Leiden, UB.
1. A.J.L. van Beeck Calkoen (1874-1949), chef Hoger Onderwijs aan het Ministerie
van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen.
2. B. Brouwer (1881-1941), sedert 1923 hoogleraar in de neurologie aan de Universiteit van Amsterdam.
3. F.J.M.A. Roels (1887-1962), psycholoog, assistent van C. Winkler te Utrecht 19151918, lector resp. docent experimentele psychologie te Utrecht (1918-1922) en Tilburg
(R.K. Leergangen, 1917-1925), sedert 1922 hoogleraar in de empirische en toegepaste
psychologie te Utrecht.
4. Rudolf Magnus (1873-1927), Duits pharmacoloog, sedert 1908 hoogleraar te
Utrecht.

[ 609]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga (Leiden)*
3 oktober 1925
Beste Han
Aan jou en aan Jany - dit beloofde ik Colenbrander na ons prettig gesprek - zou ik mijn decisie melden.
Op wat ik alles met Colenbrander besprak zal ik nu maar niet nog eens
schriftelijk terugkomen, want wij zullen elkaar ook wel hoop ik spoedig eens
spreken, ik zal daar ten minste al mijn best voor doen. Ik neem de benoeming graag aan, in de hoop dat jullie wat aan mij zult hebben, en in de verwachting dat de opvattingen die mij nu eenmaal het liefst zijn, er mede gebaat zullen zijn, dat een tijdschrift als ''de Gids'' voor deze opvattingen geregelder open zal staan.
Daar zijn natuurlijk bij overwegingen ook, 't feit dat wij elkaar geregelder
zullen zien en een nieuwen band rijker worden, dat vind ik natuurlijk erg
prettig, en dat ik met Jany in een samenwerkend verband kom, dat heeft
voor mij, als kinderlooze oom een niet precies te omschrijven bekoring.
Laten wij er dus maar 't beste van hopen, lichtvaardig heb ik de benoeming niet aangenomen dat is zeker.
Hadt je ook dit prachtig weer op reis, wat zal 't dan dubbel heerlijk zijn ge51

weest. Ik schrijf haastig want zoo dadelijk ~omt Pollo?es 1 uit Parijs hier,
maar v66r zijn komst wilde ik deze twee br1even, aan JOU en aan J
any ge·
schreven hebben.
Hartelijk gegroet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
.
1. Jean Albert Pollones (1882-1972), schilder en tekenaar, leerl1ng van o.a. Jan Veth,
vele jaren werkzaam te Parijs.

[ 610]

Johan Huizinga (Leiden) aan C. Moes*
5 oktober 1925
Waarde Moes,
Vermoedende dat Gij dezer dagen wel weer thuis zoudt komen, had ik U
juist deze week willen schrijven, om U te vragen of ik a.s. Maandag eens met
U zou kunnen spreken. Wat thans echter overbodig zal worden.
De heftige reactie van Uw schoonmoeder op de mededeeling van ons besluit in zake de aanvulling der Gidsredactie heeft mij groot verdriet ge·
daan. Hoewel ik begreep dat het haar even pijnlijk zou aandoen, en daar·
om had verzocht, haar er terstond op te mogen voorbereiden, sprak het
voor mij evenals voor ons anderen zoo vanzelf, dat hier het persoonlijke
van het zakelijke moest en kon worden gescheiden, dat ik ook na Uw moe·
der's eerste antwoord nog geen uiting van zoo bitteren aard had verwacht.
Had ik het wel gedaan, dan zou ik ondanks mijn overtuiging dat hier niets
onpieus werd verriebt, getracht hebben, het besluit tegen te houden. Gij
weet, dat wij allen R.H. (die intusschen aangenomen heeft) grif ongelijk
gaven. Men zou hier van den ''Fluch der bösen Tat'' 1 kunnen spreken, helaas.
Het gevoel dat ook gij en Ila vindt dat ik hierin niet vrij van blaam ben, is
voor mij dubbel onaangenaam, omdat ik juist in dezelfde <lagen, waarin ik
zonder aarzeling tot het besluit meewerkte, begonnen was met het werk dat
ik als een werk van vriendschap en vereering aanvatte: het leven te beschrijven van Uw schoonvader.
Uw Moeder had mij daartoe alle hulp beloofd: gedrukte stukken, brieven
zooveel ik noodig had. Dat daarvan nu geen sprake kan zijn, begrijp ik. Maar
ook als het mogelijk was, nu toch over dat materiaal te beschikken, zou ik er
niet mee kunnen voortgaan, want het gevoel, dat ik het zou kunnen doen in
den geest van hen, die hem het liefst waren, is weg. Ik moet het laten rusten,
tot, ja tot hoe lang? Het is een diepe waarheid ... ''dass sie fortwährend Böses
muss erzeugen''.
lk heb natuurlijk niet dan eerbied voor het geschokte gemoed van Uw
Moeder. Dat zij mij den weg afsneed om haar te overtuigen dat wij ons zui·
ver voelen, doet mij ,pijn. Maar het is niet anders.
52

Groet Ila hartelijk van mij en geloof mij, met oprecht vriendschappelijke
gevoelens,
de Uwe,
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. 'Das eben ist der Fluch der bösen Tat, dass sie fortzeugend immer Böses muss gebären', Schiller, Piccolomini V, I.

[ 611]

Johan Huizinga (Leiden) aan Gerard Brom*
13 oktober 1925
Hooggeachte Collega,
Vriendelijk dank voor Uw aanwijzing. ''Hochland'' 1 is hier, de October-aflevering zal wel spoedig geleverd worden.
Het verschil in gevoeligheid tusschen Nederlandsche en Duitsche, resp.
Fransche katholieke kritiek heb ik dikwijls opgemerkt, mij ook wel afgevraagd,
wat de oorzaak ervan kan zijn. Het moet toch wel in verband staan met het feit,
dat hier de katholieken zooveel druk te overwinnen hebben gehad, en nog altijd
terecht often onrechte, zieh over veronachtzaming meenen te moeten beklagen.
Met coll. groet,
•
Gaarne Uw dw.
J. Huizinga

*

Origineel: Nijmegen, KDC.
1. Franz Arens, ''Westeuropas Quattrocento'', n.a.v. Karl Borinski, Die Weltwiedergeburtsidee in den neueren ieiten (München 1919) en J. Huizinga, Herbst des Mittelal·
ters (München 1924), Hochland. Monatsschrift für alle Gebiete des Wissens, der Litera·
tur und Kunst 23 (1925-1926) I, 105-109.

[ 612]

Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
20 oktober 1925
Beste vriend eindelijk een oogenblik om rostiger te schrijven en je hartelijk te bedanken
voor alles, wat je weer voor mij gedaan hebt. Om het samen te vatten: ons
reisje en mijn verblijfin Holland heeft mij behalve veel anders ook iets gegeven, waaraan ik soms een hevige behoefte heb: een gevoel van weelde en welleven. Dit laatste misschien niet in den zin waarin Dirck Volckertszoon het
bedoelt - maar, och lieve hemeltje, wat Talleyrand onder ''la douceur de vivre'' verstond, is ook iets wat voor lieden als ik een mooie en zelfs een diepe
beteekenis heeft. Nu zit ik weer in mijn pijpenla te Leipzig en vergader als
een goed asceet tapas - wat etymologisch en psychologisch met het grieksche
'!Cl1tEtVoc; 1 verwant is.
53

Grittli had mij nog niet zoo spoedig terug verwacht. Toch was het goed,
dat ik wegreisde: Jeltje gaat aanstaanden Zaterdag in een nieuwe betrekking
en had nog veel te bepraten! Haar leven gaat op het oogenblik niet heelemaal
van een leien dakje.
Morgen reizen wij voor twee dagen naar ... Bamberg! Mijn huisgenooten
waren jaloersch, beweerden, dat ik Duitschland alleen aan buitenlanders
2
vertoonde, en wilden nog een oogenblikje lucht happen. Non bis in idem
zeggen de juristen: het weer ziet er uit alsofhet de juristen gelijk wou geven.
Met mijn gedachten ben ik nog heel veel bij Anna Veth, maar ik zal er
maar niet meer over schrijven. Je weet het voornaamste - en ik kan alleen al·
tijd weer herhalen, dat ik in een boek van jou over Jan en zijn tijd een heel·
middel zie tegen veel, wat ons op het oogenblik rotten in the state of Holland
voorkomt. Alleen nog dit zinnetje over Verwey
''Albert is een goeierd - hij is zoo zalig, dat hij nu professor is, dat hij aan
niets anders kan denken''.
Dat nam zelfs bij mij iets van mijn kwaadaardigen tegenzin weg. En mis·
schien nog dit - Anna weet heel goed dat het lidmaatschap van de Akademie
een van de fraaiste punten in Jan's later leven geweest is - zij zal dus zeker
komen en ... als het zoo ver is kom ik zelf om er haar heen te brengen en op
de publieke tribune toe te hooren. 3
Maar nu begin ik al weer over dat zelfde thema.
Basta!
Groet mejuffrouw Crayenhofl heel hartelijk van mij en geef bijgaande
boutade en bijgaande schuldbekentenis aan Elsje en Jacob. 5 Retha komt ook
nog aan de beurt.
Het beste van
je vriend A.J.
Grittli laat groeten - zij heeft mooie marionetten gemaakt; jammer dat je ze
niet eens kunt zien.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

'Tapas' (sanskrit), eigenlijk: hitte, vandaar: ascese, ascetische kracht of macht te
_'vergaren' of op te bouwen; waarschijnlijk niet etymologisch verwant met 't'a1tsiv~c;
nederig, maar met het Latijnse 'tepor', warmte.
'
2. 'Niet tweemaal voor dezelfde zaak'.
3. De l~vensberichten. van leden van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen
werden 1? de vergader1ngen voorgelezen in aanwezigheid van de nabestaanden, in de
vergader1ng van 12 september 1927 las Huizinga in aanwezigheid van de nab:staanden van Jan Veth een hoofdstuk voor uit zijn biografie.
4. Hel.e~n Krayenhoff, zie Briefwisseling I [423].
5. Hu1z1nga's zoon Jakob, zie Briefwisse/ing I [305].
1.

54

[ 613]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
24 oktober 1925
Beste Han.
In tijden hebben wij niets van elkaar gehoord, toen ik verleden in Holland
rondtolde, Loenen, Amsterdam, den Haag, Delft, R'dam, heb ik wel zitten
piekeren of ik misschien je even kon zien in Leiden, maar mijn programma
was al zoo overladen, dat er niets bij kon. Ik haast in dit seizoen altijd terug
naar hier, omdat ik liever niet langer dan hoognoodig is Jet alleen laat. Wij
beginnen een dezer <lagen met den oppak hier, Jet gaat Zondag over een
week, eerst naar A' dam voor een vergadering en dan naar Bloemendaal. Ik
kom dan een paar <lagen later, want ik wilde week die nu komt nog doorwerken. Toch is er mogelijkheid dat ik naar Parijs moet voor een paar <lagen, 't
staat echter absoluut niet vast, en allerminst wanneer ik 't eventueel doen
zal. In ieder geval als 't doorgaat v66r den 7den. Juist over de Gidsvergadering moet ik je wat vragen, want de Parijsche plannen maken dat ik nu reeds
erg graag zou weten hoe laat 't aantreden is, verder moet je mij ook eens zeggen in wat voor tooi men verschijnt, zoo maar in een colbert of met swallow
tale aan? Ik vind 't een erg gezellig en veilig idee dat 't bij jou aan huis is,
deze eerste keer. En dan nog iets, worden die nieuwe leden eenigszins deftig
gei'nstalleerd, of gaat 't zoo maar huiselijk weg? Wilt je mij hierover eens inlichten alsjeblieft. Ik heb erg in angst gezeten over Der Kinderen die Dinsdag geopereerd is (prostaatoperatie) hij was Dinsdagmiddag heel siecht, en
zijn vrouw was erg in zorg. Nu gaat 't alles goed gelukkig, en zal 't wel normaal verloopen. Hebt je 't gezellig met Dre gehad en is hij goed en monter,
1
't is wel beroerd dat heimwee van hem naar Holland. Zullen wij Prinsen
eens een anker bourgogne sturen?
Is Elsje terug en heeft zij al kamers gevonden in stad en is Leonhard's haar
al weer groeiende? Had hij 't nog al goed als groen?
Wanneer komt je boek uit, toch zeker al gauw? Ik weet dat je 't druk hebt,
dus ik ben met een kort antwoord tevreden.
Hartelijk allen gegroet ook door Jet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Jacob Prinsen J.Lzn. (1866-1935), literatuurhistoricus, hoogleraar te Amsterdam
sedert 1919.

[ 614]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
[na 24 oktober 1925]1
B.H.
Weer een briefJe. Vannacht droomde ik van een mannetje dat ik wel meer
zag in die regionen, dat mij van allerlei verweet, en eindigde met te zeggen,

55

''jij schrijft verhaal als je staart wilt zeggen''. Nu heb ik herhaaldelijk dat ik
droom dat ik iets heelemaal verkeerd geteekend heb of heelemaal dom heb
neergeschreven, 't blijkt dan later niet uit te komen, een enkele keer wel.
Maar kijk jij eens voor de aardigheid of ik swallow tale in plaats van tail heb
geschreven. 't Mannetje zie ik nog voor mij, gewoon gekleed~ een soort
dwerg-Andre met rossig stekelig haar (dit laatste, de haartooi, kan wel komen
door 't bekijken van een boek gisterenavond, Körperbildung und Charak·
ter). 2
Wat een raar huis zijn wij toch, daar loopen er wat in rond!
Hartelijk gegroet
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Ongedateerd; geschreven na Richard Roland Holst aan Huizinga, 24 oktober
1925.
2. Ernst Kretschmer (1888-1964), Duits psychiater, hoogleraar te Tübingen en Mar·
burg, maakte in Körperbau und Charakter (1921) onderscheid tussen het asthenische,
pycnische en atletische type.

[ 615]
Johan H11izinga (Leiden) aan Anna Veth·Dirks*
26 oktober 1925
Waarde Anna,
Ik dank je voor je briefje, 1 het verheugde mij zeer. Ik hoop binnenkort ge·
legenheid te hebben, je weer te zien.
Vaomiddag kreeg ik een briefje van Kik, en juist las ik in een brief van
2
mijn broer, dat zij elkaar ontmoet hadden, en dat zij hem scheen nog zeer
onder het verlies gebukt te gaan, zooals natuurlijk is.
Hartelijke groeten,
Steeds je vriend,
J. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
I.

2.

Niet teruggevonden,
Jakob Huizinga, zie Briefwisseling J [r].

[ 616]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga (Leiden)*
24 november 1925 (poststempel)
Beste Han.
[...]!
Ik vond de. Gids Redactie vergadering prettig, ik was na de Parijsche tocht
~et de emot1e, wel wat moe maar toch niet zoo of ik kon de nieuwe omgev1ng toch goed waardeeren. Ik vind van Blom2 erg sympathiek, hij was een
56

absoluut vraagteeken voor mij, maar nu is hij ineens iemand met een charmanten stem, en een soort blik die je ook niet vergeet.
Crena de Jong3 lijkt mij ook een frisch element, echt een kerel waar alle
goede geniussen bij aan den wieg hebben gestaan ..
Hebt je 't erg druk, laat eens wat hooren. Zijn de kinderen goed. Elsje
heeft ons die aardige kiekjes gezonden met een kort briefje toen zij pas in
Grenoble was. Blijft 't haar bevallen. Ik vind dat kiekje van ons op de waranda bijzonder aardig, als wij een wereldreputatie hadden dan zou 't later in allerlei periodieken komen. Trouwens jij bent op weg. Mijn neefR.H. en zijn
vrouwtje maakten in Ste. Marguerite kennis met een Bulgaar of Servier die
dadelijk vroeg kent u Hoetjinka de groote schrijver. Dat was jij. Zoudt je
niet onder de naam Han gaan schrijven? 't Klinkt een pietsje chineesch maar
't is internationaal uitspreekbaarder.
Hartelijk allen gegroet
t.t. Rik.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Bijzonderheden over familie-omstandigheden en over de Rijksacademie.
2. Durk van Biom, zie Briefwisseling I [171].
3. D. Crena de Iongh (1888-1970), sedert 1925 directeur en sedert 1934 president van
de Nederlandsche Handel Maatschappij; redacteur van De Gids 1925-1933.

[ 617]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein 1*
2 december 1925
Amice,
Mijn dank voor Uw boek. 2 Ik heb het hier en daar gelezen. Daar ik het
boek van Seignobos niet ken, kan ik moeilijk beoordeelen, wat Uw aandeel
is, al herken ik U terstond op tal van bladzijden.
Het grootste bezwaar tegen een werk als dit is de noodzaak van algemeenheid en beknopte samenvatting, die onvermijdelijk slechts tot stand komt ten
koste der exactheid. Ik verzucht zoo dikwijls: leert het groote publiek de geschiedenis der beschaving toch eigenlijk niet het best uit een goed gebouwde
politieke geschiedenis? Een werk als dit heeft geen geraamte, het blijft een
weekdier. Maar dat kunt gij voorwaar niet helpen.
De illustratie vind ik zeer zwak, maar ook daaraan hebt gij vermoedelijk
geen schuld.
Met vr. groet,
de Uwe,
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
1. Jan Romein, zie Briefwisseling I [212].
2. Ch. Seignobos, De Middeleeuwen. Bewerkt door Dr. Jan Romein (Zaltbommel
1925). Charles Seignobos (1854-1942), Frans historicus, sedert 1890 hoogleraar aan de
Sorbonne.

57

(:

• •...
'( ••
j

•

•

_._, ,'

.•..

.. '\;-:" ',
'

; '

·.: ;":-:·

Huizinga met Richard en Henriiitte Roland Holst
op de waranda van Toornvliet, 7 augustus 1925.

"

,.. ·.:.'

.

[ 6r8]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
r3 december1925
Beste vriend
je brief vond ik, toen ik van een lezing uit Dresden kwam - en ik moest,
voor ik hem kon beantwoorden, er een paar dagen mee rondloopen.
Je verwijt mij, dat ik niet de verplichting heb gevoeld, je van mijn meening en van mijn invloed op Leonhards plannen op de hoogte te houden. Je
schrijft er bij: op zieh zelf is het jou zaak, hoe je over deze dingen denkt Daar nu echter de wijze, waarop ik over die dingen denk, mijn houding bepaald heeft, moet ik om te beginnen daarover iets zeggen.
Ik zie de plannen en neigingen van Leonhard geenszins als kinderlijke
dwaasheid of als uiting van een late puberteitscrisis. Ik ga daarbij uit van L's
persoonlijk character en van zekere algemeenheden.
Dat character is gaaf; ik vind er de edelmoedigheid en het spoedig ter neer
geslagene in, dat zekere idealisten kenmerkt; hij herinnert mij soms aan zijn
Oom, 1 dien ik vroeger in Berlijn ontmoette; misschien gebrek aan energie,
daarentegen vrij veel elasticiteit; niet achterbaksch, maar gevoelig en prikkelbaar. Daarbij zuivere, bijna vrouwelijke instincten, die buiten het verstandelijke omgaan, maar die, wanneer men ze op hun beloop laat, een leven
kunnen dragen.
Die instincten - daarmee kom ik op het algemeene - drijven hem naar een
richting, die ik bij de jeugd van tegenwoordig ken en van wier recht ik overtuigd ben. Jonge menschen voelen, dat zij met hetgeen een oudere generatie
hun wil geven, niets meer kunnen beginnen. Vraagt men, wat zij eigenlijk
begeeren, blijven zij het antwoord schuldig. Dan ligt het verwijt voor de
hand: zij weten niet, wat zij willen! Maar dit verwijt is souverainement injuste. Het is niet noodig, dat zij bij het begin van een nieuwe aera al weten,
waar dat alles op uitloopt - het is voldoende, dat zij zeggen: wat gij ans
biedt, in geen geval! Het kan zelfs zijn, dat zij over hun zoeken en hun doel
volkomen verkeerde voorstellingen hebben - dat zij zijn als de knaap, die
uitging om zijns vaders ezel te zoeken en die een koninkrijk vond, of als Columbus, die lndie wou bereiken en Amerika ontdekte. Ben sterk gevoel drijft
hen ergens vandaan - dat is genoeg; waarheen? dat zal ons misschien, hen
zeker de toekomst leeren. Dat is zonder twijfel gevaarlijk - er zullen er een
boel bij te gronde gaan. Maar dat is alweer geen reden hen te beletten van
walte steken. Eerstens is gevaar gezond en dan - de gevaren thuis zijn van
een naar soort. Wij weten - ik althans weet - dat de tijd rot is: dat de beschaving alleen kan geholpen worden door menschen, die iets heel anders doen
dan wij gedaan hebben. Houdt men die jeugd thuis, dan redt men haar misschien in het tegenwoordige, maar men bederft haar voor de toekomst - en,
wat moreel nog een haartje erger is: men besterkt een verkeerd heden door er
nieuwe bestanddeelen aan toe te voegen; men verzwakt, wat komen kan,
door er krachten aan te onttrekken, die er eigenlijk reeds toe behooren. Ziedaar wat wij reactionair noemen.
59

En nu waarom ik dit alles niet met je besproken heb Leonhard bad mij daar niet om verzocht, mij daartoe geen volmacht gegeven. En zelfs wanneer hij het gedaan had - ik zou toch hebben gezweg~n.
Want wat hij door te maken heeft, moet hij alleen doormak~n. ~~ar kan nie·
mand van onze generatie hem bij helpen. Het zou zeker fraa1er z11~~ wanneer
wij konden zeggen: wij zijn allemaal fatsoenlijke lieden, laten WlJ vertrouwen in elkaar hebben de zaak kalmpjes met elkaar bespreken en dan zal alles.
' de tijd niet - of zoo zie ik hem niet. Lach m11. u1t en
. .
wel los loopen. Zoo is
noem mij hoogdravend - ik verzeker je de tijd is tragisch. Wat ik het ''conflict van vader en zoon'' zou willen noemen is noodzakelijk. Het heeft om
zoo te zeggen zinnebeeldige waarde en beteekenis: voor een rechtgeaard
zoon met behoefte aan genegenheid, die zieh van een schunnig heden wil
losscheuren, beduidt het verdriet, dat hij zijn vader daarmee aandoet, de zekerheid, dat het zoo zijn moet. Dat ik daarvan overtuigd ben, maakt mijn positie tusschen een vader en een zoon van wie ik allebei zeer veel houd, zoo
netelig en pijnlijk. Want ik ben subjectief van meening, dat de vader met
zijn houding ongelijk heeft - en toch zou ik hem objectiefmoeten toeroepen:
geef niet toe! want door toegeven ontneem je den zoon iets van de kracht, die
hij noodig zal hebben - Terwijl ik den vader tracht te bekeeren, voel ik, dat
ik voor den zoon den strijd te gemakkelijk maak. En wanneer ik den zoon
zeg: je hebt een vader, die veel meer begrijpt dan andere vaders - dan vereenvoudig ik hiermee een conflict, dat in al zijn bittere gecompliceerdheid
moet uitgevochten worden.
In dien zin is, wat ik hierboven schreef, reeds een inconsequentie - en een
tweede inconsequentie is het, dat ik je hierbij den eenigen brief, dien ik van
Leonhard kreeg, stuur. 2 Ik streepte een zinnetje aan, dat zonder twijfel onrechtvaardig is, maar waarin ik het bewijs vond, dat hij de barst, die moest
kamen, duidelijk gevoeld had. Mijn antwoord was kort, ietwat ironisch, en
het eenige positieve, wat er in stond, was dezelfde slotsom van ons vroeger
gesprek: je moet doen, wat je niet laten kunt.
Hoe dit alles zal eindigen? Indien Leonard doet, wat je van hem verlangt,
is hij naar mijn meening verloren, voor iets, waarvan ik zeer veel verwacht.
Of hij, wanneer hij anders handelt daarvoor gewonnen is? op die vraag weet
ik geen ant.~oord. Maar daar zit weer een leelijke knoop: het zou niet help~n,
wanneer hiJ door vaders genade, door jouw toegevendheid dien weg opging.
Dat hij niet naar Leipzig komt, berust alweer op een gezond instinct.
Want je ~lt.?a .dit alles inzien, ~at ?et mij niet mogelijk zou zijn, zooals je
wenscht IDlJn mvloed op hem 1n JOUW geest te gebruiken'' - Het is niet
mijn invloed, het is de invloed van den tijd. Het eenige, wat ik kan beloven
is?. dat ik van mijn kant alle aanraking met hem zal vermijden, en dat ik, al~
hiJ toch op een goeden dag komt aanzetten, zal pogen je zoo onbevooroordeeld als mogelijk op de hoogte te houden.
Of onze vriendschap zonder kleerscheuren uit dit doornbosch zal komen?
Laren wij ~.et hopen. Da~ ik iets heb gedaan, wat je gegriefd heeft, spijt mij
en heeft m1J van d.en beginne af aan genoeg gespeten. Of het juist was ... geloof toch vooral niet, dat ik de houding aanneem van ''Hier stehe ich _ ich
6o

1

kann nicht anders'' - etc. Je weet nu, hoe ik de zaken aankijk - dat ik ze zoo
aankijk is misschien de reden, waarom de jeugd vaak een goed heenkomen
bij mij zoekt. Maar ik denk dikwijls dat ik beter zou doen kl11izenaar in Calabril! te worden.
Hartelijke groeten
je A.J.

* Origineel: 's·Gravenhage, NL.MD.
1. Jhr. J.H. Schorer (1839-1931), ondernemer, o.a. uitgever van Schurer's Familien·

blatt te Berlijn, oudoom van I.eonard H11izing11.
2. Niet teruggevonden.
3. Woorden toegeschreven aan Luther op de Rijksdag te Worms (1521).

[ 619]
Johan Huizinga {Leiden) aan Gabriel l·Ianotaux.l*
16 december 1925
Cher Monsieur,
Votre lettre du 14 d!cembre 2 m'a vraiment attristl!. Si je devais me reprocher ä moi-meme de vous avoir caus! tant de peine et de labeur pour rien, je
me sentirais bien ingrat. Mais je crois que le seul ll blämer soit M. Champion. 3 Je lui ai !crit, il y a deux ou trois ann!es, qu'il ne fallait pas s'attendre
ä une subvention hollandaise pour la publication de mon livre, parce qu'ici,
en dehors de moi, personne n'avait sujet de s'int!resser ä cette l!dition. Cependant il insiste toujours. <;a veut dire que je devrais moi·m!me foumir Ja
moitil! de ses frais, soit environ fr. 6000, apre:s que j'ai dtjll dl!pensl! Ja meme
somme en 1921/22, pou.r Ja premi!re rl!vision de ma traduction.
Pour moi c'est devenu presque u.ne question d'honneur de ne pas plier devant les exigences l!tonnantes de M. Champion. Acheter l'honneur de me
voir publi6 en francais, c'est ä cela que i;a revient. N'est-il donc pas assez que
vous-mame vous avez donnl! votre temps precieux et l'autorite de votre nom
pour me presenter au public et m!me pour refaire mon texte? La maison
Champion publie chaque jou.r des ouvrages bien plus coüteux et plus ab1
strus que celui·ci. Vous me parlez d'une medaille de 1Academie francaise. Je
1
n en savais rien. Je vous suis de nouveau recon11aissant pour une nouvelle
marque de votre bienveillance, mais je me demande en m!me temps, si cela
ne compte pour rien aux yeux de M. Champion.
J'attends maintenant sa reponse ll ma derni!re lettre, ou bien le renvoi du
manuscrit. Da.ns le dernier casi je me propose, sauf votre permission, d'essayer moi·m!me u.ne demarche aupras d'un autre l!diteu.r, car il va sans dire
que je n'oserais plus vous demander d'en faire encore.
Croyez-moi que de parattre sous votre !gide et d'!viter que vos bienveil·
lants efforts aient et! donn6s en vain, restent le plus fort de mes motifs.
Pardonnez-moi, je vous prie, de vous avoir dit franchement tout ce que je
pense sur cette affaire, et croyez-moi
Votre tout devoue
J. Huizinga
6I

*

Origineel: Le Mans, M. Gerald Hanotaux.
. ,M
1 G briel Hanotaux, zie Briefwisseling l [352).
.
· Gab . Hanotaux (Parijs) aan Johan Huizinga, 14 december. 1926, waaru1t:
2· a ~ie1 •
difficultes du travail en France, !e rencher1ssement de tout, en
11egue.1 t de la main d'oeuvre typographique. 11 voudrait !tre assure
Cha~pl1.on ad
es
part1cu 1er u pap1er e
.
· d
( ·,
d'une vente ferme, si petite soit-elle, pour. co11;vr1r. une part1e e ses ra1s .
. Uitgeverij Edouard Champion, zie Br1efw1sse/1ng l [357].
3

( 620]
,
*
Johan Huizinga (Leiden) aan Gabriel Hanotaux
21 december 1925

Cher Monsieur,
Je suis vivement touche de ce que vous voulez encore vous charger de ces
penibles demarches. 11 va sans dire que, si elles sont faites par vous,. les cha~ces de reussir augmenteront beaucoup. J'accepte donc tr~s·volontters, et Je
vous prie de choisir des solutions proposees celle qui vous paraitra la meil·
leure.
Permettez-moi de souhaiter que votre sejour dans le midi ait l'effet de reta·
•
blir parfaitement votre sante, et croyez-mo1,
Votre tout devoue

*

Minuut: 's-Gravenhage, NLMD.

( 621]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Cornelis van Vollenhoven*
29 december 1925

B.C.
Bedankt voor brief)e. Ik vond de speech te Gent 1 bij 't uitspreken te zwaar,
maar men was vriendelijk en prees. De heele uitstap was genoegelijk. Elsje
kwam in Brussel bij ons. Of Sabbe2 nuttig kan zijn, weet ik niet; misschien
wel; wij praten er eerst nog wel eens over.
Hier is het rustig, gezellig; soms, als zon of maan schijnt, heel mooi, ver·
der donker en nat. Mijn gedachten sluimeren hier altijd, maar toch werk ik
wel wat, Nu hoop ik, heel oprecht en hartelijk, dat 1926 je allerlei vreugden
zal brengen, en vooral rust en vrede, in werk natuurlijk, want stilzitten zal ik
je niet wenschen. Ben heel stuk van het jaar3 zal ons niet langs Steenschuur
(was toen vest) zien wandelen. Maar ook zonder dat blijf ik je vriend.

H.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. J. Huizinga, ''Grotius' plaats in de geschiedenis van den menschelijken geest'',
Verslagen en mededeelingen van de Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en l,et·
terkunde, 2de reeks 3 (Gent 1925) 888-894 (V.W. II, 382-289); rede gehouden in een
buitengewone zitting der Koninklijke Vlaamsche Academie te Gentop 23 december
1925.

2. Maurits Sabbe (1873-1938), Vlaams schrijver, sedert 1919 directeur van Museum
Plantijn-Moretus te Antwerpen, sedert 1923 hoogleraar Nederlandse letterkunde te

Brussel.
3. Gedurende Huizinga's aanstaande reis naar Amerika.
[ 622]

Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga (Middelburg)*
1
r januari 1926
Beste Han.
Doordat ik Elsje nog juist even bij haar staart pakte - hetgeen heel gezellig
was - zij ziet er veel beter dunkt mij uit dan van den zomer - daardoor weet
je waarschijnlijk dat ik in den Haag dus bij den Heer Visser was. Ik kende
hem niet, maar vind 't een bijzonder aangenaam man, zoo eenvoudig en ernstig en zoo heelemaal niet krullerig over zijn positie. 't Is zooals je zei, Duparc met al zijn goede eigenschappen, was en bleeftoch altijd een beetje een
gemitigeerde Vogelsang. 2
Ik was twee uur bij hem wij schoten wel op, hij is oprecht al mijn voorstellen toegedaan, maar hij wil de benoeming3 snel doordrijven om opportuniteitsredenen. Toen wij op dat punt waren gekomen werd hij voor een lange
conferentie naar den minister geroepen, en braken wij ons onderhoud af. Ik
heb hem echter gisteren geschreven dat ik dat vast niet doe. Ik ga niet met
vage beloften en onzekere toezeggingen in zee, want dan zie ik aankomen dat
je de helft van je kracht moet geven de eerste jaren, om je primitieve eischen
tot inwilliging te krijgen, en onder zulke omstandigheden zou ik in de feitelijke uitvoering van mijn taak falen. 't Lijkt mij dus alles nog niet erg zeker,
ondanks zijn goeden wil en oprechte begeerte om de plannen te verwezenlijken.
Ik ben ondertusschen aan de koppen der Evangelisten 4x levensgroot. 4 't
Is een heerlijk werk, en ik vraag mij afwaarom ik iets anders begeer dan zulke groote koppen te maken.
Jullie treffen 't mooi na de stormen deze bijna voorjaarsachtige zachtheid
en stilte.
Hartelijk allen gegroet en vele goede wenschen voor allen
t.t. Rik

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Brief doorgestuurd naar Leiden.

r. Abusievelijk gedateerd: 1925.
2. Willem Vogelsang, zie Briefwisseling I [52].
3. De benoeming van Roland Holst tot hoogleraar-directeur van de Rijksacademie
voor Beeldende Kunsten te Amsterdam; verg. Huizinga aan J. Six, 23 januari 1926.
4. Ben gebrandschilderd raam voor het zuidertransept van de Dom te Utrecht; verg.

Briefwisseling I [481 ].

[ 623]
Richard Roland Holst (Bloeroendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
22 januari 1926
Beste Han.
1
Ik heb geprobeerd mijn wijsheid uit Blok te halen, maar als ik 't voor 't
2
kiezen heb wandel ik liever roet jou naar 't Bluk, dan kom ik er vast wijzer
vandaan.
3
Ik moet nog personnages hebben voor 't A'damsche raam. 't Is een raam
drieledig in de breedte, 7deelig in de hoogte. Mijn plan is de eerste drie raroen beneden alle drie figuratief te maken, en van de I8 ramen daar boven
slechts vier figuren boven elkaar. Dus

rn,,,

tr'C:·p(A 'Ro
Je>i,-1.,,r v_t, . . fA.,r '71-i Uii-vWü,

·-~

'-.j I
v

;\.
.

.
~
.

~

1

-

c..:..,

t
'

•

~

~

1.?'

•

1

~

rr
...
-,

•

••

,..,

i

u

'

~

.

\

~
•
~

};
Q,,

-

'

•

Jfrv;,, (A., ~ 'vwi,.,.
. .

i \ l- r (I e..,,, ~r h.,

'
. "0

'

. '''

'

. .... '
...,
•

·•
'

'•'

'

De onderste drie ramen zijn iets grooter (hooger) dan alle ramen daarboven.
Wie zou ik nu kunnen nemen ter rechter en ter linker zijde van Gijsbrecht. 't Liefst personen uit de politieke of krijgskundige geschiedenis v.
Amsterdam van de XIV, XV ofXVI eeuw. (Dus niet Coornhert, Spiegel of
andere kunstenaars.)4

Dank je wel voor je raad. Ik begin nu 's avonds aan dat A'damsche raam,
eerst te zoeken op kleine schaal. Overdag werk ik hard aan de Evangelisten.
Je hebt 't zeker erg druk dat wij zoo nooit iets hooren, in dat opzicht wordt 't
leven wel ongezelliger doordat wij 't allen zooveel volhandiger krijgen, en er
al minder tijd over blijft om te ''gezelsen'' en te boemelen. Maken de kinderen 't goed? Ik zag dat Cees al weg is, 5 en wat zult jij ook al weg zijn voordat
wij 't weten. Ga je van R'dam uit dan kom ik je nawuiven.
Over de benoeming nog niets verder. Ik ben gecharmeerd van Visser. Gisteren kon ik hem goed nieuws melden, de A'd.tmsche autoriteiten (dit is nog
erg geheim) zijn van een roerende bereidwilligheid. Ik denk dat 't vooral de
politieke crisis is die maakt dat alles langzaam gaat. Enfin ik heb geen haast.
Hartelijk gegroet allen van ons.
t.t. Rik

*

'

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. P.J. Blok, Geschiedenis van het Nederlandsche volk (8 dln. Leiden 1892-1907; her·
drukken in 4 dln. ).
2. Uitspanning op de Zuiderheide bij Laren.
3. Gebrandschilderd raam voor het trappenhuis in het Amsterdamse stadhuis, gerea·
liseerd in 1930.
4. Verg. Richard Roland Holst aan Huizinga, 24 januari 1926 (niet opgenomen):
'Dat is een prachtidee en mij een verademing, want tegen zo'n paar historische klazen zag ik erg op, en de koopman en de visscher openen allerlei kleurige en levendige
mogelijkheden. Dank je wel voor je raad, die voor mij natuurlijk ook dat v66r heeft,
dat ik weet historisch ook juist te zijn'. Uiteindelijk werden uitgevoerd: koophandel,
rechtspraak, vrouwelijke zorg, de zorg van de monniken voor zieken en onderwijs,
vissers, dijkenbouwers en stadsmilitie.
5. Van 1924 tot 1927 was C. van Vollenhoven 'presiding commissioner' van de
Claims Commission United States and Mexico. In verband daarmee bezocht hij ver·
scheidene malen de Verenigde Staten.

[ 624]
Johan Huizinga (Leiden) aan J. Six1*
23 januari 19262
Hooggeachte Collega,
Hedenavond was de heer P. Visser, de chefvan K. en W. hier. Hij vertel·
3
de mij van zijn bemoeiingen, om als opvolger van Der Kinderen Roland
Holst te doen benoemen, waarvan ik natuurlijk ook wel wist. Hij had goeden
moed, maar zou om de sterke actie, die door den inspecteur De Groot ten
bate van Huib Luns4 gevoerd wordt (een zeer ongewenscht candidaat naar
het schijnt) het bijzonder nuttig achten indien de Minister nog eens in den
loop van deze week van gezaghebbende zijde krachtig op de wenschelijkheid
van Roland Holst's benoeming gewezen werd.
Ik heb terstond aan U gedacht als dengene, wiens woord thans de allerbeste uitwerking zou kunnen hebben. En daarom vraag ik U ronduit: zoudt U
niet bereid zijn, door een briefje aan den Minister deze zaak, naar ik meen
het belang der Academie, te bevorderen?

Ben stukje in een dagblad zou natuurlijk ook kunnen, maar een rechtstree~sch persoonlijk briefJe, zal in dezen krachtiger en sneller werken.
Bij gelegenheid hoor ik wel of U er toe bereid zijt geweest. U zult mijn
vraag, hoop ik, niet onbescheiden vinden.
Gisteren kwam mr. Schretlen5 mij vertellen, dat hij van het werk voor het
Corpus Sigillorum6 had afgezien. Jammer; wat nu?
Met vriendelijken groet. ·
Steeds gaarne de Uwe,
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, J. Six.
r. J. Six, zie Bn'efwisseling 1 [32].
2. Abusievelijk gedateerd: 1925.
3. Derkinderen was op 2 november 1925 overleden.
4. Hubert Marie (Huib) Luns (1881-1942), schilder, tekenaar en auteur van populariserende kunstboeken, sedert 1923 directeur van het Rijksinstituut voor Tekenleraren
te Amsterdam en vanaf1931 hoogleraar handtekenen en geschiedenis van de schilderen beeldhouwkunst aan de Technische Hogeschool te Delft.
5. M.J.A.M. Schretlen (1890-1972), van opleiding jurist, was door zijn fortuin in
staat als ambteloos lietbebber kunst te verzamelen, had zieh kennelijk in eerste instantie bereid verklaard een begin te maken met de uitgave als in n. 6 bedoeld.
6. Een door de Koninklijke Akademie van Wetenschappen ingestelde commissie tot
inventarisatie en beschrijving van zegels in Nederlands bezit, resulterend in: H.
Brugmans, K. Heeringa ed., Corpus Sigillorum Neerlandicorum (3 dln. 's-Gravenhage
1937-1940).

[ 625]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga (Leiden)*
[na 27 januari 1926] 1
Beste Han.
Neen, ik laat mij niet dringen in de hoek waar zij beklemd zitten die de wetenschap anti-artistiek vinden. Zelfs de groothandel, de industrie en de haute
finance ontzeg ik niet de artistieke verbeelding, laat staan de wetenschap.
Maar vanwaar jou agressiefheid op dit punt - 't trof mij ook in de felheid van
je opinie over dat stuk voor de Gids over van Looy's proza. 2 Je wilt mij dringen in een even vijandige houding regen de wetenschap als die jij regen de
kunst inneemt, - wel te verstaan niet regen de kunst in 't algemeen, dat zeker
niet, maar tegen de kunst die niet heel precies naar je smaak is.
Ik hoop dat wij op 't Gids diner naast elkaar zitten om gezellig te krieuwen.
Hart. gegr. ik moet naar stad
dag
t. t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Op het origineel is in andere hand geschreven: '17 oktober 1925?'. De brief is
waarschijnlijk te dateren na Huizinga's in noot 2 genoemde commentaar.
2. V!· Kramer, ''.Het P~?za van J ac. van L~oy", De Gids 90 (1926) II, 379-399. Terwijl
de dichter Mart1nus N11hoff (1894-1953), l1terair redacteur van De Gids 1926-1933 en

66

1941-1946 zeer stellig voor plaatsing was, verklaarde Huizinga in zijn commentaar
van 27 januari 1926 'dat ik tegen dit stuk ben, daar ik het zwak acht van gedachte en
van compositie, afstootend van litteraire kwaliteit. Kortom slecht'. (Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief).

[ 626]
Andre }olles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
I februari 1926
Beste vriend Het zwijgend aanbod dat in je brief ligt, tot de orde van den dag over te
gaan, apprecieer ik ten volle. Ik zou wel lust hebben er op in te gaan - maar
ik weet niet of ik het kan. Er blijft veel, wat mij dunkt had moeten worden
uitgesproken. Maar ik wanhoop er aan dit schriftelijk te doen. Schrijven verleidt tot litteraire polemiek, en zoozeer ik geloof op dit gebied nog altijd mijn
man te staan, zoo weinig lust heb ik in onze correspondentie van die kunst
gebruik te maken. Je vorige brief heeft in den tijd dat ik er over nadacht in
mijn binnenste vrij wat oproer te weeg gebracht. Ik was bereid toe te geven,
dat ik - schoon onbewust - in casu 1 verkeerd gehandeld had. Ik handel vaak
verkeerd - ik merk dat daaraan, dat mijn handelingen gevolgen hebben, die
naar mijn berekening buiten het bereik der mogelijkheid lagen. Er moet daar
dus ergens een breuk of een barst zijn. Tant pis. Maar dat was het ergste
2
niet. Veel pijnlijker was mij die rare lijn Delfzijl-Vaalst. Inderdaad. Ik leef
oostelijk van die lijn. Wat voor jou ''schoonschijnende en in den grond vage
theorie'' was - bleef ook na veel nadenken voor mij stevig geloof; ''bolsjewis·
tische apokalyptiek'' kon ik met een goed geweten vertalen met: openbaring
van iets, wat in een niet al te verre toekomst ligt. Ik ben geen propheet en
geen evangelist - misschien heb ik mij heel siecht uitgedrukt. Godbetert maar moeten wij nu keuvelend over koetjes en kalfjes maar voortsukkelen
met die lijn tusschen ons?
Draait je laatste briefniet weer om dezelfde spil? Ja, die hollandsche letterkunde na 'So is jammerlijk en de houding van snuiters als Marsman (NB etymologisch niet verwant met Mars, maar een soort Schwundstufe van maars)
is nog veel beroerder. Maar zou het een sikkepitje helpen, wanneer zij mooie
versjes of mooie stukkies schreven? Neen! - zoo staat de vraag niet; is dat
schunnige geschrijf iets anders dan een symptoom van schunnig leven in een
gesjochten tijd?
Ik heb die Amerikanen ook gelezen - Sinclair (a propos ik vond Arrow3 Jack London, 4 Sherwood Anderson 5 etc.
smith haast nog beter dan Babbitt),
Alles voor mijn part slechte boeken - maar er zit fut en beweging in. Ze hangen met honderd draden aan het verleden, ze hadden net zoo goed niet ge·
schreven kunnen worden, maar je voelt, dat er iets aan den gang is. Haast
het meest in de allerslechtsten, in J. London c.s.! Ken je The Call of the
Wild6 en Burning Daylight? 7 Die kerels zijn ook geen zuivere vertegenwoordigers van de toekomst. Allesbehalve. Ze teren van gevoelens, die in Walt
Whitman al veel beter zijn gegeven. Maar met hun amerikaansch speculatie-

ve auteursneuzen ruiken ze iets dat op komst is, en met hun handige pennen
(verkeerd! alles getikte kopij, je hoort er het ratelen van de machine in) ma·
ken zij er gebruik van. 't Is gek - Babbitt staat ver beneden Bouvard et Pecu·
chet, en toch is Flaubert voorloopig heelemaal dood en zit er in Sinclair een
sprankje leven.
Wat helpt het, ofik dit alles weet, en dat ik zou kunnen leeren het beter te
zeggen. Daar loopt de lijn D-V. lk zit aan den eenen kant met mijn theorieen. Toegegeven: vaag. Maar ik blijf erbij, zij zitten vast aan iets zekers. Jij
zit aan den anderen kant met iets, wat je conservatisme noemt, dat wel naar
reactie zweemt, maar waarin toch ook wel iets zekers ligt. Zullen wij elkaar
kushandjes geven? ''Ah, mon ami, nous sommes dans tout ceci deux pauvres
augures, et maintenant nous ne pouvons nous regarder sans pleurer'' .8 Zou
het helpen, wanneer ik op den stoel van Verwey - of op een anderen holland·
sehen stoel zat? Ik zou mij dan ten minste op een stukje grond bevinden,
waar ik thuis hoor. Maar toch ... Ik ben oud en moe en heb soms heel veel
lust er maar stilletjes van door te gaan - met de voorzienigheid zou ik het er
op wagen.
Is Derkinderen gestorven? Ik weet niets van het dierbaar vaderland.
Gegroet
zeer zeker:
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Inzake Leonhard Huizinga.
2. Verg. J. Huizinga, Nederland's geestesmerk (Leiden 1935), 31: 'Over Delfzijl en
Vaals loopt de grens tusschen West· en Middel-Europa' (V.W. VII, 311-312).
3· ~arry Sinclair Lewis (1885-1951), Amerikaans schrijver, Babbitt (1922), Arrowsm1th (1925).
4· Jack London (1876-1916), Amerikaans schrijver.
S· Sherwood Anderson (1876-1941), Amerikaans schrijver.
6. Novelle uit 1903 van Jack London.
7· No~elle van Jac~ London uit 1910, evenals The ca// of the wild spelend in Alaska.
8. Vanant op de uitspraak van Cato, overgeleverd door Cicero, De Divinatione II,
24: 'Twee auguren kunnen elkaar niet aankijken zonder te lachen'.
[ 627]

Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
ro februari 1926
Beste Ran .
. ~ire.~t na ontvangst van je brieflas ik het krantenverslag der rectorale ora·
2
t1e, WIJ hadden dat verslag expres apart gehouden maar ik houd mij aanbe·
volen voor de lezing van de rede zelf.
Ik had nooit gedacht dat die paar zinnen van mij, tot wrijfpaal zouden wor·
den voor ~en streng wetenschappelijk betoog.3 Voor zoover 't in de krant
staat, zou ik zeg~~n, dat ik direct bereid ben de meening van je vriend de Sitter t~ onderschr11ven. Van de astronomie veel te weten en nochtans de ont·
roermg over het wonder van den sterrenhemel te ondergaan, wie zou dat niet
68

hooger achten en gelukkiger prijzen dan het hebben van de ontroering al·
leen?
Maar als je vriend de Sitter een zoo bevoorrecht man is, en daar twijfel ik
geen oogenblik aan, dan wil dat nog niet zeggen dat alle astronomen zoo be·
voorrecht zijn. Als ik denk aan de kunsthistorici bijvoorbeeld - deze paralel
is niet te gewaagd, en bovendien weet ik van deze materie iets meer dan van
astronomie, dat een gesloten boek voor mij is - dan weet ik maar al te goed,
hoe daar onder de vrachtauto's van de wetenschap het wonder ter ziele gere·
den wordt. Wij waren 't geheel eens dat 't een dwaasheid was van Verwey
om van de Verbeelding te spreken als iets dat alleen den kunstenaar eigen is.
Wat zou de wetenschap waard zijn zonder die inspireerende verbeelding.
Het gezegde door de boomen het bosch niet meer te zien, is een gezegde dat
ik niet uitgevonden heb, en er zal wel rede voor geweest zijn het zoo te stel·
len. Maar als je door al te zeer het bosch te zien tegen de boomen aanloopt,
dan loop je ongetwijfeld builen op. Met den sterrenhemel, het is waar loop
je dat gevaar niet. Maar ik denk dat de Heer de Sitter toch ook wel astrono·
men zal kennen, die hij geneigd zou zijn eens uit bramen zoeken te zenden.
Dus laat hij niet al te breed zijn vleugels uitslaan om er de wetenschap onder
te beveiligen ... en laat hij mij eens mede nemen naar de sterrenwacht, dat
zou ik de mooiste satisfactie vinden.
Wij hebben 't ook erg druk, ik hoop (D.V.) de cartons van de Evangelisten
einde volgende week klaar te krijgen, ik heb dan die 30 m - juist in twee
maanden, ondanks de interrupties klaar gekregen. Maar dan nog al 't glas!
De benoeming zal wel afkomen verwacht ik, nu Rutgers4 naar ik hoor
blijft.
De heele zaak is in een zeer ver stadium, dank zij de groote bereidwillig·
heid van 't stadsbestuur. Laatst was ik met den Heer Visser bij Wibaut, 5 die
alles zoo snel en op zulk uiterst voor den staat voordeelige wijze regelde, dat
de Heer V. eindigde met te zeggen, dat B. en W. handelden z66 als de staat 't
niet aan hen verdiend bad. Ik heb met den stadsarchitect6 al alles besproken,
de projecten zijn al een heel einde, en ik verwacht dat de volgende week, na
nog een samenkomst met de collega's die heele kwestie geregeld zal zijn. De
Heer Visser adviseerde mij die verbouwingszaak7 in afwachting maar in orde
te maken. Dat zou hij toch nooit geadviseerd hebben, wanneer de zaak niet
vrij wel vast stond.
Daar is alleen nog een onderdeel te regelen in zake 't salaris van van Moerkerken, 8 maar daarover hoop ik Zaterdag den Heer Visser te gaan spreken. Ik
moet dan echter direct door naar A' dam, ware dit niet zoo dan kwam ik eerst
in Leiden aanleggen.
Wij zullen elkaar dus wel niet zien v66r de Gidsvergadering. Misschien
kunnen wij dan een afspraak maken.
Ik moet binnenkort ook naar de Buissche Heide om over het omleggen van
den weg te spreken, die zal nu over de weien komen zoodat wij de passage
niet meer vlak voor onze neus hebben. Ik denk dat ik 't zoo regel dat ik weg
ben als die benoeming afkomt, om journalistieke bezoeken te ontloopen. Ik
kreeg uit een zin die den Heer Visser zieh liet ontvallen den indruk dat de
;

minister ook niet denkt over Luns. Hij scheen gezegd te hebben, ''voor een
benoeming tot burgemeester van A'dam solliciteer je niet, en hiervoor ook
niet''. Ik heb een tijd lang onder den tweestrijd in mij geleden, maar nu ben
ik er over heen, meer door overtuiging dan door enthousiasme. Jany parlevinkt al weer weken in Parijs, maar hij kamt voor de redactievergadering
over ... of hij een retour neemt weet ik niet. Ik geloof dat hij zieh een beetje
geneert, hij laat absoluut niets hooren.
Hartelijke groeten van ons voor jullie allen
t.t. Rik

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. W. de Sitter (zie Briefwisseling ![147]), De eenheid der wetenschap. Rede (Groningen
1926), tevens in Jaarboek der Rijksuniversiteit te Leiden 1926 (Leiden 1926), 94-114.
2. "Dies natalis Leidsche Hoogeschool. Prof.dr. W. de Sitter over: de Eenheid der
Wetenschap'', NRC, 8 februari 1926.
3. Verg. W. de Sitter, De eenheid der wetenschap (Leiden 1926) 113-114: 'De leek, vooral de kunstenaar of de beoefenaar der geesteswetenschappen, maakt zieh dikwijls een
verkeerde voorstelling van de gedachtenwereld van de man der natuurwetenschap.
[... ] Ik denk hierbij [... ] aan oordeelen als het volgende, dat ik citeer uit het werk van
een onzer allergrootste prosateurs, overigens een kostbaar kleinood van de volmaaktste zuiverheid. ''De sterrenhemel is monumentaal'', zoo overpeinst de Bramenzoeker,
''behalve voor den astronoom, die er te veel van wil weten en met zijn kijker mikt om
de onmetelijke afstanden tusschen planeet en planeet in cijfers te vangen. Knap is het
wat hij doet, maar het wonder gaat voor hem verloren, het strak en gesloten wonder
met de fonkelende kleine kleurverschillen dat ons hart duizelig maakt''. [... ] Doch het
is inbeelding van den niet wetende als hij denkt dat door het weten het wonder zou
verloren gaan. Het is mijn overtuiging dat het geestelijk genot dat het weten schenkt,
het zelfs gedeeltelijk begrip van wat die kleurverschillen, die fonkelende lichtgradaties, en nog zooveel anders dat de leek niet eens kent ofniet opmerkt, beteekenen [...]
het is mijn overtuiging dat dit genot van hooger orde is dan de aesthetische en mystieke vervoering die het hart van den kunstenaar duizelig maakt'.
4. Victor Henri Rutgers (1877-1945), jurist en politicus, minister van Onderwijs,
Kunsten en Wetenschappen in het eerste kabinet Colijn (1925-1926).
5. F.M. Wibaut (1859-1936), socialistisch politicus, wethouder van Amsterdam, 19141919 belast met volkshuisvesting, 1919-1931 (behoudens twee korte onderbrekingen)
met financien en kunstzaken.
6. A.R. Hulshoff (1880-1958), bouwkundig ingenieur, stadsarchitect van Amsterdam
1915-1945.
7. Uitbreiding en interne verbouwing van de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten op initiatief van Roland Holst.
.
8. P.H. van Moerkerken (1877-1951), letterkundige en schrijver, sedert 1921 buitengewoon hoogleraar iconografie aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten te
Amsterdam, waar hij in 1926 tot gewoon hoogleraar werd benoemd.

[ 628]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
I maart 1926
Beste Han.
Toen ik laatst bij Colenbrander haastig van je afscheid nam, volgde een
week dat ik mij maar op halve kracht voelde, waarschijnlijk een beetje griepigheid en moeheid ook, vandaar dat ik nog niets liet hooren hoewel het
.

'

mijn stellig plan was te schrijven. Maar nu kan ik je van hier schrijven, stel
je voor ik zit op de waranda de zon schijnt of't einde April was. Ik geniet onbeschrijflijk van weer hier te zijn.
Ik reisde gisterenavond naar Roosendaal, sliep daar en ging vanmorgen
heel vroeg te voet hier heen, er was nog mist, maar toen ik in de buurt van de
B.H. kwam, begon de zon door te komen. Wat toch een heerlijkheid 't terugkomen hier, met niets bij je dan een rücksack die klaarblijkelijk veel lichter
geladen was dan mijn hart. En dan de verwelkoming van de hondjes, die je
handen belikken met een vuur en een ijver of je een blik was waarin leverpastei heeft gezeten.
Maar waarom ik je schrijven wilde was hierom, om je te zeggen dat ik die
rede van de Sitter heel intressant vond en zoo mooi als muziek die je niet begrijpt maar die je toch meevoert en ontroert. Op een allergracieuste wijze gebruikt hij den bramenzoeker als een springplank om daarna iets te betoogen, - laat ik dit nog eens tegen je herhalen - dat ik onderschrijf. De twee personen in 't Gesprek bij 't Houtvuur 1 zijn een persoon. Hebben wij niet allen
die twee kanten in ons, de begeerte om 't moderne leven te ontvluchten, en
de onmogelijkheid om dit te doen, de onmogelijkheid ook om 't duurzaam te
wenschen. Daarnet dacht ik nog, wat wensch ik anders dan met een paar lieve ruige hondjes langs mooie modderwegen te wandelen, te vergeten en ver••
geten te z1Jn.
Maar vanavond ga ik een brief aan den architect van de gemeente A'dam
schrijven over de laatste projecten voor den Academie-verbouw. Wanneer ik
de gespletenheid dezer gevoelens neerschreef, dan zou ik door twee partijen
naar 't schavot kunnen worden gesleept. Richtingsrijkheid maakt een plastisch kunstwerk boeiender, en 't leven is er niet armer door omdat wij 't heil
dwalend naderen. Hier is 't land van dwalen, van dwalen ook in de overdrachtelijke beteekenis ... en dat boekje schreef ik hier.
Hartelijk gegr.
t.t. Rik

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Zie Briefwisseling I [316], n. 1; herdrukt in: R.N. Roland Holst, Overpeinzingen van
een bramenzoeker.
.

[ 629]
Johan Huizinga (Leiden) aan L. Brummel 1*
23 maart 1926
Amice,
Ik heb Uw brief met aandacht gelezen, en geloof, Uw overwegingen goed
te begrijpen. De ondervinding, dat men bij het M.O. niet veel om een doctorstitel geeft, is niet bemoedigend, maar helaas geheel in den geest des tijds.
Buiten het onderwijs zie ik geen andere mogelijkheden dan bibliotheek en
archief. Omtrent de kansen om daar in te komen, weet ik eigenlijk niets.
Voor een bibliotheekloopbaan zou ik U zeer geschikt achten. In zooverre

71

hier geschiktheid spoedig erkend wordt, zoudt gij, dunkt mij, eenmaal geplaatst, goede kansen hebben.
In verband met Uw brief rees bij mij de gedachte, die tot nu toe niet opkwam, omdat ik U spoedig bij het onderwijs geplaatst zag, of gij misschien
iets zoudt voelen voor zulk een Rockefeller Fellowship, waarvoor ik aan te
bevelen heb. 2
Deze zijn berekend voor een oftwee jaar studie in de Vereenigde Staten, of
eventueel ook gedeeltelijk elders. Het onderwerp moet liggen op het gebied
der sociale wetenschappen, waaronder ook de geschiedenis wordt gerekend.
Het stipendium bedraagt $ 1800 per jaar, en vrije overtocht.
Een prachtige gelegenheid derhalve, om een heelen tijd zuiver wetenschappelijk werkzaam te zijn. Maar ... geeft het een waarborg dat men dan
ook daamä een wetenschappelijken post vindt? Helaas niet.
Tenzij Molhuysen, 3 wanneer gij Uw onderwerp eenigszins in bepaalde lijn
koost, U toezeggingen wilde doen.
Het spreekt vanzelt; dat ik over deze gelegenheden niet zoo maar te beschikken heb. Ik moet in Amerika zelf nog vernemen, in hoeverre de nadruk
wordt gelegd op 'social science'. Mijn aanvankelijke indruk was, dat dit zeer
ruim geinterpreteerd wordt.
Wilt ge er meer van weten, kom dan a.s. Vrijdag 81/2 's avonds erover spreken. Ook afgescheiden hiervan is het toch vrij nutteloos, over de beslissing
die ge nemen wilt, enkel schriftelijk gedachten te wisselen.
Met vr. groet,
Uw dw. J. Huizinga
•

*

Origineel: 's-Gravenhage, KB.
1. L. Brummel, zie Briefwisseling I [421].
2. Huizinga had een benoeming aanvaard tot 'fellow' van het Laura Spelman Rockefeller Memorial te New York, een filantropische stichting op het gebied van de sociale wetenschappen. Op uitnodiging van het Memorial maakte Huizinga samen met
'fellows' uit andere Europese landen van april tot juni 1926 een rondreis door de Verenigde Staten, waarbij de aandacht lag op de inrichting van de studie van de sociale
wetenschappen aan Amerikaanse universiteiten en andere wetenschappelijke instellingen. In 1929 werd de stichting opgeheven en haar taak overgenomen door de afdeling 'social sciences' van de eigenlijke Rockefeller Foundation en door het 'Spelman
Fund ofNew York' op het gebied van de 'public administration'. Mogelijk is bij deze
splitsing een einde gekomen aan Huizinga's adviseurschap; hierover zijn geen gegevens in de archieven van de Rockefeller Foundation teruggevonden.
3· P.C. Molhuysen (1870-1944), 1897-1913 conservator handschriftenafdeling UB
Leiden; 1913-1921 bibliothecaris Vredespaleis; sedert 1921 bibliothecaris van de Koninklijke Bibliotheek.

[ 630]
Andre }olles (Wabern/Bern) aan Johan Huizinga (Leiden)*
24 maart 1926
•

Beste vriend
- ben je al op reis? Ik heb den briet; waarin je mij den datum van je vertrek
schreeft niet bij mij - en het is mij soms, of ik van de heele wereld niets meer

72

weet. - Op het oogenblik logeeren wij bij Porzig's en ik kom weer een beetje
op mijn verhaal - gelukkig, want mijn deP[essies hadden in den laatsten tijd
in Leipzig zoo toegenomen, dat alleen de zeer sterk gevoelde twijfel aan mijn
normaalzijn, mij de overtuiging kon geven, dat ik nog niet volkomen abnormaal was.
Dat was ook een van de redenen, waarom uit een aantal kladjes geen brief
groeide. De taak die je mij had opgegeven: te verklaren, waarom ik ''aan een
heil dat op komst is'' geloof, hoe ik mij dat voorstel, en waarom het aan velen
het recht geeft met tradities te breken - was in de dagen, die achter mij liggen te moeilijk. Intusschen uitstel is geen afstel. Je hebt zeer zeker het recht
die verklaring van mij te eischen en ik zal, langzaam voortpeuterend er ook
wel eens toe komen hierover het een en ander samen te vatten.
Intusschen wou ik het begin van mijn vacantie liever aan wandelingen en
aan een stukje voor de Gids besteden - want ik had ook een zeer kwaad geweten tegenover Colenbrander. Dat stukje krijg je - wanneer je nog niet op
weg naar America bent - hierbij: met vriendelijk verzoek het van de vele
Germanismes, die ik er in vermoed, maar niet pakken kan, te willen reinigen.1 Er staat geloof ik, het een en ander in, dat je niet zonder vermaak zult
lezen - maar dat misschien voor je mederedacteuren niet zoo aangenaam is.
Tant pis.
.
Ik werk hier nog een paar dagen met Porzig aan een paar syntaktische dingen, die wij in Leipzig al samen begonnen hadden en ga dan nog een week of
wat naar Italie.
En jij - ik ben buitengewoon benieuwd, wat voor indrukken je in America
zult opdoen. Dat zal wel te veel zijn, om er over te schrijven, misschien kom
ik van het najaar weer eens naar Holland om er mij van te laten vertellen. In
ieder geval: goede reis, Sint Geertens minne en Sint Jans geleide
In oude vriendschap
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Andre Jolles, ''Kunsthistorische methoden'', n.a.v. J. Prinsen J.Lz, De roman in de
I8e eeuw in West-Europa (Groningen/Den Haag 1925), De Gids 90 (1926) II, 277-286.

[ 631]

1*
J ohan Huizinga (Leiden) aan Mea Mees-Verwey
26 maart 1926
Waarde Mea,
Ge plaatst mij voor een moeilijke beslissing. Ik heb Uw hoofdstuk met
aandacht gelezen. 2 Ik vind het beter dan Uw inleiding. Toch voldoet het mij
maar weinig. Als proeve van beschrijving eener jeugdgeschiedenis vind ik
het van qualiteit zwak. De lange citaten, uit Waarmond etc., de kinderbriefjes, de versjes, het protocol van overlijden, p. 211- , het curriculum van Van
Wijk jr., de geschiedenis van den voetzoeker, het is toch alles wel wat heel
onbelangrijk; en als dit alles er uit ging, bleef er niet veel over.
73

Nu heb ik mij de geheele vraag van Uw dissertatie nog eens voorgelegd, en
kom tot de volgende overwegingen. Ge hebt indertijd mij als promotor gewenscht, hoewel Uw onderwerp ver buiten mijn terrein lag, omdat ge er niet
veel voor voeldet, onder prof. Kalff te promoveeren. Die aanleiding is nu
vervallen, 3 enge hebt in Uw Vader den man, die bij uitstek is aangewezen,
om over dit litterair-historische onderwerp als leider en beoordeelaar te
staan. De redenen die thans nog zouden gelden, om mij als promotor te doen
fungeeren, zouden al zeer bijzondere moeten zijn. Uw wensch, dat ik het
zou zijn, en het vertrouwen.dat daaruit spreekt, stel ik op hoogen prijs, en
toch geloofik, dat het beter is, dat ik het niet ben. Alleen een werkelijk hartelijke eensgezindheid ten opzichte van beoordeeling en behandeling zou in de
gegeven omstandigheden mijn promotorschap nog kunnen rechtvaardigen,
en ge weet het wel, die voorwaarde is niet vervuld. Wij verschillen te veel in
opvatting en eischen, dan dat of gij of ik van deze samenwerking voldoening
zouden beleven. En daarom is mijn conclusie, dat ik verkeerd zou doen met
deze taak, die buiten mijn eigenlijk terrein ligt, op mij te nemen, en dat de in
elk opzicht aangewezen weg is, dat ge U ermee tot Uw Vader wendt.
Zie in dit besluit van mij geen gebrek aan welwillendheid; het berust op
een zuiver afwegen van wat mij voor U en voor de zaak zelve wenschelijk en
natuurlijk schijnt. Gingen wij op den tot nu toe bewandelden weg voort, dan
zou ik immers toch weer moeten beginnen, met zeer sterke verandering van
het gebodene te eischen.
En daarom: neem genoegen met deze beslissing, en vind er baat bij; het is
werkelijk beter.
Met vriendelijke groeten,
Steeds Uw dw.
J. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, UB.
Mea Verwey, zie Briefwisseling l [331).
Het eerste hoofdstuk van het proefschrift van Mea Verwey over Johannes van
Vloten; zie Briefwisseling l [331], n. 3.
3· Gerrit Kalffsr,, hoogleraar Nederlandse letterkunde te Leiden was op 31 augus·
tus 1923 overleden, verg. Briefwisseling I [502), n. 3.
'
I.
2.

[ 632]

Rich~rd Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga (Middelburg)*
7 apr1l 1926
Beste Han
Ik had i~ e~ tele~ram naar Southampton willen zenden, maar ik verwacht
v~st dat dit br1efje Je nog op Torenvliedt bereiken zal, wanneer je tenminste
niet eerder weg bent gegaan dan je plan was .
. Wij hope.n dat je .'t echt ~eerlijk zult hebben, zoodat 't niet alleen een prett1ge ~ac~t1e voor Je zal z1Jn, maar ook een verrijking innerlijk. 't Zal best
voor Je Z!Jn zoo eens echt uit te zijn en niet voor te kort, want je leven is zoo

74

vol plichten dat 't je toekomt om daar eens voor een tijdje van bevrijd te worden.
Als de berichten van thuis nu maar steeds goed zijn, en jij zelf ook al dien
tijd ''fit'' blijft, dan kan 't wat de Amerikanen noemen ''a good time'' voor je
worden.
Wat treffen jullie 't op Torenvliedt, wat een prachtig lentebegin. De
paaschdagen waren hier anders allernaarst, drommen en drommen auto's,
fietsen en menschen grijs van stof, en behangen met verlepte narcissen.
Maar ik ben weinig buiten 't hek geweest.
Over de Academie weet ik niets naders. Visser schrijft mij dat de minister
een volle week naar Heerlen is geweest, 1 en van Vrijdags tot Maandags daar
ook altijd is. Zoodat hij hem zelfnog weinig zag. Ik denk dat de katholieken
hem echter wel zullen vinden, en monseigneur2 zegt Six zal zieh in dit geval
. ook wel niet onbetuigd laten. 3
Als 't een particulier geval was, had ik vast al laten weten alsdat meneer
naar een andere dienst had uitgekeken, en ergens anders al was klaargekomen.
Nu Han 't beste. Heb 't heerlijk en laat van tijd tot tijd eens wat hooren.
Hartelijk metallen gegr.
t.t. Rik
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. M.A.M. Waszink (1881-1943), burgemeester van Heerlen 1913-1926; minister van
Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen 1926-1929; vanwege zijn haardracht door Richard Roland Holst 'kuifman' genoemd.
2. L.J.A.H. Schrijnen (1861-1932), bisschop van Roermond.
3. Om de kandidatuur van Huib Luns te bepleiten inzake het directeurschap van de
Rijksacademie voor Beeldende Kunsten.

[ 633]
Johan Huizinga (a.b. R.M.S. Berengaria) aan zijn zoon Jakob Huizinga*
13 april 1926
Beste Jakob,
Ik zal maar eens een briefbeginnen, om die in New York te posten. Wanneer dat zal zijn, weet ik nog niet; waarschijnlijk wel wat later dan te verwachten, want sedert gisteren leven we in een storm vlak van voren. Ik was eerst
verbaasd, dat dit reuzengevaarte van 919 voet lang op de golven ging dansen,
wel heel statig, maar toch geducht. Gelukkig heb ik niet de minste last van
zeeziekte en gebruik met smaak de maaltijden. Als je kalm in de leeskamer of
de lounge of de eetzaal zit, zou je vergeten dat je niet in een groot eersterangshotel zat, als het schudden en kraken er je niet aan herinnerden. De trilling
van de machines is maar heel gering, en ik slaap dan ook best. In mijn hut
voel ik mij nu zeer thuis; de douche die warm en koud gebruikt kan worden,
is aangenaam, en de hut is zoo goed geventileerd, dat hij zelfs met dichte patrijspoort frisch blijft. Eerst had ik dat ding vlak achter mijn hoofd opengezet,
maar daardoor heb ik 't een beetje in mijn keel gekregen; niet erg gelukkig.

75

Alles van eten is uitstekend, een goede oefening in het kiezen van menu's
uit de rijkvoorziene lijsten waar je maar uitzoeken moet. Ik zorg mij te beperken.
Het eenige waar ik het nu niet bijzonder mee getroffen heb, is het tafelgezelschap, eenige zeer goedaardige bij ons zou je zeggen: burgerlieden, maar
dat gaat van hen zoo niet op. Mijn overbuurman heeft ontzettende tafelma·
nieren. Met het verstaan van hun Amerikaansch heb ik nog veel last, en ik
vind het heel best, dat ze maar weinig zeggen.
Her publiek is bijna uitsluitend Amerikaansch, tenzij er wat Engelsehen
en Canadeezen onder loopen. Heel veel distinctie verraden ze niet.
Ik schreef op een briefkaart over het weggaan van Southampton; dat was
buitengewoon mooi. Om drie uur 's middags lagen we op de reede of haven
van Cherbourg, die ingesloten ligt in een kringvormig stel pieren met vijf of
zes forten erop. Daar kwamen nog een 400 passagiers en een eindeloos getal
koffers en postzakken aan boord. Om zes uur Zaterdagavond vertrokken we
weer, en sedert dien tijd heb ik niets dan twee kleine stoombootjes gezien.
1
Zondag aan de lunch kreeg ik een draadloos telegram van Mijnheer Kees
van de Volendam, dat ik terstond kon beantwoorden.
Je wilt deze brief, waar geen geheimen in staan, wel aan allen die er belang
in stellen, d.w.z. de huisgenooten en Leonhard, laten lezen. Ben volgende
maal riebt ik mij eens tot een ander.
Ik stuurde een briefkaart uit Londen en uit Cherbourg.
Eerst vanmorgen kwam ik erachter, dat ieder dag het een uur vroeger
wordt; eerst dacht ik dat mijn horloge mal geworden was.
Ik neem maar aan, dat Elsje weer naar Zwitserland terug is. Heel veel
groeten aan allen!

V.
16.rv. 's morgens half 12. Daar juist varen we voorbij het lichtschip Nantucket.

*

Origineel: Familie Huizinga.
I. Cornelis van Vollenhoven.

[ 634]
Johan Huizinga (a.b. R.M.S. Berengaria) aan Anna Veth-Dirks*
13 april 1926
Beste Anna,
Ik lees het boekje van Conrad, 1 dat je me voor de reis gaf: alles over de zee
en schepen, hoewel niet over die drijvende paleizen als dit; het is fijn en
mooi, beter dan zijn romans. En telkens komt mij dan de gedachte, hoe verleden jaar, geen jaar geleden nog, Jan diezelfde woorden op zijn ziekbed las,
en ditzelfde boekje in zijn handen hield, hij die nog zoo van het leven kon genieteni die alles zoo in zieh op kon nemen. De bladzijden die hij aanteekende
waren ook de plaatsen die mij het meest troffen. Wat is het leven toch ontzaglijk wonderlijk, en dikwijls droevig.

Sedert gisteren varen we tegen een harde westerstorm op; ik ben vandaag
meest binnen, omdat ik wat kou gevat heb en de wind mij daardoor niet aangenaam aandoet. Maar 't heeft niets te beteekenen. Ik ben heel benieuwd
naar de dingen die mij wachten.
· Als ik eenigszins in de gelegenheid ben, zoek ik Joost op. 2
Hartelijke groeten!
J.H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. Joseph Conrad (1857-1924), Pools-Britse schrijver; bedoeld is waarschijnlijk zijn
autobiografische schets The mirror of the sea (1906).
2. Blijkens Huizinga aan Anna Veth·Dirks, 8 april 1926 (niet opgenomen), had zij
hem verzocht 'eens goed op Joost's welstand te letten'.

[ 635]
Johan Huizinga (a.b. R.M.S. Berengaria) aan Elisabeth Huizinga*
r4 april 1926
Lieve Elsje,
Ik neem aan, dat je zeker weer in Lausanne terug bent tegen dat dit briefje
je bereiken kan. Het zou wel wat voor jou zijn, om in dit drijvende hotel mee
over de Oceaan te varen. 't Is werkelijk heel aangenaam; het eenige wat mij
ontbreekt is gezelschap waar ik iets aan heb. Mijn tafelburen zijn een paar
heel willekeurige Amerikaansche meneeren, of nauwelijks meneeren, de een
althans eet als een orang oetan, ze zijn goedaardig, af en toe wisselen we een
woordje; wat zij zeggen kan ik met mijn bekende onontvankelijkheid voor het
gesproken woord meestal niet verstaan, en dan stem ik maar glimlachend toe.
Gisteren en eergisteren was het stormachtig. Van zeeziekte had ik niet in
het minst last; toch voelde ik mij niet prettig doordat ik het in de keel had gekregen door een onvoorzichtig boven mijn hoofd opengelaten patrijspoort.
Nu lijkt het wel weer over te willen gaan zonder het gebruikelijke slotbedrijf,
speiend in de neus.
Het publiek is overwegend Amerikaansch, zeer gevarieerd in distinctie, de
heeren in plus fours en geruite kousen, de dames in bontmantels en roode
lippen. De eetzaal, de lounge en de wintertuin met balzaal zijn werkelijk
groote zalen, waar je je zonder het deinen van de boot aan wal zoudt wanen.
Als ik binnen ben, zit ik meestal, zooals nu, in de heel rustige en smaakvolle
lees- en schrijfkamer.
Alles van maaltijden is voortreffelijk; altijd uitzoeken uit rijk voorziene lijsten, een heel goede oefening in het samenstellen van menu's. Er wordt bijna niet anders dan gewoon water gedronken, 1 dat valt mij bijzonder op.
De muziek is niet erg up to date, erg makke stukjes, Mascagni2 etc.
Ik ga altijd vroeg naar bed, omdat ik dan niets meer te doen heb. Ik slaap
heel goed, maar doordat ieder dag de klok 50 minuten teruggezet wordt)
moet ik oneindig lang in bed blijven, om niet alte vroeg aan het ontbijt te komen.
,

77

Door het ruwe weer zal het wel Zaterdag worden, eer we aankomen. Het
telegram dat ik dan denk te sturen, zal je misschien nog wel in Leiden hooren. 't Schijnt in New York nog koud te zijn, zoodat het goed is, dat ik een
paar dikkere pakken bij mij heb.
Ik ben benieuwd, waar en wanneer ik jou eerste briefweer krijg. Heb het
maar goedl

V.
*

Origineel: Familie Huizinga.
1.. Van I januari 1920 tot januari 1933 gold in de Verenigde Staten een absoluut alco·
holverbod.
2. Pietro Mascagni (1863-1945), Italiaans componist.
•

[ 636]
Johan Huizinga (New York) aan Hermanna Margaretha Huizinga*
r8 april 1926
Lieve Retha,
Laat ik je hier op Zondagmorgen eens verslag doen van mijn eerste dag in
New York. Gistermorgen vroeg voeren we de Hudson op, iets minder breed
dan de Schelde bij Vlissingen, zelfs veel minder breed. Je komt dan voorbij
al die reuzenhooge huizen, dat is een mooi en indrukwekkend gezicht. De
landing was een ongeloofelijke drukte. Al die duizend menschen die tegelijk
ontscheept werden. Gelukkig was alles van paspoorten en zoo al aan boord
afgehandeld, alleen de douane wachtte dus nog. Maar dat was geen gekheid.
In een geweldige loods moest je wachten, elk bij zijn letter, ik dus bij de H.,
totdat onder die letter je bagage bijeen was. Dat duurde een heele tijd, eer ik
rnijn drie koffertjes onder honderden andere bij elkaar gescharreld had (toch
was het alles heel goed geregeld) en toen moest ik in een lange file staan, om
een douane-ambtenaar te krijgen. Terwijl ik daar geduldig stond te wachten,
zag ik opeens mijn hut-steward die een jong meneertje mij aanwees. Dat was
Mr. Frank B. Stubbs 1 van het Rockefeller Memorial, die mij kwam afhalen.
Bijzonder prettig om zoo opeens vriendelijk verwelkomd te worden, na een
week zoo goed als alleen te zijn geweest. En nog prettiger was het, dat hij het
telegram in de zak bad, dat thuis alles wel was! Ik bad van uit de loods al getelegrafeerd, eer ik het kreeg, dat heb jullie zeker gekregen.
Toen we eindelijk de loods uitgingen, kwam daar nog iemand: Prof. Barnouw, die je je wel berinnert. Buitengewoon aardig van bem; hij bad wel 2
uur moeten wachten.
Mr. Stubbs bracht mij toen hier onder dak. Dat is een societeit van de oudstudenten van Yale University. Het heeft alle gemakken van een groot hotel.
Ik heb er een heerlijk rustige kamer met badkamer op de 9e verdieping. De
eetzaal is op de 2oste; dat is hier de hoogste. Het is veel rustiger dan een hotel; er is van alles: een zwembad, een kapperswinkel en bovenal een leeszaal,
(waar ik nu zit), die je een heele bibliotheek kunt noemen. Ik heb zoo straks
de kasten eens nagegaan, wat er zoo allemaal staat. Daarna heb ik geprobeerd

een Zondagsnummer van een krant te verteren. Verteren is onmogelijk.
Zoo'n nummer is een roo groote bladzijden. Het is niet gemakkelijk er het
voornaamste nieuws uit te halen, want het staat vol moordgeschiedenissen,
roovers en dergelijke feiten. Maar 't gekke is, dat ze al die dingen zoo pak·
kend beschrijven, dat je ze onwillekeurig begint te lezen. Tot dat je de krant
weglegt met een gevoel van een rijstenbrijberg. Merkwaardig is ook dat de
prenten, een apart supplement zoo groot als drie of vier Prins'en, 2 zooveel
beter uitgevoerd zijn dan die afschuwelijke misdruk in onze bladen. Een ervan had zelfs heel goede gekleurde prenten.
Maar nu de stad zelf. Na hier te hebben geluncht met Mr. Stubbs, Prof. B.
en nog een tweede jong meneertje van het Memorial, werd ik verder voor
gisteren en vandaag aan de vriendelijke zorgen van prof. B. overgelaten. Die
heeft mij toen alleraardigst wat wegwijs trachten te maken. Hoe je de sub·
way moet gebruiken (de ondergrondsche spoor) en dergelijke dingen. 's
Avonds heb ik met hem een echt Amerikaansche klucht gezien, waarvan ik
al de 'slang'-aardigheden wel niet begreep, maar die toch heel vermakelijk
was.
's Middags wandelden we een eind door de stad. Die is overweldigend en
verbijsterend, maar hij heeft niets van het mooie van Londen. Er was in het
geheel geen atmosfeer, te meer daar het hier nog erg koud en schraal is.
Als je 's avonds over Broadway komt, waar al de veelkleurige lichtreclames
zijn, weet je eigenlijk niet, of je zult gaan lachen of huilen, en of je zeggen
zult: heel leelijk of toch eigenlijk heel mooi. Ik zal mijn oordeel nog maar
wat opschorten, maar ik vrees dat het uitloopt op leelijk.
Die twee Amerikaansche heeren zijn erg aardig en hulpvaardig, en dezen
kan ik gelukkig heel gemakkelijk verstaan.
Nu, ziedaar eenig nieuws, ik hoop hier binnenkort ook wel eens iets van
jullie te krijgen. Laat de brieflezen aan allen die er belang in stellen, en heel
veel groeten aan allen! De volgende brief wordt voor Leonhard.

V.

•

*

Origineel: Familie Huizinga.
I. Frank B. Stubbs, in 1926 als 'controller' in dienst bij de Laura Spelman Rockefel·
ler Memorial, waar geen nadere gegevens gevonden zijn.
2. De Prins der gei1lustreerde bladen, v~l gelezen en bekeken weekblad (sedert 1901).

[ 637]
Johan Huizinga (New York) aan Leonhard Huizinga*
20 april 1926
Beste Leonhard,
Ik begin hier al aardig thuis te raken, en ben niet vervaard voor de ontzaglijke drukte. In de subway kan het een barbaarsch dringen zijn om benauwd
te worden, als de kantoren uitgaan, maar aan de andere kant is het publiek
weer erg ordelijk en loopt alles op rolletjes.
Zondag heb ik met prof. Barnouw een wandeling gemaakt langs de over-

79

kant van de Hudsonriver. 't Is daar terstond rotsachtig en beboscht, de rotswand staat zoo recht langs de rivier, dat het daar The Palisades heet. De
steenformatie is mooi, en het gezicht op de stad aan de overkant groot en
sterk, maar het heeft alles iets hards en droogs; het tegendeel van alles wat
romantisch aandoet.
22. April. Ik moest de brief 2 dagen laten liggen eergisteren om mij haastig
te gaan kleeden voor het afscheidsdiner aan jhr. de Graeff, 1 waarvoor ik een
invitatie had. Dat was natuurlijk heel interessant. Hij is iemand om mee
voor den dag te kamen, in alle opzichten. Het gezelschap was deels hollandsch deels amerikaansch. W el sympathiek deden de glazen water voor ieder bordje aan, zooals hier overal; ik zag nog niet drinken. Maar ze bedierven dat weer, door tegen dat de speeches begonnen, iedereen een klein glaasje halfvol bruin troebel vocht te schenken, dat Florio heette op de flesschen.
Waarschijnlijk om het bijgeloof, dat het ongunstig is, iemands gezondheid in
water te drinken. Het was afschuwelijk: braakwijn, zei Barnouw, die naast
mij zat. Misschien was het bedoeld, om het opkomend geslacht in den waan
te brengen: zoo smaakte nu wijn, gelukkig dus dat wij daar afzijn!
Ik heb de laatste dagen heel veel menschen gesproken, en dingen gezien.
Teveel orn alles op te sommen; ik houd een dagboek dat later voor iedereen te
lez·en is. Wat rnij het meest verbaast, is, wat Colenbrander rnij al vertelde, dat
je uithoudingsvermogen hier zoo veel grooter is. Ik word niet moe, heb rnijn
geestelijke vern1ogens bijzonder gemakkelijk tot mijn beschikking, slaap kort
en vrij licht, maar behoorlijk, heb in 't geheel geen last van rnijn anders gewone reisefieber, en word door de overdonderende stad niet overweldigd.
Het is een zeldzaam contrast van geweldig en irnponeerend, soms heel
mooi, de skyscrapers, en vaak afstootend leelijk en oninteressant.
De menschen zijn zonder uitzondering vriendelijk, gemakkelijk, goed·
lachsch en eenvoudig. Voor ons Hollanders heel goed mee op te schieten.
Gisteren zag ik met een jonge Hollander die hier aan een college doceert,
het International House, een Rockefeller-cadeautje, waar 500 jonge mannen
en vrouwen uit de heele wereld samen wonen. Buitengewoon interessant! ik
vertel er later wel rneer van.
Toen ik gisteravond thuis kwam waren de eerste brieven van Retha en
juffr. K. er. Heel verblijd. Vandaag de bundel opgezonden correspondentie.
Mijn adres blijft hier. Maandag begint mijn tocht Zuid: Princeton, Phila·
delphia, Baltimore, Washington, N. Carolina. Tot c. 10 Mei, dan weer een
paar dagen hier. Ik heb er echt pleizier in. Ik zend deze briefmaar W.S. 32,
dan lijkt het mij zekerder, dat je hem ook daar laat lezen! Hoe was het op
Bromel?2
H.gr.

V
* Origineel: Familie Huizinga.
1. Jhr. A.C.D. de Graeff(1872-1957), 1895-1918 in Indische bestuursdienst; 1919-1922
gezant te Tokio; 1922-1926 gezant te Washington; 1926-1931 gouverneur-generaal van
Nederlands-Indie.
2. Onopgehelderd.

80

[ 638]
Werner Kaegi (Bazel) aan Johan Huizinga*
20 april 1926
Verehrtester Herr Professor.
Nachdem ich die letzten Wochen in Florenz und Ferrara zugebracht habe,
möchte ich diese Ferientage nicht vorbeigehen lassen, ohne Ihnen, verehrtester Herr Professor, meine Grüsse zu schicken und Ihnen zu sagen, dass es
oft ein stiller Gedanke an Sie und Ihre Arbeit ist, der mich bestärkt und meine historischen Phantasien mir vor dem Bewusstsein der Gegenwart als
nicht ganz ruchlos erscheinen lässt.
Aber ich habe längst einen Auftrag an Sie auszurichten. Ich darf Sie im
Namen der Studentenschaft Basel fragen, ob Sie eventuell geneigt wären, im
kommenden Sommer oder im Wintersemester 1926/27 zu den Basler Studenten zu sprechen.
Der Vortragsausschuss der Studentenorganisation hat die Aufgabe, Dozenten von ausländischen ·Universitäten zu Vorträgen einzuladen und verfolgt das Ziel, die Studenten mit fremden Gelehrten bekannt zu machen
und zugleich den Gedanken der europäischen Respublica Eruditorum auf
diese Weise zu fordern. Für die nächste Zeit haben Charles Gide, 1 Ernst
Bertram,2 M. Scheler, 3 Ed. Spranger, 4 Curtius - Heidelberg, 5 Jaspers, 6 Paul
Boncourt7 Vorträge versprochen. Mein Freund Mast, 8 der Vorsitzende des
Vortragsausschusses ist durch die Lektüre des ''Herbst des Mittelalters'' auf
den Gedanken gekommen, sich an Sie zu wenden, und um Ihnen nicht einen Vortrag in Basel allein vorschlagen zu müssen, hat er bereits mit den
entsprechenden Studentenorganisationen in Freiburg im Breisgau, in Zürich und in Bern verhandelt. Die Zürcher und Freiburger sind begeistert
auf den Gedanken eingegangen und würden sich freuen, wenn Sie ihnen
die Ehre eines Vortrags geben würden. Von Bern ist noch keine Antwort
da.
[.•. ]9
Die Wahl des Themas möchten wir Ihnen ganz überlassen. Natürlich
würden uns Dinge wie burgundische Kultur, die Sie ja so viel besser kennen, als irgend jemand bei uns, besonders interessieren. Vielleicht haben
Sie Lust, uns zu zeigen, welche Kulturmöglichkeiten unsre biederen Vorväter bei Murten und Grandson in Stücke geschlagen haben. Wir sind gewöhnt, die burgundische Medaille nur von der einen Seite anzusehen. Sicher würde aber auch Ihr Erlanger Vortrag oder ein ähnlich gestelltes Thema für uns Schweizer von grossem Interesse sein. Über unser kulturelles
Verhältnis zum deutschen Reich schweigt man in der Gegenwart etwas zu
beharrlich.
Doch ich hoffe vor allem, dass Sie unsern Gedanken nicht als eine allzu
starke Zumutung empfinden. Ich kann Sie versichern, dass sich auch manche der Basler Professoren freuen würden, Sie hier zu hören. Dass mir persönlich ein Vortrag von Ihnen eine der schönsten Erwartungen für den kommenden Winter bedeuten würde, brauche ich Ihnen nicht zu sagen.

8I

Verzeihen Sie die Länge meines Briefs und empfangen Sie den Ausdruck
meiner besonderen Verehrung.
Ihr ergebener
Werner Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
..
.
1, Charles Gide (is47•19 32), Frans econoom, h~ogleraar t~ Pa~l)S sedert 1898.
. Ernst Bertram (i884.195 7), Duits dichteren l1teratuurh1stor1cus, hoogleraar Du1t·
2
se taal· en letterkunde te Keulen.
.
.
. Max Seheier (1874-1928), Duits filosoof, hoogleraar soc1olog1e te Keulen en
3
Frankfurt.
L · ·
0 , Ber. Eduard Spranger (1882-1963), ?~its filosoof, hoogleraar te e1pz1g 1911-192
4
lijn 1920-1933 en vanaf 1945 te Tübingen: .
. .
. Ernst Robert Curtius (1886-1956), Dmts !1teratuurh1stor1cus, hoogleraar te Mar5
burg, Heidelberg en sedert 1929 te Bonn.
. .
.
6. Karl Jaspers (1883-1969), Duits filosoof, hoogleraar psych1atr1e te Heidelberg 19161921 filosofie te Heidelberg 1921-1937 en 1945-1948 en vanaf1948 te Bazel.
7. J~seph Paul-Boncour (1873-1972), Frans socialistisch politicus.
.
.
8. Hans Mast (1902-1964), promoveerde in 1933 te Bazel tot doctor 1n de filolog1e;
nadien docent in het middelbaar onderwijs te Winterthur.
9. Bijzonderheden over de financiele vergoeding.

[ 639]
·
Johan Huizinga (Philadelphia) aan Hermanna Margaretha Huizinga*
27 april 1926
Lieve Retha,
Zooals je ziet heeft deze brief een nummertje. 1 Dat is om later in mijn dag·
boek2 te worden gevoegd, dan hoef ik het geen tweemaal te schrijven. Bewaar hem dus en geefmij hem later terug. - Ik wou je namelijk vertellen van
de mooie tocht die we Zondag gemaakt hebben. We gingen, nl. prof. Bar·
nouw, een meneer Boissevain,3 een amer. prof. Fife4 en ik 's morgens anderhalf uur per treio noordelijk, daarna over een brug de Hudson over, en aao
de W. kaot begon de wandeling. Over de Bear Mountain. Heel veel plaatsen
hebbeo daar oog hollandsche namen: Donderberg enz. Die wandeling was
geen gekheid. De Amerikaneo stijgen en dalen veel sneller dan de Duitsche
wandelaars, ook de dames die meest in korte broek loopen. Stokken gebruiken ze niet. En de paden of trails, met witte plaatjes en steenhoopjes of
caims aangegeven, zijn veel ruwer en steeniger dan wij ze in Schwarzwald
gewoon waren. De bergen zijn minder hoog dan die van Schw., maar woester eo oog eeozamer. Geen huis op de heele tocht. Het bosch is er maar
schraal, omdat vroeger de groote bosschen maar zijn vernield zonder voor
onderhoud te zorgen; dat geeft aan het geheel iets triests en verwaarloosds.
Maar de rotsvo1men zijn erg mooi; telkens loop je over glooiende rotsvlakken, die net als ruggeo zijn. Alles was nog bruin en grijs, want hier is het dit
jaar ~ heel late ~ente; nog vandaag is het hier, bij heerlijke zon, en prachtig
bloeiende forsythia (net groote brem), magnolia en prunus, toch nog al koud,
en overal is de verwarming nog aan. De vergezichten waren prachtig, telkens
82

zag je ver weg de Hudson, die hier en daar heel breed is. Toch ontbreekt er
aan het geheel iets, waardoor het mij veel minder trof dan de duitsche bergen; ik weet niet wat het is, 't is niet alleen de doffere kleur. Het was een vermoeiende tocht, maar ik was erg blij hem gedaan te hebben, want nu eerst
heb ik een indruk van de natuur hier, en dat zegt mij toch meer dan de steden met al hun rumoer.
Maandagmorgen ging ik uit New York naar Princeton. Toevallig wou
prof. Barnouw er dien dag ook heen, om zijn beide zoons op te zoeken, die
daar studeeren. Zoodoende had ik gelegenheid, ook eens iets van het Amerikaansche studentenleven te zien. Princeton is maar een dorpje, alles is eigenlijk de universiteit, die erg in den trant van Oxford is gebouwd. 't Was een
heel contrast met N. York. 's Avonds woonde ik er een deel van een repetitie
in costuum van het studententooneel bij.
En vanmorgen vertrok ik van Princeton naar Philadelphia. Dat is een stad
van 2 millioen inwoners, maar toch lang niet zoo geweldig als N. York, dat
er 6 of 7 heeft, ook wat de hoogte van de huizen, de breedte der straten en
het drukke verkeer betreft, niet zoo overweldigend. Aan het station stond
prof. Lingelbach, 5 even genoegelijk als wij hem zagen. Hij bracht mij hier in
deze club, en toen terstond naar de universiteit, waar hij college moest geven
aan 375 studenten. Voorafwerd ik verzocht, hen toe te spreken, een paar minuten maar. Dat was een heele verrassing voor mij, maar ik stak maar van
wal en het ging wel. Het engelsch spreken en ook het verstaan gaat natuurlijk steeds gemakkelijker. Later sprak ik verschillende professoren en had
met prof. L. een heel aardige lunch in een gezellig soort club, met een stuk
of8 andere heeren. Dat was aardig, want nu zag ik ze zoo onder elkaar. De
menschen die ik hier spreek, zijn zonder uitzondering genoegelijk, eenvoudig en gemakkelijk, en ze kijken allemaal vroolijk.
Vervolgens reed prof. L. mij in zijn oakland de stad uit. We haalden eerst
mevr. L. 6 op, die les geeft aan een 2e universiteit, toen de oudste zoon L., die
les geeft aan een groote en prachtig ingerichte jongensschool. Rondom Phil.
is het heel bekoorlijk land, zoo in den Engelsehen trant, met glooiende grasvelden, veel boomen en tal van grootere en kleinere landhuizen. W e reden
naar het groote meisjescollege Bryn Mawr; ook al op zijn Oxfordsch gebouwd en prachtig gelegen, heel rostig en met verre uitzichten. Daar is de
dochter L. student; zij keek al even opgewekt, en leek een bijzonder aardig
meisje. Zij maken de indruk van een echt prettig gezin. Toen ik je portretje
liet zien, vroeg prof. L., of hij er een hebben mocht. Stuur mij dus eens een
afdruk.
Tegen 6 uur zetten ze mij hier weer af, want ik logeer of eet niet bij hen;
dat doe je hier zoo niet; dat schikt de menschen niet. Misschien ga ik vanavond met hem nog naar een concert; hij zou mij nog opbellen.
Nu nog even een paar mededeelingen. Bedank juffr. Kr. voor haar lange
brief; ik zal haar en Jakob spoedig ook weer schrijven. De beslissing over de
looper vind ik heel goed.
Daar is prof. L. om mij te halen! Heel veel groeten!
V

* Origineel: Familie Huizinga.

.
H · 1
·
r. De bladzijde is genummerd: 11; de overige teruggevonden br1even van u1z nga
uit de Verenigde Staten hebben echter geen nummers.
.. 6
Gedurende zijn reis door de Verenigde Staten hield Huizinga een dagboe_k b1J, . l
2
p~gina's vaak in telegramstijl (origineel: Familie Huizinga); fragmenten h1eru1t 1n
Leonha;d Huizinga, Herinneringen aan mijn vader ('s-Gravenhage 1963).
• Charles Hercules Boissevain (1893-1946), arts van Nederlandse geb~orte, se~ert
3
1923 in de Verenigde Staten werkzaam, in 1930 tot Amerikaan genatur~l1seerd; s;nds
1924 'visiting research professor' aan Colorado College, Colorado ~pr1ngs en d1r~cteur van het laboratori11m van de Colorado Foundation for Research 1n !uber~ulos.1s.
4. Robert Herndon Fife (1872-1958), hoogleraar Duits aan Columb1a Un1vers1ty
1920-1946.
5. William Ezra Lingelbach (1871-1962), Amerik~ans historicus, hoogleraar Europe·
se geschiedenis aan de University of Penn~ylvan1a 19~8-.1946.
6. Anna Lingelbach·Lane; de genoemde k1nderen: W1ll1am Ezra en Anna.

[ 640]

Johan H11izinga (Washington) aan Heleen Krayenhoff*
29 april 1926
Beste Heleen,
Het is niet gemakkelijk den tijd voor schrijven te vinden, want de <lagen
zijn wel bezet. Uit Retha's briefheb je vernomen, dat ik die van jou over de
looper etc. gekregen heb. Nu is er natuurlijk een stoornis in de bezorging, en
ik hoop zeer, dat er met het achternazenden geen wegraken.
Wat mijn werk betreft, dat gaat heel geschikt. Dat het nu zoo heel belangrijk
is, kan ik niet zeggen: de ideeen van het Memorial zijn wat vaag, ook kloppen
de afspraken die ze voor mij maken, niet altijd, maar het is toch heel interes·
sant, met al die menschen kennis te maken. Van lezingen houden zal heel wei·
nig komen; ook dat is eigenlijk een misverstand. De menschen die ik ontmoet,
zijn haast zonder uitzondering bijzonder aardig, gemakkelijk en gewoon.
Het verblijf in Philadelphia eindigde gisteravond met een heel aardig di·
ner, door Prof. Lingelbach beraamd> waar ik de eeregast was. De andere ee·
regast was Edw. Bok. 1 Hij viel mij zeer mee, deed volstrekt niet ijdel of druk,
al sprak hij veel over zichzelf. Ik sprak af, om op den terugweg uit het Z.
naar N.York weer opnieuw in Phil. aan te gaan, waar Bok mij dan een van
zijn 3 buitenverblijven zal laten zien. Hij heeft er een voor den winter in Florida, voor den zomer in Maine, en een bij Phil.
Vanmorgen reisde ik naar Baltimore, waar ik spoedig met mijn bezoeken
gereed was. Die Amerikaansche steden zijn soms hinderlijk leelijk, vooral
Baltimore; het landschap is uit den trein soms wel bekoorlijk, veel glooiingen en boomen, en vooral de breede rivieren en baaien zijn mooi.
Om half 5 ('t is hier heel lastig met de zomertijd; de treinen gebruiken hem
•
•
~et, en ~omm1ge staten ook niet, zoodat je licht in de war komt) ben ik hier
m Washington aangekomen, om er een dag of vijf stil te zijn. Washington
maakt terstond een v~el beter indruk (veel heb ik er nog niet van gezien),
veel groen, groote ple1nen en een zekere harmonie. Ik logeer al weer in zoo'n
club, wat heel rostig is.

De menschen zijn erg gemakkelijk met kennis maken. Aan tafel zat ik
naast een van de hoofd-lui van Yale-University; ik had hem eerst voor een
heel eenvoudig ingenieurtje gehouden. Ze hebben iets vriendelijks en opgewekts.
In de club vertoeft ook een Noor, die hier voor het Memorial reist, Dr.
2
Worn Mueller: Kristensen 3 zal hem zeker kennen.
De Engelsehe conversatie en ook het verstaan gaan mij met den dag gemakkelijker af. Dat is op zieh zelf al een voordeel van deze reis. Ik voel mij
zeer gezond en prettig, slaap heel behoorlijk, en vervolg mijn weg met lust.
Zeer bedankt voor de foto's. Nu is Jakob aan de beurt, zoodra ik weer tijd
vind; ook Märle4 krijgt eens weer iets.
Hartelijke groeten aan allen; 't is vervelend dat ik nu maar zoo ongeregeld
iets hooren zal.
H.

*

•

Origineel: Familie Huizinga.
1. Edward W. Bok, zie Briefwisseling I [341].
2. Jacob Stegersen Worm-Müller (1884-1963), Noors econoom en historicus, hoogleraar te Christiania (Oslo) sedert 1918.
3. W.B. Kristensen, zie Briefwisseling I [163].
4. Märle Huizinga (zie Briefwisseling I [126]), dochter van Huizinga's broer Jakob,
verbleef in verband met haar schoolopleiding bij haar oom in Leiden.

[ 641]
Johan Huizinga (Washington) aan Cornelis van Vollenhoven*
r mei 1926
B.C.
Nu zal ik je eens bewijzen, hoe krachtdadig je geest. zieh in dit werelddeel
blijft manifesteeren. I. Vanmorgen kreeg ik, samen met goede berichten van
huis, je briefvan 17 April, wel bedankt. 2. Ik logeer alweer schuin tegenover
het weidsch verblijf, waar jou blazoen uithangt, nl. in de Cosmos Club, rustig en eenvoudig. 3. Jameson 1 zingt je lof. Hij is de beschaafdste van alle
Amerikanen (meest heel aardige en beschaafde) die ik nog ontmoet heb. Wat
een beminnelijk man! Hij kon wel een Hollander zijn, met dat rostige dat hij
heeft. Aan wien doet hij toch denken? Niet Sam Muller, 2 maar wie dan wel?
Hij gafmij gisteren zijn heelen middag: lunch, daarna bezichtiging van Lincoln Memorial, Pan American Union, Capitool c.a. met brokje zitting in
Huis, Supreme Court, en Senaat. Tafl: 3 waardig met zijn kegelspel van justices, maar in de twee huizen een bier-en-biljart-toon. Ik voel mij nu schuldig
tegenover Braat, 4 Kosters 5 ende Gijselaar, 6 die ik nog nooit in actie heb gezien. Maar ter zake: 4. vanmiddag neem ik het Bulletin van de Pan American Union op, dat toevallig voor mij ligt. Voorin een groote prent van heeren die op 16 Februari j.l. een lunch aten. En wie staat er in de eerste rij?
Prof. S. van Vollenhoven, Commissioner on the part of the U .S. !7 - En ik
dacht nog wel, dat je onpartijdig was! Wat valt mij dat tegen.
Vanmiddag ben ik naar Mt Vernon gegaan, heen per tram, terug per boot.

Ik was geroerd en verheven. Wat is dat mooi, en hoe sober en waardig! En
het geurde er zoo verrukkelijk. De vroolijke kudden American citizens deden eigenlijk heel weinig kwaad, vooral als ze bestanden uit vader, moeder
en 4 kinderen beneden de acht jaar.
Mijn algemeene bevindingen hier? Ik voel mij hier heel prettig en werk
met lust mijn program af. De menschen zijn bijzonder geschikt en tegemoetkomend. Ik hoor veel wat de moeite waard is. Toch is mijn werk een staaltje
van dat met veel omslag bereiken van een gering resultaat, dat ik hier meer
meen op te merken. Maar daarover later wel eens.
Ze laten mij 's avonds nog al met rust, zoodat ik na het eten rustig brieven
kan schrijven, en mijn dagboek bijhouden. Voor 't eerst van mijn leven dat
ik zoo iets doe.
Hartelijke groeten!
t.t. H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. John Franklin Jameson (1859-1937), Amerikaans historicus, o.a. directeur van het
'Department of historical research' van de Carnegie Institution te Washington 19051928, 'managing editor' van de American Historical Review 1895-1901, 1905-1928,
voorzitter van de commissie van de Dictionary of American Biography.
2. S. Muller Fzn., zie Briefwisseling I [48).
3. William Howard Taft (1857-1930), Amerikaans politicus, republikeins presidentskandid.aat 1908-1913, nadien hoogleraar rechten aan Yale University, tenslotte president van het Opperste Gerechtshof1921-1930.
4. Arend Braat (1874-1947), landbouwer en lid van de Tweede Karner voor de Plattelandersbond 1919-1933.
5. Jan Kosters (1874-1951), rechtsgeleerde, sedert 1916 lid van de Hoge Raad, vanaf
1933 als vice-voorzitter.
6. Nicolaas Charles de Gijselaar (1865-1937), burgemeester van Leiden 1910-1927 en
lid van de Eerste Karner.
7. Verg. Richard Roland Holst aan Huizinga, 22 januari 1926.

[ 642]
Johan Huizinga (Washington) aan Hermanna Margaretha Huizinga*
3 mei1926
Lieve Retha,
Daar straks kreeg ik je briefvan 22 April, waar ik heel blij mee was. Schrijf
maar gerust zooals het je in den zin komt; of het als los zand aan elkaar
hangt, kan niet schelen; ik vind het prettig, alles wat je interesseert, te hoo~en. Leer de poes, om mij met eerbied te behandelen, dan mag hij af en toe
1n de groote stoe! liggen, als ik werk.
Dat je wilt gaan roeien vind ik best. Het mag, zoodra je naar het oordeel
van bevoegde personen groot genoeg bent.
Ik vind het ook goed, dat Märle en jij naar het kamp gaan. Voorzoover het
al _va~ te voren geregeld moet worden, moet je het maar doen. Als onze voet~s ie_t_s_later_begint, is het voor mij des te gemakkelijker. Maar die mag er
niet b11 1nschieten!

86

Ben uurtje geleden heb ik voor een troepje studenten en professoren gesproken. 't Ging nogal heel goed; ik sprak vrij, en keek maar af en toe op
mijn papiertje met aanteekeningen. En er was een levendige discussie, waarbij ik ook nog al de woorden vond om van mij afte spreken. 't Was wel aardig. lk moest de brief afbreken en zie nu dat ik dit tweemaal vertel. 1
Ik weet niet meer, of ik aan Jakob of aan Elsje schreef over mijn bezoek
aan Mount Vernon, het landhuis van George Washington, een uur per
electr. tram buiten de stad. Het is zoowat het nationale heiligdom van de
Amerikanen, en ik was er van bekoord en getroffen. Het is heel eenvoudig;
veel kleine kamers, alle gemeubileerd in de r8e eeuwsche trant, veelal de
meubels zelf die Wash. gebruikte. Ik moest telkens aan Toorenvliedt den•
ken. 't Is alles heel eenvoudig en echt landelijk. 't Ligt prachtig op heuvelig
terrein boven langs de breede rivier Pot6mac. Veel bloeiende boomen die
heerlijk geurden, vogels die zongen; mijn hart ging open. Op een grasveld
lag een schildpadje, knusjes ingetrokken in zijn schaal. Laatst op de wandeling bij de Hudson vonden we een helderrood, bijna doorzichtig salamandertje. En in de stadsparken hier zijn grijze tamme eekhorens.
Van Mount Vernon ging ik per stoomboot over de rivier terug.
Ik heb hier heel rostige dagen. Behalve Dr. Franklin Jameson, die op Walcheren gewandeld heeft, die bijzonder aardig voor mij was, spreek ik niet
heel veel menschen hier. Dat is te zeggen: vanmiddag sprak ik voor de studenten van een soort academie hier, heel genoegelijk onder ons, een 20 menschen maar. Ik las het niet op, maar sprak met wat notities bij de hand, en
het ging tot mijn vreugde nogal heel vlot en gemakkelijk, ook het antwoorden, toen ze achterna, met mij gingen debatteeren.
Nu vertrek ik morgenavond naar North Carolina, heelemaal in het
Zuiden, zoek het maar op. Dat wordt mijn eerste reis in den slaapwagen, ik
ben benieuwd hoe mij dat zal bevallen.
Wil je juffr. Krayenhoff bedanken voor haar briet? Waarschijnlijk schrijf
ik haar vanavond nog, en sluit hem hierbij in. Ik hoop ook eens iets van de
jongens te hooren: ik kreeg nog niets van hen.
't Was hier gisteren en vandaag al vrij warm; nu heeft het wat geregend en
is het opeens veel koeler geworden. Sterke afwisseling van temperatuur
schijnt er hier bij te hooren.
W at ik mis is vooral, dat ik enkel maar professoren en studenten spreek, en
niet ook eens in een Amerikaansch gezin kom. Maar dat zal mij misschien
ook nog wel eens geheuren.
Heel veel hartelijke groeten. Hier is het teekentje:
V

*
1.

Origineel: Familie Huizinga.
Deze zin in de kantlijn toegevoegd.

[ 643]
Johan Huizinga (Washington) aan Heleen Krayenhoff*
3 mei 1926
Beste Heleen,
Hartelijk dank dat je me zoo trouw van alles op de hoogte houdt. Vanmiddag kreeg ik je brief van 22 April. Laat mij eerst maar even antwoorden op
hetgeen daarin voorkomt. Ik ben blij dat Elsje Retha in de jurken gezet
heeft, en benieuwd ze te zien. Nog meer benieuwd natuurlijk naar de buste. 1
De auto van de Kleyn's is schitterend: het zal hun beiden heel goed staan. 2
Je beslissing voor de hulde aan Dr. Van Iterson3 vind ik natuurlijk best; doe
zulke zaken maar naar goedvinden. Die tocht naar Geneve bad ik ook moeten meemaken, als ik er geweest was; 't is voor een historische commissie,4
waarin ik ook benoemd ben, zooals ik juist hier bericht kreeg. De invallen
van Leonhard's vrienden vind ik kostelijk: ik hoop, dat ze het maar gerust
doen, tenminste als het jou niet te veel last geeft.
Schafmaar een opvolgster van het Bepje aan. De talrijke pianojongetjes
worden, dunkt mij, wat machtig, wees maar niet te goedig met het aannemen.
Mijn verblijfin Washington spoedt nuten einde. Ik heb 't er erg rostig gehad; van invitaties niet veel sprake: te weinig zelfs naar mijn zin. Mijn taak
hier brengt mee, dat ik hier vrij onopgemerkt passeer; heel anders dan wanneer ik als lecturing professor gekomen was. In de meeste opzichten is mij
dat betrekkelijk incognito zeer welkom, maar soms is het een beetje saai.
Mijn grootste bezwaar is, dat ik tot nu toe niets van het Amerikaansche
huiselijk leven zie, en niets dan proffen spreek. Daar kan men ook teveel van
krijgen.
Sedert vanmorgen ben ik, na een bezoek aan den pedicure, of zooals'hij
hier heet: chir6podist, mij bewust geworden, hoeveel last ik de laatste weken
van een paar eksteroogen gehad heb; 't is bepaald een verlichting.
Mijn algemeene indrukken van Amerika worden nu langzamerhand verward. Ze komen in het stadium van tegenstrijdigheid, dat ik er zelf niet klaar
in zie, en het gevoel heb, van Amerika niet veel meer te begrijpen. Ik ontmoet veel geschikte, actieve, levendige menschen, die wat willen en wat
doen. Toch overweegt mijn indruk: ik zou hier niet graag willen wonen, en
telkens kamt de twijfel op, ofhet alles wel zoo belangrijk is, wat hen hier vervult. Maar ik voel toch vooral, dat ik geen oordeel kan vellen, omdat ik niet
diep genoeg in de menschen kan doordringen.
Hierbij laat ik het voorloopig.
Hartelijke groeten!

H.
* Origineel: Familie Huizinga.

Een borstbeeld van Hermanna Margaretha Huizinga, vervaardigd door Ludwig
Oswald Wenkebach (1895-1962), schilder en beeldhouwer; sedert 1936 tevens hoogleraar aan de Technische Hogeschool te Delft.
2. De aankoop van een auto door Elisabeth Huizinga.
I.

88

3. C.J.A. van Iterson (*1876), keel-, neus- en oorarts te Leiden, waarschijnlijk gehuldigd t.g.v. zijn vijftigste verjaardag op 13 mei 1926.
4. Het 'Comite international des sciences historiques'.

[ 644]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Chicago)*
10 mei 1926
Beste Han.
't Was gezellig je briefkaart te ontvangen en daaruit te zien dat je echt geniet van deze reis. W at zal 't je dan een goed doen, om er zoo eens lang met
vacantie, - al is 't dan een drukke vacantie uit te zijn.
Ik krabbel je dit briefje onder 't werk door. Ik ben aan 't laatste paneel bezig voor den Dom (dat is te zeggen voor 't grisailleeren). Ik heb dan nog een
paar stukken over te maken en veel na te zien, maar over 14 dagen kan ik
toch zeggen dat 't afis. Dus over de voorbereidingen voor 't plaatsen kunnen
wij nu gaan spreken.
Ik heb al maar door gewerkt, en daar 't mede liep, heb ik met toenemende
intensiteit en vreugde gewerkt. Ik heb nu een bijna onbedwingbaar verlangen 't geheel voltooid te zien.
Ik heb anders voor 14 <lagen een narrow escape gehad, stel je voor ik liep
door de donkere gang naar de badkamer, vergiste mij en sloeg v66rover de
trap af. 't Is ongelooflijk afgeloopen, wel een lange snede op mijn kop, wel
ontvellingen en kneuzingen, maar verder wonder boven wonder niets, en alles is nu op lidteekens na weer in orde. Nu hebben wij in 't trapgat een rood
lichtje laten maken, mysterieus ziet 't er uit, 't lijkt op 't licht in een kapel,
en 't lijkt ook op ... de Zeedijk! Maar 't is een maning.
Over de Academie valt nog steeds niets te zeggen, ze zitten in den Haag de
bezuinigingskwestie te bezien, en 't schiet niet op. Maar ik denk toch wel dat
binnen een week of drie ik althans uit de onzekerheid zal zijn. Ik denk dat
'Kuifman' 1 mij dan 't directeurschap zal aanbieden, maar nadat eerst van regeeringswege zooveel gemodderd is en besnoeid en bijgeplakt, dat ik er voor
bedank. Dan is noch de Academie noch de regeering uit den brand, maar
dan trek ik er mij niets meer van aan. Jet en ik blijven tot 't einde van de
maand hier, en hopen dan eenige weken naar de bergen te gaan om wat
vacantie te nemen na een winter met ten slotte veel agitaties en veel hard
werken. Is einde Mei de zaak niet zoover, nu dan moeten ze maar op mij
wachten, maar dan gaan wij weg, althans zoo is ons plan. Dit is al 't nieuws
dat ik te vertellen heb, wanneer wij 23 Mei bij v. Blom vergaderen2 hoop ik
eerst even te gaan hooren hoe alles bij je thuis is.
Jet is gelukkig goed, ook zij is nog niet klaar met haar werk, dus wij treuren maar niet over ons late naar de B. Heide gaan. 't Voorjaar is vroeg hier,
en erg mooi, maar helaas wat aan de koude kant. Ik hoop dat wij nog eens
wat van je hooren. Ik kon je adres in Amerika niet terugvinden maar dit
krabbeltje zal je wel opgezonden worden.

Hartelijk gegroet ook door Jet. Heb 't heerlijk en laat nog eens wat hooren.
t.t. Rik

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Via Huizinga's adres in Leiden doorgestuurd
naar 'The Laura Spelmann Rockefeller Memorial, 61 Broadway, New York' en vandaar naar zijn hotel in Chicago.
1. Minister Waszink van Onderwijs. Verg. R.N. Roland Holst aan Huizinga, 8
maart 1926: 'Ja daar is natuurlijk een kans dat ik de dans ontspring, maar 't zou toch
z66 sterk 't karakter dragen van een louter politieke benoeming, dat ik 't niet kan verwachten van dezen meneer, die nog echt de kuif draagt die de jongens p!achten te
dragen die altijd n ° 1 in de klasse zaten, - maar als' t blijkt dat zijn kuifvol politiek
ongedierte zit, zal ik er niet om huilen'.
2. Vergadering van De Gids.

[ 645]
Johan Huizinga (New York) aan Heleen Krayenhoff'I"
II mei 1926

Beste Heleen,
Vanmorgen vond ik op het kantoor van het Memorial de correspondentie
van een week, want het laatste kreeg ik in Washington verleden Maandag.
Nu zit ik als een gek te pennen om alles beantwoord te krijgen, eer wij mor·
genavond opnieuw op het pad gaan.
''Wij'' dat zullen zijn: de Italiaan Senatore Einaudi, 1 dan een zeer interes·
sante half Engelsehe Pool,2 met wie ik af en toe het Engelsch afwissel met
wat Duitsch, Russisch of Italiaansch (van zijn Spaansch heb ik 'niet terug'),
dan ik, en als onze eerste kornak de genoegelijke Mr. Stubbs. Dat er ditmaal
een kornak meegaat, is omdat de Italiaan maar matig Engelsch spreekt. Na
Boston zal het gezelschap, dat naar Chicago en Californie gaat, verkleind
zijn tot Einaudi, ik en een andere geleider, Mr. Bertheau3 (zuiver Ameri. kaan), met wien ik vandaag kennis maakte, ook een zeer genoegelijk persoon,
dunkt mij,
De menschen die ik ontmoet vind ik bijna zonder uitzondering buitengewoon geschikt en aardig. Amerikapakt mij steeds meer, en neemt mij steeds
meer in; ik begin mij over te geven aan hun manier van de dingen te bekijken en aan te pakken.
Het laatst schreef ik aan Leonhard over N. Carolina. Zaterdag kwam ik in
Philadelphia terug. Lingelbach kwam Zondagochtend met mij ontbijten; hij
blijft een van de innemendsten en beschaafdsten. Om 12 uur kwam de auto
van Mr. Edw. Bok mij halen.
Daar had ik een allergezelligsten dag. Ik vond er, d.w.z. in zijn buitenhuis
bij de stad, hun nicht Mevr. Wynaendts Francken, 4 die ik uit Leiden wel
kende. Alles van Bok is heel eenvoudig, gewoon en hartelijk, niets geen
drukte of praal, het huis niet buitensporig groot, hijzelf vol liefde voor zijn
tuin en voor schilderijen, Mevrouw Bok bepaald met iets fijns, kortom alleraardigste gastheeren. Hij hoort zieh zelf graag praten, en als het op politiek
komt, slaat hij door; nu, zoo zijn er zooveel.

90

I

Ik lunchte en dineerde er, ook alles prettig eenvoudig, en 's middags reden
we (Bok, Mr. Plummer, vader van B.'s schoondochter, en ik) naar de Widener-collectie:5 prachtig!
Ik had nog even een kijkje in het jonge gezin Bok-Plummer, de jonge man6
nog eenvoudiger dan zijn vader. Kortom dat alles gaf mij van het Amerikaansche huiselijk leven een heel gunstigen indruk.
Gisteravond hier teruggekomen, vond ik al weer een prettige ontvangst bij
Mr. Stubbs. Ik zal hem een foto vragen, en die later meebrengen.
Uit vrees van niet door den brief heen te komen, ga ik nu de punten uit je
brieven na.
Zeg aan L. en J. dat ik hun spoedig antwoord, en aan J. dat ik weer een ander gezichtspunt niet auto's voor hem heb. Zeg hem ook, dat ik de Ford·fa·
brieken zal gaan zien!
Aangeteekende brief. Waarom niet door Kristensen geteekend, en onder
vertoon van algemeene volmacht afgehaald?
Over 't kamp voor R. en M. schreef ik al dat het goed was.
Ik ben zeer getroffen door Piet Tj. W.'s plotseling heengaan. 7
Jakob's portret is uitstekend, dat van jou (H. Gouda) matig, 't andere veel
beter. Zeer bedankt!
Het telegramadres zal ik zelf later wel behandelen.
Groeten terug aan juffrouw Kret. 8
Geef Kees 9 een portret van mij, als er nog een beschikbaar is, of liever
vraag hem, welk hij hebben wil, en bestel het na.
Nu, ik ben dol van 't schrijven.
Hartelijke groeten!

H.

*

Origineel: Familie Huizinga.
1. Luigi Einaudi (1874-1961), Italiaans staatsman en econoom; hoogleraar .economie
te Turijn 1907-1948, sedert 1917 tevens senator; president van Italie 1948-1955.
2. Bronislaw Malinowski (1884-1942), Engels antropoloog van Poolse afkomst; sedert 1927 hoogleraar antropologie te Londen; sedert 1938 aan Yale University, New
•
Haven.
3. Rudolf C. Bertheau, in 1929 geregistreerd als 'officer' bij Laura Spelman Rockefeller Memorial en als 'assistant secretary' bij The Rockefeller Foundation; geen nadere gegevens teruggevonden.
4. Esther Welmoet Wijnaendts Francken-Dyserinck (1876-1956),· actief in maatschappelijk werk en vrouwenbeweging.
5. Thans onderdeel van het Metropolitan Museum, New York.
6. Curtis Bok (1897-1962), jurist, gehuwd met Margaret Adams Plummer.
7. Pieter Tjeenk Willink (1870-1926), advocaat en procureur te Haarlem, broer van
Huizinga's vriend Herman Diederic Tjeenk Willink jr., zie Briefwisseling I [6].
8. De huisnaaister.
9. Cornelis van Vollenhoven .

•

9I

[ 646]
Johan Huizinga (Boston) aan zijn zoon Jakob Huizinga*
15 mei 1926
Beste Jakob,
Ik geloof dat ik nu je weg naar en in Amerika gevonden heb. Niet Antioch
College, waar ik je over schreef. Ofschoon iedereen daar zeer belangstellend
over sprak, en Edw. Bok mij zijn voorspraak beloofde, om je er geplaatst te
krijgen, (er is groote aandrang), ben ik toch bang, dat het tenslotte niet is,
wat je wenscht en noodig hebt. Te veel werkman spelen en college tegelijk.
Nu bracht mijn vriendje Stubbs mij op dit idee (hij is nog een heel jong
man, ik denk 28 jaar): eerst een gewoon jaar (eind Sept.-Juni) naar een van de
Univ. die de meeste standing hebben, en dan de zomermaanden ofmet een
harvesters-gang (tarweoogst), of in een lumber-camp (houtkap), of in indus·
trie. Dan maak je eerst goed kennis met het Amer. leven, zooals het zieh
weerspiegelt in de studentenmij, kunt veel aan sport doen enz. en daarnä
kun je de ondervinding opdoen van echt handenwerk. Stubbs zelf is van
Yale (New Haven, 2 uur sporen N.O. van N. York), dat met Harvard de
oudste en meest geziene Univ. is. Gisteren en eergisteren was ik daar, en had
gelegenheid om te spreken met den prof. Corwin 1 die met de inschrijving
enz. belast is, een bijzonder vriendelijk en aardig oud heer. Hij zei, dat het
alles best gaan zou, en meende ook, dat het idee van Stubbs verreweg het
beste was. Je zoudt op je einddiploma zonder toelatingsexamen worden toe·
gelaten. Hetzij je werd ingeschreven als- 2e jaars (sophomore) of niet, je
zoudt geen freshman hoeven te zijn, niet de gewone schoolklassen hoeven te
volgen, maar zekere keuze kunnen doen. Ik stel mij voor van economische
en dergelijke vakken. Je zoudt spoedig merken, hoe anders die hier worden
opgevat dan bij ons. Je zoudt bijzonder aardige raadgevers vinden in de twee
jonge professoren Furness2 en Spykman.3 De laatste is een Hollander, dat
zou dus ook zijn gemak hebben, om je licht op te steken. Ook Stubbs zal zeker alles doen, om je te helpen, je in een goede 'set' te brengen enz.
Wat het plan om te werken betreft, zei prof. Corwin, ook dat was best uit·
voerba.ar. Na afloop van den cursus in Juni zou je gemakkelijk een plaats vin·
den. Hij noemde o.a. Buick's Motor Cy, dat zou dus prachtig strooken met
•
•
•
•
Je n1euwste asp1rat1es.
Je begrijpt zelf wel, dat je, om dat te doen, eerst behoorlijk in het heele
Amer. leven thuis moet zijn, dan heb je er veel meer aan.
Heel veel dingen hier zouden je zeker best bevallen; het boeit mij hoe lan·
ger hoe meer.
Je zoudt dan betrekkelijk vroeg hierheen moeten gaan, om nog een paar
weken in een Amerikaansch gezin je Engelsch te oefenen, eer je naar Yale
gaat (29 Sept.).
Nu kunnen we met het verder voorbereiden niet goed wachten tot na je examen. Leonhard schrijft mij, dat je het pas 16-18 Juni hebt, dus nauwelijks
tijd, om het mij te berichten, eer ik 19 vertrek. Daarom zou ik dit met je wil·
len afspreken. Als het plan, zooals ik het je hier omschreven heb, met je wen·

92

sehen strookt, telegrafeer dan na ontvangst en overweging van mijn brief:
adres: Huizinga, Rockmorial, New York, inhoud: Yale. Dan maak ik er verder werk van.
Het wordt steeds moeilijker, tijd voor schrijven te vinden. Op 't oogenblik
zijn wij groot gezelschap. Senator Einaudi, Italiaan, Malinowski, half.engelsche Pool, zeer interessant, Australier Cop land, 4 ik, onder leiding van
Stubbs. Na Harvard slinken we tot Einaudi en mij, begeleid door Mr. Bertheau (een echt Amerikaan ondanks zijn fransche naam). Ziehier de raute.
• Mei 13-14. Yale, New Haven.
14-19. Harvard, bij Boston
20. Niagara Falls!
21. Detroit. bezichtiging van Ford!
21-27. Chicago
27-28. Madison, Wisconsin
29. Minneapolis
30-2 Juni. trein.
2-4. Berkeley-California
5-6. San Francisco
6-7. Palo Alto. - Leland Stanf. Univ.
8-9. Los Angeles, Pasadena, Mount Wilson
10. Grand Canyon
10-13. trein tot S. Louis
13-15/16 trein tot N. York
19. Sailing
Het adres blijft 61 Broadway, N. York (room 2601).
Gisteravond bij aankomst vond ik hier Leonhard's brief van 3 Mei. Bedank hem ervoor, en zeg hem, dat ik hem zoo spoedig mogelijk zal antwoorden. Aan Märle zal ik verteilen van het bezoek, dat we gisteren in Yale
brachten, aan het instituut, waar een prof. Bingham5 intellect proeven doet
met 4 chimpanzee's.
Ook Retha komt gauw weer aan de beurt. Heel veel hartelijke groeten aan
allen!

V.
P.S. Zeer bedankt voor de foto's. Die van jou is werkelijk heel goed.
* Origineel: Familie Huizinga.

Robert Nelson Corwin (1865-1944), sedert 1899 hoogleraar Duits aan Yale University, New Haven.
2. Edgar Stephenson Furniss (1890-1943), sedert 1911 hoogleraar politieke en sociale
wetenschappen aan Yale University.
3. Nicholas John Spykman (1893-1943), vestigde zieh in 1920 in de Verenigde Staten,
in 1928 genaturaliseerd; doceerde internationale betrekkingen aan Yale University,
sedert 1923 als assistent professor, sedert 1928 als gewoon hoogleraar.
4. Douglas Berry Copland (1894-1971), Australisch econoom; hoogleraar economie
en handelswetenschappen aan de universiteiten van Tasmanie 1920-1924 en Melbourne 1924-1945.
5. Harold Clyde Bingham (1888-1964), assistent professor aan het Institute of Psychology van Yale University, 1925-1930; nadien bestuursfuncties bij verschillende
overheidsinstellingen.
I.

93

[ 647]
·
Johan Huizinga (Boston) aan Cornelis van Vollenhoven*
15 mei 1926
B.C.
In afwachting dat we straks onze eerste tocht door Harvard gaan ondernemen, begin ik vast aan eenig briefgeschrijf. Wij zijn op dit oogenblik groot
gezelschap, en zeer internationaal: Italiaan, Pool, Australier en ik, onder leiding van Amerikaan.
Ik ben steeds meer onder de boeiende invloed van Amerika gekomen, begin over het leelijke heen te zien, zie het goed recht en de groote beteekenis
van hun wijze om de dingen aan te pakken. De menschen die ik ontmoet,
vind ik bijna zonder uitzondering buitengewoon aardig, recht op den man
af, eenvoudig en gemakkelijk. Je komt gauw metze in touch. Ik voel me hier
bijzonder gezond en prettig. 't Is of je je hier van de dingen minder aantrekt.
Ik schreefje geloofik het laatst uit Washington. Buitengewoon aardig was
N. Carolina. In sommige opzichten net de Groningsche Universiteit.
Nu op weg naar N. en W. - vier dagen Harvard, 6 <lagen Chicago, daarna
tot slot Californie. Ik zie heel wat, zooals je merkt. Maandag eten bij Lake.1
Ik zal je wel weer geweldig tegenvallen. Hoogstwaarschijnlijk stuur ik Ja·
kob naar Yale. Je weet van 't plan, dat hij een jaar naar Amerika zou gaan?
Wil je zoo'n portret van me hebben? Dan graag; zoek dan maar uit, en geef
me je zelfterug van meer dan levensgroot graniet tot paskiekje.
Ik houd hier heelemaal geen toespraken. Dat bleek volstrekt niet de bedoeling van het L.S.R. Memorial. Alleen een paar maal in N. Carolina, en een
keer in Washington nog al naar genoegen. Maar er zou ook geen tijd voor
••

Zl]Il.

Helaas schiet Ann Arbor er bij in. De hoofdzaak is nu eenmaal economie
en sociologie, wat ik hier zien moet.
Ik was verrukt en aangedaan van Mt Vernon.
Route: Harvard-Niagara-Detroit-Chicago (21-27 Mei); Wisconsin, Minnesota, Berkeley (2-4 Juni), S. Francisco, Stanford, Mt. Wilson (9 Juni), Grand
Canyon, terug naar N. York. - 19 Juni Sailing.
Hartelijk gegroet!

H.
* Origineel: Familie H11izinga.
.
1_._ Kirsopp Lake (1872~1946), Engels theoloog en historicus, hoogleraar oud-christeltJke letterkun~e te ~eitlen 1903-1914 en .aan J:Iarvard University 1914-1919, hoogleraar kerkgesch1eden1s 1919-1932 en gesch1eden1s 1932-1938 aan Harvard University.

94

[ 648]
Johan Huizinga (Boston) aan zijn kinderen en Heleen Krayenhoff*
19 mei 1926
Besten,
Het wordt onmogelijk, ieder op zijn beurt een briefte schrijven; ik vind
geen tijd meer, om mijn correspondentie naar wensch af te doen; vandaar
een haastige zendbrief. Voor het verhaal van de chimpanzee's, dat ik Märle
beloofde, nog geen minuut tijd gehad.
Wij waren de laatste <lagen in groot gezelschap en zagen al maar instituten,
bibliotheken en menschen. Langzamerhand dunde het gezelschap, dat zal
rustiger worden. Vanavond gaan we met ons drieen naar Buffalo (Niagara).
Einaudi, een heel bescheiden, rostig, eenvoudig en fijn man, Bertheau, onze
Amerikaansche gids, een heel goedaardig en vriendelijk jong man en ik.
Ik blijf bijna al de menschen (tallooze!) die ik ontmoet, buitengewoon geschikt vinden. Ondanks de drukke bezetting van de tijd voel ik mij volstrekt
niet moe of gejaagd.
Nu maar even een paar zaken; zoo meteen moet ik pakken, dan lunch in
een Rotary-club (weet jullie wat dat is?), daarna familie Neal 1 bezoeken (zuster van Mevr. Kranenburg)2 en om 6 uur op reis, om weer eens een nachtje
tusschen de wielen te slapen.
Heleen!
Retha's houten kop 3 lijkt mij heel mooi. Het kiekje met de poes vond ik
niet er bij. (Vanmorgen kreeg ik de brieven van 7 Mei, alle tegelijk: Heleen,
Leonhard, Retha en Märle).
Zeer verheugd over Märle 's rapport!; juist vanmorgen ook lange briefuit
„ 4
I ndie.
In de brief uit Groningen zit eenig geld; kan als huishoudgeld gebruikt
worden; briefje dat erbij is, apart leggen.
Leonhard, ik zal je als ik terug ben, meer vertellen over mijn nieuwen
vriend Malinowski; hij is zeer interessant, hij heeft punten van overeenkomst met Jolles, maar ook groote verschillen.
Jazz-muziek hoor ik niet, maar Zondag zag ik met Stubbs een oorlogsfilm.
Gelukkig dat het Copie5 goed gaat! Tennismaar dapper, Retha!
Ik moet gaan pakken.
V
'

* Origineel: Familie Huizinga.

r. Herbert Vincent Neal (r869-1940), bioloog, hoogleraar Tufts College sedert r913,
echtgenote Helen Philips Howell en drie kinderen.
2. Eleanor Gertrude Howell (*188r), echtgenote van Huizinga's studiegenoot Ferdinand Kranenburg (1870-1949), kantonrechter te Amsterdam 1911-1927, raadsheer in
de Hoge Raad 1927-1940.
3. Het borstbeeld van Oswald Wenkebach.
4. Van Huizinga's broer Jakob, de vader van Märle.
5. Jacoba Bruining (*1912), vriendin van Retha.

95

[ 649]
Johan Huizinga (Chicago) aan Märle Huizinga*
23 mei r926
Lieve Märle,
Nu zal ik eindelijk eens beginnen met je, volgens belofte, het verslag te doen
van or1s bezoek aan het apenlaboratorium in New Haven (Yale University). Er
werden daal proeven gedaan omtrent hun verstand. Er waren er vier, twee
mannetjes en twee wijfjes. Het grootste was een wijfje, Darwina geheeten, die
altijd met haar arm heel moederlijk om de schouder van Billy liep, een veel
kleiner en jonger mannetje, dat erbarmelijk ging schreeuwen, als Darwina een
oogenblik uit het hok werd geroepen. De twee overigen heetten Pan en Wendy. Ze waren aan den jongen professor Bingham, die de proeven deed, heel gehoorzaam. Ben van die proeven was zoo: een touw van deze vor1n

•

liep over 4 katrollen. Ergens werd een banaan of sinaasappel bevestigd, en
nu kon de chimpanzee maar op een bepaalde plaats bij het touw. Nu moest
hij door ondervinding leeren, dat hij soms niet het touw naar zieh toe moest
trekken, maar naar beneden, of zelfs het touw van zieh af moest schuiven om
de vrucht naderbij te brengen. Darwina deed het zonder veel nadenken
goed. Geen ander dier zou je dat kunnen leeren.
Ten slotte was het voederingstijd. Ze hadden geleerd om rondom een tafel
te zitten, en hun gort en melk met een lepel te eten. 't Was alles een merkwaardig gezicht.
Gisteren bekeken we de groote fabriek van Ford in Detroit, waar je de wagens op een lange baan, die (rooo voet lang, zoodat er tegelijk So auto's op
stonden) onder de banden van de werklui voortbewoog, letterlijk zag
groeien. Elk werkman bracht weer een ander onderdeel aan waar 't zijn
moest, en tenslotte reed de wagen kant en klaar netjes de plank af.
Hier in Chicago zagen we vandaag een van de groote slachterijen. Daar
het Zaterdagmiddag was, werd er niet meer geslacht; er was in de heele fabriek en in al de veestallingen op het heele terrein (die slachterijen nemen
hier een heel stadsgedeelte in) geen levend dier meer te zien.
Chicago is na New York de grootste stad in de Vereen. Staten. Voor 't
grootste gedeelte is het een rommelige leelijke stad, maar de ligging aan het
groote Michigan-meer is prachtig, en ze maken nu daarlangs parken en
zoo. - Van de 26ste verdieping van een van de hooge huizen hadden we zoo
straks een overzicht over de heele stad, ofliever zoover als je zien kondt.
Nadat ik het in Washington en N. Carolina flink warm heb gehad, is het
nu meest weer frisch, om niet te zeggen, koud, vooral hier bij de groote meren. In allerlei gebouwen wordt nog gestookt, wat soms niet eens onaangenaam is. 't Weer verandert haast ieder dag.

Hierbij laat ik het; zoo meteen moeten we gaan eten.
Hartelijke groeten aan allen!
Je oom H.
Ik schreef al, dat ik heel blij was met je rapport. Dat ziet er heel wat beter uit
dan het eerste!

*

Origineel: Familie Huizinga.

[ 650]
Johan Huizinga (Chicago) aan Hermanna Margaretha en Jakob Huizinga*
25 mei 1926
Lieve Retha,
Gisteren vond ik, 's avonds in het hotel terugkomende, een heel stapeltje
brieven. Die van juffr. Kr. en van Jakob waren van 5 Mei; die hadden er lang
over gedaan. De kiekjes van jou en Märle met de poes waren er bij; ik vind
ze erg aardig, van jullie beiden even goed, en ik ben blij, nu de nieuwe huis·
genoot althans eenigermate te kennen. Prettig dat je nu weer geregeld kunt
•
tenn1ssen.
Nu weet ik waarlijk niet meer, wanneer en wat ik het laatst geschreven
heb. Van de Niagara-watervallen zond ik een briefkaart. Mij dunkt, over de
Fordfabriek heb ik in de brief aan Märle geschreven.
Sedert Vrijdagavond zijn we hier in Chicago. Dat is de tweede stad van
Amerika, iets van 3 millioen inwoners. De afstanden zijn er reusachtig. De
meeste menschen noemen het de naarste en leelijkste stad van de wereld. En
er is ook verbazend veel leelijks, maar ze doen wel hun best, er in de toekomst een mooie stad van te maken. En daarvoor hebben ze een groot voordeel: de ligging aan het reusachtige meer Michigan. Het is precies als de zee,
zelfs met een beetje branding. Langs het meer trachten ze nu een reeks van
parken te maken. Ons hotel, niet de Universiteitsclub vanwaar ik dit schrijf,
ligt aan zoo'n park, vlak bij het meer. Het kwartier met de skyscrapers heeft
wel iets moois, maar dan heb je opeens weer midden in de stad spoorwegter·
reinen, foei-leelijke fabrieks· of woonbuurten, alles rommelig en volmaakt
oninteressant, zelfs niet schilderachtig zooals oude buurten in een Europeesche stad kunnen zijn. Gisteren reden we een geweldig eind zuidelijk om de
nieuw opgekomen fabrieksvoorsteden te zien. Voor 20 jaar stond daar nog
niets; nu zijn het zelf al groote (en leelijke) steden. Kolossale petroleumraffinaderijen, cement- en staalfabrieken. Een dikke geelachtige rooksluier over
alles. Lange rechte wegen door het moerasachtige gedeelte dat nog niet bebouwd is. Troosteloos.
Bij al het mooie en bewonderenswaardige dat je hier ziet, is roch steeds
weer het refrein: gelukkig dat ik naar Europa terug kan gaan.
Zondag bracht ik grootendeels door met Joost Veth en zijn vrouw. Hij is
nahet overlijden van zijn vader nog niet thuis geweest, zoodat ik met hem
veel te praten had.
Ik heb hier de brieven van gisteren niet, maar zal toch Jakob's vragen
97

trachten te beantwoorden. Of neen, ik krijg hem toch niet af; zoo meteen begint de lunch met een aantal professoren; ik zal vanavond in het hotel verder
schrijven.
Beste Jakob, Houd mij ten goede, dat ik je beantwoord in een bijwagen.
De dagen zijn hier heel druk bezet; ook nu resten mij 20 minnten tot het
avondeten. Wiskunde bijspijkeren natuurlijk best. Ik zal mij maar geen zorgen maken. Het radijootje zal moeten luiden: Huizinga SS. Volendam, Passed, ofzoo iets. Je weet, mijn boot vertrekt 19 Juni. Ik ben benieuwd naar je
beslissing in zake Yale, en zou het heel dom vinden als je er niet op ingegaan
bent. Tennisclub best. Ik weet niet, hoeveel extra gelden je verwacht, en kan
moeilijk plein pouvoir geven, omdat je dan Mej. K. een millioen tracht afte
persen. Tegen een bescheiden tegemoetkoming ten hoogste f. 2.50 per week
af en toe heb ik geen bezwaar. En je verjaardag? Bedoel je dat je dan in geld
beschonken, ... ik bedoel bekadood wilt worden? Dan sta ik toe, dat je een
sjek van f. 35, zegge vijf-en-dertig gulden krijgt. Na geslaagde abitur spreken
wij elkaar dan nader.
Het blijft hier bijzonder prettig; het kleine gezelschap alleraangenaamst;
vandaag weer een interessante dag. Ik moet ongeveer dagelijks mijn opinie
over Amerika herzien, zoo wisselt het af van afstootende en tot groote bewondering stemmende indrukken.
De volgende brief wordt weer voor Heleen, en dan komt Leonhard weer
aan de beurt.
De hartelijke groeten zijn voor allen!

*

Origineel: Familie Huizinga.

[ 651]
Johan Huizinga (Chicago) aan Cornelis van Vollenhoven*
26 mei 1926
's morgens 7 uur
Beste ci :i!!I ~-f ~ 1
Wat zeg je van zulk een uur van correspondentie? Zoo druk heb ik het hier
nu. Dank voor veel. Voor brieven en overdrukken, waarvan ik nog geen rostig heb kunnen lezen; dat blijft voor de Volendam. Voor zorg aan mijn huisgenooten gegeven, en aanbod om waardeloos papier te vernietigen, wat ik
heel graag aanvaard!
Nu eenig bericht, eer ik straks ontbijten moet, om daarna naar Evanstown
te gaan. Gisteren aan de lun~h zat ik naast een vriendje van je: Cole,2 die bij
3
Snouck gelogeerd had, en verleden jaar in Indie was geweest. Ik abordeerde
hem terstond over coöperatief-Indonesische onderzoekingen, en hij ontwierp terstond een zeer fraai plan. Nergens zoo goed terrein, om cultuurinvloed op r~s te onderzoeken'. omdat basis van Formosa tot Java gelijksoortig,
en cultuur1nvloeden verschillend zijn. Laat een Japanner op Formosa een
Amerikaan op Philippijnen, een Brit op schiereiland, een of meer H~llanders in Indie een primitief volk bestudeeren, om zoo hun gemeenschappelij-

98

ke trekken vast te stellen, en vandaar tot differentieering over te gaan. Ik stel
mij voor, dit plante zijner tijd met hem en C.v.V. uit te werken, om het dan
aan Laura Spelman ter bevordering voor te dragen. Accoord?
In het uitstippelen (vergeef deze eene maal het Kuyperisme) van vraagstukken zijn ze hier ver. Ons conseil dat mij met raad ten dienste stond, kan
hen daarin niet bijhouden.
Ik word van dag tot dag geslingerd tusschen bewondering en afkeer, en
moet mijn oordeel telkens herzien. Zelfs het verfoeide Chicago heeft prachtige kanten en vooral ... prachtige mogelijkhede11 voor de toekomst.
Ik vind hier tot nu toe geen sparen van je verblijf in Chicago. Is dat niet
doorgegaan, en ben je niet met een sjikaagschen mantel omhangen? In mijn
studententijd zou men niet teruggeschrikt zijn voor de woordspeling: Chicago? wel, meer ago dan chic.
De menschen blijf ik bijna zonder uitzondering bijzonder prettig vinden.
Gisteren gaf een oude knorrige heer Park4 ons het fraaiste college over hedendaagsche Amerikaansche ontwikkeling, dat ik gehoord of gelezen heb. Ze
zijn zoo helder en zoo rechtuit.
Ons, wil zeggen: Senatore Einaudi, een uiterst bescheiden, zelfs wat verlegen Italiaan van mijn leeftijd. Hij komt los over economie, en is dan onverzadelijk. En aangezien Laura Spelman's belangstelling zeer sterk geconcentreerd bleek op economie, moet ik daarvan heel veel slikken, soms meer dan
ik verdragen kan. Verder Mr. Bertheau, een van duitsche refugies afgestamd
Californier, onze kornak, van een trouwhartige goedaardigheid en zorg die
onvolprezen is. Hij maakt ons de reis heel gemakkelijk, doet al het telefoneeren om de professoren te spreken te krijgen, en is daarbij heel geschikt gezelschap.
Morgenavond van hier naar Wisconsin, dan Minnesota, dan in eenen naar
de kust!
Annetje Boom5 is erbij ingeschoten. Jammer, maar ik kan er niet een universiteit meer bij verdragen.
Harteli jks !

H.

*

Origineel; Familie Huizinga.
l. 'Waarheidkennende' ('geleerde').
2. Arthur Charles Cole (1886-1976), hoogleraar Amerikaanse geschiedenis aan Ohio
State University 1920-1930.
3. Chr. Snouck Hurgronje, zie Briefwisseling I [399].
4. Robert Ezra Park (1864-1944), doceerde sociologie sedert 1914 aan de University
of Chicago, van 1923 tot 1933 als hoogleraar.
5. University of Michigan, Ann Arbor.

99

[ 652]
Johan Huizinga (in de trein tussen Green River en Ogden) aan zijn zoon
Jakob Huizinga*
31 rnei 1926
Beste Jakob,
Ik reken uit, dat deze je ongeveer 17 Juni zal bereiken, en begin derhalve
met hartelijke gelukwenschen. Wijd het jaar in met een goed eindexamen en
een prettige zomer. En dan wordt het een heel belangrijk jaar voor je. Het
zal je gezichtskring enorm verruimen, en je karakter op alle mogelijke wijzen
op de proef stellen. Ik denk dat je er heel veel aan hebben zult, en hoop dat
het een gelukkige en voorspoedige tijd voor je zal zijn. Je telegram bereikte
mij in Chicago. Ik zal nu, als ik in N. York terug ben, wel gelegenheid vinden om nog even zelfnaar New Haven te gaan, om nog eens met prof. Corwin, Furness en Spykman te spreken. Ook met Stubbs natuurlijk, die allerlei
nuttige wenken zal kunnen geven.
Sedert gisteren sporen we nu al maar westwaarts. Ik heb nu 3 nachten achtereen in den trein geslapen, heelemaal niet onplezierig, tot nu toe ook niet
vermoeiend. Nu nog een nacht, en dan zijn we morgenmiddag in San Francisco. Eerst ging het door Nebraska, koeienland, eindelooze groene vlakten
met hier en daar een verlegen onaanzienlijk dorpje. Toen ik vanmorgen om
4 uur wakker werd, (ze gaan haast allemaal al tusschen 9 en 10 naar bed) waren we in de woestijn van Wyoming gekomen, een licht heuvelige grijze
vlakte met toefjes groen-grijs gras; op korten afstand tafelachtige, uitgevreten grijze rotsen, die net zand lijken, en verderweg in heldere zon is nu een
reeks sneeuwtoppen van de Rockies versehenen, heel fijn omlijnd en duidelijk. 't Bijzondere is dat je haast ongemerkt tot 8000 voet bent gestegen; 't
lijkt nauwelijks een bergland. Hier en daar stroomt er een kleiachtig, ondiep
riviertje door.
Mr. Bertheau ontmoette hier in de trein een van de hoofdambtenaren van
de National Parks. Die inviteerde ons tot een tweedaagsche autorit door het
Yosemite-park; verschrikkelijk jammer dat we 't moesten afslaan, maar 't
gaat niet, onze tijd is precies uitgemeten. Was ik alleen geweest, dan had ik 't
zeker aangenomen, hoe ook. Maar het allermooiste zien we toch tot slot, de
Grand Canyon.
Ik hoop dat je dit kunt lezen; je kunt hier ook met inkt schrijven, maar dat
wordt nog veel krabbeliger. Aangezien nu de brieven-er zoo lang over zullen
doen, stuur ik uit S. Francisco een cable-letter.
Hartelijke groeten aan allen!

V

*

Origineel: Familie Huizinga.

100

[ 653]
Johan Huizinga (San Francisco) aan zijn zoon Jakob Huizinga*
5 juni 1926
Beste Jakob,
In afwachting dat we straks een autorit door en langs de stad gaan maken,
beantwoord ik je briefvan 16 Mei.
Eergisteren kwamen we hier aan. J.e moet maar op de groote atlas kijken,
hoe San Francisco ten opzichte van het vaste land ligt. Je gaat van Berkeley
met een ferry over de baai, en nadert de stad heel mooi. San Francisco heeft
iets veel bekoorlijkers en interessanters dan de meeste steden hier, tendeele
doordat het gebouwd is op buitengewoon steile heuvels, die het auto-rijden
hier tot een ware kunst maken. Maar. ook overigens heeft het iets vroolijks,
lichts en harmonisch; een koele zeewind houdt het frisch, en een van de
voornaamste di11gen is, dat de stad, hoe uitgestrekt ook, toch overal door de
baai en de zee wordt afgesloten, en niet zoo afschuwelijk verspreid is over
mijlen en mijlen als Chicago. Gisteravond bad ik mijn eerste gezicht op de
Pacific, die bruisend tegen de rotsen en het strand sloeg. Ik was in gezelschap van een Groninger uit Usquert, een vriend van de familie Bertheau,
die mijn boeken kende, en graag kennis wou maken. Hij is hier bij de Koninklijke. En ik ben op zoek naar een ander halve Groninger, Reint Buning. 1
Zijn pa Evert2 schreef mij, dat R. in S.Fr. zat en mij graag zou spreken. lk
kreeg die brief N.B. in Berkeley, de voorstadl Maar Pa gaf geen adres van
Reint. Ik telefoneerde naar het consulaat, kreeg een adres, schreef, maar
kreeg geen antwoord, toen een nieuw adres door 't consulaat, seinde hem om
hier met mij te eten, en ben benieuwd, of ik nu iets hooren zal.
Wij maakten kennis met Bertheau's moeder, zuster, zwager, en drie aller·
aardigste kinderen dezer laatsten, wat een heel aardig idee van Amerikaansch
familieleven gaf. Het oudste jongetje, 3 bijna 8 jaar, was zeer met mij op
streek. Ik zei, dat ik hem uit Holland een briefkaart zou schrijven, en of hij
mij dan ook een terug zou zenden. Waarop hij zei: Yes, but do you think,
you will remember the American language?
Wat je schrijft over de zeilboot, vind ik een lastig geval. Het is volkomen
juist, dat hij z6o zijn geld niet opbrengt, en ook dat L., mej. K. ofik hetzeker niet behoorlijk zullen leeren, en Retha en Märle zeker niet er mee ver·
trouwd zouden zijn, eer ze 17 jaar zijn. Ga jij naar Amerika, dan ligt hij dus
praktisch gesproken stil. Dat je nu je hart aan de auto verpand hebt, vind ik
van weinig belang, want 1° acht ik het zeer onwaarschijnlijk, dat dit blijvend
je liefhebberij zal zijn, en 2 ° denk ik er niet aan, hetzij voor mijn zoons of
mijzelf een autootje, hoe ook genaamd, aan te schaffen. Slotsom: ik zal ernstig over het verkoopen der jol denken, maar besluit er niet toe, eer ik terug
ben, ook al mocht het tijdstip dan minder gunstig zijn.
Een ander punt. Als jij r Sept. naar Amerika gaat, ga je natuurlijk niet van
15 Juli tot eind Aug. op reis, ten eerste, omdat je het zelf, met een jaar van
huis zijn voor de boeg, niet zult willen, ten tweede omdat de kosten voor
Amerika hoog zullen zijn. Ik zal je waarschijnlijk toch eerste klas heen laten
101

gaan, om a1 op de boot wat engelsch en misschien wa~. relati~s op te do:?·
Maar ook al deden de kosten er niet toe, dat is natuurl1Jk onz1n, dat begr1Jp
je zelf toch ook wel.
4
Wat de pakken betreft; ik heb er vrede mee, dat je ze bij dien artist laat
maken, maar ik herhaal nog eens: als L. en jij later op den voet wilt leven,
dien je nu vindt, dat je toekomt, dan moet je beiden zorgen, zoodanige ~ndigheden te verwerven, en zooveel energie doelbewust toegepast te ontw1k·
kelen, dat je je daarmee mime middelen verschaft. Want daartoe is je erfdeel
niet toereikend.
Dit wordt zoo een erge zakenbrief, maar jou epistel geeft er aanleiding toe,
want het gaat alleen over jezelf, goeden moed!
Heel veel hartelijke groeten aan jezelf en alle anderen!

v.

*

Origineel: Familie Huizinga.
1, Reinhart R. T. Buning (*1901), werkzaam in het bedrijfsleven.
2. Evert J. Buning (1869-1960), arts te Wildervank en verre verwant van Huizinga.
3. Benson Bertheau Roe (*1918), zoon van Hall Roe en Helene Louise Bertheau.
4. Verg. Leonhard Huizinga: 'de beste kleermaker van Den Haag' (Herinneringen
aan mijn vader, 's-Gravenhage 1963, 159)

[ 654]
Johan Huizinga (San Francisco) aan Hermanna Margaretha Huizinga*
6 juni 1926

Lieve Retha,
Morgenochtend verlaten we San Francisco, waar we erg aardige dagen
doorgebracht hebben. 't Is van alle Amerikaansche groote steden die ik gezien heb, de aantrekkelijkste, met Washington misschien. Ik heb er Jakob al
het een en ander van geschreven. Door onze vriendelijke reisgenoot en geleider, Mr. Bertheau hebben we hier ook eens wat van het Amerikaansche
huiselijk leven gezien. Gisteravond was ik nog in een huis van vrienden van
de familie B.
Vandaag hebben we een mooie rocht gemaakt. Eerst met een van de vele
ferry's (groote stoomveeren) naar de overkant van Golden Gate (zie de kaart)
en toen met een treintje de berg Tamalpais op. De stad en de baai lagen in
een dichte nevel, en op het water was het onaangenaam koud en winderig,
maar op de berg was je in de zon, en zag diep onder, hoe die nevel uit den
Oceaan door de Golden Gate het land in trok. Dat is hier juist in deze maanden heel gewoon; hoe warmer het in het binnenland is, hoe meer nevel in
San Francisco, en dat houdt het hier koel.
De Tamalpais is met mooi groen struikgewas bedekt, een echt mooie berg.
In de nauwe dalen zijn bosschen. In een daarvan konden we op den terugtocht een uur wandelen; dat waren van die eeuwenoude, reusachtige dikke
en hooge pijnboomen, hier redwood of sequoia genaamd, waarvan je wel
eens plaatjes gezien hebt. 't Was een prachtig bosch, en roch miste ik er iets,
102

en moest aan het bosch bij Todtmoos denken. Was het jou alleen, ofnog wat
anders? je hebt het hier telkens, dat je, al is het nog zoo grootsch, niet recht
in de stemming komt.
Ik was er met drie Italianen, behalve prof. Einaudi nog 2 die hier wonen.
San Fr. is een heel cosmopolitische stad, ende Italianen zijn er talrijk en belangrijk. Je begrijpt, hoe levendig die heeren converseerden. Niet Einaudi,
dat is eer een tamelijk stil man, die af en toe iets zeer op zijn pas en soms heel
grappigs zegt. De Amerikanen hebben over het algemeen weinig conversatie; je hoort ze haast niet.
De eene Italiaan was den berg komen opwandelen langs een 'trail', en het
speet mij geducht, dat ik die mogelijkheid niet eerder geweten had, dan had
ik het zeker ook gedaan. Er was een geweldig groot zondagspubliek, zoowel
in het bergtreintje als aan den wandel. De jongere vrouwen wandelen hier
op zulke tochten allemaal in sportbroeken.
Het is jammer dat ik voor jullie nieuwe aquarium niet van de Hawaiivischjes kan meebrengen, die ik hier gisteren in het aquarium zag. Zoowat
zoo groot als een visitekaartje en ook zoo vierkant en niet veel dikker, en van
de prachtigste kleuren en teekening: heldergeel, blauw, zwart en wit, van de
meest fantastischen aard.
Ik hoop dat je met de matches een goed figuur gemaakt hebt!
Van overmorgen af reis ik in de richting van huis. Den r4den denk in in
New York terug te komen en den r9den vaart de bootl Ik begin er nu wel
naar te verlangen.
Hartelijke groeten aan allemaal!
V

*

Origineel: Familie Huizinga.

[ 655]
Johan Huizinga (Grand Canyon) aan zijn kinderen (Leiden)*
ro juni 1926
Dit is het meest grootsche, verbijsterende en verheffende wat je zien kunt. Ik
ben blij, dat ik dit heb mogen zien. Een waardig slot van de reis. Vanavond
in eens door naar New York! - Het prentje geeft van de werkelijkheid niet
het flauwste denkbeeld.
Groeten!

*

Origineel: Familie Huizinga. Prentbriefkaart, 'The Canyon from hotel EI Tovar,
Grand Canyon National Park, Arizona'.

103

[ 656]
.
Johan Huizinga (New York) aan Heleen Krayenhoff*
14 juni 1926
Beste Heleen,
Daar zit ik in New York, rostig op de 12de verdieping, en kreeg hier zoo
straks een geweldige postbezending. Je hebt me trouw op de hoogte gehouden!
Maar nu eerst even wat over de reis. De dagen in San Francisco waren bijzonder aardig, niet het minst door de kennismaking met Bertheau's verschillende familieleden.
Pasadena en Mount Wilson1 waren ook een hoogtepunt. Het was treffend,
hoe de geest van mijn grooten vriend Kapteyn daar nog leefde en in eere
was; de berg, het observatorium, de menschen, het was alles even aantrekkelijk; maar ik kan er nu geen uitvoerige verbalen van doen. Ook het dagboek
is siecht bijgehouden. Je moet er je niet te veel van voorstellen; 't zijn notities voor mij zelf, om het vast te houden.
Woensdagmiddag half een gingen we in Pasadena in den trein, en hedenochtend, Maandag, om 10 uur kwam ik hier aan. Alleen de dag in Grand
Canyon van 's morgens tot 's avonds, onderbrak die reis. Dat is iets zoo geweldigs, dat ik er niet aan denken kan, er in een paar woorden een indruk
van te geven. Ik zal trachten, er later van te vertellen.
De lange spoorreis, nog langer dan die westwaarts, was weer niet vervelend. Er kwam nu het heerlijke gevoel bij, dat het huistoe was. We troffen
het erg met het weer, de dag in Grand Canyon was prachtig. Alleen de 2 laatste dagen waren erg warm, daardoor weinig slaap, en vanmiddag hier merkte
ik toch, dat ik wat moe was, en sliep heerlijk in een luie stoel, toen de post
mij gebracht werd. Maar mijn gezondheid is uitstekend, ik heb meestal veel
eetlust; het Amerikaansche menu gaat tenslotte wat vervelen; het is, zooals
zooveel dingen hier: voortreffelijk, maar altijd gelijksoortig.
Gisterochtend in het station van St. Louis, waar onze wegen zieh scheidden, nam ik afscheid van Bertheau en Einaudi, en denk als een paar heel
prettige reisgenooten aan hen terug. Ik heb hen gevraagd, mij bij gelegenheid een foto te zenden.
Nu je brieven. In Pasadena kreeg ik die van 19 Mei, en hier zooeven die
van 24 (de getikte), 27, en 2 Juni, benevens brieven van al de 4 kinderen, dus
ik kan tevreden zijn. Ik denk niet, dat er iets is weggeraakt; de dames op het
Memorial hebben erg zorgvuldig opgezonden en precies berekend, of het
ons zou bereiken.
,
Aardig dat het bezoek van Liesje2 zoo geslaagd was. Ik verheug mij erop,
weer piano te hooren speien. Gelukkig dat Leonhard al weer beterende was;
laat hij maar goed oppassen! vooral achterna!
Morgen stuur ik nog eens een cable letter aan Jakob, vanwege den 17den.
De vorige heb je zeker gekregen.
Ik kan niet aan alles meer schrijven, want er is heel wat afte doen weer. 't
Is prettig, hier nu nog rostig een dag of 5 te hebben; ze zullen gauw genoeg
104

•

om zijn, en dan de heerlijke zeereis tot besluit. Komt maar niet allen in Rotterdam mij afhalen. Heeft een van de jongens lust, dan vind ik het heel prettig, maar het hoeft volstrekt niet, en de rest vind ik dan thuis!
Bedank dus de kinderen voor hun brieven; misschien schrijf ik hun morgen nog een woordje.
Hartelijke groeten!
je H.

*

Origineel: Familie Huizinga.
1. Op Mount Wilson te Pasadena was het Mount Wilson Observatory gelegen, waar
J.C. Kapteyn (zie Briefwisseling I [413]) enkele jaren gewerkt had; Huizinga bezocht
het observatorium mede omdat hij voornemens was in samenwerking met De Sitter
een biografie van Kapteyn te schrijven.
2. Niet geYdentificeerd.

[ 657]
Johan Huizinga (New York) aan P.S. Allen 1*
16 juni 1926
Dear Allen,
A letter from home tells me that among the good things awaiting me there
on my coming back is a volume ofErasmus' letters, volume V they write me,
but I suppose it must be VI. So there is again a link in that great chain, a golden
chain we may well call it, you two are patiently and laboriously completing.
I wonder whether you are now on search for new materials abroad. In case
you should be in England, 1 should like to ask your help and advice. The
matter needs some explaining. My second son Jakob, now eighteen, is to go
to Yale University for a year, in order to broaden his horizon, and to bring
him in tauch with surroundings entirely different from our own. Now before he starts for the United States in the beginning of September, 1 should
wish him to practise his English in Great Britain, in order to give him a certain degree of immunity against too thorough Americanization, in speech at
least.
lt occurred to me that you perhaps might know an English student who
would be willing to make a foot-tour with Jakob through some part of England or Scotland (or Wales), teaching him English conversation all along.
Three or four weeks from about the middle of July. Requirements and conditions from my side would be: the companion should be about 18-21 years.
That he would be good company for my boy in every respect, 1 feel would be
implied in the fact you recommend him. He should be one that talks and makes talk. 1 should bear the expenses ofthe trip.
If you should happen to know some one answering to these conditions, the
young man had best address himself to Jakob by a letter that might result in
a definite arrangement.
lt is not my intention to cause you trouble. If you do not know the man,
simply answer in the negative. Investigations would take too much time, and
yours is especially precious.
105

Now you will be anxious to know what I have been doing here (1 shall be
sailing Saturday r9th June). I spent here two months visiting Universities
from New England to California, at the invitation of the Laura Spelman
Rockefeller Memorial, for which I am to act as a representative for the Netherlands. The object is to promote the study of social sciences by fellowships for European students.
lt was most interesting and very pleasant. I should like to tell you more
about it, but that must be for another occasion.
With my cordial greetings for Mrs. Allen and you,
Sincerely yours,
J. Huizinga

*
1.

Origineel: Oxford, Bodleian Library.
P.S. Allen, zie Briefwisseling I [397].

[ 658]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga (Leiden)*
17 juni [1926]
B.H.
Ik ben den datum van je thuiskomst vergeten, maar dan vindt je deze als je
terug komt. Wij zijn 14 dagen op reis geweest, over zee naar Havre, heerlijk,
vandaar naar Bayeux, Cherbourg, Coutances, n° I en 3 erg intressant. Toen
naar een ideaal oord St. Jean le Thomas, daar zijn wij een week stil geweest,
en hebben veel en heerlijk gewandeld, een prachtig land aan zee met hooge
zwaar beboschte heuvels. Nu van hier via Chartres naar Parijs. Le Mans is
een gat, als je de kathedraal gezien hebt en de enkele prachtige oude ramen
doe je 't best maar gauw weg te gaan. Ik hoop dat wij elkaar gauw zullen spreken wanneer je terug bent. Wat droevig van Six, de toestand is op 't oogenblik goed, maar wat een doorgestane eilende en wat een vooruitzicht.
Welkom thuis en hart. gr. aan allen van ons.
t.t. R.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
[ 659]
Johan Huizinga (a.b. S.S. Volendam) aan Elisabeth Huizinga*
28juni 1926
Lieve Elsje,
Daar ben ik weer in Europeesche wateren, varende door het Kanaal. Het
· deed mij goed, vanmorgen bij de Scilly-eilanden het oude land weer te zien,
en te ruiken; op vele mijlen afstand snoof ik gras en hooi. De rechte zeeman
ben ik toch blijkbaar niet; ik prefereer het gezicht van een kust en meeuwen
die bij het schip aan zweven boven het hooggeprezen aan-alle-kanten-nietsdan-zee. Over 't geheel is mij het genot van een langere zeereis iets tegenge106

vallen. Het niets doen dan wat lezen, de overdaad van het allervoortreffelijkste eten, het niet van 't schip af kunnen en de altijd dezelfde menschen, gevoegd bij een licht-irriteerende werking van de zeelui. 't Zijn alle voor mij tegenwerkingen van al het aangename dat er zonder twijfel aan is.
't Gezelschap was anders op deze reis nog al aardig. De boot heel vol; tallooze Amerikaansche flappers, waaronder vrij wat knappe, een kleurig gezicht 's avonds. Maar ik sprak meest de Hollanders, eenige heeren die ik je
later wel beschrijf. Aan onze tafel zes heeren om en bij mijn leeftijd, plus een
mevrouwtje Tjaarda van 26 jaar, een kennis weer van Guus Kan, 1 nog al aardig. Verder een samengestelde familie Den Tex, Van Hall, Van Tienhoven,
dus deftigst Amsterdam, maar heel aardig, vooral mr. Van Hall en Mevr. en
Mej. Van Tienhoven. En dan nog allerlei andere typen, waar je zoo ver en
na mee kennis maakt, een friesch-amerikaansche pastoor, een fransche parfumeur, nog een heele friesch-amerikaansche familie Posthuma etc, etc.
Vanmiddag op de reede van Plymouth kreeg ik, opeens twee brieven, een
van Heleen en een van Kees. 2
Je weet natuurlijk, dat Jakob een herexamen heeft. Ik reken maar dat hij er
door komt.
Verbeeld je: het kadootje dat ik voor je gekocht had, is in New York uit
een in bewaring gegeven handkoffer gestolen. 't Was een scarf. Nadat ik hem
gekocht had, twijfelde ik, ofhij eigenlijk wel heel mooi was. Gelukkig heb ik
nog een andere kleinigheid voor je, en je houdt recht op het andere.
Morgenochtend vroeg doen we Boulogne aan. Misschien liggen we mor•
genavond in Rotterdam aan den wal, maar 't zal wel Woensdagochtend worden, eer we van 't schip af gaan.
Ik zal 't verbazend druk hebben de eerste weken. Van de zomerplannen
weet ik nog niets, maar ik reken op Augustus op Toorenvliedt.
Tenslotte mag het nog wel eens aangestipt worden, dat ik op deze heele
reis, met uitzondering van twee <lagen keelpijn op de heenreis, mij geen enkele dag minder goed gevoeld heb. Wel begon ik toch tegen 't laatst wat van
vermoeidheid te merken, maar niet erg.
Heel veel hartelijke groeten!

V.

*

Origineel: Familie Huizinga.
I. Echtgenote van P.T.L. Kan, zie Briefwisseling I [163].
2. Cornelis van Vollenhoven.

•

[ 660]
Johan Huizinga (Leiden) aan Anna Veth-Dirks*
l juli 1926

Beste Anna,
Hartelijk dank voor je briefje; ik vond allen in welstand, het was een prettige thuiskomst.
Vandaag 1 meer dan ooit zullen al je gedachten zijn bij het verleden, en ik
107

mag geen moment van je aandacht verwachten voor iets anders. Wees .~vertuigd, dat ook mijn gedachten heel dikwijls teruggaan naar hem, dien WlJ zoo
moeilijk missen.
Je J.H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
r. Een jaar nahet overlijden van Jan Veth.

[6fu]
.
Johan Huizinga (Leiden) aan Elisabeth Huizinga (Lausanne)*
r4 juli 1926

Lieve Elsje,
Op je briefvan 11 Juli valt een heele boel te antwoorden. Laat mij beginnen met het feit van vandaag: Retha overgegaan zonder onvoldoende of taak;
een 5 voor latijn, verder 6en en 7ens. Zij had voor latijn een 4 verwacht; ik
heb idee, dat Mej. Assmann1 nog al 'goed' op haar is. Twee 6en voor wiskunde, dank zij Tanja Ehrenfest! 2 Ik denk dat je Retha erg veranderd zult
vinden; het kinderlijke begint te verdwijnen.
Gisteren Märle over met een taak aardrijkskunde en veel 5en en 6en. Wat
is het toch jammer voor haar dat zij niet wat meer van Retha's vitaliteit
heeft. Vanmorgen is zij, met matige geestdrift, hoewel op eigen wensch, naar
het kamp in Vierhouten vertrokken.
Jakob ging Maandagavond per Batavier naar Engeland, om in Gravesend
Oswald V. Groser3 te ontmoeten, en de tocht te beginnen. Als die vriend
hem heel goed bevalt, vraagt hij hem een weekje mee naar Toorenvliedt.
Hoe lang de reis duurt zal van het geld afhangen; ik denk zoowat tot 7 Augustus. Dat hij je niet voor je royale geschenk bedankt heeft, vind ik schandelijk. Maar hij was de laatste tijd een beetje onvoldaan, wat zieh uitte in onverschilligheid en lummelachtigheid. Ik heb K. Elgar4 verzocht, het toestel
naar Groser's adres te sturen; een ander heb ik ook nog niet, en daar kan men
het dan voor hem bewaren.
Leonhard zou op Van Biom tentamen Blecourt5 laten volgen, maar ziet,
hij was door nonchalance heel onbeleefd tegen B. geweest, en die wou hem
het tentamen niet afnemen. L. heel beduusd. Maar achterna was Bl. heel geschikt tegen mij, en zei uit zieh zelf, dat L. het dan nog na de vacantie mocht
doen.
Gisteren heb ik met L. in Noordwijk op het Huis ter Duin gegeten. L. is
in een beste draai, ziet er door al zijn sport uitstekend uit, en is heel opgewekt. Je hebt zeker zijn invitatie gekregen? Dat lijkt me heel aardig, ik zou
het maar doen. Dan kun je daar misschien je auto inwijden. L. heeft Heleen
ook een tijdje gevraagd; die zal waarschijnlijk tusschen 19 en 24 gaan, en dan
later nog naar Nieuwediep. - Nog iets nieuws over L.: in Aug. komen er 2
6
verzen van hem in de Gids. Ik wist er niets van, en hij bad het onder pseudonym aangeboden. Ik heb ze nog niet gelezen: het is in ieder geval een aardige voldoening voor hem.
108

Overmorgen vertrek ik met Retha, met prachtige N oorsche rucksack's
naar München, om te gaan wandelen van Tegernsee naar het Zillertal en van
daar in de richting van Salzburg. 't Zal wel weer echt genoegelijk zijn; zij
verbeugt er zieh erg op. Wij denken ongeveer 31 terug te komen.
Zoo kom ik tot Toorenvliedt. Dat wordt dus zoo: 1 of 2 gaan erheen Heleen, Blus, 7 Loete, 8 Vader. 2 of3 komt Märle uit Enschede. 2 gaat Retha, dus
uit Leiden, naar het kamp. Op een of ander tijd komt Jakob, al of niet met
Groser. Ik vraag een paar <lagen de Valkenburg's ende Roland Holst'en, achtereenvolgens natuurlijk. Er is dus nog plaats voor Beeb Dufour 9 zelfs tijdens
mijn gasten, tenzij ook Retha al terug is. 't Beste misschien, om Beeb in het
begin te vragen. - Tweede ronde: ± 15 Heleen af, Retha al terug, JanKeezen
en Tante Marie 10 op. - ± 22 Culemborg 11 en waarschijnlijk ook Tante M. af.
Nu vraag ik voorloopig geen gasten voor de week 23-30, want ofschoon Oom
JK uitdrukkelijk zegt niet langer dan een week te kunnen, zou ik hem toch
graag niet belemmeren in eventueel langer blijven. Maar je Fransche vriendin is natuurlijk zeer welkom. Dat is dus de 3e scene. Dan is er nog een ''naspel: drie weken later'' 18 Sept. Gids op T., dat is prettig dat jij er ook bij
kunt zijn; jammer dat we er nu van de 9 een paar zullen moeten uitkwartieren.
W at een omslachtig examen! Ik l1oop voor je, dat het niet te warm is; ik
draag vandaag voor 't eerst het palm-beach pakje dat ik in Amerika niet heb
aangehad.
Ik ben blij dat je tot eind October hier kunt blijven. 't Wordt nu geweldig
stil in huis: dezen winter alleen Retha en Märle.
Wat een verandering met Rochemont! Je zult het dan op 't Clos wel rustig
en gezellig hebben.
Ik kan je onmogelijk zeggen, waarheen je 23 kunt seinen, maar ik zal het je
bij tijds berichten.
Nu heb ik geloofik alle vragen beantwoord en alle nieuws verteld. Je krijgt
wel gauw eens een briefkaart.
Hartelijke groeten!

V.
* Origineel: Familie Huizinga.
r. M.M. Assmann, docente klassieke talen aan het Leids Stedelijk Gymnasium 1919-

1949.
2. Tanja Ehrenfest, dochter van Paul Ehrenfest (1880-1933), hoogleraar natuurkunde
te Leiden 1912-1933.
3. De door tussenkomst van Allen gevonden reisgenoot.
4. Niet gerdentifeerd.
5. A.S. de Blecourt, zie Briefwisseling I [199].
6. H. Leonhard, ''Verzen'' ('Het einde', 'Landschap'), De Gids 90 (1926) III, 174-175.
7. Elisabeth Huizinga.
8. Leonhard.
9. Bartholomeus Dufour (1903-1976), doopsgezind predikant.
10. Cornelie Marie Pauline Schorer-Van Kinschot (1838-1930), echtgenote van Johannes Marinus Schorer, een broer van Huizinga's schoonvader.
11. De 'JanKeezen', d.w.z. het gezin van JanKees Schorer, Huizinga's zwager.

109

( 662]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
23 juli r926
Beste vriend
- vannacht heb ik iets vreemds beleefd. Ik droomde zeer duidelijk dat je terugkomend van je reis naar Amerika, mij opzocht en mij vertelde dat je om
bepaalde redenen (ik weet ze nog, maar zal ze hier maar niet opschrijven) n~g
niet naar huis wilde en liever veertien <lagen bij mij kwam logeeren (NB. 1k
woonde niet te Leipzig maar in een vrij phantastisch en onnauwkeurig Freiburg i.B.). Daarna werd ik wakker - zoo wakker dat ik over mijn droom even
na <lacht en besloot vandaag te schrijven. Dat was alles nog niet zoo heel
merkwaardig. Maar nu viel ik weer in slaap en droomde nog eens hetzelfde en wel zoo, dat ik in mijn tweeden droom van den eersten afwist, en dat ik je
bij onze gedroomde samenkomst vertelde, dat ik alles al wist, want dat ik het
gedroomd had en er bijvoegde dat dit mijn eerste droom was, die uitkwam.
Wat nu onze vriend Freud hierover zou te verteilen hebben en in hoeverre
deze droom een ''Wunscherfüllung'' is, zullen wij maar niet pogen te doorgronden. In ieder geval kom ik er weer door aan het schrijven. Waarom ik
het zoo lang niet deed? Ik weet het eigenlijk niet. Wanneer ik zeg, dat Amerika ''zoo heel ver'' leek, klinkt dat min ofmeer kleine-meisjesachtig, maar iets
dergelijks.
26.v11.26
Je ziet, dat er al weer een briefin de maak was. Nu komt je briefkaart van de
wandeling met Retha. Jammer dat ik niet geweten heb waar je aan het ronddwalen was. Donderdag reis ik met een troepje studenten, waaronder ook Ja1
coba, naar Trient, om daar in de buurt een beetje te wandelen en een paar
bergen te bestijgen - dan gaan wij nog een paar dagen naar Venetie en Padua. Grittli is natuurlijk ook van de partij. Misschien hadden wij het zoo
kunnen inrichten, dat wij elkaar ergens tegen kwamen. Omstreeks 18.v111.
ben ik weer in Leipzig.
Veel te verteilen heb ik niet. Ik ben meer dan ooit gedesorienteerd. Het
lukt mij in geen enkel opzicht, mijn leven in het kalme vaarwater te sturen,
waarin ik het gaarne zou hebben. Het hangt alles van zonderlinge avonturen
en malle verlangens aan elkaar - de schoone Dortsche taal bezat in mijn
jeugd voor dien toestand den naam: Havelmietje den Dweil -.
Met mijn werk zit ik tusschen twee stoelen - mijn gedachten zijn te hollandsch voor de duitschers en te duitsch voor de hollanders. Bovendien gaat
alles tegenwoordig in een tempo van haast je langzaam. Intusschen hoop ik
voor het Oktobem11mmer van de Gids weer eens iets te kunnen geven. 2
Ik vermoed dat jij in het laatste verreljaar heel wat meer plezier van je leven gehad hebt. Uit het spoortreinfragment, wat je me stuurde zag ik, dat je
gevoelens tegenover Amerika en het Amerikanisme vrij tegenstrijdig waren - misschien ziet alles, nu het bezinkt er anders uit. In ieder geval zou ik
er graag veel van haaren. Maar of dat dit jaar lukken Zlll? Ik ben huiverig om
naar Holland te komen. In ieder geval moet ik eerst probeeren, of ik de duit•

IIO

sehe vertaling van mijn stukjes over eenvoudige vormen zoo kan omwerken,
dat er iets van een boek uit groeit. 3
En nu - hartelijke groeten. 'Froh dass die Leitung wieder hergestellt ist' zeiden wij in den oorlog, wanneer onze telefoondraad doorgesehoten geweest was.
Je vriend A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Brief doorgestuurd naar Havenplein 13, Nieuwediep (Helder), op welk adres een cafe annex pension gehuisvest was.
1. Jakoba J olles, zie Briejwisseling I (38].
2. Andre Jolles, ''Wilhelm Buschen Christian Morgenstern'', De Gids 90 (1926) IV,
105-124, 233-246.
3. Andre Jolles, Einfache Formen. Legende, Sage, Mythe, Rätse~ Spruch, Kasus, Memorabile, Märchen, Witz (Halle a.d. Saale 1930).

[ 663]
Johan Huizinga (Leiden) aan A.J. Barnouw*
3 augustus 1926
Amice,
Allereerst heb ik U nog te danken voor Uw vriendelijk vaarwel, dat ik per
radiogram op de Volendam ontving.
Dan de zaak van Uw leerstoel. Ik ben in de eerste <lagen van Juli terstond
naar Buitenlandsehe Zaken gegaan, en heb daar zoowel den Minister zelf als
1
2
den heer Scheltus gesproken. De Heer Van Karnebeek was voor het belang, dat ik hem voordroeg, zeer toegankelijk. Hij zei terstond, dat hij wel
kans zag, althans voor eenige jaren den finaneieelen grondslag te beveiligen,
en verzoeht mij, ter bevordering van den stap, dien hij zieh daartoe voornam, een memorie over het K.W. professoraat in te dienen, waaraan ik, met
gegevens die ik den heer NijhotP vroeg, terstond heb voldaan. De Minister
was niet bereid, den geheelen leerstoel voor rekening van de Regeering te nemen, maar dat is misschien ook moeilijk. Het bleek mij niet, dat de heer De
Graeff nog ten gunste van de zaak gesproken had.
Nu moet ik opmerken, dat Van Karnebeek iemand is, die gaarne belooft.
Ik heb er uit den aard der zaak nog niet nader van gehoord. Morgen vertrek
ik naar Zeeland, en blijf daar de maand uit. Misschien kunt ge, in den Haag
zijnde, zelf eens bij Scheltus ofbij Nijhoff informeeren, hoe het er mee staat.
Ik hoop hartelijk, dat de Minister ons ditmaal niet te leur stelt.

[•.. ]4
t.t. J. Huizinga
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Gerard Adriaan Scheltus (*1879), referendaris bij het Ministerie van Buitenlandse
Zaken.
2. Herman Adriaan van Karnebeek (1874-1942), Minister van Buitenlandse Zaken
1918-1927.
3. Wouter Nijhoff(1866-1947), sedert 1891 medefirmant van de uitgeverij van zijn va·
der, Martinus Nijhotrs boekhandel en uitgeversmij n.v. te 's-Gravenhage.
4. Bijzonderheden over de studie van Huizinga's zoon Jakob.
III

[ 664]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Middelburg)*
7 augustus 1926
Beste Ran.
Het was mij niet mogelijk je eerder te antwoorden op je briefkaart die ons
naar hier werd nagestuurd en die daardoor ook reeds vertraging had. De drie
laatste dagen had ik 't erg druk in A'dam enden Haag, zoodat ik geen tijd tot
schrijven had.
Wij zijn al veertien <lagen hier, en hadden 't er v66r en ook in 't begin
hier, niet erg prettig. De zaak was dat mijn zwager v.d. Schalk ons schreef
dat hij met zijn vrouw naar de Buissche Heide kwam, maar zonder preciese
aanwijzingen, wij hadden onder die drie dagen dat zij verleden jaar daar waren wel geleden, zoo'n bezoek verscheurt de sfeer volkomen, en bovendien
irriteerde 't mij, Jet in haar goedigheid achter al de huishoudelijke besognes
te zien aandraven, om de materieele eischen van ''belle-soeur''.
Wij dachten eerst dat 't weer een kwestie van drie dagen zou zijn, maar
toen kwam er van haar een briefJe mededeelend dat zij voor 14 dagen kwamen en een neefJe van haar medekwam later door de moeder gevolgd.
Wij waren wel ''upset'' want 't was nu duidelijk dat 't van haar 't begin van
een offensief was op de B. Heide, iets dat ik verleden jaar al vreesde, waarover Jet en andere vrienden als Ina S. en Griet S. 1 mij uitlachten. Jet en ik
besloten tot een onmiddelijke strategische terugtocht, en schreven hem dat
wij ons meisje daar zouden laten, maar zelf voor hun komst naar Bloemendaal vertrokken. Wij hebben er eerlijk bijgevoegd dat wij weggaan verstandiger achtten, dan zoolang vlak bij elkaar blijven zitten. Wij hebben dit ook
net zoo volvoerd. Ik schrijf dit zoo nuchter, maar het waren allerberoerdste
<lagen. Wij hebben met haar niet gecorrespondeerd, wel met hem. Mijn zwager is een stakker hij zit er volslagen onder en is machteloos tegenover haar,
hij die uit zijn aard zoo bescheiden is, zal 't zelf ook erg naar hebben gevonden, maar wat kan hij doen, zij is echt de vrouw die haar leven lang met luxe
zoet is gehouden, en nu, nu zij haar rechten heeft deze ook wil doen gelden,
de B. Heide is ook van haar, juridisch gesproken, dat de sfeer ervan van ons
is, dat beseft zij zelfs niet, zonder de minste schroom heeft zij in die sfeer van
ons, haar familie gesleept, en ik twijfel er niet aan ofzij zal wel allerlei orders
gegeven hebben en veranderingen hebben gemaakt.
Wij weigeren over een regeling met haar te spreken, wij willen al onze best
doen om mijn zwager te overtuigen dat wij dat, ofmet ons drieen of dat Jet
en hij de zaken moeten bespreken, om tot een regeling te komen. Maar zij
laat hem niet een oogenblik alleen, uit angst denk ik dat hij haar ontglipt, dat
gaat zelfs zoo ver dat zij eergisteren van de B. Heide met hem op en neer
reisde naar A'dam voor de crematie van Dr. Hubrecht, 2 die zij zelfs nooit gezien had. Eenvoudig angst voor een mogelijk samenzijn van hem met ons.
Hoe 't nu verder loopen zal, is niet te zeggen, wij komen liever niet op de
B. Heide terug, wanneer de B.H. een bron zou worden van onrust en narigheid, je uit de B. Heide te laten koopen, daartoe zijn wij ook niet bereid,
112

't gaat niet om 't bezit maar om de sfeer. Met familie waarmede je goed bent,
zoudt je zoo'n gemeenschappelijk goed wel kunnen hebben, als je behalve
respect, ook affectie voor elkaar hebt, maar zij zal er vrees ik vooral haar
rechten willen doen gelden, en willen ''walten und schalten''. Welnu dan is
't toch bedorven. Die heele geschiedenis heeft ons echt veel verdriet gedaan,
maar wij hebt 't hier tenslotte gezellig gehad, 't huis is prettig, wij hebben sa·
men huisgehouden, en alles liep goed. Maar 't is toch niet leuk. Zij gaan
Maandag weg, wij hopen Woensdag daar weer te zijn, maar dan hebben wij
nog maar ruim 5 weken, v66r wij, om de Academie, terug moeten. Die 5 weken willen wij zooveel mogelijk ongestoord daar blijven, wees dus niet boos
Han als wij dit jaar niet komen, hoe minder onderbreking er in die vijf weken is hoe langer zal 't verblijf, dat nu toch al kort is, ons lijken. Je zult dit
vast begrijpen. Wij hebben die concentratie en rust daar echt noodig, boven·
dien heb ik nog veel werk afte doen in dien tijd. Prettig dat je 't zoo gezellig
met Retha had. Vertel Dr. v. V. 3 maar wat uit dezen brief, 't zal hem intresseeren.
Hartelijk gegroet allen van ons
t.t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Ina Santhagens-Waller en Griet Sasse.
2. H.F.R. Hubrecht (1844-1926), zakenman en politicus.
3. C.T. van Valkenburg, bij wie Van der Schalk in behandeling was.

[ 665]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga (Middelburg)*
18 augustus 1926
6 uur 's morgens.
Beste Han.
't Is z66 mistig dat ik nog niet kan gaan werken, 't is dan een duisternis
zooals in November om 3 uur. Maar de kraaien die 't weten, roepen dat 't een
prachtigen dag zal worden. En wat een avonden zijn het, nu met de maan, je
weet niet wat mooier is tegen het maanlicht in loopen of met 't licht mee, en
zoo blijf je maar loopen. Hebt je 't een beetje rustig op Toorenvliedt ofzijn er
veel loges? En ben je aan 't werk. Ik heb hier de heele garderobe van de Evan·
gelisten naar toe gekregen (in glas) 24 paneelen, die moet ik hier de finishing
touch geven, ik noem 't in dit geval reponeeren. En dan moet ik voor een intreerede zorgen, 1 ik had gehoopt dat ik die dans zou ontspringen, het volgend
jaar wanneer de verbouw klaar is zal er toch al zooveel gespeech zijn, maar ze
hebben er op gestaan dat ik 't doen zou, dus ik zal 't nu doen. Maar daaraan en
aan die garderobe heb ik tot eind Septr wanneer wij terug moeten handen vol.
Ik vond die verzen van Leonard die in de Gids staan, wel aardig. Zelfs
wanneer hij nooit dichter zou worden dan lijkt 't mij toch prettig als je zoon
in zijn j eugd in die sfeeren zijn geluk zoekt.
Hoe zijn de kinderen, hoe heeft Jacob 't gehad op zijn wandeltocht met
113

den onbekenden vriend. Hij is nu toch al lang terug. En zal ik Elsje nog zien
als wij op Torenvliedt komen met de Gids?
Ik ben gevraagd van 27 tot 29 Sept. om mede te gaan met de proeftocht
van de P.C. Hooft om Wight. 't Wordt geloofik wel erg officieel, zoomet
ministers en wethouders en burgemeesters. Maar er zijn 200 invitaties gezonden, dus daaronder zal wel wat gezelligs zijn ook. Jij bent toch niet gevraagd, dat zou eens echt aardig zijn.
Van ministers gesproken, laatst ben ik bij Kuifman2 geweest. Ik heb er
mede bereikt dat de benoeming van van Moerkerken vaststaat. Z. Exc. was
verder hupsch en niet gewichtig, maar ik bleef maar kort.
Over de B. Heide valt niet veel te schrijven, duidelijk is dat Mme. Bellesoeur plannen maakt om hier vaak te komen, zij schijnt 't een prima gelegenheid te vinden om op krachten te komen (zij is overigens heel flink en geeft
haar krachten aan niets uit). Maar de versehe groenten, de boter, het brood,
de versehe eieren, aangevuld door de kisten levensbehoeften die van overal
vandaan komen, maken dat zij 't leven hier goed vindt. Wandelen doet ze
niet. Om 1/212 komt zij beneden, om half tien gaat zij naar bed, tusschen in
ligt ze op alle kussens in een luie stoel, en draaft achter 't eten aan. 't Is grappig om te zien dat een ander in iets juist precies 't omgekeerde ziet dat je er
zelfin ziet, voor ons was de B.H. de gelegenheid waar het leven de minst materieele zijde had, voor haar is 't juist het luilekkerland.
Mijn zwager zit er echt tusschen, maar durft niets tegen haar wil. Alleen te
spreken krijgen wij hem niet. Laatst toen wij nog in Bloemendaal waren en
hij hier was, moest hij voor de crematie van Dr. Hubrecht naar Velsen. 't
Zc;iu toen aangewezen zijn dat hij bij ons was gekomen, maar zij ging mede
op en neer naar A'dam, terwijl zij er niets te maken had, en Hubrecht nooit
had gezien. Haar doodsangst is dat hij onder haar streng bewind uit komt.
De stakker. Hij wil dat wij er met ons vieren over zullen spreken hoe 't geregeld moet worden. Maar daar bedank ik voor. De B.H. behoort haar noch
mij, dus ik dring er op aan dat Jet en hij 't zullen bespreken. Maar zij zal wel
niet willen dat hij Jet alleen ontmoet. Wij willen dat juist graag, niet alleen
om de B.H. maar ook om eens te weten hoe hij zonder dit gezag is. Hij is iemand om zieh van kant te maken, hij is er al een keer dicht bij geweest. En ik
houd haar niets te goed er voor om daar genoegen mede te nemen wanneer de
nalatenschap in orde is. En dan moeten wij toch weten wat hij met de B.H.,
met zijn deel, wil. Daar heeft hij zieh nooit over uitgelaten, en wij hebben
toch wel recht onder deze omstandigheden om dit te weten. Dit incident en 't
eindeloos getalm met de benoeming heeft mij de laatste zeven maanden wel
echt bedorven. Maar ik kom er nu over heen, ik lag vol rommel van binnen,
maar 't wordt nu weer wat netter. Jet is gelukkig goed en opgewekt en rustig,
zij geniet dat zij hier is, maar dat geval heeft haar toch ook wel erg gehinderd.
Zij had zoo echt de wensch ende wil om tegen Mme. B.S. liefte zijn ter wille
van hem, maar 't is haarte machtig. Zult je de kinderen en Juffr. K. hanelijk
groeten. Speciaal ook Elsje. Hoor je nog wel eens wat van Dre.
Hart. gegr.

R.
114

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. R.N. Roland Holst, Over vrije en gebonden vormen in de plastische kunst (Amsterdam 1927), tevens in: De Gids 91 (1927) I, 227-249 en in: idem, Over kunst en kunstenaars. Beschouwingen en herdenkingen. Nieuwe bunde/ (Amsterdam 1928) 40-78; voordracht gehouden bij de aanvaarding van het directoraat der Rijksacademie voor Beeldende Kunsten.
2. Minister Waszink van Onderwijs.

[ 666]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Luigi Einaudi*
19 augustus 1926
My dear Einaudi,
lt is just two months to-day, since I left America, and it is time I should let
you hear something from here. I found all things quite weil on my return; at
first a big mountain of all sorts of papers and things had to be cleared away.
About the middle of July I started upon a hiking tour in Tirol with my youngest daughter, and now we are spending August in our summerhouse; all the
children are with me, which becomes rare, now that they grow up.
My oldest son has been in Turin on a walkingtrip of his own; if I had
known about it, I should have given him your address and asked him to
bring you my greetings; but I only heard about it on his return.
I am using the quiet days here to order and reread my notes made in the
U.S., in order to see whether some article will result. My impressions are
still as contradictory as they have been from the beginning. Only the general
remembrance is one of much kindness, much earnest aspiration and admira·
ble work.
Bertheau wrote me that the rest ofyoür trip had been successful, but shortened by an earlier departure ofyour steamer. I hope your voyage back was
as pleasant as mine.
My younger son will be going to Yale in the first week ofSeptember. I ex·
pect he will have a very pleasant and fruitful year there .
. I had a copy ofmy 'The Waning ofthe Middle Ages' sent to your Turin
address by the publisher; so it had to go without an inscription remembering
you of our very agreeable travelling-companionship. But I guess you remem·
ber it all the same.
I have written in English, because as you well know, my command oflta·
lian is far too defective. But please write back in Italian, if you find time and
inclination to do so.
With kind regards,
Yours sincerely,
J. Huizinga
* Origineel: Turijn, Fondazione L. Einaudi.

115

k~~. ]Tjeenk Willink (Haarlem) aan Joha11 Huizinga (Middelburg)*
24 augustus 1926
•

Amice,
Heden zend ik U de eerste revisies van Uw bundel Studien. Zooals ge zien
zult zijn de kopregels niet aangebracht. Wat mij betreft acht ik het voor den
lezer gemakkelijker wanneer hij niet altijd den inhoud behoeft te raadplegen
en bij het doorbladeren direct het opstel kan zien hetgeen hij zoekt.
Het voorwerk zal ik nog laten wijzigen zoodra van Krimpen voor goed terug is. De inhoud kan m.i. veel rostiger worden als de bron niet in de inhoudsopgaaf vermeld wordt. Ik zou wel zeer in overweging willen geven de
1
bron aan het slot van ieder artikel te vermelden. Zoo bij den inhoud vermeld schrikt dit af voor den verkoop en wijst maar al te zeer den weg naar
een bibliotheek waar de bron misschien gemakkelijk te raadplegen is.
Als ge weer terug zijt zou ik ook nog wel eens graag over het nieuwe voorbericht willen spreken. Ik vind het eerste veel gelukkiger dan het tweede.
Menigeen die van Uw Herfsttij, Erasmus of Mensch en Menigte in Amerika
genoten heeft en het ook zeker van dit boek zal doen wordt afgeschrikt als hij
leest van de historische belangstelling die tegen inspanning bestand is en
niet gericht op stichting en vermaak. 2 Ik vind het ook niet gelukkig dat in
een voorbericht zoo nadrukkelijk er op gewezen wordt dat de verhandelingen slechts herdrukken zijn. 3 Ben minder serieuse recensent drukt het voorbericht eenvoudig als aankondiging over en de recensie heeft weinig invloed
op een goeden verkoop.
Vergeef mij deze prozai'.sche opmerkingen die uit mijn mercantiel brein
voortkwamen! Ze zullen misschien nog poetisch blijken bij de opmerkingen
die mijn reiziger zal moeten ontvangen als hij den boekhandel tracht te animeeren van dit boek een flinken voorraad te nemen, en de boekhandelaar dit
ernstige voorwoord leest.
Maar zooals gezegd, over dit onderwerp kan ik beter eens met je praten
dan veel er over te schrijven.
Met vriendelijken groet,
t.t. HTjW

*

Origineel: Leiden, UB.
r. Dit advies is opgevolgd.
2. J. Huizinga, '~istorische belangstelling wil zeggen: niet om zonder inspanning
o?derhouden te w1llen worden met wat bonte beelden, ook niet om in de geschiede·
n1s slechts de oplossing te zoeken voor eigen Jevensvragen, maar om gewenkt en getr~kk~n te worden door verleden werkelijkheid zelP, Tien studie'n (Haarlem 1926), v
(niet 1n V.W.).
3· .J. Huizinga, 'Van de hier verzamelde verhandelingen versehenen sommige in De
Gi'ds? andere op plaatsen, waar geen ruimer lezerskring ze zal hebben ontmoet' Tien
studien (Haarlem 1926), v (niet in V.W.).
'

116

[ 668]
Andre }olles aan Johan Huizinga*
30 augustus 1926
Beste vriend de snoode portier van den ''Deutschen Kaiser'' te München moet met heische straffen gekastijd worden. Ik was op den morgen van 29 Juli nog niet
eens aangekomen, laat staan weer afgereisd - ten overvloede is er nooit van
een reis naar Innsbruck sprake geweest. Het geheele bericht was dus van A
tot Z ''erstunken und erlogen'', zooals men hier pleegt te zeggen. Ik kwam,
zooals ik mij had voorgenomen op dien dag 's avonds om negen uur te München aan, en heb een half uurtje in de vestibule gewacht, of Leonard misschien wou verschijnen. Het zou buitengewoon aardig geweest zijn, wanneer jij daar plotseling was komen opdagen. De stommeling!
Sedert iets meer dan een week ben ik nu weer hier, en heb gisteren het begin van een artikel voor de Gids aan Colenbrander gestuurd. 1 Het werk gaat
langzaam; ik zou, geloof ik, weer eens een paar jaar journalist moeten worden om een zekere handigheid met de pen te krijgen. Het is buitengewoon
vervelend een halven morgen over een paar regeltjes te zitten peuteren. Ik
zou graag de lier aan de wilgen hangen, maar de wilgen zijn van de vele lieren, die ik er in mijn leven aan gehangen heb, zoo vol als de kapstok, oftewel
de garderobe bij een studententhee. Dus peuter ik maar weer verder.
Wij hadden een prettige reis. Eerst hebben wij in groot gezelschap tussen
Trente en Venetie gewandeld en toen heb ik met een klein troepje de romaansche kunst, noordelijk van de Apennijnen aangekeken: Ferrara, Mirandola, Modena, Parma, Borgo San Donnino, Piacensa, Cremona, Pavia, Verona. Ik kende het meeste, maar had het nog nooit zoo snel na elkaar gezien;
bovendien moest ik er veel over verteilen, wat ook nuttig is. Het is een buitengewoon merkwaardig hoekje en men krijgt misschien nergens een zoo
sterken indruk van de kunst in den tijd van de Hohenstaufen in de 12e eeuw.
Jammer dat men zulke uitstapjes niet eens met een iets grooter publiek kan
maken - zoo langzamerhand zou ik nu het onderscheid tusschen de kunst
ten zuiden en de kunst ten noorden van de Apennijnen wel kunnen demonstreeren en daarmee de beteekenis van de 13e eeuw min of meer duidelijk
maken. Ook jammer, dat ik over al die dingen niet meer kan schrijven - hoewel het ook wel een aardigen kant heeft, dingen voor je eigen plezier te approfondeeren.
En nu een vraag - er komen eenige duitsche studenten naar Holland, zou
het mogelijk zijn voor die knapen een beetje te zorgen, zoo dat het zaakje hen
niet alte veel geld kost? Misschien weet Leonard daar raad op - of misschien
ken je een of andere studentenorganisatie die zoo iets op zieh zou kunnen nemen. Ik stuur ze liever niet naar Sleeswijk c.s. - hij is een beetje belachelijk
en ik zou liever hebben, dat zij iets van andere lieden te zien kregen. Schrijf
even een briefkaart, of je er iets aan doen kunt - of verzoek L. te schrijven.
Wat ik in October doe, weet ik nog niet - maar ik heb toch eigenlijk wel
heel veel lust naar Holland te komen. Wie weet? 117

•

Heel hartelijke groeten aan de heele familie
van je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Andre Jolles, ''Wilhelm Busch en Christian Morgenstern''.

[ 669]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga (Middelburg)*
30 augustus 1926 (poststempel)
Beste Han.
Allicht zal deze brief van Clara de Vos van Steenwijk 1 je intresseeren. Ik
behoefhem niet terug te hebben. Zij was onlangs hier, wij hadden haar toen
1n 4 1aar weer niet gez1en.
Jet kreeg je brief. Gelukkig merk ik dat zij nog niet geantwoord heeft, dat
geeft mij nog hoop dat zij je hartelijke invitatie zal aannemen, wij hebben
een naren zomer gehad door dat geval met mijn zwager, het drukt Jet erg en
dat uit zieh bij haar dat zij geneigd is alles af te wijzen en alles te veel te vinden. Zij zit er ook beroerd tusschen, mocht zij dus nog bedanken zie er dan
alsjeblieft niets onaardigs in; maar ik wil haar niet forceeren.
Ik schaam mij bijna 't te bekennen, maar 't geval met de B. Heide heeft mij
vergiftigd, ik voel alsof 't mijn bloed ziek heeft gemaakt. Ik slaap er siecht
van en mijn beetje haar is er wit van geworden. Ik kan 't niet van mij afzetten.
Wij hebben naast ons werk dit asyl van rust, mijn god waarom moeten zij
die van Amerika naar de Riviera, van Parijs naar Scheveningen, van Scheveningen naar Aix !es Rains reizen, waarom moeten zij nu dit ook nog hebben
en ons dit wat ons z6ö na ligt bederven.
Ik wil er niet met ons vieren over onderhandelen, ik weet dan precies hoe
't gaat, mijn zwager is op en willoos en zwijgt, Jet heeft medelijden met hem
en wil hem sparen, dus dan zouden mijn schoonzuster en ik elkaar in de baren vliegen over de B. Heide die noch haar noch mij toebehoort. Voor zoo
iets onkiesch pas ik. Mijn zwager schrijft - dit wordt dan waarachtig waar
door haar gedicteerd - ''ik heb Mathilde gevraagd zieh voor alles te intresseeren wat mij lief is ''. Bon, maar aangezien de helft van ons is, en wij allerminst wenschen dat zij zieh intresseert voor wat ons lief is, drijft dit tot de
scheiding.
't Zou mij een rust zijn als die scheiding was door te zetten, ik weet dat 't
toch voor ons een groot verlies zou worden dat 't toch een scheiding zou beteekenen van veel waar je met alle vezelen van je hart mede bent samengegroeid. Maar 't zou tenminste een zuivere toestand zijn. Maar als je er bij
mijn zwager op aandringt dan zegt hij, ''ik kan niet meer, wij gaan om rust te
hebben naar Montreux''. Maar met October willen zij weer hier komen. Vergeef mij dat ik je zoo lang over dit geval schrijf, al voor de tweede maal.
Maar 't is mij een marteling geworden. Ik heb den tocht met de P.C. Hooft
niet medegemaakt, heb 't op 't eind afgeschreven. Ik werk z66 moeilijk en
•

1

II8

•

•

schiet zoo uiterst langzaam op dat ik 't gevoel had geen 2 dagen te kunnen
verliezen. En ik moet tegen mijn zin voor een 2de inaugurele rede zorgen en
nog de 12 laatste paneelen voor den Dom afmaken die hier zijn, alles v66r 25
Septr.
Hartelijk gegroet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Clara Jacoba de Vos van Steenwijk (1869-1960); briefniet teruggevonden.

[ 670]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
30 augustus [1926]
Beste Han,
Ik vind het bijzonder vriendelijk van je mij bij het redaktiediner van de Gids
te vragen. En zeker zou ik jullie en Torenvliedt erg graag teruggezien hebben,
allicht nog liever zonder - dan met deze bijzondere feestelijkheid. Maar ik kan
hoe dan ook niet komen, omdat mevr. Sasse in die dagen bij mij logeert; zij
zou er verleden week zijn geweest, maar moest uitstellen wegens ongesteldheid en hoopt nu half september te komen. Voor Rik zal dit wel het laatste
. vakantietje zijn wat hij in den eersten tijd kan nemen. Jammer dat hij per slot
toch niet mee gegaan is met de proefvaart van de PC Hooft, het zal nu heerlijk
varen zijn, ook 's nachts. Wel hard voor de kinderen, ofliever de jongelui, om
met dit echte zomersche weer naar de stad te moeten terugkeeren.
Rik brengt voor je mee nogal een aardige brief van een zeer intelligente
vriendin van ons, die sedert 20 jaar in Vancouver leeft. Zij schrijft over je
boek over Amerika, 1 dat zij met groote bewondering las,· en ook over nieuwe
geestelijke stroomingen daar, die je nu waarschijnlijk ook hebt leeren ken·
nen ... Daar zegt Rik net dat hij je die brief al stuurde!
Met onze hartelijke groeten
Jet

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, Menschen menigte in Amerika.
[ 671]
Johan Huizinga (Leiden) aan Luigi Einaudi*
8 september 1926
My dear Einaudi,
I was very very sorry to hear about the sad misfortune that befell you just
on reaching home after such a successfull journey! What a patience you will
need and what a pain you must have suffered! I hope you may be able to tell
me before long that you are walking again, though it will last some time be1
fore you go as well as when we walked to Mission Dolores.
119

. ·.... ;:.·

·.'.'_/'

'

.., ,'

" .!
"

._, ..

·:. : ,.

" •;:

.. , .
'

0

.,·

'
.)

,,

. •:.

... s

De Gidsredactie aan zee, 18 september 1926.
Van links naar rechts: Johan de Meester, D. Crena de longh,
Martinus Nijhoff, Johan Huizinga, J.D. van der Waals Jr., Bine de Sitter,
Heleen Krayenhoff van de Leur, Henrie'tte Roland Holst,
Richard Roland Holst, H. Th. Colenbrander en D. van Biom.
De dames maakten geen deel uit van de redactie;
op de foto ontbreekt A. Roland Holst.

·"

Yesterday my son Jakob left for the U .S., going to be a sophomore at Yale,
as I told you. Prof. Spykman, whom you will remember, dined here the day
before yesterday. He told Jakob many things about student life at Yale, and
promised to take some care ofhim.
I am trying to express my thoughts about America, especially their social
science and the spirit which pervades it. lt is not easy, and costs me a good
deal of hard thinking. When I think of your constrained immobility I feel
very fortunate in being able to work, after the long vacation I had.
I am looking forward with pleasure to the books you were sending me.
With my very best wishes for a speedy and complete recovery,
Sincerely yours,
J. Huizinga

*

Origineel: Turijn, Fondazione L. Einaudi.
1. De oude Spaanse oorsprong van San Francisco.

[ 672]
Johan Huizinga (Leiden) aan J.W. Muller*
8 september 1926
Wat een tafereel der dwaasheid vormen al die ''verklaringen'' van de Rei·
naert-figuur! 1 Wat hebben veel lieden toch weinig historischen zin!
Met vriendelijken groet,
de Uwe J. Huizinga
* Origineel: Leiden, UB.
r. J.W. Muller (zie Briefwisseling I [52], n. 5), ''Reinaerts avonturen en rollen in en
na de middeleeuwen'', Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Acade·
mie voor Taal- en Letterkunde (1926) 306-352.

[ 673]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
9 september [1926]
Beste Han,
Wel bedankt voor je hartelijke brief. Ik vind het erg gezellig, als Rik en ik
12.14 mogen komen en bij jullie koffiedrinken, maar is 't niet te druk voor
Heleen? Wat een uitgebreid gezelschap krijgen jullie; de niet-redaktie overvleugelt bijna de redaktie; ze zou haast een staatsgreep kunnen uitvoeren en
zieh meester maken van de Gids. Alleen zou ze een beetje alte heterogeen
zijn denk ik.
Rik is in A'dam dus de hartelijke groeten alleen van mij zelf
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

121

[ 674]

.

Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huiz1nga (Leiden)*
I oktober 1926
Beste Han,
Zoo straks kwam je brief, waar ik wel van opkeek, dat begrijp je. Alles z66
onverwacht en bijna romantisch - blijkbaar beantwoordend aan een lang onderdrukte behoefte in Elsje's natuur. Wil je haar heel hartelijk voor mij ge1
Jukwenschen? Het is bijzonder prettig dat je a.s. schoonzoon zoo'n goede
indruk op je maakt, en ook prettig dat hij voorloopig in de buurt blijft, zoodat de jongelui rustig met elkaar om blijven gaan en jullie hem nader leert
kennen. Elsje's plannen voor de naaste toekomst zullen nu allicht heel wat
anders uitvallen dan zij tot voor twee weken dacht!
Rik is op de Akademie, examens aan 't afnemen enz. hij schrijft dat hij een
16urige werkdag heeft en 't vervelende is dat hij geen rostigen tijd vindt om
aan zijn oratie te werken. Vanavond laat wacht ik hem terug, morgen pakken, en Zondag naar Bloemendaal, maar met de hoop hier eind Oktober nog
een week-end terug te komen.
Terwijl hij zieh afpijnt met de 34 nieuwe aspirant-leerlingen, ben ik met
mijn fransche vrienden2 nog drie dagen in Belgie geweest, in Gent, Audenaerde en Doornik. Erg genoten, vooral van de Van Eyck in Gent en van de
kathedraal in Doornik. In Audenaerde zagen wij 't oude Raadhuis eenige
oogenblikken fel en fantastisch verlieht vlak vöör een onweersbui. Al het
verguldsel schitterde je tegen en 't geheel was om nooit te vergeten. Die stadjes zijn wel erg uitgedoofd en triest!
·
Vele hartelijke groeten
Jet
Je begrijpt nu, als Rik de eerste <lagen niet schrijft, hoe dat komt.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Sas~ha ~einshagen (1898-1976), afkomstig uit Riga, was werkzaam in het bedrijfsleven; 1n dienst van de Nederlandse Handelmaatschappij wierf Reinshagen met als
standplaats Hongkong arbeidskrachten in China ten bate van Nederlands-Indie.
2. Vermoe~elijk Jean Jacques Mesnil (pseudoniem van Jacques Dwelshauvers) (18721940), Belgisch kunsthistoricus en anarchistisch socialist, en diens levensgezellin Cla·
ra Koetlitz (t1939).

[ 675]

Werner Kaegi (Bazel) aan Johan Huizinga*
4 oktober 1926
Verehrtester Herr Professor,
Hoffentlich komme ich nicht zu spät, um Sie zu versichern, dass es bei der
Themawahl auc~ fiir uns das Beste ist, wenn Sie sich ganz nach Ihrem eige·
nen Ermessen richten. Nach meinen jetzigen Erkundigungen über den
Wuns.ch der Fr~iburger und Berner nach ''Aufgaben der Kulturgeschichte'' 1
habe ich den Eindruck, dass es sich um eine ziemlich zufallige Äusserung
122

handelt, der kein grosses Gewicht zu geben ist. Das Freiburger Publikum
kenne ich nicht; aber gerade in Bern halte ich persönlich ein Thema wie
''Renaissance und Realismus'' eher für aussichtsreicher. Ich selbst würde es
wohl für das Günstigste halten, wenn Sie durchaus Ihrem ursprünglichen
Plane gemäss in Basel, Bern und Freiburg über ''Ren. & Real.'' sprächen
und das Thema '' Aufgaben der Kg.'' für die Zürcher Gastvorlesung reser•
vierten.
Da Sie die Freundlichkeit hatten, meine Meinung über die Frage Ablesen
oder Frei-sprechen zu verlangen, so erlaube ich mir, lebhaft für das Freisprechen zu plädieren. Die Wendungen, die ein deutschsprechender Holländer ''unkorrekterweise'' aus seiner Muttersprache herübernimmt, sind
meistens viel bildhafter und gerade wegen ihrer Ungewohnheit eindrücklicher als die der Regel entsprechenden deutschen Ausdrücke. Abgesehen
vom engeren Kontakt mit dem Publikum, der natürlich in erster Linie mit
dem Frei-sprechen verbunden ist, werden die eventuellen Missverständnisse
sicher völlig aufgewogen durch die Freude an der neuartigen Prägnanz der
holländischen ''Fehler'' .
••
Im Ubrigen habe ich keine Sorge. Sie werden punkto Korrektheit vielleicht manchen von uns Schweizern beschämen.
In herzlicher Verehrung bleibe ich
Ihr ergebener
Werner Kaegi
PS. Von Schwabe habe ich noch keine gedruckte Seite bekommen. Möchten
Sie ihn nicht auf einen Termin verpflichten?

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, ''Taak en termen der beschavingsgeschiedenis'', Vers lag van de algemeene vergadering van het Historisch Genootschap te Utrecht op 7 April 1926 (Utrecht
1927) 5-7 (V.W. VII, 32-34), zeven stellingen, aan de hand waarvan de rede werd uit·
gesproken. Tevens als college voorgedragen te Zürich. Later werkte Huizinga dit uit
tot ''De taak der cultuurgeschiedenis'', Cultuurhistorische verkenningen (Haarlem
1929) 1-85 (V.W. VII, 35-94), dat door Kaegi werd vertaald: ''Aufgaben der Kulturgeschichte'', Wege der Kulturgeschichte (München 1930) 7-77.

[ 676]
Johan Huizinga (Leiden) aan zijn zoon Jakob Huizinga*
12 oktober 1926
Beste Jakob,
Je zult begrijpen, dat ik je briefvan 29 Septembermet gemengde gewaarwordingen gelezen heb. Je avontuur met de kwartjesvinders heeft hier een
hoongelach doen opgaan, dat nog lang zal naklinken. Mijn oordeel over het
geval is, dat de fout al dadelijk zit in het begin, nl. hierin, dat een jongmensch die zichzelfvoor nogal wereldwijs houdt, in een vreemde wereldstad
met een willekeurig voorbijganger opwandelt, ook al is hij als heer gekleed.
Item dat dit jongmensch, met een zeer ontwikkeld standsgevoel, niet spoediger merkt, dat hij zieh encanailleert en in slecht gezelschap bevindt! Dat je,
123

eenmaal zoo dom zijnde, het weerloos slachtoffer werdt van hun inderdaad
buitengewoon listige praktijken, is duidelijk. Je moogt in zekeren zin nog
blij zijn, dat je nog niet in grooter ongelegenheden bent geraakt. Enfin, het
is een lesje dat, hoop ik, evenzeer je voorzichtigheid als je zelfkennis zal verhoogen. Ik stel het op prijs, dat je het me volledig verteld hebt, zoo dan ook
noodgedwongen. Mocht er ooit iets dergelijks zijn, doe het dan ook, zonder
dat de geldnood je dwingt.
[.' ']I

Door de dringende financieele zaken heb ik eigenlijk nog niet veel gehoord
over je aanvankelijke indrukken. Ben je in New York dikwijls bij de Barnouw's geweest? Dat Stubbs en Bertheau zoo aardig voor je waren, verwonderde mij niet. Ik kreeg een briefje van Stubbs die mij 't een en ander van je
verblijf vertelde.
Het Metropolitan Museum vind ik ook een buitengewoon mooi ding. De
oudere en nieuwere schilderijen hangen er hier en daar wat vreemd door elkaar, maar er is een hoop moois, vooral ook in de collectie Pierpont Morgan.
En heb je de interessante American Wing bekeken? Hoe vondt je de skyscrapers, en heb je nog buiten New York wandelingen gemaakt? Tegen den
tijd dat je dezen brief beantwoordt, zal ik wel het een en ander over Yale
hooren; hoe het je bevalt, wat voor lui je er spreekt, hoe het werk is, enz.
enz.
Wij vieren hier vandaag Märle's verjaardag. Als hoofdcadeau is haar vanmorgen een hondje gepresenteerd, cocker-spaniel, 6 weken oud, voortreffe·
lijk ras, genaamd King, veelbelovend doch nog onzindelijk huisgenoot.
Je broer Leonhard beweert dat hij door zijn candidaats zal komen. Ik moet
het nog zien.
Sascha is hier al zoo vertrouwd als een zoontje. Hij is bijzonder aardig,
niet alleen voor Elsje. Hij heeft voor mij herhaaldelijk aardige kleine attenties. 's Avonds lees ik nu en dan wat russisch met hem.
In de herfstvacantie ga ik met Retha een paar <lagen naar Groningen, of
liever naar Haren, want we logeeren bij de De Kempenaer's. 2 Ik moet dan
meteen de studenten daar war over Amerikaansch hooger onderwijs vertellen, om zoo hun aandacht te vestigen op het Spelman Memorial.
Verder valt er op 't oogenblik niets bijzonders te schrijven. Ik hoop dat je,
zooals wij afspraken, om de 14 <lagen schrijft en ik dus al weer een brief van
je heb, eer je deze krijgt.
Hartelijke groeten van allen!

V.
*

Origineel: Londen, J.H. Huizinga.
1. Bijzonderheden financiele regeling.
2. Ju!ius Burmania van Andringa de Kempenaer (1873-1943), vriend van Huizinga,
notar1s te Haren, en echtgenote.

124

[ 677]
H.D. Tjeenk Willink (Haarlem) aan Johan Huizinga*
19 oktober 1926
Amice!
Vanmorgen was ik even bij van Bommel en liet hem het bandje zien. 1 Hij
zou de zaak bestudeeren; en onderzoeken of hetzelfde soort linnen dat door
zijn betrekkelijke kostbaarheid hier weinig gebruikt wordt, in het entrepötdok voorradig was. Morgen zou hij mij aanwijzingen voor den drukker geven voor het zetten van het papieren titeltje. Ik sprak hem erover dat het.
rugtiteltje veel hooger moest staan. Maar hiertegen verzette hij zieh met alle
kracht. Het op den rug geplakte papiertje moest even hoog staan als het op
het plat van den band geplakte papiertje. Enfin, op den modelband kunnen
wij dit zien.
Ik heb ook nog in overweging gegeven een vierkanten blinddruk op het
plat te geven en daarop de letters van den titel te drukken, dus geen papier te
gebruiken. Doch wellicht is het linnen daarvoor te ruw.
Informeerende wanneer de gebonden exemplaren van Tien Studi!!n klaar
zouden zijn, bleek dit te wachten op het blauwe buckram-linnen dat uit Engeland onderweg, maar nog niet aangekomen was. Daar ik met een vage toezegging geen genoegen kan nemen, heb ik opdracht gegeven indien men
morgen niet met zekerheid kan zeggen dat het nog deze week in Amsterdam
zou zijn, dat men dan maar gewoon blauw linnen moest nemen.
Het aantal banden was reeds eind September opgegeven. Nu is het linnen
er nog niet. Ge ziet wat een onverwachte verdrietelijkheden een uitgever te
wachten staan, als hij belooft iets spoedig te zullen gereed maken.
Met vriendelijken groet
t.t. TjW
Van Bommel stuurt u rechtstreeks het boekje terug.

*

Origineel: Leiden, UB.
r. Het 'Morris-bandje' voor Amerika levend en denkend, gelijk aan dat van Mensch en
menigte in Amerika, zie Briefwisseling I [222], n. r.

[ 678]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga (Leiden)*
8 november 1926 (poststempel)
Beste Han.
Zoo juist Wibaut gesproken. Eenige tijd geleden is Vogelsang al bij hem
geweest, om te informeeren naar de vacature Six, maar toen wist W. nog nergens van af, dus had dit gesprek geen resultaat. W. dacht, - vermoedde - dat
Vogelsang voor een leerling van hem kwam, - hij heeft aan de Academie ook
al zijn best voor een leerling gedaan.
Zullen wij Vogelsang eens er over aanspreken, wat vindt je daar van? Hoe
is hij met Dre. Zoo ja, wie van ons twee zal 't doen? En dan, hoe heet de prof
•

125

in 't duitsch die jij <lacht dat van de geheele faculteit wellicht 't meest ge1
neigd zou zijn voor Dre te werken? Ik was zijn naam vergeten. 'Scholte'
vroeg Wibaut. Maar ik wist 't niet. W. zei: als H. die bedoelt wil ik de zaak
wel eens met S. bespreken. Daar zag hij wel wat in.
Hartelijk gegr.
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J.H. Scholte (1874-1959), germanist, hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam 1912-1947.

[ 679]
Henriette en Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
9 november [1926] (poststempel)

·

Beste Han,
Met gevoelens van respekt en bewondering voor je werkkracht staarden
we vanmorgen bij het ontbijt naar het ''kloeke boekdeel'' 1 dat je ons hebt gezonden - we bedachten dat dit maar een deel van je werk der laatste jaren
vertegenwoordigt, nog afgezien van je colleges. En ook waren we je zeer erkentelijk, dat je ons door dit geschenk er vanzelf toe brengt, de studies die
wij hieruit kennen meteen te herlezen en de voor ons nieuwe te leeren kennen. Ik denk wel, dat je ook van deze uitgave veel genoegen zult beleven, al
leent niet alles zieh natuurlijk voor het groote publiek.
Wat een wederwaardigheden heeft Jacob gehad, en in zoo korten tijd! Het
is toch wel waar ''que les voyages forment la jeunesse''.
Wij hopen van 3 tot 5 Dec. in de Buissche Hei door te brengen met mevr.
Santhagens. Dat lijkt ons gezelliger dan in de Kerstvakantie, het is dan zoo
op zijn allerdonkerst.
Met onze hartelijke groeten, ook aan Heleen, Elsje en Leonard.
Jet
Beste Han.
Het zal een goeden dag zijn wanneer ik mij rustig over je boek buig tot Iezen. Wanneer zal dat zijn? Het beklemt mij tegenover jou en tegenover mijzelf dat ik niet kan zeggen, - ''morgen al''.
De geest is willig, zelfs begeerig, maar nu slorpt de Academie al mijn
kracht op. Maar dat blijft niet, en zoo gauw als dat aftrekt, vat ik jou boek
het eerst.
Mijn miniscuul boek kreeg je ook. 2
Vandaag was er weer observatieteekenen. Ben zeer mooie Italiaansche danseres die verschillende rythmische bewegingen maakte en dan weer herhaalde. Intressant maar te moeilijk.
Hartelijk gegroet en bedankt voor 't deftig boek. 't Ziet er keurig uit.
t. t. R.
126

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I.
2.

J. Huizinga, Tien studiifn.

R.N. Roland Holst, Over vrije en gebonden vormen in de plastische kunst.

[ 680]
Anna Veth-Dirks (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
11 november 1926
Beste vriend,
Hoewel een brief na her pak niet hoefde, kom ik toch daarmee aan om je
hartelijk voor dar mooie boek te bedanken. Hoe mooi is het uitgegeven en
hoe blij zal ik wezen wanneer in dien vorm een blijvende herinnering aan
Jan besloten zal liggen. Niet het minst omdat de moeielijke en zooveel tijdroovende arbeid voor u dan voorbij zal zijn. De illustratie 1 erin deed mij ook
bedenken hoe klein een mappe van dezelfde kleur wezen kan om duidelijke
reproducties van zijn werkte geven als bijlage van het boek, indien iemand
dat wenschte. Gelijk met dezen brief gaat een postpakket, zoo mogelijk aangeteekend, van kleine schrifturen tot en met 94. Uit weekbladen kan ik
scheuren, hetgeen ge wenscht (en dat er later weer inplakken). De oude lijst
is er weer in. Want ik wilde het je graag zoo makkelijk mogelijk maken en je
afhelpen van die tijdkostende bezoeken. Briefkaarten zijn mij niets onaangenaam, dus beschik maar over halen en brengen van de papieren en over wat
ik bezit. Na je vertrek 's avonds (bij oogenblikken had ik het zoo te kwaad
omdat we de leegte toch zoo voelden) - zocht ik, als vaak, troost bij dien ou·
den Heer, dien je niet mag. 2 Ik zoek dan naar de aanstreepsels van Jan, wanneer het is alsof hij dan nog iets te zeggen heeft en las: eerst vooringeschreven: (Iemands ontwikkelingstijd de meest beteekenende (blz 94)) en daar:
''Ich muss'' sagte Goethe ''diese späteren Jahre mehr als Annalen behandeln;
es kann darin weniger mein Leben als meine Thätigkeit zur Erscheinung
••
kommen. Uberhaupt ist die bedeutendste Epoche eines Individuums die der
Entwickelung, welche, - enz'' 3 Dat klopt met wat je zei. Verder weer voorin:
(alle vorschreitende Epochen eine objective Richtung (blz rr6)) en dan: ''Ich
will Ihnen etwas entdecken, und Sie werden es in Ihrem Leben vielfach be·
stätigt finden. Alle im Rücksehreiten und in der Auflösung begriffenen Epochen sind subjectiv, dagegen aber haben alle vorschreitenden Epochen eine
objective Richtung'', 4 enz. Daar gaat Kloos, 5 <lacht ik. Maar het gaat ook
niet daarom, dat ik dien zoo bewonder, maar dat hij hier Witsen6 gereed en
goed vond. Wanneer je dien ontroerenden briefleest van Jan over Witsen en
je Witsen toch hoog wilt houden, dan zou een toevallige vondst als ik laatst
met die verzen deed, je toch ook goed doen.
Dinsdag ben ik hier en daar geweest, vanwaar ik je ook nog iets schrijven
wou. Eerst Mevr. Muller. 7 Per slot vindt ze nu alles goed wat je doet: ''mits
je haar eerst laat lezen, wat je mogelijk aanhaalt uit haar mans brieven'' - Ze
was heel aardig. Verder was ik bij Prof. Winkler 8 om zijn portret te vernissen. Indien je ooit hem eens mocht willen spreken over Jan, zou, geloof ik,
niets hem liever zijn. Hij was eerst alleen thuis en was de hartelijkheid in
127
•

persoon. Hij sprak over je naar aanleiding van war je in die vergadering over
Amerika vertelde. Ik at bij een ander en ging er 's avonds weer heen. Hij
hield heel veel van Jan. Ondertusschen zag ik in alle drie die huizen werk
van Jan hangen. Hoe blonk het aan die muren tusschen veel middelmatigs en hoe werd het gewaardeerd! Dat zoo iets nu bestaat in honderden kamers,
dat is een heerlijke gedachte. Verder bad ik gisteren bezoek van den heer van
Gelder9 van het stedelijk museum in den Haag en die vertelde iets heel eigens van Jan. Hoe hij graag aan het eind van een tafel met menschen speelde. Dar was al zoo in de eerste jaren in Bussum, wanneer we bij Free 10 aten
bijvoorbeeld. Dan zei Martha 11 al: ''Jan, ga jij daar zitten'' - en was het dan
niet ofhij de menschen in zijn geest schikte, als een kaartspeler het zijn kaarten doet? Hoe lette hij op en troefde hij uit en was hij bevangen in het spel
van hun woorden en grappen! Hij hield niet van kaartspelen maar hij lette
op de menschen als de fijnste spelers op hun kaarten, hij was er heelemaal
•

•

10.

In zijn museum bad de heer v.G. op het oogenblik bij een soort expositie
uit de N.G. 12 tijd twee portretjes van Jan: Ditlinger 13 en Aletrino 14 met de
poes. Het eerste ken ik goed, het tweede vaag, maar ik weet dat het heel goed
is. Misschien gaat de expositie van Dordt, v66r ze naar Amsterdam gaat, nog
eerst naar den Haag, want v.G. zei dat hij het wel in het museum wilde en
dat trekt mij wel aan. In ieder geval ga ik binnenkort naar den Haag verschillende schilderijen zien en dan door naar Dordt en Rotterdam. De tijd vliegt
en ik wil het zoo goed doen als ik kan.
Nu eineiig ik op dat ongelijnde papieren vergeefhet, wanneer ik je in dezen tijd ook min of meer als een lijntje beschouw tegen te veel gezwalk. Ik ga
het verkeer nu buiten je om met juffr. Krayenhof aanleggen, die de pakjes
aan zal nemen en teruggeven, alles op kommando van een briefkaart.
Vaarwel nu, steeds de Uwe
Anna Veth

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
r. Gegraveerd portret van de Deense astronoom Tycho Brahe door Jacob de Gheyn.
2. J.W. von Goethe, Gespräche fflit Eckermann.
3. Gespräche mit Eckermann 27.1.1824.
4. Gespräche mit Eckermann 29.1.1826.
5. Willem Kloos, zie Briefwisseling I [530].
6. Willem Witsen (1860-1923), schilder, etser en fotograaf.
7. M.G. Muller-Lulofs, weduwe van Sam. Muller Fzn.
8. Cornelis Winkler.
9. H.E. van Gelder, zie Briefwisseling I [165].
ro. Frederik van Eeden, zie Briefwisseling I [81].
11. Mart~a van Vloten (1856-1943), Van Eedens eerste echtgenote 1886-1907.
12. De N1euwe Gids.
13. Jhr. M.B.D. Dittlinger (1864-1942), kunstschilder, jeugdvriend van Jan Veth uit
Dordrecht.
14. A. Aletrino (1858-1916), schrijver, arts en criminoloog.

!28

[ 681]
Andre }olles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
13 november 1926
Beste vriend even een paar woorden om je te bedanken voor de toezending van de
''Tien studien'' - ik heb er in gebladerd en er veel in gevonden, wat ik graag
in dit ietwat plechtiger gewaad nog eens herlas. Ook wel veel, wat je, naar ik
geloof, op het oogenblik anders zoudt zeggen - maar het is dunkt mij goed,
wanneer iemand ook met zijn eigen verleden van tijd tot tijd als fait accompli
afrekent - Onze tijd, en misschien onze persoonlijkheid, zijn van dien aard,
dat wij eigenlijk alles wat wij schrijven een jaar ofwat later weer anders zouden kunnen schrijven - wie zieh daardoor van de wijs laat brengen, kan zijn
inktpot wel aan de wilgen hangen.
Ik zit nog dik in de drukte van nieuwe colleges, commissies, relletjes en
wat dies meer zij en kom tot niet heel veel anders.
Hartelijke groeten van
je A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 682]
Johan Huizinga (Leiden) aan zijn zoon Jakob Huizinga*
17 november 1926
Beste J.
Je brief was voor mij wel een groote teleurstelling, maar eigenlijk geen
heel groote verrassing. Ik kan je voorstel niet terstond definitief beantwoorden; daartoe is het te ingrijpend, en aan te veel bedenkingen onderhevig,
waarover ik mij eerst een nader oordeel moet vormen. Daarover straks nog
nader. Voorloopig kunnen, tot je geruststelling, de volgende punten vast
staan. I. Dat ik je oplossing niet terstond onvoorwaardelijk verwerp. 2. dat
ik, indien Yale een failure blijkt, je in geen geval zal noodzaken, het tot het
bittere einde vol te houden. 3. dat je je geen ondankbaarheid hoeft te verwijten, of te meenen dat ik hierover boos zou zijn. Ik ben blij, dat je het heele
geval openhartig met mij behandelt, en kan in veel van je gevoelens en overwegingen heel wel komen.
Toch vind ik in je betoog en houding ook wel zwakke punten. Ten eerste
heb je je conclusie toch nog te haastig getrokken. Anderhalve maand is geen
lange tijd om in een geheel nieuw milieu eenigszins thuis te raken, en met
menschen en dingen eenig contact te krijgen. Ik acht het niet uitgesloten, dat
je bij het ontvangen van dezen brief Yale al weer heel anders, en mogelijk
gunstig, bekijkt als op 2 November. Het schoolsche is natuurlijk een be·
zwaar, maar vergeet niet, dat de grondfout (geen karakterfout maar een gebrek in je aanleg) ten deele bij je zelfzit (dit geldt evenzeer van Leonhard als
van jou): je hebt eigenlijk voor niets op het gebied van geestelijken arbeid le129

vendige belangstelling, en mist tot nu toe, wat men es~rit. de suite noe?'1t,
wat ook vaste doelvoorstelling zou kunncn heeten. En d1e dingen zullen Jullie allebei roch Jangzamerhand m6eten verwerven, wil je een behoorlijken
weg door het leven vinden. Veel van dat gevoel van leegheid en doelloosheid
spruit juist voort uit het ontbreken van de prikkel, om je kracht en belangstelling op bepaalde punten te concentreeren, ook al gaat dat gepaard met
dwang op je zelven. Dat wil je nu ontgaan door handenarbeid te gaan zoeken. Och, ik blijf erbij, dat ik het groote heilzame daarvan niet inzie. Het zal,
denk ik, op zijn best een harde les zijn. Maar wil je die ervaring, goed, ... als
het uitvoerbaar is. Daarover zoo meteen. Eerst nog dit.
Mijn figuur tegenover vrienden hier kan buiten rekening blijven. Meer zal
mij hinderen mijn figuur tegenover mijn Amerikaansche vrienden, die ik
medewerking en belangstelling vroeg. Maar ook dat is geen hoofdzaak;
hoofdzaak is hier jou wezenlijk belang. Toch ligt hier een punt, waar ik een
besliste eisch stel. Je moet dit heele geval rondweg met Stubbs bespreken. Je
bent dat al aan zijn hartelijke vriendschap verplicht. Uit den bijzonder aardigen brief, dien hij me 29 October schreef, maak ik op, dat hij toen van je onvoldaanheid nog niets vermoedde. Dus hier sta ik op: bespreek alles eens zoo
spoedig mogelijk met Stubbs; ga ervoor naar New York, dat is eenvoudig genoeg. Ik schrijf hem erover; niet om hem te verzoeken, je van je plan af te
brengen, maar om je zijn oordeel te geven en met je van gedachten te wisselen.
[... ]l
Beste Jakob (ik mag je nog wel zoo noemen), 2 ik hoop in de eerste plaats
dat het gevoel van leegheid en onvoldaanheid weer wat van je geweken is. Iedereen heeft het wel eens, vooral om en bij de 20 jaar, maar het meest drasti·
sche geneesmiddel is daarom nog niet het beste. Houd mij zoo volledig mo·
gelijk, en in vol vertrouwen, van je gedachten op de hoogte. We zullen de
beste beslissing wel vinden.
Hier is alles wel. Märle's voet gaat zeer goed vooruit, maar zij ligt nog wel.
Je zult pleizier hebben aan het mooie en aardige hondje King. Het blijft hier
totnutoe heel zacht. Weet je al, dat de Tweede Karner het Belgische verdrag3
heeft aangenomen? Nu hebben de tegenstanders nog hun hoop op de Berste
gevestigd.
Hartelijke groeten van allen!

V.
*

Origineel: Familie Huizinga.
I. Uitweiding over de nieuwe plannen van Jakob.
2. Jakob werd in Amerika Jim genoemd en heeft deze naarn sindsdien aangehouden.
3· Het v_erdrag me~ Belgie van 4 april 1925 tot herziening van het tractaat van 1839
voorzag in de regel1ng van het scheepvaartverkeer op de Scheide en in de aanleg van
o.a. _een Antwerr.en~Moerdijk.- en een ~chelde-Rijnkanaal; gezien de eenzijdige concess1es aan Belg1e die rnen er 1n zag stu1tte het verdrag op grote tegenstand in de publieke opi~ie. Op II december 1926 keurde de Tweede Karner het verdrag rnet kleine
meerderhe1d goed, waarna de Berste Karner het op 24 rnaart 1927 verwierp.

130

[ 683]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga (Leiden)*
30 november 1926
Beste Han.
Vannacht wakker liggend, schreefik bij 't licht van mijn lantaarntje op, de
dingen waar ik aan wilde denken, o.a. ook ''Han''. Aan het ontbijt kwam je
brief. Ik bad je willen schrijven dat je vooral niet moest kamen naar die
plechtigheid, 1 't raam loopt immers niet weg ~n je kunt je eigen tijd er voor
kiezen, ik zou 't niet prettig hebben gevonden als je uit hartelijkheid voor
mij bij alles waar je voor staat, daarvoor een dag zoudt hebben uitgebroken.
Vandaag holde ik zelf even op en neer naar Utrecht, en zag 't raam voor 't
eerst geheel en zonder steigerhout er v66r of er achter. Zelfs wanneer 't mogelijk ware zou ik er niets aan kunnen veranderen, ik heb de vollen maat gegeven er in van wat ik kan. 't Had zeker even goed anders kunnen zijn, wanneer ik echt groote steken bad laten vallen in 't moeilijke compositaire deel,
dan zou ik nu zeker onder een hoedje zijn te vangen, nu veranderen uitgesloten is. Doch nu voel ik veilig en gerust, en ben blij dat 't werk tot stand is gekomen.
Op de Academie is 't erg druk, maar ik vind 't steeds prettig, en wanneer ik
mij een beetje menageer dan hoop ik 't wel aan te kunnen. Mijn atelier daar
is zoowat klaar, ik hoop erg dat je er eens komt zoodra je in A'dam zijt. Zult
je dat vast doen.
Over de vacature(!) Dre hoorde ik niets meer, en morrel er nu maar niet in.
Wij gaan overmorgen naar de Buissche Heide en hopen Zondagavond
weer thuis te komen, 't is jammer dat 't in eens zoo koud is maar ik verheug
mij wel om er eens een paar dagen uit te zijn, veel te wandelen, veel te slapen
en te ''suften'' zoals Elsie dat noemde. 't Zal erg gezellig zijn Elsje en S. 2 hier
te zien, zeg hen dat. 't Is ook echt prettig voor jou dat je die fleurigheid in
huis en om je heen ziet.
't Idee om eens over Retha te confereeren lacht mij erg toe, dat is nu nog
eens een lieflijk onderwerp.
Hartelijke groeten allen,
t.t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I.
2.

De officiele overdracht van het Utrechtse Domraam op 9 december 1926.
Sascha Reinshagen.

[ 684]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
4 december 1926
Sehr Geehrter Herr Doctor,
Gerade habe ich meinen Brief1 auf die Post gebracht, als mir der Ihrige zukommt. Also noch einige Worte dazu.
131

Angesichts der freundlichen Einladung Herrn Schwabe's soll ich natürlich meine zornigen Pläne gleich zurücknehmen! Was ich von Herzen gerne
tue. Es ist mir sehr angenehm, in Euler abzusteigen, weil ich dort immer
verweilt habe bei einem Aufenthalt in Basel. Die Einladung zum Mittagessen möchte ich gern annehmen auf den Tag meines Vortrags, weil ich von
Zürich gleich nach Hause zurück muss. Bitte danken Sie Herrn Schwabe bestens für mich.
Es ist mir ganz dasselbe, ob ich um 6. oder um 8. spreche; machen Sie es
also, wie es die Gewohnheit mit sich bringt.
Mit der Reihenfolge usw. meiner Vorträge bin ich einverstanden.
Endlich die Photographie. Das ist wirklich eine schwerere Zumutung, als
Sie denken können, denn ich verweigere es immer, so noch in diesem Augenblick einer holländischen Zeitung. Weil ich aber annehme, dass eine
Weigerung in diesem Fall Sie wirklich enttäuschen würde, schliesse ich
eine Photographie ein, welche für den angegebenen Zweck zu gebrauchen
ist. 2
Die genaue Zeit meiner Ankunft in Basel telegraphiere ich Ihnen aus Freiburg.
Nochmals auf Wiedersehen,
Ihr ergebener
J. Huizinga
* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.

H11izinga aan Werner Kaegi, dezelfde datum, niet opgenomen.
2. De foto, genomen uit dezelfde serie als de foto in Briefwisseling I, p. 429, werd gepubliceerd op de fotopagina van de Basler Nachrichten, ro december 1926, met het
onderschrift: 'J. Huizinga, Professor an der Universität Leiden, wird am Montag, r3
Dez. über 'Renaissance und Realismus' einen öffentlichen Vortrag in der Aula des
Basler Museums halten'; in een korte voorbeschouwing in de krant werd een vergelijking tussen Burckhardt en Huizinga gemaakt.
I.

[ 685]
Johan Huizinga aan B. Malinowski*
12 december 1926
My dear Malinowski,
I was very glad to hear from you by your letter, soon followed by your
books: the small, the medium and the big one. 1 Evidently you suppose that I
must get used to anthropology by the method of the old athlete (was not it
Milo ofCroton?) who first carried a calfand ended carrying a bull. So in order to follow the prescription I started on the calf, which pleases me excellently weil. I see at once that your outlook on ethnological problems is just
the one I can profit by for my historical method, in the way we discussed the
subject walking along the Haarlemsche Trekvaart. I am sure I shall learn
~ery useful things by reading all your books, and certainly I am going to do
lt.

To-day probably we shall be travelling both in an Alpine direction; if you

left London yesterday, as you said you were going to, you must be on train
now somewhere in France, and I am leaving in a few hours for Basel. Part of
the way I am to do together with Elsje and Sascha who are going to his pa·
rents at Zürich, where I hope to rejoin them on Thursday.
Reading the picture of your London life I realize how privileged I am sitting here in this quiet town, having every morning, except the lecturing
ones, to myself, not burdened by too much of meetings and conferences.
Perhaps not living in a metropolis is a way of going to sleep. I have always liked sleeping immensely.
Soon after New Year I hope tosend you my little book on America.
We are going to have Christmas and New Year in our Zeeland house, as
usually, and I am taking your books with me.
The children and Miss Krayenhoff ask me to remember them to you, and
please give my best greetings to Mrs. Malinowski and to Josepha, Helena
and the Polish one2 I forgot.
Yours ever
J. Huizinga

*

Origineel: New Haven, Yale University.
1. Respectievelijk: B. Malinowski, Crime and custom in savage society (Londen 1926),
Sex and repression in savage society (Londen 1927) en Argonauts of the western Pacijic
(Londen 1922).
2. Wanda; genoemd zijn Malinowski's dochters.

[ 686]
Johan Huizinga (Leiden) aanJan Kalf1*
20 december 1926
Amice,
Ik zou gaarne je meening eens hebben over ingesloten briefje van Rik
Holst, dat ik gisteren vond bij thuiskomst van een kort verblijfbuitenslands.
Mijn aanvankelijke overwegingen zijn deze:
1. dat ik tegenover de faculteit toch niet goed terstond dezen weg kan inslaan, maar beter doe, althans eerst ronduit aan Brugmans2 te schrijven, wat
ik, nu Six gestorven is, meen te kunnen doen. Kwaad kan dat immers in
geen geval.
2. dat het er zeer op aan komt, het juiste tijdstip daarvoor te kiezen. Wat zou
dat zijn, dunkt U? Ik zou zeggen, spoedig.
3. dat het twijfelachtig zou kunnen zijn, of ik, na alles wat ik in zake vacature
Kalff deed, 3 wel goed doe, voor A. 4 in het openbaar te getuigen.
4. gesteld nu, ik doe als in 1, en Brugmans legt die briefkalm naast zieh neer,
ofwel de faculteit doet dat. Wat dan? Het is niet zoo heel gemakkelijk den
juisten weg te vinden.
Op zieh zelfben ik graag bereid, er over iets te zeggen. Mijn uitgangspunt
zou zijn: dit is een leerstoel in aesthetica, en niet in kunstgeschiedenis. De
eenige die dat vak beheerscht, is J. •

133

Geefmij eens spoedig Uw opinie, als ge wilt. Mijn adres is van morgen tot
3 Januari: 'Toornvliet' bij Middelburg.
Met vr. groeten,
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
r. Jan Kalf, zie Briefwisseling I [5].
.
2. Hajo Brugmans, hoogleraar geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, z1e

Briefwisseling I [152].
3. Verg. Briefwisseling I [535], n. I en [546].
4. Andre Jolles.

[ 687]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
28 december 1926
Beste Han.
Ik twijfel er niet aan ofKalfis een uitmuntend generaal, maar hoe graag ik
1
ook onder hem wil dienen, 't emplooi dat hij en Ankersmit en jij mij nu willen opdragen gaat te ver.
't Zou heusch dwaasheid zijn wanneer ik officieel als dir. der R.Ac. aan de
curatoren der Amst. Univ. schreef dat 't voor de Academie een zaak van be·
lang is wie Six zal opvolgen. Wanneer iemand mij vroeg waarin dat belang
bestond, zou ik niet weten wat te antwoorden. De zaak staat zoo. Het Gemeente Bestuur van A'dam geeft f 400- per jaar aan de Bibliotheek der Aca·
demie, daardoor hebben de studenten het recht van onze bibliotheek gebruik
te maken - hetgeen zij doen.
De f 400 worden besteed in gezamenlijk overleg, de kunsthistoricus van
ons, de aestheticus van de universiteit, bedisselen dit. Dit is absoluut 't eenig
contact. Niemand van onze jongelui volgden ooit de colleges aan de universi·
teit, nu niet, noch in mijn tijd toen Pierson2 prof was. 't Draait dus om die
f 400,- maar daarvoor kan ik toch waarachtig niet zoo'n gewichtig air aanne·
men, dat moet je eens zijn.
Ik heb mij vandaag de namen der curatoren laten geven, om te zien of er
een bij was, met wien ik indertijd geboemeld of gecricket bad, maar er was
niemand bij die ik goed ken, alleen den burgemeester3 en den ex dito van
Leeuwen4 ken ik een ''pietsje''.
Ik zou erg graag helpen, maar ik zie nog niet door welken bres ik moet
kruipen zonder rnij belachelijk te maken.
Hartelijk gegroet en hartelijke groeten aan allen op 't heerlijk Torenvliedt
t.t. R.
Ik schrijf Ankersmit nu maar niet, klaarblijkelijk hebben jullie over deze
zaak contact.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. J.F. Ankersmit, zie Briefwisseling I [528].
.
2. Allard Pierson (1831-1896), hoogleraar esthetica en moderne letterkunde aan de
Universiteit van Amsterdam 1877-1895, voorganger van J. Six.

134

3. Willem de Vlugt (1872-r945), burgemeester van Amsterdam 1921-1941.
4. W.F. van Leeuwen (1860-1930), burgemeester van Amsterdam 1901-1910, tevens
curator van de universiteit; Roland Holst schreef hem op 3 januari 1927 een brief,

waarin hij de aandacht op Jolles vestigde.

[ 688]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
29 december r926
Verehrtester Herr Professor!
Herr Schwabe hat mich gebeten, das Erasmusmanuskript noch einmal
daraufhin durchzusehen, ob sich nicht mindestens die Hälfte der Alineas be·
seitigen liesse. Tatsächlich beeinträchtigt der häufige Unterbruch des Satz·
bildes die Wirkung seiner schönen Type, und eine Seite, die gar kein Alinea
aufweist, macht natürlich einen geschlosseneren Eindruck. Nachdem ich ein
paar Kapitel daraufhin angesehen habe, bin ich der Meinung, dass sich ohne
erheblichen Schaden für die Wirkung Ihres Stils und die Klarheit beim Le·
sen die Hälfte der Alineas nicht unterdrücken lasse. Vielleicht könnte etwa
ein Drittel beseitigt werden. Doch ich könnte auch das nur mit schlechtem
Gewissen gegen Sie tun. Darum möchte ich Sie um die Entscheidung bitten.
Der äussere aesthetische Vorteil ist unleugbar. Doch wird er immer mit ei·
nem inneren - vielleicht falls man einen Drittel unterdrückt - kleinen
Nachteil zu bezahlen sein.
Für einen kurzen Entscheid auf einer Postkarte wäre ich Ihnen sehr dank·
bar. Mit den besten Wünschen für Ihre Festtage bin ich in Verehrung
Ihr ergebener
W. Kaegi
PS. Sollten Sie gegen jede Unterdrückung von Alineas sein, so würde ich
diesen Standpunkt gerne und mit Nachdruck bei Herrn Schwabe vertreten.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 689]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Werner Kaegi*
3r december r926
Sehr geehrter Herr Doctor,
Da haben wir also den bekannten tragischen Konflikt zwischen typogra·
phisch-ästhetischen und wissenschaftlich-intellektuellen Anforderungen!
Ich habe früher wohl auf Seiten der ersteren gestanden, bekenne mich aber
seit längst grundsätzlich und überzeugt zur Priorität der wissenschaftlichen
Anforderungen. Jede Alinea hat ihre gedankliche Funktion, und diese sollte
niemals einem äusserlichen Bedürfnis, wie hoch ich auch schöne Typogra·
phie einschätze, geopfert werden. Also prinzipiell sage ich: unmöglich.
Nun tut es mir aber auf der anderen Seite sehr Leid, dass Herr Schwabe,
r35

der sich auf die tadellose Ausstattung des Buches so viel Mühe giebt, darin durch meinen Standpunkt gehindert werden sollte. Was lässt sich da
machen? Ein Drittel dennoch beseitigen? Dazu könnte ich mich, meinem
freundlichen Gastgeber von vor vierzehn Tage zuliebe, und in Hinsicht
auf die schöne Ausstattung, entschliessen, obwohl es mir Mühe kostet. Bei
einem Werk, das so wie so vom Leser gewisse Anstrengung verlangt, soll
man ihm die Lektüre nicht erschweren. Im allgemeinen habe ich immer
das Lesen von neueren deutschen Büchern, in denen das System der
geschlossenen Seite durchgeführt war, furchtbar ermüdend gefunden.
Man soll doch bedenken, dass die Psychologie des Lesens eine der feinsten geistigen Funktionen ist, die es überhaupt giebt, und Ehrfurcht dafür
haben.
Mit einem System von gewissen typographischen Schnörkeln statt Alineas, wie man es bisweilen wohl sieht, ist keinem geholfen. Das stört ebensoviel als es nützen mag, und sieht vielleicht in Fraktur gut aus, aber nicht in
Antiqua.
Also: ein Drittel, wenn es 6ein muss. Wie wäre es, wenn Herr Schwabe
und Sie Erasmus selbst entscheiden liessen? Es muss doch in Basel, vor seinem Bild oder seinem Haus oder seinem Grabstein wohl ein Mittel geben,
ihn als Orakel zu befragen. Mir scheint es, er stehe auf meiner Seite.
Bitte sagen Sie Herrn Schwabe zugleich meinen freundlichen Gruss; ich
war erfreut ihn kennen zu lernen. Und haben Sie selbst zugleicherzeit meine
besten Wünsche zum Jahreswechsel, und Dank für die Ihrigen.
Ihr ergebener,
J. Huizinga
P.S. Ich denke noch manchmal mit grossem Vergnügen an meine kurze Reise in die Schweiz zurück!

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.

[ 690]
Werner Kaegi (Bazel) aan Johan Huizinga*
6 januari 1927

Verehrtester Herr Professor.
Haben Sie vielen Dank für Ihre rasche Antwort. Ich bin Ihrem Rat gemäss
getreulich mit dem Manuskript ins Kunstmuseum gezogen. Doch Erasmus
~at mit eine1? Au~enzwinkern nur sehr dunkel georakelt. Schliesslich legte
steh Frohen ins Mittel und schien sagen zu wollen, er habe mit dem Druck
der Adagia, den vielen Alineas und griechischen Zitaten, auch seine liebe
Not gehabt und schön wäre anders gewesen. Das hat die Bedenken auch
Herrn ~chwabes gehoben. Ich habe eine Anzahl Stellen, wo ich es ganz ohne
Nachte!l tun z1: k~nnen glaub~e, in seinem Sinn geändert, sodass wenigstens
von Zeit zu Zeit eine volle Seite erscheint. Von allen Alineas mögen die unterdrückten kaum einen Achtel ausmachen. Dafür möchte Herr Schwabe

auf die Verwendung von Kursivschrift oder Sperrung für die lateinischen
Titel ganz verzichten, und ich nehme an, Sie werden nichts dagegen haben.
[ ... ]l
Mit vielen Grüssen bleibe ich Ihr sehr ergebener
Werner Kaegi

*
1.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Bijzonderheden over de vertaling van Erasmus .
•

[ 691]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
13 januari 1927
Sehr geehrter Herr Kollege,
mit grossem Interesse habe ich Ihr Buch ''Amerika u.s.w'' 1 gelesen. Stände
ich an der Spitze der Stiftung, die es Ihnen ermöglichte Amerika zu bereisen,
Leute und Leben dort kennen zu lernen und zu beurteilen, so würde ich Sie
auf dieses Buch hin sofort nach Sovjet Russland, nach dem Italien der Fas·
eisten, aber auch nach England, Frankreich und ... Deutschland schicken.
Ein kompendium solcher Büchlein in der anregenden und anziehenden
Form lebendiger Sittenbeschreibung, die Sie hier gewählt, und in gewisser
Hinsicht auch geschaffen haben, gehört zu Dem, was die Welt am besten
brauchen kann - ja, was vielleicht sogar einem so problematischen Begriffe,
wie dem des Völkerbundes irgend einen Sinn zu verleihen vermöchte.
Leider bilden die betreffende Stiftung und eine solche Zumutung wohl
eine contradictio. Es geht schon aus der Schilderung, die Sie von der amerikanischen Kultur und dem dortigen Geistesleben machen, hervor, dass das
Selbstinteresse drüben überwiegt, und dass demgegenüber andere Kulturen
notwendigerweise unterschätzt werden müssen.
Aus den verschiedensten Gründen ist das bedauerlich. Ich verdenke es Ihnen keineswegs, dass Ihnen das, was in der ''neuen'' Welt vorgeht, reizvoller
und wichtiger vorkommt als das, was in der alten Welt gelebt und gedacht
wird. Und dennoch-! Wo Sie, wie sowohl aus Ihren ersten als aus Ihren letz·
ten Seiten bei aller Anerkennung hervorgeht, gelinden Zweifel an den Ge·
sammtwert des amerikanischen Geistes hegen, und jedenfalls nicht ohne
Sehnsucht nach einem anders gearteten Geiste sind - wäre es da nicht ange·
bracht, wenn Sie einmal Umschau hielten, ob sich nicht anderswo (z.B. in
Europa) langsam und stätig etwas vorbereitet, was ein Gegengewicht sein
könnte? Sie haben den Gegensatz zwischen einer transitiven und einer trans·
cendentalen Kultur mit einer ftlr den Deutschen erstaunlichen Leichtigkeit
hingeworfen: Sie haben angedeutet, dass in Amerika die Formen eines
Transcendentalismus bedenklich reactionair schmecken - wie wäre es, wenn
Sie einmal den V ersuch machten, anderswo die Ansätze zu einer transcen·
dentalen Kultur in höherm Sinne auf zu spüren und nach zu weisen?
Ich rede natürlich pro domo - mögen die andern Nationen für sich selber
plädieren!
137

Es gehört - ich sage es nicht ohne Vorwurf - zu den Eigenschaften des
neutralen Auslandes„ im Besondern, wenn ich nicht irre, des Holländers„
überzeugt zu sein, dass er über Deutschland vollkommen unterrichtet ist.
Aber wer im neutralen Auslande hat sich bisher die Mühe gegeben für
Deutschland einmal das zu tun, was Sie jetzt für Amerika getan haben?
Meinen Sie nicht, dass es sich lohnen würde? Glauben Sie nicht, dass eine
Gegenüberstellung von ''Amerika, wie es lebt und denkt'' und ''Deutschland„ wie es lebt und denkt'', von Wichtigkeit und - verzeihen Sie das deutsche Kompositum - von völkerpädagogischem Wert wäre?
Indessen - es steht mir nicht zu, mehr von Ihnen zu verlangen als Sie
wahrscheinlich zu geben bereit sind, und das ''charity begins at home'', das
ich Ihnen als Europäer zurufen möchte, werden Sie wahrscheinlich nicht in
diesem Sinne verstehen.
Nur noch eine praktische Frage. Wie Sie vielleicht wissen, gehört einer
meiner guten Freunde - ein Landsmann von Ihnen, aber schon lange in
Deutschland ansässig - zu den Herausgebern einer Bücherserie, die sich
''Staat und Geist'': 2 Arbeiten im Dienste ( = service?) der Besinnung und des
Aufbaus nennt. Wäre es Ihnen recht, wenn ich ihm und den sonstigen Herausgebern vorschlüge, eine Übersetzung Ihres Buches in diese Serie aufzunehmen? Mit einer kurzen Antwort würden Sie mich sehr verpflichten.
Indessen verbleibe ich mit herzlichem Dank und collegialem Gruss
Ihr Ihnen aufrichtig ergebener,
Zacharias Pfefferkorn3
Universitätsprofessor
*
I.
2.
3.

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
J. Huizinga, Amerika levend en denkend. Lasse opmerkingen (Haarlem 1927).
Verg. Andre Jolles aan Huizinga, 25 april 1928, n. ro.
Verg. Andre Jolles aan Huizinga, 28 januari 1927, n. 2.

[ 692]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga (Leiden)*
13 januari 1927 (poststempel)
Beste Han.
Gisteren werd ik met verhooging wakker, ik ben toen heerlijk in mijn bed
gebleven, ik denk dat 't meer vermoeidheid dan griep was, ik ben nu tenminste weer geheel goed en goed uitgerust bovendien, zoodat ik morgen de Academie kan vertegenwoordigen bij de begrafenis van Allebe. 1 Ik had 't niet
prettig gevonden wanneer een ander dan ik dat had moeten doen. Maar 't
prettige van gisteren was behalve de rust jou boekje over Amerika dat ik bijna geheel .uit las met gespannen belangstelling en bewondering. 't Is erg intressant„ licht en toch au fond diep, en geestig.
Al die korte hoofdstukken maken 't ook zoo levendig, je komt niet uit den
draf, er zit een voortdurenden gang in en zoo'n mooi tempo. Ik heb 't laatste
stukje vanavond uit te lezen, dan zal Jet er wel op aan vliegen.

Ik verwacht dat je er erg veel plezier van zult hebben, wij lieten 't direct
aan van der Schalk zenden, en ik zal 't ook aan Clara de Vos toe laten zenden, die zal 't zeer intresseeren.
De zeer plotselinge dood van Allebe bracht aan de Academie een heele
consternatie, daar de datum van de begrafenis samenviel met allerlei andere
regelingen en plechtigheden.
Ik was 's middags in 't sterfhuis. Zijn brave huisjuffrouw had de orde van
de Ned. Leeuw op zijn hansopje gespeld. Ik weet zeker, dat hijzelf daarover
verreweg de beste mop gemaakt zal hebben, dus ik maak er maar geen, in afwachting dat ik de zijne hoor.
Hartelijk gegroet en welbedankt nog voor dit boek. 't Ander zal wel moeten wachten tot ik vacantie heb helaas.
Dag

R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. August Allebe (1838-1927), schilder, directeur van de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten 1880-1906.

[ 693]
Werner Kaegi (Bazel) aan Johan Huizinga*
14 januari 1927
Verehrtester Herr Professor.
Ihr Amerikabuch habe ich gestern Abend ohne Absetzen gelesen, mit einer Spannung wie schon lange nicht, vielleicht weil es doch eine Art mögliches Zukunftsbild auch ftir uns bedeutet. Die Entwicklung der Technik und
der Produktionsformen kannte man aus so vielen Darstellungen. Was aber
im Geistigen dieser Entwicklung entspricht, das konnte ich bisher nur ahnen, und habe nun zum ersten Mal Bestimmteres durch Sie erfahren. Ich
danke Ihnen ftir alles was ich aus dem Buch gelernt habe, ebensosehr wie für
die unverdiente Liebenswürdigkeit des Geschenkes.

[... ]!
Indem ich Ihnen noch einmal all meinen herzlichen Dank sage, bleibe ich
in alter Verehrung.
Ihr Werner Kaegi
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Uitweiding over een mogelijke voorpublicatie uit Amerika levend en denkend in de
Neue Zürcher Zeitung en over de vele navolgingen van Holbeins Erasmusportretten.

139

[ 694]
Anna Veth-Dirks (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
1
20 januari 1927

Lieve vriend,
Nog altijd heb ik u niet bedankt voor die nieuwe verrassing, het zenden
2 Vooralsnog brandt daarvan alleen het motto 3 voor
van uw nieuwe boek.
mijn oogen en zie ik Joostje4 als gekraakt. Gisteren hoorde ik van iemand,
wien het ging als mij bij het lezen uwer boeken. Natuurlijk ook een leek, die
zulk een boek als het mij gaat, behandelde als een geestelijke vesting, die
men niet anders benaderen kan en toch wil, dan met hulptroepen. Het was
de zwager van Kik, een zeeofficier waarvan men zooiets niet zou denken.
Bij al het nieuwe zorgt onze lieven Heer toch ook voor tegengif. Het stuk
over die twee vrienden van Hamlet5 was vanzelf te genieten en nu zullen die
twee duitsche en modern klinkende namen in de lijst der personen niet meer
zoo vreemd aandoen. Hartelijk dank voor alles.
Het blauwe potlood is nog altijd niet aangeroerd. Ik kan het niet, alles nog
eens te doorlezen en te doorleven. Geen tijd en geen kracht heb ik ervoor en
ik had je van den beginne afal die massa brieven moeten besparen. Laten we
ons verbeelden dat je ze toevallig ergens vond en ze dan toch met het plan
voor het boek, in zoudt kijken. Van mijn kant zou ik het dan zegenen, dat gij
de vinder waart en misschien brand ik ze nog eens allemaal op. Met Mei komen Kik en Daan6 hier, de tijd vliegt en ik schiet zoo siecht op, nu met de
boeken ende litho's. Doch, wanneer ik iets voor je doen kan, gaat dat voor.
Dat het boek klein wordt en misschien in schijn droog, niets wil ik liever; dat
dwaze zinnetje dat die goedige schoonzuster Der Kinderen in de pen lei, is
zoo kinderlijk, laat mij toch buiten alles, want die kant gaat den menschen
niets aan. Den dag voor Allebe's dood, was ik bij hem en zag ik zijn vingers
rond de litho van Menzel, 7 die hij voor zieh hield en met zijn mooie stem
hoorde ik hem vanachter het papier zeggen: ''Hij heeft altijd alle middelen
bij zijn werk versmaad, die niet direkt ingingen op de natuur'' Hartelijk hoop ik dat alles goed bij u is.
Gaarne de Uwe
A.Veth

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Abusievelijk gedateerd: 1926.
,
2. J. ~~zinga, Amerika levend en denkend. Losse opmerkingen (Haarlem 1927).
3. William James, 'Progress is a terrible thing'.
4. Joost Veth.
5· J. H11izioga, «Roseokrantz en Guildenstern'', in Tien studie'n (Haarlem 1926) 193200 (V.W. IV, 310-316).

6. Saskia 1'.f· Veth was sedert.1918 gehuwd met Daniel A. Delprat (1890-1988), reder,
werkzaam in Ned~rl~ds-Indie voor de Stoomvaart Mij Nederland 1920-1927; nadieo
vele andere funct1es 1n het scheepvaartwezen.
7· J. Veth, Adolf Menzel, litho uit de serie 'Portretten' van De Kroniek.

[ 695]
Anna Veth-Dirks (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
•
•
25 1anuar11927
Beste vriend,

[... ]

Dank voor wat je aan het eind van je brief1 schreef. Ik weet het wel, hoe
veilig alles bij je is; ook, hoe ik je voor een deel afgevallen bloesem voorleg.
Doch dat verleden is voor mij even vast en onveranderlijk als de dood en
daarbij warmen zoo vol geluk. En dat daar nu een vrucht aan het rijpen is, je
boek, dat je die grens over zult brengen, dat bestaan zal en zal blijven leven dat is zulk een voorrecht, dat ik je met heel roijn hart dankbaar ben.

[ ... ]
Met hartelijke groeten,
de Uwe Anna Veth

[••. ]2

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Niet teruggevonden.
2. Alle weglatingen betreffen de verschaffing van materiaal voor Huizinga's biografie van Jan Veth.

[ 696]
Andre Jolles (Leipzig) aan Johan Huizinga (Leiden)*
28 januari 1927
Beste vriend hierbij als historische versnapering een brief van J .H. aan A.J. die juist
twintig jaar oud is. 1 Het is vermakelijk om te zien hoeveel dingen naar een
anderen kant geschoven zijn ... en toch eigenlijk hetzelfde gebleven. Jaapje
Vliegenthart zou er, als zijn promotor het de moeite waard vond, in het jaar
1967, d.w.z. vijftien jaar na het overlijden van de twee heeren een akademisch proefschrift over kunnen schrijven - en de twee heeren zouden bij die
gelegenheid de hemelsche societeit, waar zij een kleintje koffie of een borrel
samen drinken, kunnen verlaten, om als onzichtbare opponenten op te treden en uit te roepen: ''meo jure, Jaapje, je begrijpt er geen bliksem van!''
In die dissertatie zou jij er beter afkomen dan ik - de consequentie, mijnheer, is aan uw kant. Maar in ieder geval is er over en weer een invloed te bespeuren, die zeker geen kwade gevolgen gehad heeft. Laten wij daar maar
blij over zijn.
Verwacht binnen kort een kwaadaardigen brief van Pfefferkorn, dien, je
2
diep gegriefd hebt door hem van een J ood te laten afstammen.
Hartelijke groeten
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Huizinga aan Andre J olles, 28 januari 1907, zie Briejwisseling I [57].

2. Wellicht heeft Huizinga in zijn antwoord op Jolles' brief van 13 januari 1927 Zacharias Pfefferkorn laten afstammen van de Keulse jood Johannes Pfefferkorn (1469·
1524), die tot het katholicisme was overgegaan en ijverde voor verbranding van alle

Hebreeuwse boeken.

[ 697]
Johan Huizinga (Leiden) aan J.A. Sandfort 1*
19 februari 1927
Zeer Geachte Heer,
Mag ik U vriendelijk danken voor de belangrijke verwijzingen en aanteekeningen, die U mij geeft naar aanleiding van mijn jongste geschrift, en voor
de toezending van Uw handschrift?2 - Alleen meen ik, dat ik tegen Uw verwijt, als zoude ik mij van het een ''wel heel gemakkelijk afgemaakt'' en het
ander ''niet opgemerkt'' hebben, gevrijwaard ben door den ondertitel van
mijn boekje ''Losse opmerkingen''. Ik ben mij maar al te goed bewust, dat ik
voor enkele dingen, die ik las, tienduizenden ongelezen liet. Niettemin zou
ik met al de werken, die U noemt, gaarne mijn voordeel doen, als ik niet
thans alweer in heel andere stof zat en voorloopig wel niet weer aan 'Amerika' toe zal komen.
3
Over Veblen hoorde ik daar ginds meer dan eens met eerbied en erkenning spreken. Toen ik in Chicago was, lag hij daar ziek, en moest, naar men
mij zeide, er vrij slecht aan toe zijn met zijn gezondheid.
Ik hoop spoedig gelegenheid te hebben, Uw hoofdstuk te lezen, en zoo
mogelijk, niet dat alleen.
Met hoogachting,
Uw dw. J. Huizinga
* Origineel: Amsterdam, UB.
1. J.A. Sandfort (1893-1959), vertaler.
2. In een briefvan 15 februari 1927 (niet opgenomen) had Sandfort op een groot aantal tekortkomingen gewezen in Huizinga's Amerika levend en denkend. Daarbij had hij

het negende hoofdstuk gevoegd van zijn niet versehenen Nederlandse vertaling van
Thorstein Veblen, Absentee ownership and business enterprise in modern times (1923).
3. Thorstein Bunde Veblen (1857-1929), Amerikaans socioloog en econoom, criticus
van de Amerikaanse samenleving, met name in zijn The theory of the leisure class

(1899).

[ 698]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
19 februari 1927
Beste vriend bedankt voor je brief - ik was blij weer eens iets te hooren - al apprecieer
ik het aan den anderen kant, dat je me niet al de peripetieen, die nu eenmaal
met een hollandsche benoeming verbonden zijn, laat doormaken. 1 Het se-

mesrer loopt op zijn eind; ik heb een moeilijk college over her epos achter
den rug; ik ben moe en geprikkeld. Wachten is en blijft een kunsr, die ik niet
schijn re kunnen leeren.
Voor ik het vergeer - ik stuurde je voor een dag ofveertien een stukje over
Fra Angelico, 2 daar ik dacht, dat her misschien van eenig nur zou kunnen
zijn, wanneer de heeren in Amsterdam merkten, dat ik van tijd tot tijd nog
aan ''echte kunsrgeschiedenis'' doe. Schrijfmij, wanneer dat verloren gegaan
is, even een briefkaart, dan stuur ik je een ander exemplaar. Als ik het adres
van Rik geweten had, zou ik er hem ook een gezonden hebben. Zijn inauguratiespeech3 las ik met het mengsel van genoegen en tegenspraak waarmee ik
al zijn expectoraties begroet.
Dat het boek over Veth moeilijk is, begrijp ik volkomen. Mij dunkt echter,
dat de vraag, in hoeverre het Anna bevredigt, hier van gering belang is. Je
weet, hoezeer ik Anna Veth ''vereer'' - excuseer dit germanisme - maar het
zou allerminst in den geest van Jan Piet zijn, wanneer je je in eenig opzicht,
door haar zeer extreme opvattingen en behoeften liet leiden. Bovendien moeten wij niet vergeten, dat er in haar zeer gecompliceerd wezen ook ergens een
stuk is, dat niet alleen zijn fouten scherp zag, maar ook zelfs bereid is, die fouten, wanneer zij zonder vijandigheid vertoond worden, toe te geven. Haar veneratie heeft een polemischen kant: ''Abwehrstellung'' zeggen de duitschers .
. Dat houd op zoodra zij weet, dat de algemeene houding die het oordeel over
hem bepaalt, ten slotte toch die van bewondering en erkentelijkheid is.
Ik zou het boek graag lezen en er over praten. Van begin Maart tot eind
April heb ik vacantie. Veel plannen heb ik nog niet. Je hoeft dus maar te zeggen, waar en wanneer je mij hebben wilt, dan kan ik mij daarnaar richten.
Leiden - Leipzig (wat wij buitengewoon genoeglijk zouden vinden) - of elders.
Je kritiek met credo over Friedländer heeft mij verheugd. 4 Wij zijn het methodisch hierover eens - al schijnt mij het opsporen van den ''zin'' der vormen nog belangrijker dan de studie van de ''functie'' - maar misschien ligt
dit niet zoo heel ver uit elkaar. A propos ''weird'' 5 is bij Scott nog een substantief, dat ''fatum'' beteekent - ik zou haast denken dat de ''weird sisters''
in Macbeth ook aan elkaar geschreven moesten worden: weirdsisters, d.w.z.
de Nornen. Ik ben te lui om op een zondagmiddag in een lexicon te kijken,
maar ik heb zoo het gevoel, dat er in het angels. ook een subst. ''wyrd'' of
''wyrde'' is. Merkwaardig voor onzen tijd, dat substantiva adjectiva worden.
In ieder geval is het ook van de etymologie en de beteekenis uit een buitengewoon goed woord voor Hugo van der Goes.
Met de ''griezeligheid'' van nagelaten correspondenties ben ik het ook al
weer eens - verbranden! als je blieft.
Heel veel groeten. Is de datum van Elsjes huwelijk al bepaald? Ik wou haar
graag een paar bloemen sturen. Is Leonhard soldaat?6
t.t. A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. De vacature Six aan de Universiteit van Amsterdam.
2. Verg. Briefwisseling 1 [551], n. 3.

143

3. R.N. Roland Holst, Over vrije en gebonden vo!men i~ de ~!as~ische kunst. . .
4. J. Huizinga, n.a.v. Max J. Friedländer, Die ~ltn1ed7
rland1sche Malerei. Vierter
Band: Hugo van der Goes (Berlijn 1926), NRC, 22 Ja?uar11927 (V.W. III, 496-~o~).
5. Verg. Huizinga in zijn in n. 4 genoemde besprek1ng: 'Ter algemeene.aandu1d1ng
van het karakter van Hugo's kunst schijnt mij het Engelsehe woord 'we1rd' nog het
naastbijkomende'.
. .
6. Leonhard Huizinga zou zijn dienstplicht in 1929 op Java vervullen, verg. Hu1z1nga aan B. Malinowski, 23 april 1929.

[ 699]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga (Leiden)*
27 februari 1927 (daags voor poststempel)
Zondag
B.H.
Lugt 1 ben ik een dezer <lagen nog tegengekomen in A'dam, maar ik sprak
hem niet daar ik met een ander was.
Hij woont in Schoorl (N.H.) en ik weet niet beter ofhij doet nog altijd in
••
tap1Jten.
Van C.Sch. 2 nog brieven, te lang om er over te schrijven.
Is er ergens een inrichting waar roemzuchtigen behandeld worden?
Hart. gegr.
t.t. R
P.S. Korn je met Colenbrander thee drinken na jullie Academie? 14 Maart?

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Herman Lugt (1881-1950), kunstschilder en tekenaar.
2. Carel Scharten, zie Briefwisse/ing 1 [201].

I.

[ 700]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga (Leiden)*
6 maart 1927

Beste Han.
Met den Zondag heb ik veel correspondentie bij te sloffen, dus neem een
kort briefje voor lief.
Ik at deze week bij Wibaut, die mij vertelde dat hij bezoek had gehad van
Vogelsang, die zelf de positie van Six begeerde, maar ook desnoods tevreden
zou zijn met een buitengewoon hoogleeraarschap uitsluitend in de kunstgeschiedenis wanneer de leerstoel gesplitst zou worden (wat Six's wensch
was, - mevrouw Six1 was die wensch aan Wibaut komen vertellen.) (Hudig2
en iemand uit Utrecht). Wibaut en ik waren 't over V's fierlefanzigheid roerend eens.
Dit alles vertel ik je natuurlijk in vertrouwen.
Ik ben opgetogen over Vermeulen's essay over Beethoven,3 dat stuk en

144

•

ook, hoewel op een ander plan, 't stukje van Harnmacher, 4 maken dat ik als
redacteur tratsch ben op deze aflevering.
Hartelijk gegr. allen
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. H.M.A.F. Six-Bosch Reitz (1867-1951).
2. Ferrand Whaley Hudig (1883-1937), teig uit het Rotterdams handelshuis, aanvankelijk werkzaam in het bedrijfsleven, begon pas op dertigjarige leeftijd te studeren;
onderdirecteur van het Nederlandsch Museum voor Geschiedenis en Kunst 1918r928, privaat-docent kunstgeschiedenis universiteit van Amsterdam 1924-1928, daarna buitengewoon hoogleraar kunstgeschiedenis.
3. Matthijs Vermeulen, ''Beethoven, 1827 - 26 Maart - 1927'', De Gids 91 (1927) I,
422-438.
4. Abraham M.W.J. Harnmacher (*1897), kunsthistoricus en -criticus, ''Floris Verster (Leiden 9 Juni 1861 - 21 Januari 1927)'', De Gids 91 (1927) I, 439-445.

[ 701

J

Johan Huizinga (Leiden) aan Gerard Brom*
ro maart 1927
Zeer Geachte Collega,
Mijn vriend Barge 1 gaf mij eenigen tijd geleden her eerste gedeelte van
Uw artikel over mijn bundel. 2 Ik las her, verheugde mij erover, en was niet
weinig verrast, toen ik van U zelf een dubbel zoo lang artikel ontving, (en in
een anderen druk!), 3 en bemerkte, dat ik het belangrijkste van Uw opmerkingen nog niet kende. Ik wilde U voor dit geschenk graag een ernstig woord
van dank zeggen. Niet omdat U mij prijst, te veel prijst, maar om den gan·
sehen geest, die uit Uw stuk spreekt.
Slechts op een punt wil ik even nader ingaan. Ik zal niet vragen, wat de
''dierbare ontboezeming'' met mijn boek te maken heeft. 4 Want ik begrijp
het zeer goed. Wat U daar zegt, aanvaard ik ten volle.
Niet tegen die zinsnede, alleen tegen die, waar U meent, dat mijn eenige
vaste standpunt mijn eigen tijd zou zijn, zou ik in verzet moeten ko·
men. 5
Ik veroorloof mij, U hiernevens een exemplaar van mijn jongste geschrift, 6
een hors d'oeuvre min ofmeer, aan te bieden.
Geloof mij, met vriendelijken groet,
Gaarne Uw dw.
J. Huizinga

*

Origineel: Nijmegen, KDC.
1. J.A.J. Barge (1884-1952), hoogleraar anatomie en embryologie te Leiden 1919-1942
en 1945-1948; met Huizinga, E.M. Meijers (1880-1954), hoogleraar Nederlands burgerlijk rechten internationaal privaatrecht 1910-1941, 1945-1950, G.J. Heering (18791955), bijzonder hoogleraar in het Remonstrantisme 1917-1949 en J. van der Hoeve
(1878-1952), hoogleraar oogheelkunde 1918-1943, 1945-1948 vormde hij een informele
wandelclub 'De Beentjes', echter nooit aldus geschreven, maar picturaal aangeduid.
2. Gerard Brom, ''Huizinga's Tien Studit!n'', De Tijd, 25 februari 1927.

145

3. Onduidelijk welke andere druk dan het dagbladartikel ?edoeld kan zijn.
4. Verg. Gerard Brom, ibidem: 'Wat vandaag leven heet, ~s morge~ dood. ~et leven
is alleen eeuwig krachtens zijn samenhang met de Eeuw1ge. Illus1e en fict1e wordt
heel de geschiedenis, die de persoonlijkheid van den mensch nagaat, wanneer niet alles verwijst naar Gods levend Wezen, waarbu.iten de sterkste W?orden m~.ar leege
klanken zijn. Huizinga zal vragen, wat deze d1erbare ontboezem1ng met ZIJn boek,
waar abstracties zoo voorzichtig mogelijk gehanteerd worden, te maken heeft'.
5. Verg. Gerard Brom, ibidem: 'Huizinga's standpunt tusschen zooveel weggespoelde betrekkelijkheden blijft alleen zijn eigen tijd, waarmee 't in den stroom van de eeuwen anders even noodlottig zal vergaan'.
6. J. Huizinga, Amerika levend en denkend.

[ 702]

Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga (Leiden)*
20 maart 1927
Beste Han.
Jet is onder behandeling van den dokter, zij wordt om den dag ingespoten
met een preparaat van arsenicum. Het is volgens den dokter vooral de
schildklier die haar last geeft, hij is in 't minst niet bezorgd maar verlangt dat
zij rosten zal en zieh zal ontzien en beter voeden; ik geloof dat zij 't een zoo
min als 't ander doet. Mijn angst is dat zij door zal gaan tot 't haar te veel is,
en dat zij dan weer voor tijden achterop is. Maar daar is niets aan te doen, je
kunt haar toch niet verplichten om ergens anders echt rust te gaan nemen,
maar van rust in huis nemen is van zelf geen sprake. Onder deze omstandigheden voorkom ik zooveel mogelijk alle extra drukte, te meer daar zij zieh
toch vaak moe en lusteloos voelt. Ik vind 't erg spijtig maar ik moet daarom
ook voor je invitatie bedanken. Ik heb geweifeld of ik zou zeggen dat ik alleen graag kwam, ik zou dat graag gedaan hebben, want ik zou Elsje graag
gezien hebben als bruid en als hoofdpersoon, maar ik vind 't toch tegenover
Jet ook beter 't niet te doen. Ik moet al zoo veel doen zonder haar, en zij is al
zoo vaak alleen thuis. Je begrijpt dat wel en Elsje begrijpt 't ook wel. Wel
hoop ik vast en zeker op de receptie te komen.
Over 't Gidsdiner ben ik 't met mij zelf niet eens, ik wacht nog even af,
vind ik ook dilt voor Jette veel dan zal ik 't elders moeten geven, maar als 't
even kan dan blijft 't bij 't plan dat wij hier thuis vergaderen en na afloop in
Duin en Daal 1 dineeren.
Ik hoop dat je aardige fleurige weken zult hebben, ondanks dat je gedachten wel dikwijls donker zullen worden door de herinneringen, want hoe anders zult je vroeger aan dezen tijd dat je oudste dochter trouwen ging gedacht hebben.
Hartelijk gegroet allen, Elsje in 't bijzonder.
t.t. Rik

* Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
Voormalige buitenplaats te Bloemendaal, waarvan het woonhuis in 1898 als hotel
was ingericht.
I.

[ 703]
Andre }olles aan Johan Huizinga*
23 maart 1927
Beste vriend
1
Hierbij een buitengewoon vervelend artikel over het Carmen heroicum,
dat je, wanneer je het alte zuur voor de Gids vindt, gerust aan het Tijdschr.
v.d. Maatsch. v.L., aan Oud-Holland, den Neo-philologus ofvoor mijn part
2
aan de groene Amsterdammer moogt sturen.
De schrijverij begint mij in het algemeen de keel uit te hangen - en ik zal
er binnen kort wel mee ophouden.
Daarbij schieten mij twee bijdragen voor je kultuurhistorisch prentenboek
te binnen:
1. de geleerde Franz Bopp 3 glijdt op de door hem uitgevonden slee door de
Bibliotheque nationale te Parijs
2. Pierpont sluit ten aanschouwen van de verbaasde nieuwyorkers het eerste
Morganatische huwelijk
P.S. Pierpontius Pierlalae filius 4 De geschiedenis in Amsterdam is beroerd. 5 Niet alleen voor mij. Juist nu
de Duitschers oude leerstoelen die ze vroeger uit elkaar gezaagd hadden naar
den timmerman sturen om er weer een geheel uit te maken, beginnen de
Hollanders met dat gekke spelletje.
Er is heel wat tegen te zeggen.
Ten eerste zijn twee professoren duurder dan een professor.
Ten tweede komt de vraag: wat een professor in de archaeologie dan eigenlijk in Amsterdam moet doceeren - of liever: hoe? Want hij heeft geen de
minste materiaal, waarmee hij zijn onderwijs levend kan maken.
Ten derde verdwijnt op die manier het vak: aesthetica, dar letterlijk tusschen de twee stoelen komt te zitten. En dat is het ergste, want juist aan dit
vak heeft men geloof ik op het oogenblik het meeste behoefte. Natuurlijk niet
de afgeleefde philosophische aestethica, maar een aesthetische morphologie en
hermeneutica en een phaenomenologie van de kunst. Die is echter alleen mogelijk, wanneer men uit het oude gevolgtrekkingen voor het nieuwe kan maken - Het is onzin tegenwoordig iemand te zeggen: over Athene mag je praten, maar over de Renaissance moet je je mond houden. Enz. enz. Maar er zal
wel niet veel aan te doen zijn - er tegen schetteren helpt niet - en ten overvloede zijn er niet veel, die dit met de noodige autoriteit kunnen zeggen, en die
niet op de een of andere manier door persoonlijke wenschen gebonden zijn.
Laten wij dus maar geresigneerd blijven zitten kijken, hoe de zaak afloopt.
Het is een aangenaam en opwekkend bewustzijn te weten, dat het menschelijk leven op een keer eens afloopt.
Leo6 schreef mij om adressen van menschen die weten hoe het er in Perzie
uitziet - ik zal hem die wel eens sturen, wanneer je er niet tegen hebt, maar
ik moet ze zelf eerst laten komen, en dat gaat niet zoo gauw.
Hartelijke groeten
je A.J.
147

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

. .
. . .
r. Verg. Huizinga aan P.S. en H.M. Allen? 19 1un1 1923 (Br1efw_1sse/1ng I [486],
'vraag' 4). Jolles verdedigde de stelling dat niet Erasmus maar de dichter J an~s Secundus de auteur was van dit gedieht op de dood van Thomas More en John F1sher.
2. Andre Jolles, ''Een oude vergissing'', Neophilologus l? _(1928) 60-65, 132-137.
3. Franz Bopp (1791-1867), Duits taalkundige en sanskr1t1st, grondlegger van de vergelijkende taalwetenschap; hoogleraar te Berlijn 1821-18~4.
..
.
4. J. Pierpont Morgan jr. (1867-1943), Amerikaans bank1er, zoon van de gel1Jknam1ge
vader Morgan sr. (1837-1913), de bankier en grondvester van de Pierpont Morgan Library te New York.
5. De vacature Six.
6. Leonhard Huizinga.

[ 704]

J.F. Jameson (Washington) aan Johan Huizinga (Leiden)*
25 maart 1927
My dear Mr. Huizinga:
I have delayed thanking you for your kindness in sending me your very in·
teresting little book, Amerika Levend en Denkend, but have wished before
writing to read more of it than I had an opportunity to do immediately upon
its arrival. I have greatly enjoyed further perusal of your singularly varied
and penetrating observations upon America. They have set me thinking
along many lines, and I presume will have a similar effect upon many readers, though the obstacle of language makes its difficulties, as apparently it
has done ever since the episode of the skyscraper at Babel.
With many thanks for the book, and with the best of wishes, I am,
Very truly yours,
J.F. Jameson

*

Origineel: Leiden, UB.

[ 705]
Johan Huizinga (Leiden) aan zijn zoon Jakob Huizinga*
29 maart 1927
Beste Jakob,
''De Pa'' begon zeer naar bericht te verlangen, ofschoon hij wel begreep,
dat het, naarmate je westelijker trok, eens wat langer uit moest blijven. Veertien <lagen was het juist geleden, toen gisteren eerst je brieven aan Elsje en
Leonhard, en daarna 's avonds die aan mij kwamen. Ik zag daaruit meteen,
dat er geen is weggeraakt.
Dat zijn weer interessante ondervindingen, die je in Colorado Springs
hebt opgedaan. Ik hoop dat je in het hooggebergte je goed vergewist, wat je
~oen kunt ~n wat niet, en geen gevaarlijke touren onderneemt. Daar zoo vrij
in de Rockies rond te zwerven moet wel heerlijk zijn.
Intusschen zul je nu in her bezit zijn van de toegestane middelen. Laat mij

•

eens hooren, hoe je nu het totale bedrag gebudgeteerd hebt. Het zal zeker
het interessantste deel van je tocht zijn, wat je nu begonnen bent. Ik ben zeer
benieuwd, of je over het Groote Zoutmeer naar San Francisco, of zuidelijk
naar Los Angeles trekt, of wel tusschen beide door.
Mij dunkt, toen de baas geld voor board weigerde, en zei dat je je als gast
kon beschouwen, kon inderdaad je geweten bevredigd zijn. De kennismaking met het ranch-leven was zeker heel aardig, ofliever interessant; ook het
gevecht met den collega.
Met je plan om in Leiden aan te komen kan ik mij heel goed vereenigen.
Het zal mij verwonderen ofhet corps je beter bevalt dan je broertje.
Je vraagt wat de familie dezen zomer gaat uitvoeren. Dat zal zieh bepalen
tot een rustige Augustus op Toorenvliedt. De trouwerij, wat een dure zaak
is, zal mij niet veroorloven, extra dingen te doen.
Ik heb op de jol tot nu toe geen bod gehad, en zal handelen naar bevind
van zaken. Natuurlijk zal je vriend Noble zeer welkem zijn, hetzij hier of op
Toorenvliedt.
Nu nog het een en ander van hier. Elsje is verrukt over alle cadeau's die
binnenkomen, heeft de meest charmante jurken en pakken, en is een bruid,
waar men als vader mee voor den dag kan komen. Haar haar is gelukkig weer
aangegroeid (juist voor het engagement bad zij jongenskop aangeschaft).
Deze week is het nog rostig; Zondag komen de Reinshagen's: Sascha's ouders, en zijn broers Fedja en Vitja, 22 en 18. Dan is Zondagmiddag de receptie, en Maandags diner bij Anjema, 34 menschen. En dan Donderdag het
•
trouwen. Hoe kom je aan de verwarde voorstelling van de datums, die je aan
Elsje schreef?
Zaterdag hadden we hier de opvoering van mijn nieuwste drama ''Sinterklaaswonder'' door Retha, Copie en Rietje1 op de bondsavond. 2 Ik regisseerde, zag dus het effekt niet, maar ik geloof dat het nog al aardig was. Retha vond het heerlijk; zij speelde de man, en zag er precies uit als een verkleinde Jakob. Copie was de vrouw, en had heel aardige kwaliteiten, en
Rietje was een prachtige Sinterklaas. In de Paaschvacantie gaat Copie mee
naar Toorenvliedt.
Ik hoop dat je geregeld ieder week blijft schrijven en veel van je bestaan en
ervaringen vertelt. Hartelijke groeten van allen!

V.

*

Origineel: Familie Huizinga.
I. A.M.M.W. Karstens (1912-1963}, jeugdvriendin van Hermanna Margaretha Huizinga en Copie Bruining.
2. De toneelavond van de Leidse gymnasiastenbond 'Uno Sumus Animo'.

149

[ 706]
Johan Huizinga (Leiden) aan C.C. Delprat 1*
II april 1927

Hooggeachte Dr. Delprat,
..
.
.. .
Veroorloof mij, U eenige woorden te schr11ven over een zaak, die m1J niet
direct aangaat, namelijk de voorziening in de vacature Six. Mijn excuus zij,
dat zij reeds in zekeren zin publiek geworden is door het stuk van den heer
Lunsingh Scheurleer in de NRC, 2 en dat de bezetting van een leerstoel in
kunstgeschiedenis en archeologie nu eenmaal iets is, dat ook buiten de universiteit in kwestie de belangstelling gaande maakt.
Men stelt het nu voor, alsof zonder zulk een splitsing in twee leerstoelen
geen goede oplossing te bereiken zou zijn, en alsof men, om met zijn tijd mee
te gaan, archeologie en nieuwere kunstgeschiedenis niet verbanden kan laten.
Ik twijfel daar een beetje aan. Ik vraag mij af, ofniet de beteekenis van Six,
ook al wenschte hij, naar men zegt, zijn opvolging verdeeld te zien, juist gelegen heeft in de verbinding der twee groote perioden in zijn persoon. Scheiding is aan te bevelen, zoolang bij beide het zuiver historische, ik zou bijna
zeggen inventariseerende element, op den voorgrond staat. Maar die phase
der kunstwetenschap heeft onze vaderlandsche universiteit verzuimd, en dat
is niet meer in te halen. Vandaar ook, dat een archeoloog te Amsterdam toch
niet een bruikbaar apparaat, laat staan een oudheidkundig museum, zou vinden, door een of meer voorgangers opgebouwd.
Maar bovendien: er zijn geloof ik, wel teekenen, dat men elders die strikt
historiseerende periode eenigermate te boven komt, en streeft naar een
kunstwetenschap, die in haar algemeene gelding en onderzoek juist de eenheid van oudere en nieuwere kunstgeschiedenis verbanden eischt. In een ge·
heel anderen zin, meer cultuurhistorisch en philosophisch dan vroeger,
komt men daardoor terug tot het vak, dat oorspronkelijk voor den Amsterdamschen leerstoel den naam opleverde: de algemeene aesthetica.
Maar, zult U vragen, is er iemand, die het vak, zoo opgevat, zou beheerschen? Ik geloof het wel. Ik heb, eer mij iets van splitsingsplannen ter oore
kwam, de aandacht van een rnijner Amsterdamsche collega's gevestigd op
Prof.Dr. Andre Jolles te Leipzig, in Amsterdam nog niet vergeten. Ik weet
niet, wie er door de faculteit worden aanbevolen, maar ik meen nog, dat de
benoeming van dezen eenen, buitengewoon talentvollen, scherpzinnigen,
oorspronkelijken en veelzijdigen geleerde beter zou zijn dan die van twee
naarstige, soliede, doch tenslotte gewone vertegenwoordigers der archeologie en der kunstgeschiedenis.
Jolles is een dergenen, die op grond van zijn veelomvattende kennis van de
~nst en litter~tuur van bijna alle tijden tracht door te dringen tot de bepalmg der versch1llende kunstvormen in hun constanten zin en cultuurfunctie.
Hij zal nieuwe problemen stellen, 'anregen', gedachten wekken. Er zal iets
van hem uitgaan.
Hij heeft, om dit er nog aan toe te voegen, als archeoloog een uitstekende
150

school doorloopen, en heeft als kunsthistoricus reeds vroeg zijn sporen verdiend.
Maar ik mag niet meer van Uwe aandacht vergen. Ik hoop dat mijn mededeelingen en inzichten U het overwegen waard schijnen, en noem mij
Met beleefden groet en de meeste hoogachting
Uw dw. J. Huizinga
* Origineel: Amsterdam, Gemeente-archief, archief curatoren U. v.A.
1. C.C. Delprat (1854-1934), arts, sedert 1912 tevens curator van de Universiteit van
Amsterdam.
2. C.W. Lunsingh Scheurleer, ''De opvolging van professor Six'', NRC, 10 maart
1927, waarin gepleit werd voor splitsing van de leerstoel; C.W. Lunsingh Scheurleer
(1881-1941), bijzonder hoogleraar Griekse archeologie te Leiden vanaf 1936; schreef
zijn ingezonden stuk als voorzitter van de 'Vereeniging tot Bevordering der Kennis
van de Antieke Beschaving'.
[ 707]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
12 april 1927
Beste Han.
Een gekke vraag. Ik zit met de ramen voor 't Lyceum, 1 behalve de frontramen, twee ter rechter en twee ter linkerzijde; die ter rechter zijde zullen de
klassieke cultuur (om 't zoo maar te noemen) moeten vieren, die ter linker
zijde de natuur-wetenschappelijke.
Kunst en wijsbegeerte dus rechts. Voor kunst kan ik mij geen, tegelijk algeroeener, en inniger onderwerp denken, dan de Orpheus legende biedt.
Weet jij voor de Wijsbegeerte een equivalent? 't Behoeft natuurlijk niet
Helleensch te zijn, als 't maar uit de oudheid is. Ik voel niets voor de uitbeelding van personen die de philosophie zouden kunnen representeeren, Pythachoras, Aristoteles, of een van die heeren. Dat wordt zoo'n kille geschiedenis, de Orpheus legende is nu nog en zal altijd levend en innig blijven.
Weet je soms iets, dan zoudt je mij een groot plezier doen met 't mij te
schrijven.
Gaan jullie naar ''Torenvliedt''? Als wij dan maar die ellendige kou kwijt
raken.
.
Mijn vacantie is net begonnen, 't is wel heerlijk geen haast te hebben en
even buiten 't gareel te loopen.
Hartelijk gegr.
t.t. R.
Voor de natuurwetenschappelijke zijde, weet ik een aardig onderwerp, de
sterrekijker en de microscoopkijker (niet 't instrument maar den kijker), die 't oneindig verre en 't oneindig kleine dichtbij willen halen.
•

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Verg. Richard Roland Holst aan Huizinga, 24 april 1920 (Briefwisse/ing ![196], n.
2). In 1928 zou Roland Holst de vier ramen voltooien in de aula van het Amsterdams
Lyceum aan het Valeriusplein; de figuren werden: 'de zaaier', 'de ontdekker', 'de
held' en 'de profeet'.
151

[ 708]

Johan Huizinga (Middelburg) aan zijn zoon Jakob Huizinga*
15 april 1927
Beste Jakob,
·
Vanmorgen kreeg ik hier je lange brief uit Albuquerque, bekend terrein
voor mij, al was ik er alleen even in de nare winkel van Fred. Harvey, maar 't
is toch prettig, eenig idee van de streken te hebben, waar je nu door trekt. Ik
hoef niet te zeggen, dat je brief mij en de anderen hevig interesseerde. Je ziet
wel heel wat meer van 't land dan ik. Om onverwacht tegen den avond bij
zoo'n cai'ion te komen, moet werkelijk onvergetelijk zijn. Neen, ik geefvol·
komen toe, dat je op deze wijze voor je heele ervaring en vorming van je per·
soon veel meer profiteert dan door een jaar College. En ook, dat je dat niet
alleen te danken hebt aan de penningen die je Vader je verstrekt, maar ook
aan je eigen doorzetting en vaste wil. Dat het volstrekt geen aaneenschake·
ling van vacantiepret is, wil ik graag gelooven, maar juist daarin zit ook ten
deele het waardevolle.
Toch is de vraag, of jij op deze wijze een waarder beeld van Amerika krijgt
dan ik in mijn boekje gaf, nog niet daarmee beantwoord. Zooals je vermoedt:
ik bedoelde: Amerika voorzoover het denkt. Voor de cultuur, die niet alleen
in het heden bestaat, maar ook naar de toekomst wijst, is het tenslotte van
meer belang, hoe een man als Dewey 1 denkt, dan hoe het gemeen bazelt zonder te denken. Jarenlange beoefening der cultuurgeschiedenis maakt iemand
zeer aristocratisch van zin. Daarmee wil ik niet zeggen, dat het niet ook allemachtig interessant is, Amerika zoo te leeren kennen als jij nu doet; alleen
maar, dat je daarom nog niet moet meenen, Amerikabeter te kennen dan ik.
Wel lijkt het mij verbazend veel waard, dat je al de lui zoo aan 't praten
brengt. En ik ben er blij om, dat je bij al wat in het land ons afstoot, toch ook
vatbaar bent voor de sterke, warme, geestdriftige bekoring, die het dan ineens weer op je kan uitoefenen ..
Zeer benieuwd hoe je nu verder trekt.
Vandaag ook een briefje van je zuster Mevrouw Reinshagen uit St. Jean
Cap Ferrat bij Nice, over luieren in de zon. Maar dat is dan ook een huwelijksreis.
De bruiloft liep heel prettig af, ik schreef daar immers nog niet over? Er
was stijl en stemming in, Elsje in de sluier, de vier bruidsmeisjes, de inzege·
ning door Beeb Dufour, het dejeuner in onze voorkamer, met het oude servies en mooie glaswerk, en vooral de hartelijke menschen; 't was een dag
waaraan ieder met ernstige vreugde terugdenkt. De enkele speeches waren in
het duitsch natuurlijk; ik sprak o.a. van de 2 afwezigen: Ila, Sascha's zuster,
en jou, en over Moeder.
Jammer was het, dat Leo2 op het laatste oogenblik toch nog bedankte·
maar ik bad het wel half gedacht.
'
En nu zitten we allemaal weer hier. Dinsdag gingen Retha Märle Copie
'
'
die a1 echt_e veu.lens den heelen dag als kinderen spelen. W oensdag 'volgden
s
Heleen en 1k. G1steren kwam Tante Marie, en vandaag de drie Schorer's. 't

152

Is nog te koud, maar de heesters zijn al groen, en het is genoegelijk als altijd.
Ik houd mij o.a. bezig met het nuttige en noodige werk van het aanleggen
van nieuwe boeken over jullie vermogen. Je moet namelijk weten, dat in ver·
band met Elsje's huwelijk, jullie tot nu toe onverdeeld verrnogen in vier parten
is gesplitst, behalve de onroerende goederen. Je vindt dus als je terugkomt een
eigen particulier vermogen, waar je evenwel nog niet aan moogt komen, maar
je moogt het keurige boek zien, waar ik het vanmorgen in heb opgeschreven.
Leonhard is in Leiden gebleven, om voor zijn examen te werken. Ik hoop
zeer, dat hij er komt. Wat daarna zijn plannen zijn, weet ik nog niet.
Hiermee heb ik je het voornaamste nieuws van hier wel zoowat meege·
deeld. Uit het feit dat ik geen telegram meer kreeg, maak ik op, dat je spoedig na 29 Maart mijn briefvan c. 15 Maart gekregen hebt, en je besluit over
de passage hebt kunnen nemen overeenkomstig hetgeen ik daarin schreef; ik
ver111oed dat je dus wel ongeveer half Juni per students third cabin zult te·
rugkomen, tenzij de lust je heeft bekropen, zooveel eerder te gaan dat er eerste klasse afkan. Maar dat zal toch wel niet gemakkelijk gaan.
Met verlangen zie ik naar verdere brieven uit. Heleen vraagt mij, je voor
haar voorloopig te danken voor het briefje dat je haar schreef, waar zij zeer
gevoelig voor was.
Hartelijke groeten van allen!

V.

*

Origineel: Familie Huizinga.
I. John Dewey (1859-1952), Amerikaans filosoof en pedagoog.
2. Jhr. Leonhard Schorer (*1905), zoon van Huizinga's zwager jhr. J.C. Schorer.

[ 709]
Johan Huizinga (Middelburg) aan zijn zoon Jakob Huizinga*
21 april 1927
Beste Jakob,
Vanmorgen buitengewoon verheugd over je brief van 7 April uit Los An·
geles. Ten eerste omdat mijn vaderhart zieh toch gelukwenschte, dat je het
avontuurlijke deel van je tocht nu gelukkig volbracht hadt. 't Is een prestatie
om met welgevallen op terug te zien. Maar dan ook was ik blij, dat je plotse·
ling weer jubelde over Amerika. 't Gaf mij opeens een sterke lust er ook weer
te zijn. 't Is volkomen waar, er zit iets in, waar wij toch maar niet in slagen.
Meer nog dan al het andere denk ik terug aan de vele aardige menschen, die
ik ontmoette: hun eenvoudige hartelijke toeschietelijkheid en volkomen natuurlijkheid. Ja, ik zou er toch graag nog eens weer heen gaan.
Ik heb op 4 April geen jol verkocht, zelfs nog geen bod gehad!
Dus je hebt het in een dag van Kingman naar Los Angeles gedaan!
Tegelijk met je briefje een ander heugelijk bericht: we kunnen tweede
helft Juni Stubbs in Leiden verwachten! Dat doet mij buitengewoon veel
pleizier. 't Is een mooie tijd voor een bezoek. Zul je dan al weer thuis zijn?
Dat zou aardig zijn.
153

Ik stel mij voor, hem dan voor een week end mee naar hier te sleepen.
Want dit oord is toch maar fijn.
Hartelijke groeten!

v.

*

Origineel: Familie Huizinga.

[ 710]
Anna Veth-Dirks (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
16 mei 1927
Beste vriend,
Vanmiddag aan tafel Polle verteilend van je bezoek, zei ze vader eens te
hebben hooren zeggen: Ik zou wel socialist zijn, wanneer er geen socialisten
waren. Zooals, (zei ze zelf) men wel zegt: wie op zijn 2oste jaar geen socialist
is, heeft geen hart, wie het op zijn 40 is, geen verstand. Etha 1 hield hij altijd
een beetje voor de mal, 2 ook om haar telkens van het een in het ander
vliegen, hetgeen niet wegneemt dat ze ons en nu mij een van de trouwste
vrienden is. Over dien tijd met Tak 3 kan ik waarschijnlijk nog wel wat vinden. Verder beide Ila Daan Giltay Veth4 op (zonder te zeggen, waarom ze
het vroeg) en ze schreefzijn antwoord op, wat hierbijgaat. 5
Was het vandaag eigenlijk academie ofkwam je zoo maar uit Leiden? - Indien het goed mocht zijn, laat mij dan toch even bij jou komen. Je bezoek
heeft mij echter veel moed gegeven om verder te gaan, omdat je de lijn die ik
volg, niet vetkeerd vindt. Dat portretje van Albert6 dat bij Ila in de gang
hangt en dat ik nog eens goed bekeek, is wezenlijk heel anders van uitdrukking dan zijn gezicht gewoonlijk is; hij ziet er beminnelijk op uit, ''wat een
'
aardig gezicht'', zou je ervan zeggen. Ach, hoe verlang ik naar het boek en
hoe bang ben ik ervoor. Niet in dien zin, dat ik het niet ongelezen al perfekt
zou weten, maar zoo iets of mijn hart bij het lezen ervan zal breken. Maar
zoo iets ondernemen valt altijd mee en een hart breekt zoo gauw niet.
Dat portretje dat ik vanmiddag zocht was van Baudelaire door Courbet,
een foto naar een schilderij, raar en toch goed. Indien ik weet wien Tjeenk
Willink de reproducties wil opdragen, ga ik er eerst zelf heen en laat afgescheiden van een doel, die portretten van Jan reproduceeren. - Eindelijk
weet ik wat op je tafel moet staan en dom dat ik er niet dadelijk aan <lacht: de
Sperwer natuurlijk, dien hij in Parijs kocht. Had ik, wat je eens zeggen wilde
niet opeens afgebroken als een deur die je toeslaat - dan was ik er wel eer op
gekomen. Ik wist maar niet wat achter dat slot zat. Ik hoop dat ik nu goed
koos en indien zoo, zeg het maar niet; dan zet ik het beest eens stil bij je neer.
Voor de tentoonstelling bedacht ik vanavond een mooi portret, een oom
van Wally Moes, 7 Christiaan zal zien dat ik het in het atelier krijg. Dat je
Mr. Kröller8 kent is mogelijk een meevaller bij het bestormen van die ves•
t1ng.
Hartelijk gegroet
Anna Veth

154

•

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Etha Fies, zie Briefwisseling I [31].
2. Verg. J. Huizinga, Leven en werk van Jan Veth (Haarlem 1927), 54: 'Hij gooit het
met zijn socialistische neigingen zelf een weinig in het gekke, en tracht Etha Fles wijs
te maken, dat hij zieh candidaat stelt voor de Karner en op een meeting van den
Volksbond gaat spreken' (V.W. VI, 376).
3. P .L. Tak, zie Briefwisseling I [17].
4. Daniel Giltay Veth (*1898), advocaat en procureur te Amsterdam.
5. Niet opgenomen mededeling over de herkomst van de naam Giltay.
6. Jan Veth, potloodtekening van Albert Verwey (1897).
7. Wally Moes, zie Briefwisseling I [232J.
8. Anthony G. Kröller (1862-1941), Rotterdams zakenman, directeur van de scheepvaart- en handelsonderneming Wilhelm H. Müller & Co. Zijn echtgenote Helene
Kröller-Müller bracht een collectie moderne kunst bijeen, die de basis vormt van het
Rijksmuseum Kröller-Müller.

[ 711]
Johan Huizinga aan Anna Veth-Dirks*
[na 16 mei 1927] 1

[...12
De sperwer! ik had er geen oogenblik over gedacht, en het trof mij bijzonder, het nute lezen. Ik was er bij, met Elsje, toen hij hem kocht. En het is als
een heel zinrijk symbool, als deze egyptische vogel in mijn huis kwam, en bij
jou dat (och zooveel minder kostbare) houten vogeltje bleef, dat ik hem eens
gaf. Het is geloof ik het eenige geschenk, dat ik hem ooit gaf, en hoeveel gaf
hij mij! En die verhouding zou nog voortduren nu. Het is een veel te kostbaar geschenk, en toch, als je het mij aanbiedt, weiger ik het niet, en zeg er
heel hartelijk dank voorl
Maar je moet me het kastje niet geven. Dat is een ding, dat je kinderen in
je huis moeten blijven zien, en later zelf hebben. Het zou bij mij ook niet
staan, en ik zou niet voelen, wat er allemaal aan herinnering aan zat; onder
de vele dingen, die ik in je huis lange jaren ken, is het misschien hetgeen ik
het minst met aandacht heb gezien.
De sperwer zal staan vlak bij een heel mooi marmeren grieksch voetje. Dat
hoorde aan Marika Vollgraff, 3 Mary's liefste vriendin; zij had het van haar
man gekregen, en ik wist, dat het haar heel dierbaar was. Kort na Mary's
dood (zij was zoo ontzaglijk veel voor haar geweest, ik bedoel M.V. voor
Mary, maar het geldt ook omgekeerd, en zij bleef zooveel voor mij) zei ik
eens, zoo maar: wat is dat toch een mooi ding. Toen wou ze mij het geven; ik
zei: dat moog je niet weggeven, maar zij wou niet anders, en sedert staat het
altijd voor mij, voor Mary's portret.
Hartelijke groeten!
J.H.

* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
Antwoord op Anna Veth-Dirks aan Huizinga, 16 mei 1927.
Een gedeelte van de brief ontbreekt.
3. M.E. Vollgraff-Von Hoesslin, zie Briefwisseling I [113].

I.
2.

155
•

',

'

,:

:<:· '
·.,.,.,•,,':. ;..

<'

.:•:,' ·: .,·, .

...
...::·o, ;·,_: .

','

.;i( ,., .
'·'

.

.,·.··

. "
~,'(

', ,"

,;:

,,

:;: ...,

"'

,,
,,,,

·:: i-:}'

........,,,.:, ,:

•

Het ''manneren Grieksch voetje''.

[ 712]
Anna Veth-Dirks (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
20 mei 1927
•

Lieve vriend,
Vergeefmij dat ik u op dien briefniet gisteren reeds antwoordde - maar ik
bad het zoo druk met mijn dubbele huishouding. Dat er terwijl ge aan het
schrijven zijt, zulk een jammerlijk misverstand zou kunnen komen, dat u in
het werk hinderde, heeft mij verschrikt. Het komt altijd weer door mijn onhebbelijk wezen, dat zoo ruw kan afstooten en hoe velen heb ik daarmee weg
gejaagd. (De meesten trouwens kijk ik verstokt gelaten na.) Maar tegenover
degenen die mij liefzijn is het meer een even natuurlijk als onhebbelijk afduwen uit vrees van breken, zooals je maakt bij het dragen van kostbaarheden.
Stekelig geboren schepsels kunnen zonder dezelven niet bestaan moet je maar
denken. Doch genoeg over mijzelf en nog even over het boek. Bij alle schrifturen en hoe te meer bij historieschrijven is het dunkt me als een samenschieten
van kristallen tot een beeld of figuur. Bij het allerminste en toch nog goede en
eerbiedwaardige werk schiet deugdelijk glas tot figuren, doch bij jou boeken
sprankelt je geest, zooals bij elke echte kunst er over heen en geeft de schitteringen. Ja, dat kleine boekje over Amerika, dat ik slecht las, hoe blijft de klank
van je stem juist daar leven, waar de gewichtigste punten den sterksten indruk
nalaten. Bij je nieuwe boek nu, heb ik zelf (en hoe uitbundig en haast onbescheiden van hoeveelheid) - scherven aangedragen! Beschouw ik die als voedsel voor de aarde, waarin die dus kostbare plant gekweekt wordt, denk je dan
dat wanneer de bloem zieh opent, het er iets toe doet of die blauw of geel of
rood is? In je stuk over de Groot, zeg je even, ''hoe jammer dat we van die Maria van R. niets weten'' 1 en dat, moet ik je eerlijk bekennen sloeg de angst er
een beetje in, waarom ik zei ''laat mij er buiten''. Doch ook dat zou ik niet
kleinlijk trachten aan te zien, hetgeen helaas weer lieflijk er uit kwam als
''mijn naam komt er niet onder''. Ik schrijf je dit alleen, opdat er geen vervelende bijgedachten kunnen opkomen, wanneer je werkt, alsof die vrouw, die
er nu eenmaal is, op je vingers zou kijken. Niets is verder van mij af. - En nu
de vogels. Deze sperwer zou met Sijtgen2 hier kunnen uitroepen:
Gebroken beene, toch genese; want bij het zetten op zijn nieuwe en waardiger voetstukje (door de Bazel3 gemaakt) liet de bediende hem vallen en
brak hij een poot, waardoor hij meteen bevrijd is van winkelwaar eigenschappen. Hij bleef even trotsch en ongenaakbaar en zoo heel anders dan
mijn wonderlijk zittend beestje. Dat dier leeft en is maar dood als een nachtvlinder overdag. Alleen geloof ik dat zijn vleugels ook nu en dan sidderen.
Hij suft maar en peinst en kijkt volstrekt niet alleen genadig op ons neer. Dat
is dus gelukt en het maakt mij blij. Herinner je je dat ik je dien eersten droeven ochtend sprak over dat houten beestje? En wil je gelooven dat ik bij elk
adres dat ik schrijfaan je, nög niet weet ofje Jan, Jacob ofJochem heet? Geloof dan dat ik den druk van je banden even, nog in de mijnen voel en dat je
tot zooveel steun en troost bent, was en blijven zult. En laat mij dan maar
loopen en bij niets meetellen.
157
•

Nog iets. Ik ben weer aan die litho's bezig, maar de Ie collectie is de grootste en omvat bijna alles wat ik bereiken kan. Jou had ik de vijfde toegedacht,
de eerste dus na die voor mijn kinderen, doch die is aanmerkelijk dunner.
Vindt je nu met het oog op illustr. of als bewijs van zijn wondere werkkracht
in die jaren, goed die Ie coll. te zien - ik heb een schipper ontdekt, Varenkamp geheeten, die aangeteekend, alles aan je huis brengt en haalt - wil ik
hem dat pak dan geven, dat je het op een Zondag of zoo eens goed zien kunt?
Antwoord hier pas op, wanneer je jou pak gekregen hebt, dat zal nog een
week duren.
Vaarwel
Anna Veth
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. J. Huizinga, ''Twee herdenkingsreden over Hugo de Groot. I. Hugo de Groot en
zijn eeuw. 2. Grotius' plaats in de geschiedenis van den menschelijken geest", Tien
studiifn (Haarlem 1926) 99-125 (V.W II, 389-403, resp. 382-388). Her citaat over Maria
van Reigersberg aldaar niet gevonden.
2. Verg. Huizinga aan Jan Veth, 28 juni 1921 (Briefwisseling I [344]).
3. K.P.C. de Bazel, zie Briefwisse/ing I [158].

[ 713]
Johan Huizinga (Leiden) aan Anna Veth-Dirks*
23 mei 1927
Beste Anna,
Hoe kun je van je zelf zulke leelijke en onware dingen zeggen! Al is het
niet zoo, ik begrijp toch precies, wat je er mee zeggen wilt, en dank je daar
voor; ik weet nu, dat ik rustig voort kan gaan met te schrijven wat ik ook niet
anders zou kunnen schrijven. Ik heb mij gehouden aan wat je me terstond
vroeg: ''laat mij er buiten'', en toch zul je zien, dat je er toch eigenlijk, ongezien, ook wel weer in staat. Ik zwijg hier verder over, en spreek nu ook niet
weer over den vogel. Hartelijk dank voor wat je schrijft!
[, •, ]I
Hartelijke groeten, ook aan je kinderen!
O ja, mijn naam. Ik heb eigenlijk geen naam, net als de toovenaar bij Andersen. In het register sta ik als Johan, maar alleen enkele verre neven en nichten noemen mij zoo. Heel vroeg hebben ze mij Ran genoemd, maar dat erken ik eigenlijk ook maar half. Mijn naam zit er maar heel los op. Ik teeken
altijd maar met een voorletter.

H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
r. Afspraak over het ten huize van Anna bezichtigen van het werk van Jan Veth.

158

[ 7I4]
Johan Huizinga (Leiden) aan Anna Veth-Dirks*
•
29me11927
Beste Anna,
Gisteren terwijl ik aan het boek zat te schrijven werd daar die schat van
zuiver, toegewijd en echt werk binnengedragen, waaraan jou liefdevolle zorg
en hartelijke schenking nog iets hebben toegevoegd van onvergankelijke
waarde. Ik heb alles nog weer opnieuw aandachtig bekeken, en nu ik zoo
lang met hem en zijn werk bezig ben, het wezen ervan beter nog begrepen
dan te voren. Het is een groot en edel bezit, dat, hoop ik, .in mijn nageslacht
tot in verre toekomst zal vererven. Dat je me de eerste bundel na die voor je
kinderen hebt willen geven, daarvoor ben ik je heel dankbaar.
En vanmiddag kwam Kik mij den vogel overhandigen. Ik wist niet, dat hij
z66 mooi was, van vorm, uitdrukking, kleur en stof, alles even strak en hoog,
en toch niet afwerend ver. En wat staat hij mooi op dat voetstuk! Wat is het
voor hout? Ook hiervoor dank ik je heel hartelijk.
Ik herkende Kik eerst volstrekt niet, met hoed en mantel; ik kwam juist de
trap af, toen zij de gang binnen kwam. Ik kon hen niet bewegen, te blijven
koffiedrinken, maar begreep natuurlijk dat zij veel te doen hadden.
Nu hoorde ik, dat je morgen in Leiden zoudt komen. Korn je hier koffiedrinken, of eten, of anders tenminste theedrinken, het liefst alle drie? Je
hoeft het niet vooruit te berichten; om half een, om vier en om zes uur vindt
je mij in ieder geval thuis. Ik neem aan dat je deze briefnog wel krijgt, eer je
uit Amsterdam gaat, en hoop je dus in ieder geval te zien.
Ik schiet nu hard op met het boek, maar dat moet ook, want er is nog veel
aan te doen. Enkele vragen zijn er weer bijgekomen, maar zij hebben geen
haast en zijn gemakkelijk te beantwoorden.
Tot ziens dus, hoop ik, en hartelijke groeten
J.H.
* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.

[ 7I5 J
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
I5 juni r927
Beste vriend weet je nog - van Alphen: 1
Lieve zus, ik laat je weten,
Dat ik sedert uw vertrek
In mijn kamer heb gezeten,
Meidlief, met een stijven nek ... ?
Op het oogenblik zit ik niet met een stijven nek, maar met een paar gebroken
ribben, en kan mij maar heel weinig bewegen. Ik ben zooals Haagsche Leen
uit het liedje ''van de trappen af gevallen'' - J acoba verpleegt mij met de-

I59

zorgvuldigheid waarmee men nu eenmaal zijn eerste patienten koestert - en
eigenlijk is mij die gedwongen rust na al de vervelende kleine miseres die ons
dezen zomer vervolgen - siecht weer, verkouden neuzen, zieke kinderen,
mot met uitgevers etc - volstrekt niet zoo onaangenaam. Ik heb nu tenminste
het gevoel: ''zoo, nu kan ik op mijn grooten stoel blijven zitten en gods water
over gods akker laten loopen''.
Over je brief was ik buitengewoon verheugd. Natuurlijk ben je hartelijk
welkom. Ik zal misschien vrij veel te doen hebben, maar toch niet zooveel,
dat ik niet iederen dag een paar uur met je spreken kan - het ergste, wat er
geheuren kan, is dat het werk langzaam gaat en dat je iets langer moet blijven - wat voor ons te genoeglijker zou zijn.
Waarom ik zoo weinig geschreven heb, heb je zeker wel begrepen. Het is
miserabel dat die beroerde geschiedenis in Holland ook voor onze korrespondentie ongunstig is - maar hoe minder ik uit Holland hoor, hoe beter het
in zekeren zin voor mijn zenuwen is - In mijn gedachten heb ik de zaak eigenlijk al lang opgegeven, maar hoe gauwer ik hierover zekerheid heb, des te
aangenamer zal het mij zijn.
Ik kan nog niet heel veel schrijven
En dus: hartelijke groeten en kom wanneer het je schikt
je A.J.

*

•

•

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
1. Hieronymus van Alphen, Tweede vervolg der kleine gedigten voor kinderen (Utrecht
1782), ''Ben briefvan Carel aan zijn zusje Caatje'', waaruit: 'Zusje liefl ik laat u weten,/ Dat ik, sedert uw vertrek,/ In mijn kamer heb gezeten,/ Meid liefl met een stijve nek'.

[ 716]
Johan H11izinga (Leiden) aan Anna Veth-Dirks*
23juni1927

•

Beste Anna,
Misschien vertelde Kik je iets van hetgeen ik haar zei over de ''Groning1
sche Lezing'' . Ik heb die nu in haar geheel met gezette aandacht ten einde
gelezen, en mijn indruk bevestigd en versterkt, dat dit onder het allerbeste
hoort, wat Jan geschreven heeft.
Het is van zoo'n bezonkenheid, zulk een eenvoud, het is zoo zeer zijn eigenste waardeeren van de dingen, daarbij zoo echt leerrijk en verhelderend,
dat ik het onder aller oogen zou willen .
Ik weet niet, of je ten opzichte van dit stuk eenige bedoeling die hij er zelf
mee had, hebt te eerbiedigen.
Mij lijkt het, dat het uitstekend geschikt zou zijn voor een afzonderlijke,
goed verzorgde uitgave, met al de vertoonde lantarenplaatjes in reproductie.
Vermoedelijk bestaat daarvan wel een lijst waarin aangegeven naar welke
exemplaren de diapositieven zijn gemaakt.
Als je er met me over zoudt willen spreken, zou je me Zondagavond kun·
160

nen opbellen bij Dr. Van Valkenburg, om dan een anderen dag af te spreken
voor nader overleg.
Je begrijpt wel, dat ik~ als je om welke reden dan ook, voor het denkbeeld
niet voelt, ik er terstond van afzie. Maar ik kan niet laten, het je te zeggen,
hoe het mij lijkt.
Hartelijke groeten; het was gezellig, hier je kinderen aan tafel te hebben.
Je H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
1. J. Veth, Ben veronachtzaamd hoofdstuk uit onze beschavingsgeschiedenis der zeventiende eeuw (Haarlem 1928). Lezing gehouden te Groningen op 15 april 1925 op het
Nederlands filologencongres; uitgegeven met een voorrede van Huizinga, 5-7 (V.W.
VI, 486-487).

[ 717]
Gabriel Hanotaux (Parijs) aan Johan Huizinga*
3 juli 1927
Cher Monsieur,
Voila que je suis oblige de vous retourner votre manuscrit. Mon dernier
espoir s'est envole. Depuis que je vous ai prie de me retourner la traduction,
M. Morame 1 s'est trouve en mauvaises affaires et il n'y a plus rien ii esperer
de ce cöte.
D'une fai;:on generale~ la librairie est dans de grands ennuis en raison du
prix du papier et de la main d'oeuvre. Elle se soutient (tres mal) en publiant
ces affreux petits ouvrages de pretendue histoire et de soi-disant imagina·
tion, qui sont la ressucee des travaux de la grande ecole qui a precede la guerre. Notre jeunesse litteraire en est reduite, pour gagner sa vie ii cette fabrication. Les hommes de tradition et de serieux sont inquiets. On ne les ecoute
guere, il faut vivre!
Si nous avions retabli la valeur du franc, peut-etre arriverions-nous peu-iipeu ii une amelioration. Mais il y aura d'abord une grande crise sur la production. La France travaille, les dents serrees, et sent cruellement la perte de
ses 1.500.000 braves enfants. Enfin, ''nous n'avons pas fait faillite!''
Excusez-moi! J'ai peche par confiance et par admiration. Ce Champion
m'a affreusement manque! Je suis brouille avec lui. Voici donc le manuscrit
que je laisse partir avec tant de regrets.
Croyez, eher Monsieur, ii mes sentiments les plus devoues.
G. Hanotaux
Nous partons ii la campagne Le Prieure d'Orchaise par Molineuf, Loir et
Cher.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Een uitgever van kunstboeken met wie Hanotaux onderhandelde over een Franse
vertaling van Herfsttij der middeleeuwen.

1.

161

[ 718]
Johan Huizinga (Leiden) aan Anna Veth-Dirks*
16 juli 1927

Beste Anna,
Vanmiddag geef ik Tjeenk Willink het geheel voltooide manuscript mee.
Ik heb het geheel aan Andre kunnen voorlezen, die ermee ingenomen was,
en mij menige nuttige kleine aanvulling of correctie gaf. Ik had het bijzonder
prettig bij hem; hij is geheel genezen en was zeer opgewekt; zijn kleine kinderen zijn allerliefst, en zijn vrouw is een juweel, en een dat hij zelfblijkbaar
in al zijn kostbaarheid waardeert.
Nu heb ik nog een verzoek aan je. Het boek zou in waarde voor later zeer
stijgen, als ik er aan het slot de lijst van het werk in mocht afdrukken, die je
met zooveel zorg hebt bewerkt. Niet van het litteraire want dat is onmogelijk
volledig te rangschikken of te verzamelen. Ook in het picturale en graphi·
sehe zullen natuurlijk lacunes zijn, maar dat is onvermijdelijk. Vindt je het
goed? Houd dan de lijst voorloopig onder je berusting, ik waarschuw je dan
tegen den tijd dat het tijd wordt om te drukken, en als er in de vorm iets aan
omgewerkt moet worden, wil ik dat natuurlijk graag doen.
[... ]l
Mij dunkt, het uitstel van Amsterdam heeft zijn goede zijden. Andre wil
graag zijn eigen portret zenden, 2 dat dan tegelijk onder handen moet, want
het is in slechten staat. Hij hoopt dat je dat van zijn Moeder 3 inderdaad hem
kunt bezorgen; dit is geen boodschap in opdracht, maar ik merkte dat hij het
erg prettig zou vinden.
Hartelijke groeten,
·je J.H.
P.S. Tjeenk W. was zeer ingenomen met het denkbeeld a.s. voorjaar de lezing uit te geven. Daarover dus nader in Sept. De schipper heeft alles wegge·
haald.

* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
r. Bijzonderheden over de teruggave van geleende papieren.
2. Jan Veth, portret in olieverf van Andre Jolles (1896).
3. Jan Veth, portret in olieverfvan Jacoba Jolles-Singels (1886).

[ 719]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
22 juli 1927

Beste vriend ik ben toch wel zoo Duitsch geworden, dat ik het boek van Overstreet 1 met
onbegrensde verbazing lees - Ik begon mijn ''wetenschappelijke'' loopbaan
met hoofdstukjes over Primitieven en ik krijg, nu ik kennis maak met het
''behaviourism'', langzamerhand lust onder dien titel dit keer eenige heel an·
dere hoofdstukjes te gaan schrijven.
.
162

W .a.t i.s d.a. t m.e.r .k. w .a.a.r .d.i.g!
Uit je boekje, ook uit het een en ander in de amerikaansche litteratuur, was
ik er al achter gekomen, dat er tusschen duitsch denken en amerikaansch
denken een even groote kloof ligt als tusschen chineesch denken en grieksch
denken, of tusschen middeleeuwsch denken en rococodenken, maar ik begin
toch nu pas goed te begrijpen, hoe eigenaardig dat verschil is.
Jammer, dat ze nog geen instrument hebben uitgevonden om graphisch
weer te geven, hoe onze gedachten loopen. Wanneer ik zoo een kymographion2 op mijn bol zette bij het lezen van dit boek, zouden de curven een allerheerlijkst ornament geven. Wel allemachies! die vent is gek! ik ben een
oude paai! wijsbegeerte in krantenjargon! hij heeft gelijk! onbehoorlijk! bliksems aardig! stik nou! hoe is hij daar nu weer achter gekomen? laat naar je
kijken! etc ad infinitum.
Wat mij natuurlijk om te beginnen irriteert, is de psychologische kant van
het geval. Juist de ethisch-psychologische kant. Voor mij is toch de groote
vraag: wat gebeurt er? voor Overstreet: wat moeten wij doen? Het gevaarlijke eindpunt van mijn vraag ligt in: ''wij doen maar heel weinig en er gebeurt
voortdurend iets... daarom hoeven wij eigenlijk heelemaal niets meer te
doen''. Maar de zijne loopt ten slotte daarop uit, dat wij ons gaan verbeelden
door ons doen inderdaad een beslissenden invloed op het geheuren te hebben. Hij kent alleen het activum van het werkwoord - ik houd mij bij voorkeur met het passivum bezig. (NB in ''medio'' tutissimus ibis.)3 Voor hem
beteekent influo: binnendringen, voor mij invloeien.
Maar het gekke en het fraaie is, dat ik toch op iedere pagina het gevoel
heb, dat wij ons met dezelfde zaken bezig houden.
Excuseer deze al te persoonlijke opvatting - het boek dwingt tot een persoonlijke positie.
En wel bedankt.

*
Het waren voor mij mooie en prettige dagen - ik heb veel aan je boek gehad
en ben blij dat het geschreven is. Wat nu?
Mijn gedachten zijn nog heel sterk bij Holland. Ik schreef nog een stukje
en stuurde het aan Ankersmit, maar ik kreeg geen antwoord; misschien is hij
op reis. 4
Gegroet - ik heb ietwat lust sentimenteel te worden, maar ik zal het maar
niet doen - of het ten minste samenvatten in een:
''in oude vriendschap''
A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Harry Allen Overstreet (1875-1970), Amerikaans filosoof, hoogleraar filosofie College ofthe City ofNew York 1911-1939; Influencing human behavior (New York 1925),
door Huizinga in zijn Amerika levend en denkend geciteerd als 'een merkwaardig
boek' (:1.W. V, 456).
2. Door Jolles gevormd uit het Grieks 'kyma' (golf, golving) voor curve.
3. Ovidius, Metamorphosen 2, 137, 'medio tutissimus ibis', 'je zult het veiligst gaan in
het midden'; 'medium': behalve in de betekenis van 'het midden' ook de werkwoordsvorm die het Grieks kent naast het activum en passivum.

. Er is omstreeks deze tijd geen door Andre Jolles gesigneerd artikel in Het Volk
4

versehenen.
720

[
]
Richard

Roland Holst [Zundert] aan Johan
7 augustus 1927 (poststeropel)

· ·
Hu1z1nga

(M'ddelburg)*
1

B.H.
Bij leven en welzijn hopen wij Zaterdag om 7 uur in Midd:~b~rg aan.~e k~men. Schikt dar nog met 't eten, zeg 't eerlijk, anders eten w1J hier? W1J bl1J·
ven maar een dag, tot Zondagavond. 't Is kort, maar wij verbeugen er ons
roch erg op. Ik moet daarna door naar A'dam, en Jet zit erg in haar werk.
Hartelijk gegroet
t.t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 721)

Johan Huizinga (Middelburg) aan Jan Romein (Amsterdam)*
15 augustus 1927
Amice,
Vriendelijk dank voor Uw belangwekkend artikel, 1 dat ik met groote aandacht las. Gij zet Uw stelling stevig en helder uiteen, maar het is een stoute,
voor veel bestrijding en discussie vatbaar. Mij lijkt her gevaarlijke punt in
Uw betoog, dat men zieh zulk een samenhang niet goed anders dan uit een
zeer rationalistischen gedachtengang schijnt te kunnen voorstellen. En dat
de kwestie herleid wordt tot al te eenvoudige vormen.
Vriendelijke groeten,
Uw dw. J. H11izinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
I. J. Romein, ''Monuroentalisme en machinisme, twee aspecten der cultuur in Sowjet Rusland", E/seviers gei//ustreerd maandschrift 37 (1927) II, 237-245.

[ 722)

Johan Huizinga (Middelburg) aan Johannes Haller!*
16 augustus 1927
Hochverehrter Herr Professor,
Im Sommeraufenthalt, ohne 'Minerva' oder dergleichen, habe ich nicht
nachsehen können, was denn der heutige Bestand der.Tübinger philosophischen Fakultät sei, und zufälligerweise verband ich Ihren Namen, mir schon
mehr als 20 Jahre aus Ihren Schriften so wohlbekannt, nicht mit Tübingen.

Unserer persönlichen Begegnung in Erlangen, wo ich die Ehre hatte, in der
selben Sitzung mit Ihnen das Wort zu fti.hren 2 gedenke ·ich desto besser;
schade dass man in der zahlreichen Gesellschaft damals so wenig Gelegenheit fand, etwas länger sich zu unterhalten.
Jetzt wo mein Freund W. Weber 3 mir über die Vorbereitung meines Tübinger Doktorates4 einiges verraten hat, kann ich doch nicht unterlassen, Ihnen mit ein Paar Worten zu sagen, wie es mich freut, dass Sie an diese Ehrung den hervorragenden Anteil gehabt haben. Es macht die Freude über so
etwas noch soviel grösser, wenn man die Ehre in seinen Gedanken nicht
bloss mit einer Universität, oder mit ''der Wissenschaft'' zu verbinden hat,
sondern auch mit einem persönlichen wohlbekannten Vertreter derselben,
dessen Hand man gedrückt hat, 1,1nd wieder drücken möchte.
Sobald mich mein Weg wieder einmal nach Süd-Deutschland führt, hoffe
ich nach dem mir aus eigenem Ansehen unbekannten Tübingen abzubiegen,
und Sie begrüssen zu können.
Seien Sie einstweilen überzeugt, dass mir das Wissen um Ihren Anteil den
Wert der mir bescherten Ehrung erhöht hat, und dass ich Ihnen für die gute
Meinung welche Sie dazu veranlasst hat, aufrichtig dankbar bin.
Mit freundlichem Gruss,
Ihr ergebener,
J. Huizinga

* Origineel: Koblenz, Bundesarchiv.
1. Johannes Haller (1865-1947), Duits historicus, hoogleraar middeleeuwse en nieuwe geschiedenis te Giessen 1904-1914 en Tübingen 1914-1932.
2. Zie: Andre Jolles aan Huizinga, 13 juni 1925, n. 5; Haller sprak bij die gelegenheid
over Partikularismus und Nationalstaat (Stuttgart 1926).
3. Wilhelm Weber, zie Briefwisseling I [84].
4. Op 25 juli 1927 verleende de filosofische faculteit van de Eberhard-Karls-universiteit te Tübingen een eredoctoraat in de filosofie aan Johan Huizinga, 'dem Geschichtsschreiber von reichstem Wissen, feinstem Empfinden, sicherem Urteil und
künstlerischer Gestaltungskraft, der es wie wenige versteht, Vergangenes gegenwärtig werden zu lassen, Gegenwärtiges aus der Vergangenheit verständlich zu machen
und dem Wesen verschiedenster Völker nach allen Seiten ihres geschichtlichen Lebens gerecht zu werden'.

[ 723]
Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga (Middelburg)*
23 augustus 1927
's avonds
Beste Han.
Het is erg prettig dat je het portret toevallig hier zag, 1 en ik dus direct je
wensch kon vervullen. Een goede herinnering aan een erg gezellig samen
zijn. Ik hoorde nog niets van Jet, de berichten over die vergadering en manifestatie zooals de krant die gaf, 2 maken mij wel niet ongerust maar ik vind 't
toch altijd erg naar en verdrietig, en ik ben altijd pas gerust wanneer zij weer
thuis is.

Mijn zwager liet eens lang geleden in Engeland onze horoscoop trekken,
ik kocht toen ook een boekje met oude symbolen die bij de astrologische teekenen pasten. De graden van het rijzend teeken van Jet, waren precies gedeeld, zij behoorde bij geen der twee teekenen waar zij juist tusschen stond.
Het eene symbool was a solitary tower in the sea, het ander an inn crowded
with people. Het heeft mij erg getroffen, en misschien ook wel geholpen om
haar gespletenheid meer als een beschikking dan als een eigenschap te zien.
Je berust tenslotte omdat je er machteloos tegenover staat, zij lijdt er zelf
meer onder dan zij, 3 voor wie het vaak verdrietig is.
Zij is net als een moeder die voor haar zoon die haar al maar eilende bezorgt, het liefst is, liever en zorgzamer dan voor een van haar andere kinderen. En ik beloof je zij is gemarteld geworden door dien politieken onverlaat ... 4 maar zij wil er niet van hooren. Zij vergeet alle kwellingen en gaat
voort met hopen. ·
Men verwijt mij wel dat mijn kunst te zeer 't tragische mist. Het zal wel
zoo zijn, maar het was niet zoo. Ons werk is waarin wij vluchten en ons beveiligen. Mij heeft 't beveiligd, en soms geloof ik dat het indirect daardoor
ook Jet beveiligt.
Nahet geweldige onweer van vanmiddag is de hemel nu vol sterren, zou
dit eindelijk het mooie weer beloven?
Hart. gegroet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Huizinga verbleefr9 en 20 augustus op de Buissche Heide.
2. Vermoedelijk het verslag in de NRC, 23 augustus 1927. Henriette Roland Holst
sprak op een door de Communistische Partij Holland georganiseerde vergadering in
het gebouw van Handwerkersvrienden te Amsterdam voor de vrijlating van de Italiaanse anarchisten Sacco en Vanzetti, die in de Verenigde Staten tot de electrische
stoel waren veroordeeld. Na de vergadering was er een demonstratieve optocht, waar·
bij de politie enkele charges uitvoerde.
·
3, Lees: ik.
4. Vermoedelijk is David Wijnkoop (r876-r941) bedoeld, die een op de Sovjet-richt·
lijnen afgestemde koers voorstond; in november 1927 trad Henriette Roland Holst
voorgoed uit de C.P .H.

[ 724]

Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
31 augustus 1927
Amice,
De post die mij Uw artikel uit Elsevier naar Middelburg opzond, deponeerde Uw briefvan 13 Aug. in de bus van het Jeegstaande huis hier, zoodat
hij mij bereikt bij thuiskomst tegelijk met dien van 30 dezer.
Des te meer verheugt het mij, dat ik aan Uw wensch voldeed zonder dien
te kennen.

I66

Over de opvolging van Brummel 1 weet ik niets bepaalds; of ge veel kans
zoudt hebben, durf ik niet te zeggen.
Met vriendelijken groet,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
r. De vacature van bibliothecaris bij de Koninklijke Akademie van Wetenschappen
te Amsterdam. L. Brummei was op I september zijn loopbaan aan de Koninklijke Bibliotheek begonnen; zie Briefwisseling I [421].

[ 725]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
3 oktober 1927
Beste vriend nu zit ik weer aan mijn schrijftafel.
Zes weken weg - zes weken heb ik van al de gebeurtenissen in de wereld
niets geweten. Enkel en alleen de dingen aangekeken, die mij op mijn reis in
het oog vielen. Toen ik aan den Brenner kwam, wist ik niet eens, dat er een
ongeluk gebeurd was, en dat de trein niet verder ging. Zes weken zon en zomer - ik ben in streken geweest, waar het in geen acht maanden geregend
had, waar de maisoogst schraal was uitgevallen door de droogte. Ik heb gezwommen in het meer van Bolsena, het meer van Vigo, het meer van Bracciano, het meer van Averno, waar de Sibylle van Cumae woonde, in de middellandsche zee bij Salerno, bij Poselipo, bij Palermo, bij Cefalu bij Girgen•

t1 ...

Eerst met Porzig het zuidelijk deel van Etrurie onderzocht. Het meer van
Bolsena omgewandeld: Bolsena Montefrascone, Marta, Valentano. Toen naar
de kust - en naar Corneto. De Etruskers in hun eigen land aangekeken. Vervolgens van Viterbo naar het Zuiden geloopen - tot bijna in Rome. In Rome
uitgerust. Toen... eigenlijk wilde ik zoo als je weet, naar magna Graecia maar kort voor ik op reis ging kwam er een jong uitgever bij mij: hij wou prentenboeken in de wereld sturen, ''neue Reisebücher''; hij vroeg hoe men reizen
moest; ik vertelde hem dat men op reis ergens de roode draad van het verleden
moest zien te pakken te krijgen, dat een reis Milaan, Florence, Rome, Napels
malligheid was, dat ik verleden jaar een reis door de lombardische steden had
gedaan, en daarbij voor het eerst de geschiedenis van Barbarossa had begrepen - daarbij voelde ik zelf dat ik nu moest probeeren het vervolg van die reis
te beleven, dat ik naar Frederik II moest gaan zoeken. Dus dit keer: Capua,
Benevento, Salerno en in een boog terug naar Napels. Vandaar naar Palermo,
Monreale, Cefalu. En eindelijk naar de zuidkust van Sicilie.
Toen langzaam over Florence en Verona naar huis · Nu moest ik eigenlijk een boek in twee deelen schrijven: die Kunst der
Stauferzeit in Italien. Band 1: die langobardisch-romanische Kunst; Band II:
die sarazenisch-normannisch-romanische Kunst. Maar ik denk er niet aan.
Ik ben veel te blij dat ik langzamerhand begin er iets van te snappen.

In Leipzig lag je briefvan 22 Sept.
Het zou voor ons alle twee nu wel het beste zijn, wanneer ik naast je .
schrijftafel kon gaan zitten en een lange pijp rooken en wanneer wij dan over
verschillende rubrieken en kategorien van de r2e en r3e eeuw uitvoerig konden praten. Ik zou je dan van een heeleboel dingen kunnen verteilen, ''dat
heb je daar en daar'' en ''dat ziet er zoo uit'' of ''ik geloof dat je dat nog vinden kunt'', enz. enz. Maar ook: ''kijk dat ziet er nu in het Noorden z6o uit,
en in het Zuiden zoo, en dat komt, omdat er in het Noorden Etruskers en
Langobarden, en in het Zuiden Grieken en Arabieren onder zitten.''
Want die ''Auftakt'' - inderdaad een schunnig woord en een slap begripl zit veel minder in de eeuwen die aan de r2e voorafgaan, dan in de diepere lagen die voor den bepaalden vorm van een algemeenen vorm beslissend zijn.
Snap je, wat ik bedoel? Een kerkponaal en een kerkportaal zijn in rr50 hetzelfde en toch zijn een kerkportaal in Modena en een kerkportaal in Benevent11ro in 1150 iets anders. Uit dit ''hetzelfde'' en dit ''iets anders'' krijgt het
Kerkportaal als zoodanig zijn ''leven''. Of met andere woorden om kultuurhistorisch te kunnen integreeren moeten wij voortdurend den weg van de
kunsthistorische differentieering inslaan. Kunsthistorisch hier natuurlijk in
uitgebreidere zin - niet enkel beeldende kunst of architektuur maar ook de
litteraire vormen in hun geheel, taal, muziek etc.
Ik zou ook nog eens met je willen praten over de ''titels'' van je lijstjes. Die
moeten, dunkt mij, straf worden doorgedacht. Voorloopig schrijf je:
Objectieve vo1men:
a. ''de ideeele'' (kerk, wereld, Regnum etc.)
b. ''formaties waaraan zieh de kultuur hecht'' (altaar, koor, slot, hof enz.)
c. ''de middelen'' (lans, zwaard, klaroen etc.)
d. "de objecten in engeren zin'' (het vee, de bloem, de visch etc.)
e. ''de figuren'' (priester, ridder, pelgrim, vrouw etc.)
Je moogt me voor ''mof' uitschelden, maar ik vind dit uitstekend gevoeld,
maar te vaag gedacht; voonreffelijk gepakt, maar te weinig systeem. Een
"geraamte" moet heel sterk en heel logisch in elkaar zitten, anders kijkt het
overal door de levende huid heen. Ja! - dat zou plezierig zijn, wanneer wij
dat :t11es op ons ?emak konden beredeneeren. Want ik ben zeer overtuigd,
dat l~.bet~ dan temand anders dat boek kunt schrijven, en ik zou het genoeg~Jk vtnden, wanneer. ik er bij het lezen, toch hier en daar iets van mij
zelf m terug vond. Zoo 1ets als een stille vennoot in een groote onderneming - ik de pijp en jij de pen.
Lacij - !

*
~~teren avond las ik met groote blijdschap je fragment in de Gids. 1 Wat ik
b11 het hooren. natuurlijk ~et geheel beoordeelen kon, is mij nu duidelijk geworden: het ztt zeer goed m elkaar en is zeer aangenaam om te lezen. ''Goddank''.: denkt e'.71 lezer als ik, ''dat weer eens iemand in de Gids poogt behoorli1k te schri1ven.''
Het is een raar tijdschrift.
Maar... misschien is het een beetje de schuld van de redaktie, of van den
168

Arzdr·e Jolles in de tuin bi;' }Ji.1izinga,
orzgedateerd.

redakteur. Daarover later eens - ik zou bijna lust hebben om eens op een
redaktievergadering te komen en een speech te houden met quousque tandem!2
Gorter's dood heeft mij zeer getroffen. 3
Genoeg voor vandaag.
Heel hartelijke groete ook van Grittli
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. J. Huizinga, ''Uit het leven van Jan Veth. In de beweging'', De Gids 91 (1927) IV,
70-96 (V.W. VI, 359-382), het tweede hoofdstuk uit de biografie.
..
2. 'Quousque tandem abutere Catilina patientia nostra ', 'Hoe lang nog Cat1!1na zu!
je ons geduld misbruiken', Cicero in zijn eerste rede tegen Catilina.
3. Herman Gorter was op 15 september 1927 overleden.

[ 726]
Johan Huizinga (Leiden) aan Anna Veth-Dirks*
9 oktober 1927
Beste Anna,
Tot mijn spijt heb ik morgen geen gelegenheid voor het maandelijksche
praatje. Ila vertelde je zeker, waarom ik niet naar de opening in Dordrecht 1
ging: het was de dag, dat Heleen Kr. wegging; ik haat zulke plechtigheden,
en ik wou allen schijn vermijden, alsofik min ofmeer impresario van Jan's
faam was. Donderdag a.s. hoop ik er met Van Vollenhoven heen te gaan.
De lijst van 't werk die nu af is, zoover het gaat, telt 965 nummers!
Hartelijke groeten,
je tg. J.H.

*

Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
I. 'Eere-tentoonstelling van werken door prof.dr. Jan Veth', gehouden door het tekengenootschap 'Pictura' te Dordrecht, 1-23 oktober 1927.

[ 727]
Andre Jolles aan Johan Huizitiga*
6 november 1927
Beste vriend
- bedankt voor je briefl Bedenk, wanneer je geen tijd of geen rust voor
schrijven meent te hebben, dat onze correspondentie (voorwerpelijk correlaat van onze vriendschap) een van de draadjes is die mij vasthouden aan een
leven, waarin ik dagelijks minder plezier krijg. ''Men moest eigenlijk'',
schrijf je ''geabonneerd zijn op zes levens tegelijk''. Carissime - ik heb al
veel te veel aan dit eene! Ofliever - wanneer ik in een mystieke luim ben, geloof ik soms, dat dat wat wij ons leven noemen, niets anders is dan een armelijk stukje van een veel grooter leven. Geen Hiernamaals. Veeleer iets als een

miserabel segment van een grooten cirkel - misschien moest ik liever sector
zeggen, want ik houd het niet voor onmogelijk, dat wij niettegen~taande alle
narigheid, toch het middelpunt van dien onbekenden cirkel ergens te pakken
kunnen krijgen. Maar in ieder geval heeft dit zichtbare stukje voor mij iets
afgrijselijks - en ik zou het liefst mijn oogen toedoen, om het niet meer te
zien. Je ziet, ik word zoo iets als een pessimistisch Pythagoraeer.
Een genoeglijk stukje over de Vondeluitgave. 1 Indien wij beter georgani·
seerd waren, zouden wij veel vaker tegen die beroerde ''pastoorstaal'' moeten
te velde trekken. Ook van Ginniken2 moest er van langs hebben. Het Katho·
licisme kruipt, waar het niet gaan kan. Ten slotte is die joviale dorpscatechi·
satiestijl niets anders dan een erfenis van Van Deyssel. 3 Ik vermoed dat er
aan de ''Hooge School'' te Nijmegen in dat godsjammerlijk Brabantsch college gegeven wordt.
Met je bewijs, dat het klankbeeld eener letterkunde niet strikt akoustisch
genoten wordt, 4 ben ik het niet heelemaal eens. Natuurlijk is iedere schrift
een ''beeld'' - en natuurlijk is ieder ''beeld'' optisch. Wij lezen nu eenmaal
met onze oogen - in dat opzicht is er dus niet alleen niets tegen je bewering
in te brengen, maar is ze zelfs een waarheid als een koe. Maar dat beeld
wordt nu, hoe moeten de psychologen maar weten, onmiddelijk akoustisch
omgezet en geappercipeerd. En wel op een buitengewoon fijne manier: zoo
dat ieder haakje en haaltje van het beeld akoustische voorstellingen en herinneringen vertaalt - dat gaat volgens Sievers zoo ver, dat de ''schrift'' van een
mensch zijn ''stem'' is. Bij het drukken gaat daar natuurlijk veel van verloren - maar toch, wanneer Vondel ae, uy of ck schreef en wij drukken aa, ui
en k, nemen wij meer van zijn stem weg dan noodig ofmisschien geoorloofd
is. Dit is het allerduidelijkst in de gedichten, waar hij dialect spreekt - niet
omdat het barokke verciersel er nu aan ontbreekt, maar omdat je hem niet
meer hoort, zien zij er gemoderniseerd zoo onnozel uit.
En dan de stem van de taal. Orthographie is toch werkelijk in staat ons de
echo van een klankontwikkeling te laten hooren. Een van de redenen, waarom ik er tegen ben de scherp volkomen oo en ee in open lettergrepen af te
5
schaffen (overigens het alleronschuldigste stuk van het Kollewisme!) is, dat
ik bij oo en ee inderdaad nog heel uit de verte iets van dien ouden tweeklank
hoor, waaruit ze zijn voortgekomen. (NB - als je me nu vraagt, hoe ik, wanneer ik ''roode rozen'' gehoord heb, nu het enkelwoord ''roode roos'' moet te
pakken krijgen ... dan weet ik natuurlijk geen antwoord.)
6
''Daar ben ik zoowaar over onze spelling gaan schrijven ... ''
Ofik van het voorjaar naar Holland kom -? Ik heb Jacoba beloofd, wanneer
haar examen achter den rug is, in de vacantie met haar in Italie te gaan wandelen - en ik heb Thys 7 beloofd hem dan mee te nemen. Ik zelf wou wel eens
de noordgrens van het koninkrijk Napels bekijken en van Rome recht uit
naar de oostkust loopen - ik wil weten hoe Tagliacozzo er uitziet.
Of er dan nog tijd overschiet?
Bovendien - iederen keer, wanneer ik naar Holland kom, duikt er iets op,
dat mijn leven in de war stuurt. Ik ben bang en bijgeloovig geworden. Heb je
niet een boek op stapel, waarmee je weer naar Leipzig komt?

Overdrukjes van De oude vergissing krijg je als het in zijn geheel versehenen is. Die uilskuikens plaatsen het in twee stukken.
Hartelijke groeten aan Elsje ende overigen. Ook van Grittli
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, "De nieuwe uitgave van Vondel'', n.a.v. De werken van Vondel. Volledige ingei1lustreerde tekstuitgave in tien delen, J.F.M. Sterck, H.W.E. Moller, C.R. de
Klerk, B.H. Molkenboer, J. Prinsen J.Lzn., L. Simons (red.) (10 dln. Amsterdam
1927-1937) De Gids 91 (1927) IV, 268-274 (V.W. VIII, 522-527).
2. J .J .A. van Ginneken, zie Briefwisseling I [180].
3. Lodewijk van Deyssel, zie Briefwisseling I [24].
4. Verg. Huizinga's bespreking (V.W. VIII, 524).
5. Zie Briefwisseling I [177].
6. Verg. Huizinga's bespreking (V.W. VIII, 525).
7. Matthijs }olles (zie Briefwisseling I [84]), studeerde literatuur, geschiedenis en filosofie te Hamburg, Leipzig en Heidelberg, waar hij in 1933 promoveerde. Na enkele
jaren van studie in Frankrijk en Engeland doceerde hij Duits aan University College,
Aberystwyth (Wales) 1935-1938; hoogleraar Duits aan de University ofChicago 1938·
1962 en Comell Uriiversity 1962-1968.

[ 728]

Johan H11izinga (Leiden) aan Anna Veth·Dirks*
16 november 1927
Beste Anna,
Ook ik moet nog even schriftelijk napraten, om je te zeggen, hoe dankbaar
ik je ben voor de hulp en het vertrouwen, waarmee je, door mij dat alles ter
beschikking te stellen, niet alleen het werk vergemakkelijkt, maar eerst mogelijk hebt gemaakt. Nu het boek er ligt, heb ik alle kijk erop tijdelijk verloren, zooals mij dat altijd gaat. Het is dan, alsofje zoo iets bijna meer passief
dan actief hebt gedaan, of het eenigszins buiten je wil om is gegaan, en je
niet anders kon dan je deedt.
Het eenige waarin ik mij nu mijn wil klaar bewust ben, is het opvatten van
het plan om dit boek te schrijven. Dat kwam zoo van zelf, zoo gebiedend, als
een verplichting, die ik voelde, dat er geen moment van aarzeling was: zal ik
het doen of zal ik het niet doen?
Maar ik bad het niet kunnen doen, of tenminste maar heel gebrekkig, als je
me niet zoo heerlijk geholpen hadt. En daarom vooral hoop ik zoo, dat het je
ook bij gezette lezing eenigermate zal bevredigen.
Tjeenk Willink is inderdaad bijzonder geschikt geweest, heeft b.v. geen
oogenblik geklaagd over al de extra kosten die de lijst van 't werk meebracht
met al die correctie tot het laatst toe, en ik weet zeker, dat hij het ook met
pleizier heeft gedaan.
Aan Joost zond ik een exemplaar in linnen, zooals dat van Polle. Ging het
hem maar wat meer voor den wind; 't is een hard bestaan.
Hartelijke groeten,
je H.
172

* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.

[ 729]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
16 november 1927
Beste Han.
Twee dagen thuis blijvend - om ongestoord het speechje te kunnen samenstellen dat ik 30 Nov. moet houden, - was de verleiding te groot, om je
boek over Jan Piet, dat mij hier opwachtte, niet te gaan lezen.
Voor die verleiding ben ik bezweken. Al zal ik sommige deelen er van ze·
ker nog eens over lezen, zoo heb ik toch 't geheel in mij opgenomen.
Beter dan v66r dat ik dit boek had gelezen begrijp ik jullie verwantschap.
Daar is een sterke analogie tusschen de beste portretten van Veth en dit portret dat je van Veth maakte.
Ben nimmer afdwalen een steeds gespannen belangstelling, een genereusheid van zien die niet bang voor kantigheid is, een niets vergeten, en een
· voortdurend recht-op-den-man-af gaan.
Het is ook even als Jan Piet's beste portretten steeds ernstig zonder dien
ernst te souligneeren, daar zit - en ook dit heeft 't met Veth's beste portret·
ten gemeen - geen aasje virtuositeit's vertoon in.
Bij al die bewonderenswaardige eigenschappen mist het voor mij wat
Veth's heele persoonlijkheid en ook zijn werk voor mij miste, maar dat dit
zelfde gemis zieh naar mijn gevoel ook in dit boek vertoont, is tegelijk weer
een bewij s van de zuiverheid van het beeld dat je gaf. De waarachtigheid
wordt door dit gemis versterkt, dus in zoover bewonder ik 't als een qualiteit
van je boek. Wat dat gemis is. Misschien zeg ik 't z66 het best, dat Veth en
ook zijn werk, mij altijd herinnert aan een orkest, met te zwakke strijkbezet·
ting.
Het is duidelijk dat je dit boek met voorkeur geschreven hebt, 't is gaaf en
volledig, en al lezend bemerkte ik dat warme herinneringen in mij aanvlamden en pijnlijke herinneringen eerder gedoofd werden.
Hartelijk gegroet en wel bedankt
t.t. Rik

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 730]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jaap Kunst*
27 novernber 1927
'

Waarde Heer Kunst,
1
Ik heb den Zondag gebruikt, om het stukje voor De Gids van Januari op
te stellen„ en zou er prijs op stellen, het aan Uw oordeel te onderwerpen,
weshalve ik het U toezend. Mag ik U voorstellen, het mij persoonlijk te ko-

173

men terugbrengen, om erover te praten, en tevens de stukken weer in ont·
vangst te nemen, die ik hier van U heb, - b.v. door op 9 December met Uw
vrouw te kamen eten? Eerder gaat niet vanwege Sinterklaas- en andere drukte.
Dan heb ik nog eenige vragen: I. Zoudt U mij kunnen opgeven, waar en in
welken getale (ongeveer) Nederlandsche publieke verzamelingen fonogrammen van Indonesische muziek bevatten? Hoe minder er zijn, hoe beter voor
mijn betoog. In aanmerking kamen zeker het Kol. Instituut, het Ethnogra·
fisch Museum te Leiden, het Instituut Kern, de Kol. Bibliotheek en wellicht
een of ander musicologische collectie.
2. Wie was de Franschman die zei: C'est le plus beau reve de ma vie?
Heeft zijn naam in dit verband gezag? 2
Mijn voornemen om steun te vragen van het Laura Spelman Rockefeller
Memorial heb ik voorloopig laten rosten. Blijft voldoende Nederlandsche
steun uit, dan kan ik erop terug komen.
Gaarne Uw gunstig bericht aangaande 9 December verwachtend,
Met vriendelijken groet,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Etnomusicologisch Instituut 'Jaap Kunst'.
I. J. Huizinga, ''Klank die wegsterft'', De Gids 92 (1928) I, 117-123 (V.W. II, 588·
593). In zijn artikel vestigde Huizinga de aandacht op de werkzaamheden van Kunst
met de bedoeling op te roepen tot geldelijke steun, zowel van de kant van de overheid
als van particuliere zijde.
2. De Nederlandse collecties van 'fonogrammen' zijn wel in het artikel vermeid, het
Franse citaat niet.

[ 731]

A. Roland Holst (Bergen) aan Johan Huizinga*
30 november I927
Beste Han,
Eerst deed de laatste en zwaarste etappe van mijn Richard III-vertaling 1
mij de lectuur van je boek over Veth uitstellen; en toen, na de lectuur, waren
het na-weeen van een tandarts-behandeling, die mij dezen brief deden uitstellen. Dit laatste bezwaar is nu, geloof ik, bijna voorbij, en ik wil niet langer wachten je hartelijk te danken voor dit mooie boek, waarin je talent en je
vriendschap tot zulk een harmonische samenwerking kwamen.
Ik werd in mijn gevoelens voor Veth soms van een grondtoon van sympathie afgeleid door korte irritaties, en er zijn dan ook wel fragmenten in je
werk, waar ik je oordeel in tegenspraak met het mijne voel. Maar jij kende
hem zooveel langer en beter, en ten slotte is er in dit boek iets, waardoor ik
de overtuiging heb, dat je hem in 't algemeen zeer juist beschrijft. Dat is (en
h~t zal je misschien niet verwonderen en zeker niet onaangenaam zijn), dat
d1t boek, door bouw en toon, vooral door toon, mij doet denken aan het huis
in Bussum en de tuin eromheen. Ik weet nog hoe steeds weer dat huis en die
tuin mij het gevoel gaven, dat Veth - waar dit toch de creatie was van zijn
174

wensch - een kant moest hebben, waar men in 't algemeen niet op lette misschien omdat hijzelfte voortdurend de aandacht trok door zooveel andere kanten. Ik vind dan ook vooral het mooie in dit boek, dat je die kant, die
toon van wezen, haast zonder erover te spreken en althans zonder eenigen
nad.ruk, zoo blijvend suggereert.
Vooral ook hierom ben ik wel zeker, dat je Mevrouw Veth hiermee een
werkelijk geluk hebt gegeven.
Nog eens: mijn hartelijken dank. En dito groeten,
t.t. Jany R.H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. William Shakespeare, Richard III. Vertaald door A. Roland Holst (Brussel/Maastricht 1929); de vijfbedrijven versehenen afzonderlijk in De Gids.

[ 732]
Johan Huizinga (Leiden) aan A. Roland Holst (Bergen)*
3 december 1927

•

Beste Jany,
Ben paar regels tot antwoord, omdat het mij zoo trof wat je van Veth's
huis zei. Ja, zoo is het precies: ook in mijn opvatting van den heelen persoon
heeft het huis een heel groote beteekenis, zooals ik ook op enkele plaatsen
heb aangeduid.
En het spreekt van zelf, ik weet wel, dat ik getemperd en verzwegen heb;
ik meen dat elke biograaf er het recht toe heeft, en dat hij nooit het emplooi
heeft van een neuzend psycholoog; zeker heeft het de biograaf die voor een
vriend een eereteeken wil zetten.
Hartelijke groeten!
t.t. H.H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 733]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
3 december 1927
Beste vriend
het heeft een paar weken geduurd voor ik ''Leven en Werk van J.V.'' weer
eens op mijn gemak kon lezen. Ik wou er ditmaal niet in zijn, maar er buiten
staan; niet den tijd, waarvan ook ik een stukje geweest ben, nog eens weer
beleven, maar hem nu eens van buitenafbekijken - en daar in het algemeen
een biographie alleen dan gepermitteerd is, wanneer zij iets anders en iets
beters geeft dan het leven of de levensgeschiedenis van een persoon, wou ik
dat andere en betere nu eens aankijken.

175
•

Dat was niet zoo heel gemakkelijk, maar het is mij toch wel gelukt, en ik
heb nu je boek op een heel andere manier in mij opgenomen en op een heel
andere manier genoten en bewonderd.
Een van de bezwaren, die ik tegen het genre ''Levensbeschrijving'' van tegenwoordig heb, is te vergelijken met mijn bezwaar regen de tooverlantaren
bij het onderwijs. De proporties van de dingen worden hun afgenomen en
tot een algemeene proportie teruggebracht. Wanneer men bijvoorbeeld je
boek over Erasmus naast je boek over Veth legt, dan zijn die twee in zekeren
zin ''even groot'' - net als bij een projectie een insekt ''even groot'' wordt als
een Memnonskolos. Het eenige wat ons voor dit, laten wij maar zeggen ''gemis aan absolute maat'' schadeloos stelt, is dunkt mij, dat wij in goede biographieen die heeren niet als een isokephale 1 reeks zien maar als vertegenwoordigers van een tijd of een stijl. Je hebt nu inderdaad in je boek voortreffelijk een stuk 19e eeuw gegeven, en ook wanneer ik niets van Veth wist en
ook niets weten wou, zou ik hier kunnen leeren, hoe de jaren na tachtig er
uit hebben gezien. Niet alleen in Nederland, maar overal. Mij is bijvoor·
beeld heel duidelijk geworden, in welk opzicht een zeer werkzaam en handelend man, die zoowel schildert als schrijft en die een brandende belangstelling voor het verleden heeft, tusschen 1880 en 1900, verschilt van een man
met dezelfde eigenschappen, tusschen 1480 en 1500. Dit is een geschiedkundig resultaat, dat mij zeer de moeite waard schijnt.
Vertel mij eens, wat de menschen in Holland ervan vinden - daar ben ik
geweldig nieuwsgierig naar.
Edmund Burke ken ik wel zoowat. 2 Voor de eerste keer ben ik kort na mijn
dissertatie met hem in aanraking gekomen. Ik snuffelde toen in aesthetici
van de 17e en 18e eeuw om te zien, of er in dien tijd nog iets van ''Vitruv's
Aesthetik'' overgebleven was, en kwam toen ook aan zijn ''Origin of our
Ideas on the Sublime and Beautiful'' (heet het zoo niet?). 3 Later toen ik Pandora recligeerde, en van plan was ook een serie engelsche en fransche redevoeringen in die boekjes uit te geven las, of verslond ik ook de zijne. En
zoovaak ik mij in den kring van Samuel Johnson begaf - wat ik dikwijls en
altijd graag gedaan heb, ben ik Burke tegen gekomen. Op het oogenblik heb
ik een seminarie over rhetorica en ik heb onder den invloed van je brief een
van de jongens een vergelijking tusschen B. en Robespierre laten maken - ik
ben benieuwd, wat er van terecht komt, gewoonlijk loopen zulke dingen op
een teleurstelling uit.
Jacoba doet nog altijd examen. Dierenkwelling! Maar zij schijnt er goed af
te kamen. Tusschendoor danst zij - de katharsis van tegenwoordig.
modo salta, modo salta
d1im coelestia petis alta!4
heet het in een middeleeuwsch rijmpje. Niets nieuws onder de zon.
Heel hartelijke groeten - en wel bedankt
je A.J.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

'gelijkhoofdige'.
2. Verg. Huizinga aan Th.J.G. Locher, 26 oktober 1927 (niet opgenomen), waaruit:

I.

'Hier dit jaar volle colleges. Ik heb 14 candidaten, waaronder maar 2 veteranen. Na
wat mlddeleeuwsch hors d'oeuvre ga ik er nu, op soortgelijke wijze als voor twee jaar
Walpole, Edmund Burke behandelen'.
3. Edmund Burke, A philosophical enquiry into the origin of our ideas of the sublime
and beautiful (1757).
4. 'Modo salta, modo salta, qui celorum petis alta', 'Dans maar, dans maar, jij die
naar hemelse hoogten streeft', uit een versje van de dertiende-eeuwse Florentijnse
magister Buoncampagni (Boncampagnus), geciteerd door diens tijdgenoot de Ita·
liaanse geschiedschrijver Salimbene de Adam, Cronica fratris Salimbene de Adam ordinis minorum. Monumenta Germaniae Historica XXXII. Oswald Holder-Egger ed.
(Hannover 1905-1913) 77; Jolles' collega Alfred Doren (zie Briefwisseling I [279]) had
hiervan een Duitse vertaling bezorgd: Die Chronik des Salimbene von Parma. Nach
der Ausgabe der Monumenta Germaniae. Alfred Doren ed. (Leipzig 1914).

[ 734]
Richard Roland Holst [Amsterdam] aan Johan Huizinga (Leiden)*
4 december 1927
,

Beste Han.
Dat plan is erg gezellig, volvoer 't vooral, en maak zoo gauw mogelijk een
vasten afspraak, desnoods telefonisch (22579 Haarlem).
Ik moest gisteren voor een begrafenis in den Haag zijn, ik ging eerst naar
Delft en zag 't raam daar. 1 't Viel mij niet mede. De wijze van het mozaiek
breken is onkundig, en eentonig, daar 't nergens cadans heeft en nergens af.
wisseling van groot naar klein, noch van richting. De kleur vind ik vlekkerig
en bont, nergens is de kleur tot beweging en tot tegenbeweging gebonden,
en 't heele raam heeft niet een hoofdmoment. 't Is melodie zonder rythme.
2 trofmij zeer het portret van Vening Meinesz, 3
Op de Vethtentoonstelling
ik vind 't een prachtig portret. W at naar dat 't zoo barst. 't Heeft een eigen
sfeer, en een warmte.
Ik geloof niet dat er op 't moment schilders zijn die hun alleen aanwezigheid op een expositie verdragen kunnen. Dit vind ik ook hier. Je eindigt met
je vooral over de kunde te verbazen, en je gedrukt te voelen over het uitblijven van waar 't toch maar om gaat.
Hartelijk gegr.

R.
Dus je komt vast.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
..
.
I. Het zogenaamde 'Wilhelminaraam', door Willem van K~n11nenburg vervaardigd
in het zuidertransept van de Nieuwe Kerk te Delft. Verg. Richard Roland Holst aan
Huizinga, 22 mei 1925.
2. Eere-tentoonstelling van werken van Jan Veth in het Haags Gemeentemuseum,
november-december 1927.
3. Jan Veth, portret in olieverfvan S.A. Vening Meinesz (1901).

177

[ 735 ]

.

..

Martinus Nijhoff(Parijs) aan Johan Hu1z1nga*
10 december 1927
Waarde Huizinga,
Al heel wat eerder had ik je eens moeten bedanken voor je ''Leven en werk
van Jan Veth'' dat je me toestuurde; maar ik wilde het eerst gelezen hebben,
en toen ik het gelezen had, werd het me eerst recht moeilijk er over te schrijven. Ik heb Veth maar twee- of driemaal ontmoet, ik heb weinig werk van
hem gezien, zijn gedichten hebben me nooit getroffen. Maar indertijd, ± 8
jaar geleden zag ik veel, in Wiesbaden, zijn zoon Joost, en nooit heb ik een
jongen ont~oet die zoo hartstochtelijk (er is geen ander woord voor) zijn vader liefhad en vereerde. Joost kon avonden lang in een soort opwinding van
trots en teederheid over zijn vader loopen praten. Dit gevoel kan niet alleen
••
uit Joost's karakter zijn voortgekomen; zijn vader moet een man geweest z11n
die zooiets kon inspireeren. Niets, in mijn oog, pleit zoozeer voor iemand.
Eerst jaren later heb ik Veth leeren kennen, daarbij voortdurend denkend
aan Joost in Wiesbaden. Het was op een Gids-diner bij De Meester, waar ik
gast was en naast Veth zat. Hij maakte den indruk van ''den maatschappelijken man'', ''den heer met een lintje'', ''het lid van commissie X en bestuur
Y''. Hij vroeg me naar humoristische lectuur en toen ik hem een paar Engelsehe en Fransche namen gaf, noteerde hij die op zijn ronde gesteven manchetten. - Een halfjaar later, op een gloeienden zomermiddag, was ik op een
trouw·receptie van kennissen van me in Bussum, en zag, toen ik het huis
verliet, Veth het oprijpad komen binnendrentelen, Zondagsch in het zwart,
zijn zijden hoed in de hand. We spraken elkaar daar even in dien tuin, en
Veth had, in die roezemoezigheid, die warmte, · die Zondag-stemming die
Bussum toch al zoo erg heeft, iets onwerkelijks, iets verdrietigs, iets van een
verschijning die zichzelf kwelt door in de gedaante van een bourgeois op te
treden. - Daarna heb ik hem alleen nog maar eens terloops ontmoet, in een
boekwinkel in Amsterdam, bij Jany's ouders. Nu heb ik je boek gelezen, en ik bewonder het zekere ''euphemisme'' waarin je hebt geschreven, bewonderings-waardig, omdat het niet een subjectieve
mooi-praterij is, maar een objectief gaaf-houden. Zooals je Veth Iaat zien in
zijn laatsten Amsterdamschen tijd, had hij iets van den mislukten artiest, gereüsseerd maar mislukt, die zieh dit in het eind zijner <lagen bewust werd.
Hij zou toen gaame geruild hebben met Thijs Maris 1 of Breitner, 2 en hij
voelde wel, hoe hij met de hardheid van exacte voordracht veel van de gevoeligste opwellingen niet aan het woord had laten komen. Zijn hand was sterker geworden dan zijn oog, en dat oog had heel wat psychologische en literaire bijgedachten noodig om überhaupt nog wat te zien. De vraag bij het leven van een kunstenaar is niet alleen: wat deed hij voor de kunst, maar wat
deed de kunst voor hem. Tot welke hoogten en diepten heeft de geleidingskracht van de kunstvorm zijn ziel gebracht. Om het wat sterk uit te drukken:
Veth heeft ontzaglijk veel voor de kunst gedaan, maar de kunst heeft Veth
gedood. Gebluscht. Schade gedaan aan zijn ziel (om het bijbelsch uit te

drukken). Zijn enorme werkkracht bewijst geen vitaliteit, vooral omdat hij
volstrekt geen virtuoos was, zooals Van Dyck bijvoorbeeld. Als je het magni·
fieke jeugdportret van Albert Verwey 3 naast Zeeman4 plaatst, voel je dat hij
het kostbaarste wat een artiest hebben kan heeft ingeboet, in ruil voor niets,
eigenlijk. Welk een verenging, welk een oogklep-aanleggen, om het metier,
het ambacht, de uitvoering, etc. te gaan verheerlijken, als men aan elan verliest en van binnen koud wordt! Men wordt hoe langer hoe heftiger conscientieus, naarmate men minder van binnen wordt gedrongen. Versta me
goed: ook de ernst van vakkundigheid kan de ziel in beweging brengen en
verrijken (Da Vinci, Velasquez, etc.) maar het merkwaardige is juist, dat dan
het vak geen concrete beheerschingsmethode wordt, maar uit louter bijna alchemistische (vergeef me dit woord) geheimen gaat bestaan, die God-weet·
wat voor raadselen in de onder-natuur van kleuren, dingen en woorden gaan
suggereeren. Deze bewustzijn-verruiming heeft Veth zijn metier-kennis niet
opgebracht, vermoed ik. Voor hem gingen er, bij zijn vorderingen in het
vak, meer raadselen dicht dan open. - Het Hollandsch heeft een prachtig
woord, tegelijk geringschattend en tegelijk eerbiedig, voor dit ambacht-bijgeloof: nauwgezetheid. Zoo heeft Veth veel van zijn warmte niet artistiek
kunnen verwezenlijken, is in zijn kunst ''en revanche'' nauwgezet geworden,
en dit is zijn huiselijk leven en zijn kinderen ten goede gekomen. Zijn vrienden, Nederlandsche musea, Rembrandt en Dürer, hebben er van geprofiteerd. Hij slaagde en hij mislukte. Maar indien ''voluisse sat est'', 5 dan had
hij beter gedaan nog 10 Verwey's te maken dan 1000 Zeemans. Op een gegeven moment moet hij niet meer ''gewild'' hebben. - Nu heb jij, krijg ik den
indruk, letterlijk van zijn nood een deugd gemaakt. Je hebt hem zooveel van
het ras-artiestige ontnomen, tot je den nauwgezetten man kon laten slagen.
Dat artiestige, dacht je, daarin is hij toch mislukt; laat ik nu den reussimensch vol-op tot zijn goed recht laten komen. Inderdaad wordt de boven·
middelmaat te weinig gewaardeerd. Zij doet op de zichtbaarste wijze het
meest voor de wereld. Dat Veth daartoe behoorde is zijn verdienste. - Vraag
je eens af: wien kan het Nederlandsch muziek-leven eerder missen, Mengelberg ofBeethoven? - Je hebt Veth heelemaal ingesteld en hem den volledigen eer bewezen, als een Mengelberg-figuur. Maar had hij niet een sprankje
Beethoven? En, zoo ja, wat was dan beter geweest: voor dit wilde vuur te leven, of, zooals hij - meen ik - deed, er een gedegen en nuttig haardvuur mee
. aan te !eggen? - Ik geloof dat je het tweede zult kiezen, uit pure afkeer voor
het eerste. Maar wat zou Veth hebben gekozen?
Ziehier eenige overpeinzingen aangaande je boek over Veth, die ik maar
zoo vrij-uit opschrijf uit oprechte dankbaarheid, omdat het me doorloopend
zoo geboeid, en, hier en daar, bijna argeloos, heeft doen stilstaan, en angemerkt, en onbedoeld schijnbaar, de diepste problemen opriep.
Met beste groeten
je M. Nijhoff

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
r. Matthijs Maris (1839-1917), schilder.
2. George Hendrik Breitner (1857-1923), schilder.

179

3. Jan Veth, jeugdportret in olieverfvan Albert Verwey (1~85).
.
.
4. Jan Veth, portret in olieverfvan P.J. Zeeman (onvoltoo1d, 1925); d1t portret 1s gereproduceerd in de biografie.
.
.
, ,.
.
5. Propertius, Elegiae 2, 10, 6, 'In magn1s et volu1sse sat est , 1n grote zaken 1s het
ook voldoende gewild te hebben'.

[ 736]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
15 december 1927

Amice,
Met genoegen zend ik U de aanteekeningen; gij vindt ze hier in Nederlandschen en in Duitschen tekst, de laatste wat uitgewerkter, wat gewijzigd,
en later. 1 Ge wilt wel in acht nemen, dat ze ongepubliceerd en voor later gebruik voorbehouden zijn, zoodat ze noch geciteerd noch als vrij goed gebruikt kunnen worden. Ook staat er misschien hier en daar wel eens een op·
merking, alleen voor mijn persoonlijke herinnering. Maar vermaak U er
mee, en zend ze mij terug, als ge ermee klaar zijt.
Met het meeste van Uw for111uleering kan ik mij uitstekend vereenigen.
Vorm en functie is bij mij sedert jaren, en steeds meer, schering en inslag,
vooral bij de colleges. Zie reeds het voorbericht bij mijn Herfsttij der Middeleeuwen van 1919. Ik weet niet, of ik in de determineering van dat vormbegrip geheel met U zou meegaan; dat zou de praktijk moeten leeren: regententype + wereldbeschouwing, lijkt mij geen gelukkig voorbeeld van een
cultuur-vorm. Statisch, ja, tegenover genetisch, maar niet tegenover dynamisch! En tenslotte: is het wel geheel juist, dat die speciale gebieden werden
afgepeld uit een alomvattende cultuurgeschiedenis? Van deze laatste zouden
dan Voltaire, Herder, Heeren2 de vertegenwoordigers zijn, maar men kan
toch niet zeggen, dat de kunstgeschiedenis, de dogmengeschiedenis, de economische geschiedenis uit deze algemeene cultuurgeschiedenis zijn losgemaakt. Met een kleine wijziging in de formuleering kunt gij hier misverstand vermijden.
Uw artikel over Fischer's boek zie ik met belangstelling tegemoet. 3 Maar
zou het mogelijk zijn, dat ge het mij in manuscript zondt, en dat ik het, indien het prof. Colenbrander en mij daartoe geschikt scheen, het als voor De
Gids ingezonden mocht beschouwen? Wij zouden gaarne iets over het boek
hebben, dat ter recensie werd gezonden, maar voelen er zelf niet heel veel
lust in, het te gaan bespreken. 4
Gaarne in afwachting te zijner tijd,
Met vr. groet,
Uw dw. J. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, IISG.
I,
2.

Zie Werner Kaegi aan Huizinga, 4 oktober 1926.
Arnold H.L. Heeren (1760-1842), Duits historicus en filosoof, hoogleraar te Göt-

180

tingen sedert 1787, hoofdwerk: Handbuch der Geschichte der Staaten des Alterthums
(Göttingen 1799).
3. J. Romein, n.a.v. F.H. Fischer, Historie en cultuur van het Nederlandsche volk (Am·
sterdam 1927), De Gids 92 (1928) 1, 302-304.
4. H.Th. Colenbrander, ''Uit de Nederlandsche beschaving'', n.a.v. F.H. Fischer,
Historie en cultuur van het Nederlandsche volk (Amsterdam 1927); Dirk Coster, De Ne·
derlandsche poiizie in honderd verzen (Arnhem 1927); Gerard Brom, Hollandsche schilders en schrijvers in de vorige eeuw (Rotterdam 1927); J. Huizinga, Leven en werk van
Jan Veth (Haarlem 1927); G. Kalffjr., Frederik van Eeden. Psychologie van den Tachti·
ger (Groningen 1927); P.J. Troelstra, Gedenkschriften. Berste Dee/. Wording (Amster·
dam 1927), De Gids 92 (1928) 1, 270-289, waaruit, 272: 'Maar hier word ik gestoord
door de ontvangst eener bespreking juist van het boek waarover ik zit te schrijven.
De poging van Dr. Fischer heeft dus ook elders de aandacht getrokken die haar onmogelijk missen kan, en de lezer dezer aflevering moge twee onafhankelijk van elkan·
der ontstane aankondigingen vergelijken. Ik heb den indruk dat zij elkander meer
steunen dan afbreuk doen'.

[ 737]
Johan Huizinga (Leiden) aan Martinus Nijhoffi"
18 december 1927
Waarde Nijhoff,
Op je merkwaardigen brief wil ik wat antwoorden, omdat ik ten deele veel
nader tot je opvatting sta dan je te kennen geeft, ten deele veel principieeler
van je verschil. Zeker, ik heb die geste van het noteeren op de gesteven man·
chetten ook gekend, het was een gewilde losheid, die niet erg fijn was. Je
vindt, ofschoon je ''weinig werk van hem gezien'' hebt, de vrijmoedigheid,
van zijn ''mislukking'' als kunstenaar te spreken. Ik weet heel goed wat je be·
doelt, en erken het feit, al zou ik het anders en milder noemen. Ik weet ook
wel, dat de drie Zusters, 1 nog v6or Verwey, een hoogtepunt aangeven, dat
hij later zelden weer zou bereiken. Maar ik heb gemeend, dat ik liever moest
laten zien, hoe smartelijk hij zelf altijd zijn ontoereikendheid heeft gevoeld.
Ik heb zijn geheele psychologie tusschen de regels gelaten. Lees maar even
dat citaat op blz. 199. 2 - Al dat graven en neuzen in een ziel is een verachte·
lijke bezigheid, en een minderwaardig litteratuurgenre, dit tegen je stelling
dat ik had moeten onderzoeken wat de kunst aan zijn ziel deed.
Nu kom ik op principieeler dingen. Je stelt het voor, alsof ik ''van zijn
nood een deugd'' bad gemaakt; alsof ik bij mij zelf gezegd had: ja, als kunste·
naar is hij toch mislukt, hoe kan ik hem nu toch prijzen? En daarop voort·
gaande, vat je nu alles wat er positief in hem was, samen onder dat kleineerende ''nauwgezetheid''. Maar goede hemel, is ''la probite de l'art'' niets an·
ders? Dan kunnen we er in het geheel niet over spreken.
Je gaat uit van een voorstelling, die ik ten eenen male verwerp: ik bedoel
die verfoeilijke en verouderde antithese artiste en bourgeois, de fictie der
Romantiek, en het plechtanker van de ijdelheid en oppervlakkigheid van on·
zen tijd van verval. Toen de groote oude cultuurvormen en stijlen braken,
en de volgehouden scheppingskracht daalde, en de oorspronkelijkheid leus
181

werd, is die antithese uitgevonden. Zij was in den grond niet anders dan de
in het ongodsdienstige overgezette tegenstelling van den farizeer en den tollenaar, behalve dat nu voortaan de farizeer-artiste het evangelie verkondigde.
Bourgeois zijn wij allen, met name in ons brave vaderland, van den baron tot
den proletarier en van den dichter tot den notaris. De artiste is het meest
vooze cultuurideaal, dat de wereld gekend heeft. In ons land, door Tachtig
in zijn aard gefausseerd en vervuld met humbug en ''gespreiztheit'', is het
nog belachelijker dan elders. De eenige ware tegenstelling tot den bourgeois
is de gentleman, niet als het absolute contrast dat de artiste tusschen zieh en
den burger ziet, maar in dien zin, dat de bourgeois, ook al is hij notaris of
proletarier, tot gentleman kan opklimmen, zonder op te houden bourgeois te
zijn. Een der kenmerken van den gentleman is, dat hij niet veel praat over de
dingen die hem het naast zijn. Onze moderne tijd praat oneindig veel over
kunst. Wanneer zal men inzien, dat dit evenmin fatsoenlijk is als voortdurend over zijn geloof te praten?
Maar zult ge zeggen, het wilde vuur dan, waar Veth van bad blijven kunnen leven, in plaats van het haardvuur te onderhouden! Of ik dan dat wilde
vuur niet erken. Neen, ik reken het onder de fictie der Romantiek. Met de
hand op het hart: welke kunstenaar uit ons midden is uit wild vuur blijven
leven? Toorop soms? Van de ouderen en zeer grooten lijkt het ons zoo, een
gezichtsbedrog. Uit wild vuur zijn noch de kathedralen gebouwd, noch de
Summa theologica, noch de Divina Commedia of zelfs Vita nuova. Een klei·
ne verandering in de beeldspraak, en ik ga mede: noem het de vonk, bescheidener, zooals de oude mystici het noemden. Maar erken dan meteen, dat zij
niet alleen brandt, om de fakkel der kunst aan te ontsteken, en dat het niet
aan ons staat, om te oordeelen, in wien zij brandt en in wien niet. Uit die
vonk is alle leven dat geen vegeteeren is. En wat het haardvuur betreft: de
volken die echte goden kenden, vereerden het als een zeer heilige godin, wat
zij niet deden met de kunst, want Apollo was veel meer dan dat. De kunst
kan niet meer dan een afgod zijn.
Om terug te komen op de ''nauwgezetheid'', zei Goethe niet: Genie ist
Fleiss? en hier is een zin van Leslie Stephen3 over Bolingbroke: ''Genius in·
volves an infinite capacity for taking trouble. That simple truth never forced
itself upon a mind corrupted to the core by vanity''. Zeg nu niet dat L. Ste·
phen maar een mid-Victorian was. En houd mij ten goede als ik wat afdwaal·
de van ons eigenlijke thema en ook vrij uit schreef.
Tot ziens!
de UweJ.H.
* Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
1. Jan V~t?, olieverfportret, de drie zusters van de schilder (1884).
2. J. Hmz1nga, Leven en werk van Jan Veth (Haarlem 1927), 199, 'In het voorjaar van
1925 vertelde hij iemand: 'Ik heb zoo vreemd gedroomd. Ik was in Dordt bij De Rid·
der, en ~ie ~~erde mij door allerlei kamers en vertrekken. Opeens bracht hij mij voor
een schilder1J, een overheerlijk landschap, en zag mij aan. 'Van wie is dat?' vroeg ik.
'Van jou,' zei hij met blijdschap. 'Ach, - zei ik -, heb ik dat kunnen schilderen, toen
ik jong was?'' (V.W. VI, 474).
3· Leslie Stephen (1832-1904), Engels criticus, eerste redacteur van de Dictionary of

national biography; History of English thought in the eighteenth century (Londen 31902)
II, 169, 'The lesson is quickly and painfully learnt that genius involves, though it
cannot be resolved to, an infinite capacity for taking trouble'.

[ 738]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Jan Romein (Amsterdam)*
27 december 1927
Amice,
Ik ontving de notities in goede orde terug. Jammer dat ge niet vrij meer
waart. Ook zonder prof. C. te raadplegen, durf ik wel zeggen, dat wij een
boekbespreking (hoogstens 2 blz. van den kleinen druk) gaarne zullen plaatsen, 1 mits zij, in dit geval, voorafgaat aan het uitvoerige artikel in het andere
tijdschrift. 2
Hebt ge eens iets anders, wat u zelf geschikt lijkt, dan ontvangen wij het
natuurlijk gaarne ter beoordeeling; ik zou U met genoegen weer eens in het
tij dschrift zien. 3 .
Met vr. groeten,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
1. J. Rornein, n.a.v. F.H. Fischer, Historie en cultuur van het Nederlandsche volk.
2. J. Romein, ''Nederlandsche cultuurgeschiedenis'', Nu 1 (1928) II, 393-406; III, 6171, 142-148.
3. Pas in 1941 zou Romein weer een bijdrage aan De Gids Jeveren.

[ 739)
J ohan Huizinga (Middelburg) aan Martinus Nijhoff"'
31 december 1927
Waarde Nijhoff,
Vreeselijke misverstanden tusschen ons, en duizelingwekkend langs elkaar
heen praten, op bijna ieder punt! Dit alles is enkel maar mondeling verder
toe te lichten en bij te praten, met whisky soda, en indien die nog bestonden,
een potkachel in het avonduur.
Maar een aanteekening voorloopig: ik aanbid de Romantiek, in al haar uitingen, mits echt.
Voor het overige nu alleen over het slot van je brief. Ik zou Baas Becking 1
heel graag weer ontmoeten, en stelde hem al eens voor, als hij in Leiden
kwam, mij op te zoeken. Je vriendelijk voorstel lacht mij zeer toe, maar, ik ga
eerst Woensdag naar huis, ben 5 en 6 verhinderd, en Zaterdag 7 is er Gids.
Ik neem aan, dat ik je daar zie; laat ons dan een afspraak treffen: 1. voor een
reusachtig mond-tournooi de omni re scibili etc. 2. voor een gezellig samenzijn met Baas Becking.
Maar o, wat zal ik bij no. I moeten tegenspreken! Des te beter, nietwaar?

De heilwenschen van het seizoen, en beroof ons in 1928 niet te lang van je
aanwezigheid binnen de landpalen!
t.t. J. Huizinga
P.S. Maar alle gekheid op een stokje: ik stel je langen brief2 op hoogen prijs,
en het is mij ernst, om het te willen uitpraten!
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1, Lourens G.M. Baas Becking (1895-1963), botanicus, hoogleraar plantkunde aan
Stanford University, California, 1923-1930 - waar Huizinga hem tijdens zijn Amerikaanse rondreis in 1926 ontmoette - en te Leiden 1930-1950.
2 . Nijhoffs antwoord op Huizinga's briefvan 18 december 1927; niet teruggevonden.

[ 740]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
I januari 1928

Beste vriend ik zit over dien laatsten brief na te denken - en ik zou je eigenlijk een beteren vriend toewenschen dan mij zelf. Ben vriend, die in staat zou zijn, je de
les te lezen - die met een knorrig gezicht, maar met heel veel overtuiging zou
kunnen zeggen: ''dat is allemaal bliksemsche malligheid met dat niet weten
wat je wilt, en met die beweringen dat het ''nu langzamerhand kritiek
wordt'' en dat een mensch ''een opdracht of iets dergelijks'' noodig heeft en
wat dies meer zij - dat begint, om je de waarheid te zeggen, naar dilettantisme te ruiken - naar het vervloekte dilettantisme van een dichter die zegt: wat
zal ik nou eris dichten? een epos op M.Hzn. Tromp of een Idylle op het
schaatsen rijden? - wat drommel, wanneer jij alles voor je plezier doet en er
de geschiedenis op aankijkt of zij hier aantrekkelijker is dan daarginds, dan
gaat de geschiedenis langzamerhand maling aan jou krijgen ... enz. enz.''
Maar zoo'n vriend ben ik niet. Ik voel zelf al te zeer de ijdelheid van wat
wij wetenschap noemen. Zijn er werkelijk in ans vak vraagstukken, die opgelost ''moeten'' worden? Is onze bezigheid zoo heel veel meer dan een pis-aller, een middel om het stukje leven, dat wij nog voor ons hebben, op een niet
al te onaangename en geenszins onfatsoendelijke wijze door te brengen?
Kunnen wij met wat wij weten, wat wij doen en wat wij schrijven werkelijk
iets bereiken? Is al ans gewurm niet ten slotte, een nieuwsgierig tijdverdrijf?
Minstens een keer in de maand. bekruipt mij de lust het bijltje er bij neer te
leggen. Het liefst zou ik op een klein buitentje gaan zitten - een beetje le·
zen - hier en daar een vraagstukje uitpluizen en veel in het bosch wandelen.
Daar dit niet mogelijk is, zou ik ook betrekkelijk graag in een crematorium
willen verbrand worden.
Intusschen - ik geloof dat de wenschen die jij koestert iets minder radicaal
zijn - en zoo kan het, ook al ben ik niet heelemaal de vriend, dien je noodig
hebt, misschien van eenig nut zijn, wanneer ik nog eens heel uitdrukkelijk
verklaar, dat ik het niettegenstaande mijn twijfel aan de wetenschap, vo.or je
plicht houd al je krachten je talent aan de studie van de 12e eeuw te wijden. 1

''Plicht'' beteekent hier: l. dat de l2e eeuw niet enkel van ''historisch'' belang is, maar ook van ''levend'' belang, d.w.z. dat een ernstige occupatie met
dien tijd van invloed kan zijn op den gang van zaken in onzen eigen tijd;
''plicht'' is hier vergelijkbaar met de reden, waarom de humanisten zieh met
de oudheid bemoeiden;
2. dat je talent van dien aard is, dat je dat levend belang kunt doen uitkomen, en dat her dus in je macht staat, door een boek over dien tijd een zeke·
ren invloed op je eigen tijd uit te oefenen.
Ad 1. zou je me kunnen vragen of de tijd van 1750 tot 1830 niet ook van ''levend belang is''? Dat is hij zeker maar naar het mij schijnt van veel geringer
belang dan juist de 12e eeuw. Waarom? het zou een beetje lang duren dat in
zijn geheel op te schrijven - en ik heb bovendien het gevoel, dat je het hier
zonder dispuut met mij eens bent.
Ad 2. Kun je vragen, hoe dan die aard van je talent is? Ook dit weet je,
dunkt mij, zelf wel. Maar ik wil toch probeeren, of ik daarover niet nog een
paar woorden kan zeggen.
Wanneer ik ooit een overzicht van je wetenschappelijk werk zou moeten
geven, dan zou ik beginnen met Hoofdstuk III van je dissertatie - met dat
stukje over rasa. 2 Je hebt daarin in een tijd, toen de meeste menschen nog
heel anders werkten, bewezen, dat je begrippen van een bepaald land en een
bepaalde periode kunt pakken en verklaren zonder ze tot begrippen van je eigen land en je eigen periode terug te brengen en toch zoo, dat wij van ons uit
zeggen: moesten wij zelfniet op een dergelijke wijze te werk gaan. NB wanneer wij een drama schrijven! 3 De combinatie van hermeneutiek en semantiek is hetgeen je historische methode belangrijk maakt - en het ''Herfsttij''
is ten slotte niets anders. Nu schijnt mij echter - altijd weer'Van het standpunt van ''levend belang'' - de 12e eeuw nog zeer veel ''belangrijker'' dan het
eind van de M.E. en ik concludeer dus, dat het rijpe werk, wat ik van je ver·
wacht, er een moet zijn waar zieh die combinatie op zijn fraaist kan ontplooien en - war bij her Herfsttij veel minder het geval was - in haar ontplooiing
ons dwingt datgene van dien tijd in ons op te nemen, wat wij noodig hebben.
Ik weet niet of ik mij duidelijk genoeg heb uitgedrukt - schrijven is een
metier, dat ik van dag tot dag verleer. Maar misschien kun je hiermee toch
wel iets beginnen.
Heel hartelijke groeten en ''prosit Neujahr'' je vriend A.J.
·

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1 •. Huizinga was voornemens een grote studie te wijden aan het bloeitijdperk der
m1ddeleeuwen, de twaalfde eeuw, als pendant van zijn Herfsttij; verg. Andre Jolles
aan Huizinga, 3 februari 1928, n. 5.
2. J. Huizinga, De vidushaka in het Indisch tooneel (1897), III 'De theorie' (V.W. I, 87108).
3. Deze opmerking in de kantlijn .

•

185

o·1rks *
Johan Huizinga (Middelburg) aan Anna Veth·
[ 741]

4 januari 1928

1

Beste Anna,
• •
••
Hartelijk dank voor je brief, dien ik hier zooeven nog Juist voor m11n ver·
trek ontving. Ik hoop van ganscher harte, dat je een goed jaar bent ingegaan,
met vrede, rust en gezondheid voor je zelf en voorspoed en geluk voor je kinderen. Dat ik je in het boek iets heb mogen geven wat waarde en steun voor
je is, stemt mij dankbaar en blij.
2
Dat zinnetje over de Nachtwacht! eerst stond het er anders. Maar ik wist
niet precies, hoe hij er later over dacht, en vroeg daarom aan Schmidt Dege·
ner: heeft V. de Nachtwacht nog verplaatst gezien, en heeft er met U over
gesproken? waarop het antwoord was: hij heeft het stuk nog gezien in de tijdelijke opstelling in de regentenzaal, en er zieh niet tegen verzet ofhet afge·
keurd. Toen heb ik het naar die mededeeling geformuleerd. Dat hij de defi·
nitieve opstelling zooals het nu is, zou hebben goedgekeurd of toegejuicht,
heb ik niet bedoeld; ik ben afgegaan op den indruk van S.D.'s woorden.
Maar ja, ik had het oog wat voorzichtiger en twijfelender moeten uitdrukken.
We hebben hier voor het allereerst eerst een echten winter gehad: heel veel
sneeuw, die het buiten en het land prachtig maakte, en ook nog ijs voor
schaatsenrijden. Retha heeft vooral verbazend ervan genoten; die heeft een
vermogen om in de dingen te genieten, dat heerlijk is.
Vanavond laat verwacht ik Elsje en Sascha terug uit Zürich, eer ze naar
Londen gaan. Van Leonhard wacht ik nieuwsgierig nadere berichten; hij zit
in Marokko, maar hoe hij het er heeft, weet ik nog niet.
In Januari zal ik geen gelegenheid hebben, na de Akademie-vergadering
aan te komen, dus tot een volgende keer, en hartelijke groeten!
je H.
* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.

Abusievelijk gedateerd: 1927.
2. 'Dat zinnetje' slaat vermoedelijk op Veths waardering voor de opstelling van de
Nachtwacht in een afzonderlijke zaal, zoals in 1906 gerealiseerd werd; J. Huizinga,
Leven en werk van Ja~ Veth, III: 'Veth is over de wijze van uitvoering van zijn geliefkoosd denkbeeld noo1~. tevreden geweest. Toen de verandering in 1925 ongedaan
werd gemaakt, heeft _h11 de Nachtwacht nog wel in haar tijdelijke proefopstelling in
de Regentenzaal ~ez1en, maar er, ook mondeling, geen misnoegen over geuit, wel
over de verplaats1ng van de Staalmeesters. Blijkbaar heeft hij zijn inzichten op het
punt, dat hem zoo ter harte was gegaan, gaandeweg eenigermate gewijzigd' (V.W.
VI, 414).
I.

-

186

[ 742]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
8 januari 1928
Beste Han.
Gisteren kwam ik voor het eerst van een Gids redactie vergadering met
een echt onplezierig gevoel thuis. Vanmorgen was ik dat heue en onvoldane
gevoel nog niet kwijt. Van de post haalde ik inliggende brieven en die heb·
ben 't alles nog wat scherper gemaakt. Ik vind dat de geschiedenis met Top
van Rhijn 1 op een misselijke manier verloopen is, en dat hindert mij erg.
Echt onridderlijk.
Ik stuur je haar briefje2 en ook C's briefje. 3 Met haar zienswijze ben ik 't
volkomen eens, maar dan ook werkelijk volkomen. Vergis ik mij dan zoozeer
dat in de vergadering waarin besproken werd dat Colenbrander haar schrijven zou, als de bedoeling van de vergadering wel degelijk zou aangegeven
worden dat, zonder dat wij Nijhoff daarom behoefden te verzaken, het toch
met een halfwoord er in te lezen zou zijn, dat de redactie en bloc niet onverdeeld achter Nijhoff wenschte te staan.
Dat is 't demi-mot dat zij verwacht heeft, en dat uitbleef. Dat 't uitbleef is
naar mijn overtuiging tegen den geest waarin tot schrijven aan haar besloten
werd.
De arrogante wijze waarop ,Nijhoff over alles en nog wat oordeelt, zoo gisteren ook weer over alles wat zij na ''Vriendin'' geschreven had, werd nog
aangedikt door Colenbrander's uitlating dat zij ''een bekrompen dame'' was.
Zoover ik haar ken is zij dat niet, maar afgescheiden daarvan, laten wij ons
eens even in haar plaats stellen, hoe zouden wij dan zijn en handelen.
Ik herinner mij vagelijk - de details zijn mij ontgaan, dat iemand wat tegen
Colenbrander geschreven had - 't was heel in 't begin dat ik in de Redactie
was dus ik weet 't nog maar zeer vaag, maar ik weet wel dat 't als lese majeste
werd behandeld.
Top v.R. heeft jaren aan de Gids medegewerkt, en had het recht zieh van
die kant veilig te voelen voor een aanval als die van Nijhoff. Vergis ik mij
dan zoo dat ik den indruk kreeg dat de redactie met uitzondering van Nijhoff
unaniem gevoelde dat wij tegenover haar iets hadden goed te maken.
Van die geestesgesteldheid toont C's briefje niets, absoluut niets.
Het samen zijn met Nijhoffwordt mij telkens bezwaarlijker, zijn toon zijn
arrogantie vind ik werkelijk onduldbaar en bederft voor' mij ieder samen
••
ZIJn,
Zoo gisteren zijn uitval over Derkinderen en Toorop, ''afschuwelijk'' ''afschuwelijk'' en dat op een toon ofwij dat hadden aan te nemen als hij dat zei.
V.d. Waals 4 en Crena bad 't ook zeer gehinderd, zij begonnen er later tegen
mij over. Wij schijnen te zwichten voor een soort Nijhoffterreur, ... maar ik
lust dat niet. 5
Even wilde ik antwoorden dat hij zieh een goed discipel van Goethe toon·
de, die schreef ''Nur lumpen sind bescheiden'', 6 maar ik slikte 't gelukkig
•
nog 1n.

't ls beter maar te zwijgen. Maar ik vind hem een vlerk, en de belangen der
literatuur in zijn handen niet veilig.
De nonchalance waarmede tot 't aannemen van een prozastukje van
Emmy van Lokhorst 7 werd besloten, (dat Nijhoff zelfs niet gelezen had) een dame die hen om de beurt al te zeer ter wille was indertijd, naar ik met
goed recht mag vermoeden, voelde ik toch na 't Top v.Rh. incident als bijna
weerzinwekkend. Ik zou groote lust hebben er maar uit te gaan, maar ik vind
dit toch ook weer niet goed tegenover jullie.
Maar ik ben er beu en naar van, maar decideer niets voor dat wij er over
gesproken hebben.
Hartelijk gegr.
t.t. R.
Zondag 15 heel welkom, laten wij hopen op weer als heden.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. De schrijfster Top (van Rhijn-)Naeff, (zie Briefwisseling ![339]) publiceerde sedert
1913 in De Gids, maar verbrak haar medewerking wegens: Martinus Nijhoff, ''Aagje
Ammers en Top Deken'' n.a.v. Jo van Ammers-Küller, De opstandigen (Amsterdam
1925) en Top Naeff, Letje (Amsterdam 1926), De Gids 91 (1927) II, 419-435.
2. Top Naeffaan H.Th. Colenbrander, 5 januari 1928, waaruit: 'Ik gevoel mij in de
eerste plaats niet jong genoeg meer om aan de jeugdige aspirati!!n Uwer Redactie te
kunnen voldoen, en heb bovendien mijn leven lang te hard gewerkt om mij bloot te
stellen aan brooddronkenheden, als waartoe 'de Gids' zieh nog kort geleden te mijnen koste heeft geleend. Het doet mij leed, na de jaren van aangename samenwerking, dientengevolge de relatie als geeindigd te moeten beschouwen' (Origineel: Leiden, UB, Gidsarchief).
3. Niet teruggevonden.
4. J.D. van der Waals, zie Briefwisseling I [31].
5. De laatste twee zinnen toegevoegd in de kantlijn.
6. J. W. von Goethe, ''Rechenschaft'' (1810): 'Nur die Lumpen sind bescheiden,/ Brave freuen sich der Tat'.
7. Emmy van Lokhorst (1891-1970), schrijfster van romans en meisjesboeken; ''IJs op
de rnit'', De Gids 92 (1928) II, 174-177.

[ 743]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
9 januari 1928
Sehr geehrter Herr Doctor,
Haben Sie besten Dank für Ihre freundliche Nachricht. Die fortwährende
Verzögerung des Erscheinens unseres Erasmus finde ich unerhört, und den
Grund, den Herr Schwabe jetzt angibt, lächerlich. Es ist mir im letzten Jahre noch wiederholt aus Deutschland nachgefragt worden, ob mein Erasmus
auch deutsch erscheine (hier erhalte ich Ihren zweiten Brief über welchen
sogleich); ich muss dann immer antworten, die Übersetzung sei schon seit
1925 fertig! Inzwischen veraltet das Buch, zwei Teile Allen sind schon wieder erschienen, und wird mein Ruf als Verfasser geschädigt. Die Geschichte
soll mir eine Warnung sein, in künftigen Fällen einen Termin der Erscheinung zu klausulieren.

188

[ ••• ] 1

Schliesslich Ihre letzte Frage. Wenn Sie meinen, dass meine Studie jetzt
nach beinahe 8 Jahren noch aktuell genug sei, wird es mir eine Freude sein,
sie Ihnen zur Übersetzung anzuvertrauen (so meinen Sie es doch?), und in
der neuen Zeitschrift erscheinen zu sehen. 2 Wäre es Ihnen sodann recht,
wenn wir das Honorar gleich teilten?
Die beiden Hefte 3 möchte ich mir gern noch ein wenig ansehen; sie sehen
hübsch aus; ich schicke sie Ihnen dann bald zurück. Einliegend die Briefe
5
4
von Prof. Schmid und Herrn Kampmann.
Mit den besten Grüssen,
Ihr ergebener
J. Huizinga

* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
Uitweiding over de portretten van Erasmus.
Werner Kaegi, vertaling van J. Huizinga, ''Renaissancestudien 1: het probleem''
(r920): "Das Problem der Renaissance'', Italien. Monatsschrift für Kultur, Kunst und

1.
2.

Literatur r (1928) 337-349, 391-404, 444-459.
3. De eerste nummers van het tijdschrift Italien.
4. De brief niet teruggevonden, vermoedelijk betreffende de portretten van Erasmus; Heinrich Alfred Schmid (1863-1951), hoogleraar kunstgeschiedenis te Bazel

1919-1937.

5. De brief niet teruggevonden, vermoedelijke betreffende de publikatie in Italien,
waarvan Kampmann de uitgever was.

[ 744]

Johan Huizinga (Leiden) aan Martinus Nijhoff*
15 januari 1928
Waarde Nijhoff,
Zooals ik je al schreef: onze controverse beweegt zieh tot nu toe in een
reeks van misverstanden. Ik begin met het eerste, en citeer een stukje van je
brief van 27 Dec. 1 - '' ••• hoe essentieel verschillend het levenslange aangeblazen 'vuur' en de oogenblikkelijke inspireerende 'vonk' ... Laat de 'vonk' een
genademoment blijven van goddelijken aard ... Het 'vuur' is niet, als de
'vonk', een ontsteking van gecomprimeerd arbeidvermogen, het is een gedaanteverwisseling van de ziel.'' Ik laat de slordigheid der uitdrukking voor
rekening van het middernachtelijk uur. Of is het de erfzonde der Romantiek
met haar tergende vermenging van het intellectueele en gevoelsmatige (vergeef het germanisme), die haar van waarlijk doordenken ontslaat? Dit in het
midden gelaten: ik bedoelde de tegenstelling geheel anders. Met de vonk bedoel ik inderdaad ten naastenbij de scintilla animae2 van S. Thomas, de notie
die de duitsche mystiek aan hem ontleende, en die ik, te vaag en te modern
voorzeker, aldus zou omschrijven: de innerlijkste wezenskern der ziel, waar
het contact ligt met alles wat meer is dan de mensch, waar, om Uw beeld zoo
dicht mogelijk te naderen, het vuur ontstoken wordt, waarin de dingen gesmeed worden die meer zijn dan de mensch, die ze maakt. Ik erken dus het

•

'vuur', volkomen! ik viel over het 'wilde', dat mij naar de pose van verschaalde bohemerie rook. Zeker, in het ontstaansproces van de Summa3 en de
Commedia heeft een vuur gebrand, waarin gij en ik tot niets zouden verschroeien. Maar het was geen wild vuur, en het had met het kunstenaarschap als zoodanig niets te maken.
Ik kom tot Uw trias van moderne standen. Gij aanvaardt mijn tegenstel·
ling van den bourgeois en den gentleman, maar schuift er den artiest tusschen in, en geeft hem, o gruwel, de rol van den priester. Maar ik ontken het
bestaan van den artiest! Dat is het juist, wat ik de ijdele fictie der Romantiek,
het ellendige farizeisme van heden noemde. Zie eens: er is kunst en er zijn
kunstenaars. Een kunstenaar is iemand, wien het gegeven is, op aesthetisch
gebied en in sommige momenten, dingen voort te brengen die grooter zijn
dan hij zelf. Ben soort 'vates' dus. In hun gewone doen zijn zij veelal zeer
bourgeois. De waarlijk-bourgeoise eigenschappen: achterdocht, nijd, lasterzucht, ijdelheid, zijn onder hen eer iets meer dan gemiddeld vertegenwoor·
digd. Hun genade verschilt in niets van die (noch is van kostbaarder gehalte
of hooger waarde) welke alle overige menscben deelachtig zijn, die iets ma·
ken ('scheppen' is voor allen, ook voor de kunst, slechts als metaphoor te
verstaan): de staatsman, de zeevaarder, de veldheer, de onderzoeker, de pre·
diker, de sociaal-werkende. Gij wilt in al deze anderen de 'vonk' (mijn be·
grip) zonder twijfel erkennen, maar misschien alleen in de zeer grooten.
Hier zit de kneep. Te onzaliger ure zei de Romantiek tot de kunstenaars: gij
allen, groot en klein, moogt U artiesten noemen, Uw werk verheffen boven
alle ander werk, U zelf boven alle andere menschen. Verzint voor al Uw
hoofdzonden mooie namen tot Uw eigen eer; noemt Uw zelfzucht vrijheidszin en Uw onkuischheid hartstocht. Eischt voor U zelf al de rechten op, wel·
ke noch de eeuwige moraal den mensch, noch de geordende maatschappij
haar leden toestaat. En sedert dien voelt elk kunst-pigmeetje zieh een heros,
en de goede lien, burgers en buitenlui, gapen en zeggen: ziet hoe schoon!
Priesters, geestelijken! Die zieh zelf het character indelebilis 4 geven! Die
''vat hebben op het religieus besef." Praat mij er niet van. Het is juist het gemis aan een werkelijk metaphysische houding, die de Kunst zelve op een
veel te hooge plaats heeft gebracht. De reusachtige fornicatie met al de negen
Muzen van heden ten dage heeft met religie niets te maken. De gereformeerde bakker op den hoek weet beter wat dat is.
- Het derde misverstand. Ik zei, dat de groote cultuurvormen en ·stijlen
den kunstenaars meer volgehouden scheppingskracht verleenden. Gij begrijpt mij verkeerd en verwerpt het. Ik bedoelde juist door de onbewustheid,
gij meent door de bewustheid van die vormen en stijlen. Die vormen (gij zult
ze niet ontkennen, wij kunnen ze met namen opsommen; zij bezweken toen
de Romantiek kwam) zijn objectieve gedaanten van den geest. Ben heele tijd
leeft er telkens uit, en doordat de kunstenaar zieh aan dien vorm, dien hij
zelf niet kent, onderwerpt en niet streeft naar oorspronkelijkheid, blijft zijn
kracht ongeschonden en vast. Zeker, in elken groote ontstaat iets 'nieuws',
die raadselachtige 'nieuwe geboort' die hem groot maakt, maar hoe zuiverder
dat nieuwe den vorm van zijn eeuw belichaamt (Dante, Chaucer, Shakespea190

re) hoe hooger hij rijst. Laat de 'persoonlijkheid' er maar buiten, die gaat
hoogstens onze litteraire hartelijkheid aan.
Zoo zou ik kunnen voortgaan, maar ik wil mij beperken, en eindigen in
een meer persoonlijken toon. Kunt gij verdragen, dat ik een oogenblik mijn
twintig jaar ouder zijn laat gelden, en tot U spreek als oudere vriend? Dan
zou ik dit zeggen. Wat zijt gij, met Uw scherp inzicht, Uw bloeiend harten
Uw zuiver oordeel, nog bevangen in de naweeen van Tachtig! Wat zijt ge
nog roekeloos subjectief, en oordeelt maar raak, en kwetst, zonder egards.
Bosboom5 naar den hemel en Mauve6 naar de hel, vooruit maarl Wat kent ge
nog weinig letterkundige ascese, wat lijdt ge nog aan de zucht tot al de overschattingen, overaccentueeringen en overspanningen van het vooze modernisme. Met verbazing las ik een paar jaar geleden een verslag van een lezing,
die ge eens hieldt, waarin ge onze nieuwere letterkunde zoo waar als een
bloeitijdperk beschouwde. Ge moet er heelemaal uit, uit die onfrissche kikkerbak (ik zie ook wel enkelen in het 'diepe') eer gij U zelfzult geven op zijn
best.
Vale!
t.t. J.H.
Appendix. Tot Uw stichting en als bladvulling geef ik enkele verklarende
noten ten gebruike bij het middelbaar onderwijs.
'
1. Romantiek. Een aanbiddelijk misverstand, van ongeveer 1750 tot het
einde der Westersche beschaving.
2. Litteratuur. Ook wel: Letterkunde, in Nederland veelal verward met
Kunst, waarmede zij slechts enkele punten van aanraking bezit.
3. Tachtig. Een letterkundige beweging in Nederland, in het leven geroepen door den bekenden staatsman Mr. J.R. Thorbecke, met de Wet op het
M.O. van 1864. Deze voorzag in het onderwijs der moderne taten, met name
het Engelsch (het Fransch werd door de beschaafden ook te voren geleerd),
welk onderwijs gaandeweg tot bloei kwam, en spoedig ook op de gymnasia
werd aanvaard. De zoogenaamde generatie van Tachtig was de eerste, die op
school genoeg Engelsch had geleerd, om Keats en Shelley te kunnen lezen.
P.S. Ik heb de 8 hoofdartikelen in de Maasbode over de Spelling doorgekeken;7 maar het is zoo'n hopeloos gedaas, dat men er geen vat op heeft. Ik zal
er mij verder niet in begeven.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Niet teruggevonden.
2. 'vonkje van de geest'.
3. Thomas van Aquino, Summa theologica.
4. 'Onvervreemdbaar karakter', gezegd van sacramenten als doop en priesterschap,
die niet afgelegd kunnen worden.
5. Johannes Bosboom (1817-1891), schilder van voornamelijk kerkinterieurs, gerekend tot de Haagse school.
6. Anton Mauve, zie Briefwisseling I [373].
7. Gerlach Royen o.f.m., 'Vereenvoudiging van onze spelling', De Maasbode, 12, 13,
14, 16, 17, 20, 21, 22 december 1927, een pleidooi voor de spelling-Kollewijn; in zijn
zesde artikel ging de schrijver in op de kritiek van Huizinga tegen spellinghervorming. G.N.J.H. Royen (1880-1955), buitengewoon hoogleraar vergelijkende en algemene taalwetenschap te Utrecht sedert 1923, gewoon hoogleraar 1946-1950.
191

[ 745]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
18 januari 1928
Beste vriend er is veel waars in wat je over onze verhouding tot de wetenschap zegt,
maar je treft toch den spijker niet heelemaal op den kop.
Wat mij aangaat, ik beschouw mijn liaison met Clio in het minst niet als
een mesalliance - integendeel! Dat die dame van goeden huize is, daarover
ben ik in het minst niet in twijfel. Wat ik tegen haar heb in te brengen, is,
dat het zoo heelemaal geen meid is, om mee uit visschen te gaan. Zij is een
beestachtig ongemakkelijke Xantippe - je kunt het haar nooit naar haar zin
maken en zij zit vol van pretensies.
Minder bloemrijk! Ik weet drommels goed, dat ik nooit een groot dichter,
zooals ik die zaak opvat, had kunnen worden. Maar ik weet zonder eenige ijdelheid ook heel goed, dat ik, wanneer ik mij na den oorlog met evenveel
energie op de litteratuur was gaan toeleggen, als ik het nu op de litteratuurgeschiedenis deed - dat ik dan ... laten wij maar zeggen ''een van de meest gelezen duitsche of nederlandsche romanciers'' zou zijn. Dat ik het niet deed
kwam, ik verzoek je om excuus voor mijn misdadige bewering, omdat de
oorlog mij te gezond gemaakt had voor een dergelijk metier. Iets, wat jij veel
eerder geweten hebt dan ik, maar wat ik toen toch ook begreep, was dat de
wetenschap de mannelijke kant (virtus) is van iets wat ik in de kunst gezocht
had, maar wat in de kunst, zooals men haar te dien tijde beoefende, altijd effeminaat bleef. Dus koos ik Clio. Maar nu komt de knoop. Ik ben zoo dol op
de uiterlijke genoegentjes, die de kunst ons verschaft. Ik heb het zoo graag,
wanneer de zinnetjes rollen, de bladzijtjes vol worden, ik vind het zoo pret·
tig met mij zelftevreden te zijn, succes is een zoo lekkere luxe - kortom juist
dat effeminate van vroeger is eigenlijk mijn karakter. En wat wil nu het geval? Ik moet juist in de wetenschap dingen beweren, die heelemaal geen suc·
ces hebben, ik moet een vocula clamantis in deserto 1 zijn. Waarom? In de
eerste plaats omdat ik nu eenmaal geen vox ben die boven de woestijn uit·
schreeuwt - maar toch ook wel, omdat wij in een beroerden tijd leven. En
dan - ik heb er vaak zoo heelemaal geen lol in exact te werken, dingen door
te denken, mijn gebrek aan genie door vlijt te vergoeden, of hoe dat heet ...
Het is maar goed, dat ze mij niet naar Amsterdam halen, want ik zou er, ge·
loof ik, met het beetje weten, wat ik in die paar jaren heb opgezameld, het
heertje speien - maar het spijt mij toch wel geducht. Nu zal ik hier maar blijven ploeteren.
Ofik in Maart op het Gidsdiner kom -? Het hangt er van afin hoeverre ik
in staat ben mijn teleurstelling, het tegen Vogelsang af te !eggen, op te vre·
ten. Ik hoefhet zeker niet alte lang voorafte zeggen?
Ziedaar veel over mijzelf. Houdt mij op de hoogte van wat je leest, dat ik
een beetje mee kan doen. Ik wou eigenlijk over Thomas en Franciscus schrijven - dat dan de volgende keer.
Ik stuur je eenige afdrukjes van de Oude Vergissing. 2 Ben voor je zelf, een

voor Allen, een voor Preserved Smith, 3 wanneer je zijn adres te pakken kunt
krijgen. De philologen hier vinden het veel mooier dan mijn ander gedoe.
Heel hartelijke groeten van
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. 'Stemmetje van een roepende in de woestijn'.
2. Andre Jolles, 'Ben oude vergissing', Neophi/ologus 13 (1928) 60-65, 132-137.
3. Preserved Smith (1880-1941), Amerikaans historicus, hoogleraar geschiedenis aan
Cornell University sedert 1922; verg. Briefwisse/ing I [510], n. 2.
•

[ 746]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
[voor 20 januari 1928]
Beste Han.
Tusschen de herrie van mijn spreekuur door schrijf ik je even wat Wibaut
mij letterlijk zeide toen ik hem over de vacature Six vroeg.
''Het zal noodig zijn dat Huizinga of iemand van zijn autoriteit in de
N.Rott.Ct. b.v. de aandacht op Jolles vestigt. Zoo niet dan ben ik bang dat ze
in A'dam zullen nemen wat voor de hand ligt, dat wil zeggen Hudig.''
Dit klinkt niet hoopvol, maar ik haast mij 't je te melden.
Daar is weer iemand dus dag
Hart. gegr.

R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 747]
Johan Huizinga (Leiden) aan F.M. Wibaut*
20 januari 1928
Hooggeachte Heer,
Gaarne voldoe ik aan het verzoek van Roland Holst, om U een lijst van
de voornaamste geschriften van Andre Jolles te doen toekomen. Ik moet
haar gedeeltelijk uit het geheugen samenstellen; misschien vergeet ik enkele
belangrijke zaken, sommige titels moet ik onvolledig laten. Voor een overzicht zal het evenwel voldoende zijn, hoop ik. Ik zou er nog aan willen toevoegen, dat tenslotte het beste van hem niet volledig uit zijn geschriften
wordt gekend: ik bedoel zijn levenwekkende en sterk 'anregende' persoonlijkheid, van welke ik bij voortduring meer geleerd heb dan van wien ook.
Wilt U het verontschuldigen, dat ik geen gelegenheid had, de lijst te laten
tikken?
Wat het stuk van mijn hand betreft, dat Holst U in afschrift gaf: het Handelsblad heeft het geweigerd, waarop ik het aan de Nieuwe Rotterdamsche
193

1

Courant heb gezonden, die het, naar ik vermoed, wel zal opnemen. Hoe dit
zij, het is in ieder geval volkomen tot Uw beschikking, naar Uw goedvinden.
Met de meeste hoogachting
Uw dw. J. Huizinga
[•.. ]2

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
r. J. Huizinga, ''Wat is de juiste oplossing? De vacature-Six ('Ingezonden')'', NRC,
2r januari r928 (niet in V. W. ):
'Ben Amsrerdamsche professorenbenoeming is door ~et feit, dat zij is toevertrouw~
aan een raad van vijf-en-veertig, eenigermate een publ1eke zaak. Kost haar voorbere1ding den betrokken autoriteiten, gelij~ ~et ~eval is in de vacatur~·Six~ meer ~~n een
jaar, dan is dit een teeken, dat de besl1ss1ng 1n hooge mate quaest1eus 1s, e~ st!Jgt het
goed recht van den buitenstaander, er zijn gevoelen over te zeggen. lndert1Jd over de
vacature-Te Winkel, voor Nederlandsche taal· en letterkunde, heeft men 1n de pers
zieh vrijelijk geuit. Het is eigenlijk te verwonderen, dat de toch niet minder ~elang·
rijke vraag, hoe en door wien Professor Six zal worden opgevolgd, tot nu toe b1Jna geheel binnenskamers is gebleven.
Aan den gemeenteraad is thans voorgelegd een voorstel, om het gewoon hoogleeraar·
schap, dat vaceert, te splitsen in twee buitenfewone, een in archeologie, waarvoor de
keus wordt gesteld russchen twee personen, en een in nieuwere kunstgeschiedenis,
waarvoor wordt aanbevolen Dr. W. Vogelsang, 2 gewoon hoogleeraar in de kunstgeschiedenis te Utrecht. De veronderstelling is natuurlijk, dat deze, het extra·ordina·
riaar te Amsterdam aanvaardende, dat met zijn ordinariaat te Utrecht zal combineeren.
Tegen de bevoegdheid of verdiensten van al de drie aanbevolen geleerden kan nie·
mand met eenigen grond bezwaar maken. Met name van den laatst genoemde zijn de
groote verdiensten voor de beoefening der kunstgeschiedenis hier te lande algemeen
bekend en buiten kijf, even zeer zijn groote gaven als academisch docent.
Des te meer bezwaar moet men maken tegen de voorgestelde oplossing als zoodanig.
Her instellen van een filiaal van een professoraat, het verdeelen van de ambtsbezig·
heid van een hoogleeraar over meer dan een universiteit, is, waar het belangrijke leerstoelen geldt, die een vollen mensch vorderen, een stap in een hoogst verkeerde richting. Men miskent zoodoende de levensvoorwaarden van wetenschap en academisch
onderwijs. Men onttrekt kracht aan her centrum van werkzaamheid van den functionaris, en voert onvoldoende kracht roe aan de peripherie.
Voor het onderhavige geval wordt het bedenkelijke nog verhoogd door de volgende
omstandigheid. De kunstgeschiedenis, mer haar sterke betrekking op de algemeene
cultuur, haar groot publiek belang, om zoo te zeggen, en haar levendigen waardee·
ringsfactor, is wellicht nog meer dan menig ander vak gebaat bij diversiteit van opvatting en methode. Door aan twee universiteiten een persoon met hare vertegen·
woordiging te belasten, heft men een zelfstandig centrum van hare beoefening op, dit in een land waar er maar enkele zijn -, en schaadt haar ontwikkeling.
Een tweede vraag is, of de splitsing van den leerstoel in tweeen geboden is. Het
schijnt op het eerste gezicht zeer aannemelijk. De oudere en de nieuwere kunstgeschiedenis divergeeren, bij de voortdurende ontwikkeling der wetenschap, steeds
meer, en zijn aan de meeste buitenlandsche universiteiten gescheiden. Six beheerschte beide, en niemand zal durven zeggen, dat die verbinding voor de zeer bijzondere
figuur van zijn wetenschappelijke persoonlijkheid nadeelig of onvruchtbaar is geweest. Archeologie en kunsthistorie zijn twee vakken, die naarmate zij hun methoden verfijnen, een stijgend gevaar loopen, hun hoogere e:nheid als onderdeelen ee·
ner algemeene kunstwetenschap uit het oog te verliezen. Laat zieh ergens de eenheid
kunst~etenschap handhaven, dat wil zeggen het onderzoek naar de grondslagen der
kunst 1n den meest algemeenen zin, in plaats van de halveering in twee takken van
wetenschap, dan is iets van hoogere waarde gewonnen. Nu is het niet zonder belang,

194

dat juist deze Amsterdamsche leerstoel, eenmaal ingenomen door Allard Pierson, indertijd is ingesteld als een in aesthetica, wat men nu eerder kunstwetenschap zou willen noemen. Het zou waarlijk geen gering voordeel zijn, indien Nederland, naast afzonderlijke leerstoelen in archeologie en kunstgeschiedenis aan de drie rijksuniversiteiten, te Amsterdam de eenheid der kunstwetenschap mocht behouden, vertegenwoordigd door een gewoon hoogleeraar.
Alles komt hier aan op de vraag, of er een man te vinden zou zijn, voor zulk een taak
berekend. Ik meen van ja: in den persoon van Dr. Andre Jolles, thans hoogleeraar aan
de universiteit te Leipzig, en in Nederland wel bekend. Het is hier niet de plaats, zijn
wetenschappelijke beteekenis te omschrijven. Ik heb mij in het afgeloopen jaar veroorloofd, haar onder de oogen te brengen zoowel van Curatoren als Faculteit, en acht
· mij thans gerechtigd en verplicht, er in het publiek op te wijzen. Dit is, geloof ik, de
zevende, en allicht de laatste maal, dat ik een poging doe, Dr. Jolles in een wetenschappelijken werkkring voor Nederland en zijn cultuurleven terug te winnen. Wie
mij om deze vasthoudende overtuiging als getuige wil wraken, dien staat het vrij. Ik
voor mij geloof, hem beter te kennen en zijn beteekenis beter te kunnen beoordeelen
dan de meeste anderen. Veelzijdigheid van talent en neiging is een hachelijk bezit.
Behoedzame vakwetenschap vreest er verbrokkeling en oppervlakkigheid van. Maar
zij verzuimt wel eens, te vragen, of niet somtijds een zeer krachtige geest die veelzijdigheid van kennis noodig heeft, omdat het zijn aard en zijn behoefte is, bundels van
gedachte te doen convergeeren naar een middelpunt van dieper weten.'
1

G. van Hoorn (1881-1969), archeoloog, lector te Groningen (1918-1943), buitengewoon hoogleraar te Utrecht (1943-1951) en G.A.S. Snijder (*1897), archeoloog, hoofdassistent aan het Kunsthistorisch Instituut te Utrecht; in 1941 lid van de Germaanse
SS, in 1949 tot twaalfjaar gevangenisstrafveroordeeld.
2 Hiermee waren curatoren afgeweken van het voorstel van de faculteit van 12 maart
1927, waarin werden voorgedragen: 1. F.W. Hudig; 2. G.J. Hoogewerff (1884-1963),
kunsthistoricus, sedert 1924 directeur van het Nederlandsch Historisch Instituut te
Rome.
2.

Lijst van geschriften van Andre Jolles.

[ 748]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Kalfk
3 februari 1928
Waarde Kalf,
1
Ik kom Zaterdagochtend c. 9.15 op je bureau. Het stuk in De Tijd is fraai;
van het slag: als dat niet helpt, helpt niemendal. Maar met afgrijzen vind ik
in Brom's brief2 den braven HoogewerfP genoemd. Hem voor Hudig, dat
zou zijn den duivel uitdrijven met Beelzebub. Intusschen ontdek ik onder de
raadsleden R.H. Woltjer, 4 dien ik nog heden zal schrijven. Tot morgen dus,
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Anoniem, ''Kunst en letteren. Leerstoel in de kunstgeschiedenis. De vacature
Six'', De Tijd, 1 februari 1925, waarin de kandidatuur van Vogelsang onwenselijk
werd geacht en die van Jolles werd bepleit: 'Het zal hem Uolles] door specialisten
toch niet als griefworden aangerekend, dat hij een veelzijdig inzicht heeft en dat hij,
hoe degelijk vakgeleerde ook, niet een 'Fachpinsel' is? Dan zou Huizinga ook veroordeeld zijn, op wien ons volk trotsch is en de wetenschappelijke wereld jaloersch'.

195

Niet teruggevonden.
3. Hoogewerff was reeds een jaar eerder door de faculteit als tweede op de voordracht aan curatoren geplaatst, zie Huizinga aan F.M. Wibaut, 20 januari 1928.
4. R.H. Woltjer (1878-1955), hoogleraar Grieks aan de Vrije Universiteit, sedert 1924
gemeenteraadslid voor de Anti-Revolutionaire Partij te Amsterdam.
2.

[ 749]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
3 februari 1928
Beste vriend Ontzettendl Stel je voor - iemand heeft het stuk van v. Schendel in de
Gids 1 gelezen ... Je zult zeggen: zooiets kan ik mij met den besten wil niet
voorstellen -! goed - stel je dan voor iemand heeft den titel gelezen - en hij
kan 's nachts niet slapen - hij mompelt bij zieh zelf: fratilamur en laat er onvoorzichtig op volgen fratilamini, fratilantur! Nu moet hij, of hij wil of niet
het heele verbum conjugeeren: fratilo, fratilavi, fratilatum .. . fratilaturus
sim, sis, sit ... fratilans -ntis ... fratilavissent of fratilassent ... fratilatum iri ...
Alles! Maar het allerergste is, dat hij wanneer hij met gerundium en gerundivum (fratilandi -o -um -o; -us!) klaar is, nog altijd niet weet, wat het eigenlijk
beteekent ... ik ben moetende gefratileerd worden? Met fratellus kan het onmogelijk samenhangen - evenmin met fratilli-orum, franje ... misschien met
o.i. bharati, got. bairan ... met fertilis, feretrum, fors, für ... met wat? met
wat? Zoo iemand wordt gek - hij moet naar Meerenberg2 en zingt onophoudelijk: Fratilemus igitur 3 en de Gids heeft het op zijn geweten - Jelui moet
oppassen: in Duitschland zou je voor zooiets ''haftbar gemacht'' worden,
Quantus tremor est futurus,
Quando judex est venturus,
Omnia fratilaturus 4
en de familie een jaargeld moeten betalen.
11.11.28

Mijn brief is blijven liggen Ik wou eigenlijk niet over v. Sehendei maar over v. Salisbury schrijven. 5 Je
zult nu wel met den Policraticus6 klaar zijn - lees nu voor de aardigheid zijn
Vita et passio S. Thomae ook nog eens. Wanneer de ''laatste resten van de
landläufige opvatting der verhouding Middeleeuwen en Renaissance'' in een
gevallen zijn - krijg je daar in eens weer een stuk middeleeuwen te pakken ''of hoe men een Heilige wordt en wat dat beteekent'' zou de ondertitel kunnen zijn. - ''Ein katholisches Volk hält noch mehr auf tote als auf lebendige
Heilige'' - heeft eens iemand te goeder trouw geschreven, 7 wat dat beduidt
snap je eerst, wanneer je zoo'n vita, die misschien een jaar na den dood van
Thomas Becket geschreven is, leest. Wat een mengsel van vervaarlijke propaganda en diepe overtuiging! Wat Shakespeare met Julius Caesar wil zeggen: ''een groot man is misschien bij zijn leven niet zoo heel veel waard, maar
na zijn dood beheerscht zijn schim de geschiedenis'' - dat zie je hier op zijn
middeleeuwsch met een ongeevenaarde konkreetheid. Voor het begrip waar-

uit ik de vorm legende afleid: imitatio, imitabile, imago, aemulus 8 is dit een
van de fraaiste voorbeelden. Let eens op, hoe Thomas, niet bij manier van
spreken, maar werkelijk Christus wordt - Dar is heel war anders als de roch
wel al ''gereformeerde'' imirario Christi uit de school van de Broeders d.
gern. levens. Ik ben van dar boek bijna geschrokken, zoo duidelijk zat er her
begrip canonisatio in. Misschien kan je er iets van gebruiken.
Bedankt voor je stuk in de N.R.Ct., het deed mijn hart goed. Ik denk liefst
maar niet al te veel aan de geschiedenis - maar het is een warm gevoel, dat
vtienden aan het werk zijn, wat er ook van kome. Ik heb veel te doen - de
rare manier, waarop een boek, dat ik al sedert een jaar ofzes niet heb kunnen
schrijven, nu roch wel verschijnen zal, geeft druk werk. Ik kan niet veel anders doen - zelfs een stukje voor de Gids over een boek over Masaccio, dat
9
Colenbrander mij stuurde, komt deze maand weer niet af. Misschien ook
beter, dat ik zoolang het zaakje in Amsterdam aan den gang is, mijn mond
houd.
Van Abaylard - ä propos, heb je een aannemelijke etymologie voor dien
naam? - weet ik maar weinig. Van zijn leer begrijp ik niet heel veel - met de
beroemde correspondentie 10 kan ik weinig beginnen - Het is zoo'n wonderlijk realistisch geval - fabliau, romantiek, gemengd nieuws ... ik snap het
niet ... de Historia calamitatum 11 is een gezeur ... ofheb ik het mis?
·Heel hartelijke groeten ook van Grittli
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Arthur van Sehendei, 'Fratilamur', De Gids 92 (1928) 1, 151-176. De titel ''Fratilamur'' is nog niet ondubbelzinnig verklaard; mogelijk een anagram of een samensmelting van verscheidene woorden.
2. Oude benaming voor het Provinciaal Ziekenhuis Santpoort (inrichting voor geesteszieken).
3. Variant op het studentenlied 'Gaudeamus igitur'.
4. Deze variant op het Dies irae toegevoegd in de kantlijn; 'Quantus tremor est futurus, quando judex est venturus, cuncta stricte discussurus': 'Hoe groot zal de vrees
zijn, wanneer de rechter zal komen om alles streng te beoordelen'.
5. In plaats van zijn grote studie over de twaalfde eeuw, die hij in deze jaren voorbereidde maar niet verwezenlijkte, kwam Huizinga met een drietal kleinere studies, gewijd aan de 'praegothieke geesten': Johannes van Salisbury, Alanus van Rijssel en
Abaelard.
6. Johannes van Salisbury, Policraticus sive de nugis curialium et vestigiis philosophorum (voltooid 1159), door Huizinga geYnterpreteerd als 'staatmansboek tegen de hoofsche cultuur en voor een urbaan christendom', J. Huizinga, ''Een praegothieke geest:
Johannes van Salisbury'', Tijdschrift voor geschiedenis 48 (1933) 225-244 (rede gehouden voor het vijftiende Nederlandse filologencongres te Leiden, op 21 april 1933,
V.W. IV, 85-103).
7. Verg. Andre Jolles, Einfache Formen, 31: 'Es ist einmal mit einer gewissen Naivität gesagt worden, 'ein echt katholisches Volk hält noch mehr auf tote als auf lebendige Heilige''.
8. Verg. Andre Jolles, Einfache Formen, 36.
9. Niet in De Gids versehenen.
IO. De briefwisseling tussen Abelard en Heloise.
II. Abaelard, Historia calamitatum mearum, 'Geschiedenis van mijn rampzaligheden'.

197

[ 750]
C.W. Vollgraff1 (Utrecht) aanJohan Huizinga*
15 februari 1928
Amice,
Reeds vroeger heb ik je mijn meening over de vervulling van de Amsterdamsche vacature ook schriftelijk medegedeeld. 2 Nu de zaak, ongetwijfeld
mede ten gevolge van je ingezonden stuk in de Nieuwe Rotterdammer in een
nieuw stadium gekomen is, stel ik er prijs op enkele dingen nog eens te herhalen of nader te preciseeren. Ik moet dan erkennen dat ik, na zorgvuldige
overweging van het door je geschrevene, toch bij het door mij ingenomen
standpunt blijf. Ik voor mij zou niet in principe kunnen adviseeren om den
door Six' dood vacant geworden leerstoel ongesplitst te laten. Ik geef gaarne
toe, dat er v66r het denkbeeld om de leeropdracht ongedeeld te laten ook wel
een en ander te zeggen valt. Maar welke argumenten ook ten gunste van
deze oplossing door je zijn aangevoerd, ik gelooftoch dat eene splitsing nog
meer in het belang van het Amsterdamsche universitair onderwijs geacht
moet worden, omdat het nu eenmaal bijkans onmogelijk is voor een persoon
de vorderingen van de wetenschap zoowel op het terrein der archaeologie als
op dat van de moderne kunstgeschiedenis bij te houden.
Mocht men echter van ander gevoelen zijn en toch den leerstoel ongesplitst willen laten, dan zou ik voor mij iemand van den aanleg en de bekwaamheden van Dr. Jolles als een zeer aannemelijk en zeer gewenscht candidaat voor zulk een leerstoel beschouwen. En ik zou thans ook niemand anders weten; want het komt zoo zelden voor, dat iemand zieh op het ruime
veld van antieke en moderne kunst beide met zoo veel gezag beweegt als hij.
Moge men ook bij vorige vacatures in Nederland op ander gebied van oordeel geweest zijn, dat Dr. Jolles daarvoor niet de bij uitstek geschikte man
was, zoo mogen mijns inziens deze vroegere afwijzingen geenerlei invloed
hebben op de thans in Amsterdam te nemen beslissing, want ditmaal geldt
het een vak en een leeropdracht, welke geheel met de talenten en de kennis
van Dr. Jolles overeenkomen. Gaarne breng ik deze stille hulde aan mijn in
het buitenland gevestigden landgenoot, dien ik persoonlijk in het geheel niet
ken.
Voor mij bestaat er niet evenals voor jou eene gereede aanleiding of dwingende noodzaak om aan den - nuttigen - strijd om den Amsterdamschen
leerstoel in het openbaar deel te nemen. Aan den anderen kant behoef ik wel
niet te zeggen, dat ik er niets op tegen heb, wanneer mijn meening gekend
wordt door wie zieh voor deze vragen interesseeren. Ook wanneer je dezen
brief aan anderen zoudt willen laten lezen, heb ik daar, zooals van zelf
spreekt, niet het minste bezwaar tegen.
Vale et perge me amare 3
W. Vollgraff

*
1.
2.

Origineel: Amsterdam, Faculteit der Letteren, U.v.A.
C.W. Vollgraff, zie Briefwisseling J [76].
Niet teruggevonden.

3. 'Gegroet en blijf me liefhebben'.

[ 751 l
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Kalt'*
16 februari 1928
Amice,
2
1
Ik vond Kernkamp, Krom noch Vogel3 bereid om te teekenen, 4 de beide
eersten wegens onbevoegdheid om over Andre te oordeelen, den laatste wegens voorkeur voor Hudig. Krom was wel bereid, dat aan onzen brief werd
toegevoegd, dat hij v6or den ongesplitsten leerstoel was, maar geen opinie
over J. kon uitspreken. Dat leek mij op 't eerste gezicht een steun, maar bij
nader inzien toch niet, daar men het evengoed ten gunste van Hudig kan gebruiken. Wat vindt je ervan?
Van Vollgraffkreeg ik heden dezen brief, die m.i. wel moet worden overgelegd. Zal ik hem aan Brugmans sturen, of aan de Faculteit?
Van 22-27 Febr. ben ik buitenslands; 5 stuur mij dus zoo mogelijk de dingen tevoren.
Met vriendelijke groeten,
•
'
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
I. G. W. Kernkamp, zie Briefwisseling I [52].
2. Nicolaas Johannes Krom (1883-1945), archeoloog, sedert 1919 buitengewoon hoogleraar in de archeologie en oude geschiedenis van Nederlands-lndie te Leiden, sedert
1925 gewoon hoogleraar koloniale geschiedenis.
3. J.Ph. Vogel, zie Briejwisseling I [6].
4. Verg. Huizinga aan Jan Kalf, 28 februari 1928.
5. Huizinga bracht een bezoek aan Londen, waar hij bij zijn dochter Elisabeth en
echtgenoot logeerde.

[ 752]
Walter Porzig (Wabern/Bern) aan Johan Huizinga*
16 februari 1928
Lieber Herr Kollege!
Es freut mich aufrichtig, einmal von Jolles und seiner Bedeutung für die
Geisteswissenschaften, und von dem, was ich ihm verdanke, reden zu können, ohne erst den betrüblichen Anlass eines Nekrologs abwarten zu müssen.
Nach meinem Urteil - ich bin ja nicht Kunsthistoriker - liegt Jolles'
Hauptverdienst auf dem Gebiete der Morphologie. Alle Kulturwissenschaften, Kunstwissenschaft, Literaturwissenschaft, Sprachwissenschaft usw., ja
auch Geschichte, haben es durchaus mit µop(J)a.i, also Gestalten, zu tun.
Für die Erforschung irgend einer Epoche ist es unerlässlich, die Gestalten
199

•

mehrerer solcher Kulturgebiete, also etwa die Ornamente mit den Sprachformen, vergleichen zu können. Das ist nun möglich mit Hilfe der von Jolles
geschaffenen Begriffe. Er hat nämlich den Nachdruck bei einer Gestalt auf
ihre Sinneinheit gelegt und so gelehrt, denselben Sinn bei der Verwirklichung in verschiedenem Material wiederzuerkennen. Die sogen. ''einfachen
literarischen Formen'' sind eigentlich viel mehr als literarische Formen, sie
geben geradezu eine Formenlehre des geistigen Lebens, d.h. der Kultur. Dabei sind die Begriffe unmittelbar praktisch anwendbar. Das kann man besonders feststellen, wenn man an ein literarisch kompliziertes Gebilde, wie
etwa Herodot, herantritt. Ohne feste Morphologie-Begriffe löst sich so etwas
in ein Gewirr von Einzelmotiven auf; erst mit Hilfe der ''einfachen Formen''
gelingt es, den springenden Punkt in jeder Erzählung zu erfassen und so oft
eine Veränderung zu bemerken, die an den Motiven noch gar nicht sichtbar
ist. Der Jolles'schen Theorie der Rahmenerzählung ferner verdanke ich
eine - wie ich glaube, richtige - Erkenntis über die Komposition des Ma·
1
häbhärata, die ich als Anhang zum 2. Bändchen meiner Übersetzung veröffentlicht habe.
Ich habe diese Gebiete herausgegriffen, weil ich da aus eigener Erfahrung
sprechen kann. Aber so ist es auch anderwärts. Die ''Wege zu Phidias'' 2 geben nicht bloss eine Geschichte der Entwicklung der archaischen Plastik,
sondern sie geben sie gleich in einer Form, dass man sie unmittelbar in die
Gesamtheit der archaischen Kultur einerseits, andrerseits in die ästhetische
Entwicklung als Ganzes einreihen kann. Wenn es heute unsere Aufgabe ist,
aus der Vereinzelung der Fachgebiete herauszukommen und Kulturen als
Einheiten zu erfassen, dann ist das Werk von Jolles kein geringer Beitrag zu
diesem Werke.
Als akademischer Lehrer hat Jolles, wie ich selbst gesehen und erfahren
habe, Gelegenheit, noch viel intensiver zu wirken als durch seine Schriften.
Denn da er nichts drucken lässt, was nicht auch künstlerisch völlig ausgereift ist, bleibt er für seine neuen Erkenntnisse zunächst immer auf die
mündliche Mitteilung angewiesen. Seine Kollegs und Übungen waren in
Leipzig immer überfullt. Seine neuesten und - wie mir scheint - sehr wichtigen Erkenntnisse über die Komposition der Ilias und über Ornamentik des
frühen Mittelalters hat er, soviel mir bekannt, noch nirgends drucken lassen.
Die erstaunliche Vielseitigkeit seiner (schriftlichen und mündlichen) Produktion wird doch durch die grossen Grundgedanken zusammengehalten,
wie er denn als echter Gelehrter nicht vom Stoff beherrscht wird, sondern
ihn durch seine Methode beherrscht. Ihm einen Lehrstuhl für allgemeine
Kunstwissenschaft zu geben, halte ich rur einen sehr glücklichen Gedanken,
denn bisher war er immer dadurch etwas gehemmt, dass die Verteilung un·
serer Universitätsfächer einem vergangenen Zustande der Wissenschaft ent·
spricht. Unvergesslich ist mir ein Privatissimum über die Anfangsgründe
der Aesthetik, das er mir im Aufstieg zum Passo dei Mandrioli in den Ap·
penninen hielt.
Ich werde übrigens im April die Freude haben, Ihr schönes Land wieder·
200

zusehen, anlässlich des Ersten internationalen Linguistenkongresses im
Haag vom ro-15 April.
Mit herzlichen Grüssen, denen sich meine Frau anschliesst, und den besten Wünschen zum guten Erfolg
Ihr ergebener
w.g. W. Porzig

*

Getypte kopieen: Amsterdam, IISG (Wibaut-archief), gemeentearchief (archief
curatoren U.v.A.) en Faculteit der Letteren U.v.A.
r. Die wichtigsten Erzählungen des Mahabharata. Aus dem Sanskrit übersetzt von
Walter Porzig (2 dln. Leipzig 1923-1924).
2. Andre Jolles, Wege zu Phidias (Berlijn 1918); zie Briefwisseling I [290], n. 4.

[ 753]
Johan Huizinga (Leiden) aan G.J. Geers
18 februari 1928

*

1

Zeer geachte Heer,
2
Het heeft een aantal dagen geduurd, eer ik tijd vond, Uw rede ter hand te
nemen. Maar ter hand nemen beteekende ditmaal, wat voor mij traag en wat
onwillig lezer niet altijd het geval is, ook terstond doorlezen. Spoedig wist ik,
wat ik al eerder had vermoed, en ook al wel door anderen bad hooren opperen, dat bij her plotseling opbloeien van het Spaansch aan onzen boom der
kennis (wat zegt U van deze prachtige beeldspraak?) de Groningsche tak de
rijkste bloesem draagt. W ees er zeker van, dat dit oordeel zieh gevormd had,
3
eer ik merkte, dat U ook na blz. 6 nog op mijn werk terugkwam! Daarover
straks nog even.
Na de eerste bladzijden moest ik naar den tandarts, en dacht onderweg:
wat is roch het verband tusschen de Spaansche veelschrijverij, en hun overmatig individualisme? En ziet, van blz. 16 af maakt U mij het duidelijker en
duidelijker, in een vorm, die mij wat doet hijgen, die mij haast koortsachtig
lijkt, en soms doet zeggen: wacht toch eens even! wat rustiger! bouw het toch
wat meer op, in plaats van met de steenen te smijten! - maar niettemin suggestief en overtuigend.
Ik weet niets van Spanje, lees wel wat spaansch, maar heb het nooit gebruikt, om een enkelen moderne te lezen. Al wel twintig jaar lang denk ik
telkens: ik moet toch eens aan Spanje beginnen, historisch wel te verstaan.
Maar ik zal er wel nooit toe komen. En bij deze duizelingwekkende inblik,
die U geeft, wanhoop ik ook wel een beetje, en denk: daar kom ik nooit achter.
En toch, en toch„ ik zou het willen kennen.
- Dat U aan mijn werk iets hebt gehad, om iets anders dan daar behandeld
werd te begrijpen„ is mij een vreugde. 4 Iets soortgelijks zei jaren geleden Van
Vollenhoven mij eens ten opzichte van Indie. Want zoo iets geeft moed, dat
men er niet heelemaal naast was, toen men schreef.
Nog een ander ding verheugt mij: Uw opdracht aan mijn vriend De Mees201

ter, die ongetwijfeld en in deze hulde, en in Uw geschrift zelf levendig zal
5
genieten, en wien ik deze erkenning zoo gaarne gun.
Ik wensch U veel voldoening van Uw onderwijs toe, en eindig met het·
geen tot nu toe niet uitdrukkelijk werd gezegd: mijn hartelijken dank voor
Uw geschenk.
Hoogachtend,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Gerardus Johannes Geers (1891-1965), hispanist, docent Spaans in het midde!baar
onderwijs; privaat-docent 1928-1932 en sedert 1947 lector te Groningen.
2. G.J. Geers, Unamuno en het karakter van het Spaansche volk (Groningen/'s-Gravenhage 1928); openbare !es, gehouden bij de aanvaarding van het ambt van privaatdocent in de Spaansche taal- en letterkunde aan de rijksuniversiteit te Groningen op
11 februari 1928.
3. Geers spreekt over de literatuur als eerder 'de uitdrukking van het ideaal, van ''dat
wat men niet heeft'' dan van de realiteit. Huizinga in zijn ''Herfsttij der Middeleeu·
wen'' heeft dit zoo duidelijk aangetoond voor de ridderpoezie [... ]. Helaas is het
werkelijke leven met al zijn samenstellende factoren voor Spanje nog niet zoo heel
diep ontleed, daar hebben geen Huizinga's aan gewerkt' (6).
4. Verg. Geers: 'In 't algemeen werpt de prachtige Studie van Huizinga, in zijn
Herfsttij der Middeleeuwen, een welkom licht op Spaansche eigenaardigheden' (2425).
5. De opdracht: 'Aan Johan de Meester'; tevens getuigt Geers van zijn 'innige dankbaarheid voor onzen grooten letterkundige Johan de Meester' (25), die in Nederland
de belangstelling voor Spanje en het Spaans had opgewekt.

[ 754]

Johan Huizinga (Leiden) aan Martinus Nijhoffk
19 februari 1928
Waarde Nijhoff,
Toen mijn vorige brief weg was, kwam langzaam de vraag op, of ik in die
slottirade, onder een zeer specialen impuls ontstaan, niet veel te hard en te
roekeloos was geweest) of niet de peu, dat verraderlijk en tyranniek instru·
ment (ge kent het), die antiquus hostis generis humani, 1 met mij op den loop
was gegaan. Men wordt in dat opzicht nooit wijzer en voorzichtiger. Uw
2
antwoord bewijst mij, dat het inderdaad zoo was. Ik heb U verontschuldiging te vragen, omdat ik U kwetste, en dat in dubbelen ernst, omdat ge uit
hetgeen ik schreef, het goede dat ik bedoelde hebt genomen, en het kwade,
dat erin sloop, hebt terzijde gelegd.
Nu nog wat over de misverstanden. Wij schieten niet veel op met praten,
en komen toch elkaar nader. Als we een min of meer statistische methode
toepasten, en zeiden: goed, wie erken je als groot kunstenaar, wat vindt je
het groote in hem (tusschen haakjes: voor het woord schoon heb ik hoe langer hoe minder gebruik), dan zouden we 't geloof ik, heel vaak eens zijn. Ik
zei je immers al, dat ik de Romantiek aanbiddelijk vind, ik verfoei haar volstrekt niet!
Met ''animi'' vergis je je, geloofik. Toevallig krijg ik vandaag Etienne Gil202

son 3 als gast, ik zal het hem vragen. Waar is natuurlijk, dat juist Thomas de
onscheidbaarheid van ziel en lichaam geponeerd heeft, maar ik vrees, niet in
den zin, dien je bedoelt.
Met bourgeois-gentleman-artiste schieten wij niet op, omdat je niet gelooven wilt~ dat ik werkelijk het bestaan van een genus artiste loochen, en je dus
voortdurend een subject gebruikt dat ik als imaginair beschouw.
Individualisme en Reformatie zijn blijkbaar voor jou veel positiever waarden dan voor mij. Ik hecht niet veel aan het begrip Individualiteit.
De groote stijlen opgelegd door Kerk, Kroon en Mode. Dat is voor mij een
absolute ketterij. Bovendien zijn Stijl en Mode zoo goed als identiek; het een
kan niet het ander veroorzaken. Maar daar gaan wij met verder praten verder
uiteen, in plaats van elkaar te begrijpen.
Ik stel daarom voor, de debatten te sluiten, met een handdruk, die de bevestiging en aanvaarding beduide van al wat je, als gentleman, mij zoo hartelijk aanbiedt en van mij verwacht.
Met vriendschappelijken groet,
t.t. J.H.
P.S. Gilson, de beste Thomaskenner van tegenwoordig, bevestigde mij: r.
dat animus, zoo het al door Th. gebruikt wordt, bij hem in geen geval een
technische waarde heeft, laat staan een meer spiritueel of abstract beginsel
zou beteekenen dan anima. 2. dat een onderscheiding: intellectus agens en
intellectus faciens bij Thomas niet voorkomt. De gewone tegenstelling is na·
tuurlijk intellectus agens en intellectus possibilis, maar ik zie niet, wat deze
te maken heeft met hetgeen ge bedoelt.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. 'Oude vijand van het menselijk geslacht', waarmee meestal de duivel wordt aangeduid.
2. Niet teruggevonden.
3. Etienne Gilson (1884-1978), Frans medievist; doceerde middeleeuwse wijsbegeerte
te Straatsburg (1909), aan de Sorbonne (1924) en aan het College de France (1931); in
1950 emigreerde hij naar Canada (Toronto).

[ 755]
Jan Romein aan Johan Huizinga (Leiden)*
24 februari 1928
Hooggeachte Prof.,
Zooals U mij ried, ging ik met mijn plan voor een Nederl. Historiografie
naar Prof. Blok en Prof. Colenbrander. Ook met Prof. Brugmans hier sprak
ik er over. Ik kan niet anders zeggen, dan dat zij allen het plan toejuichten en
de ''maar'' komt in deze geschiedenis dan ook pas later. Nl. van morgen, toen
ik bij Prof. J.W. Muller 1 was in zijn kwaliteit van voorzitter van het Frederik
Muller-fonds. 2 Prof. Blok was nl. van meening geweest, dat dit fonds voor
een dergelijk werk wel een subsidie zou willen geven. Prof. Muller was ook
vol belangstelling, maar de statuten van het fonds - hij liet ze mij lezen - waren onverbiddelijk, zooals statuten van een legaat-fonds dat plegen te zijn.
203

Hoeveel bibliografisch werk er ook aan te pas zal moeten komen, een historiografie is geen bibliografie. Ik herinner me echter, dat U sprak over het
Historisch Genootschap of de K.A. 3 Zelf heb ik nog gedacht aan de Maat4
schappij van Letterk., omdat die in 1824 een prijsvraag heeft uitgeschreven,
5
waaruit indirect althans het boek van de Wind is voortgekomen. U begrijpe
mij goed. Het is niet mijn bedoeling een definitieve toezegging van steun te
krijgen - hetzij voor mij of voor den uitgever voor een werk, dat men niet
kent, maar ik zou wel van te voren willen weten of een zoodanige m6gelijkheid bestand. Zoudt U mij nu willen zeggen tot wien ik mij heb te wenden
om deze event. mogelijkheid te bespreken?
Ingesloten een eigenlijk voor eigen gebruik bestemd, zeer voorloopig ontwerpje, maar dat U toch eenigszins een denkbeeld kan geven van de wijze
waarop ik mij het boek had gedacht.
Nog een ding. Ik ben het volkomen met U eens, dat Nijhoff de aangewezen uitgever voor een dergelijk boek zou zijn, maar ik zou het onbehoorlijk
van mijzelfvinden, indien ik niet eerst met den heer Tjeenk Willink praatte,
die mijn dissertatie uitgaf, en mij daarbij zeer voorkomend behandelde,
zoodat zij mij betrekkelijk weinig en - vrees ik - hem heel wat zal hebben gekost.
Tenslotte nog dit: U zult uit mijn ontwerpje zien, dat ik toch met de M.E.
dacht te beginnen. Drie overwegingen hebben mij daartoe geleid:
1° is het moeilijk een ander begin te vinden, daar de overgang naar de moderne geschiedschrijving uiterst geleidelijk is gegaan, en dit proces voor
zoover mij nu is gebleken nergens samenvalt met de wording der natie (in
ons land tenminste niet).
2° is het niet zoo veel en is er naar verhouding het meest aan gedaan, omdat
het samenvalt met de letterkunde in het algemeen, althans voor een groot
deel. Ook hebben wij Muller's lijst. 6
3° zou men het toch en niet ten onrechte, geloof ik, als een gemis voelen,
wanneer de Middeleeuwen er niet bij waren.
Met vriendelijke en beleefde groeten,
Uwdw

*

Doorslag: Amsterdam, IISG.
1. J.W. Muller, zie Briefwisseling I [52].
~: Het fon~s ter b~vordering van bibliografische studies, opgericht door het Koninkl1Jk Oudhe1dkundig Genootschap, genoemd naar de bibliograaf Frederik Muller

(1817-1881).
3. Koninklijke Akademie van Wetenschappen.
4: De ~aat~~happij der Nederlandsche Letterkunde schreef in 1824 een prijsvraag
UJt waar1n ZlJ vroeg om een 'oordeelkundig overzigt der inlandsche geschiedschrijvers van het koningrijk der Nederlanden'.
5, ~· de Wind, Bi~liothee~ der Nederlandsche geschiedschri.jvers. Berste deel. Bevattende

de 1nlandsche gesch1edschr11vers der Nederlanden, van de vroegste tijden tot op den Munsterschen vrede (Middelburg 1835).
6. S. M~ller Fz.,.Lijst van Noord-Nederlandsche kronijken, met opgave van bestaande
handschriften en l1tteratuur (Utrecht 1880).

204

[ 756]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Kalf*
28 februari 1928

Amice,
Het lijkt mij, dat je volkomen gelijk hebt, en dat het stuk, zooals het nu
worden zou, meer zou schaden dan baten. 1 Iets anders in de plaats ervan
weet ik voorshands niet. De briefvan Porzig is nu dubbel veel waard; hij kan
toch niet nalaten, indruk te maken; ik zond hem, zooals ik je, meen ik, al zei,
2
aan faculteit, curatoren en Wibaut.
Bedenk ik nog iets wat wij doen kunnen, dan schrijf ik het je.
Met vr. groeten
t.t. J.H.
•

*

Origineel: Leiden, UB.
I. Vermoedelijk het door Huizinga opgestelde 'adres' om de kandidatuur van Jolles
te bepleiten; het stuk was bedoeld als tegenhanger van een gedrukt adres van het
Oudheidkundig Genootschap te Amsterdam aan de Amsterdamse gemeenteraad,
waarin Hudig werd aanbevolen. Behalve Colenbrander heeft Huizinga alleen de
schilder H.J. Haverman (zie Briefwisseling ![229]) tot ondertekening kunnen overhalen. Het stuk was geadresseerd aan de Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte aan de
Universiteit van Amsterdam, maar is niet verzonden (Origineel: Leiden, UB):
'In de veronderstelling, dat de dagbladberichten juist zijn, volgens welke de Gemeenteraad de voordracht van Curatoren ter vervulling der vacature-Six heeft aangehouden en
nadere voorlichting gevraagd over de mogelijkheid den leerstoel voor aesthetica en
kunstgeschiedenis opnieuw door een enkelen hoogleeraar te doen bezetten, achten de ondergeteekenden het van belang de aandacht Uwer Faculteit te vragen voor het volgende.
De sterke ontwikkeling der studievakken, die men gezamenlijk pleegt aan te duiden
als ''kunstwetenschap'', heeft geleid tot een specialiseering in het onderwijs, die ongetwijfeld het nut heeft, dat elk onderdeel op zichzelf meer tot zijn recht komt, maar
tegelijk een nadeel meebrengt, omdat zij uit haren aard meer op vermeerdering van
kennis dan op verdieping van inzicht is gericht. Het wezenlijk begrijpen van kunst
vraagt een studie van hare verschijnselen, die niet wordt beperkt door aan den tijd
ontleende grenzen, zooals geschiedt wanneer men de kunst der oudheid scheidt van
die van lateren tijd.
In deze overtuiging schijnt het ons van des te grooter waarde, dat aan de universiteit
van Amsterdam het kunstwetenschappelijk onderwijs onverdeeld blijft, omdat het
aan al de overige universiteiten in ons land gesplitst is in archaeologie en nieuwere
kunstgeschiedenis: dat hier dus in de eerste plaats gedacht wordt aan het begrip, ge·
lijk elders aan de kennis.
Wij zijn ons ten volle bewust van het gevaar, dat veelzijdigheid in oppervlakkigheid
verloopt en beseffen dus, dat de rnogelijkheid van hetgeen wij z66zeer wenschelijk
achten geheel afhangt van de beantwoording der vraag, of een docent te vinden is, die
niet alleen de vereischte veelomvattende kennis rnaar ook den even onmisbaren wetenschappelijken ernst en helder inzicht bezit.
Wij zouden ons dan ook niet met dit betoog tot Uwe Faculteit hebben gewend, indien wij niet gerneenschappelijk meen'den iernand als zoodanig te kunnen aanwijzen,
nl. Dr. Andre Jolles, hoogleeraar in aesthetica en literatuurgeschiedenis aan de Universiteit te Leipzig, dien ieder van ons in eigen vak als grondig kenner of ernstig rnedewerker waardeert'.
(w.g.)
Haverrnan,
H.Th. Colenbrander,
J. Huizinga
205

Zie Huizinga aan F.M. Wibaut, 20 januari 1928; de niet opgenomen brieven aan
faculteit en curatoren zijn op dezelfde dag geschreven.
2.

[ 757]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
28 februari 1928
Amice,
Het Historisch Genootschap mag volgens statuten in het geheel niet subsidies verleenen, de Akademie van Wetenschappen zou iets wenschen te zien,
bij voorkeur iets afs, zoo ook slechts een onderdeel, eer zij over de brug
kwam, en Letterkunde, dat maar weinig geven kan, eveneens. Dat is dus niet
zeer bemoedigend. Maar wanneer ge er iets van weet te maken, dat tegelijk
leesbaar, en als hand- en naslaboek bruikbaar is, zit er dunkt mij vooi' een
uitgever genoeg in. Mijn raad zou zijn: werk een hoofdstuk uit, verwerf
daarover het oordeel van Blok, Colenbrander, Brugmans, en ga dan met
Tjeenk Willink praten, waarbij ik, mits ook mijn oordeel gunstig is, gaarne
steun verleen. Laat hem dan uitmaken, of subsidie noodzakelijk is.
Met Uw verandering van aanvang kan ik mij geheel vereenigen. Niet met
Uw voornemen, om in kwano, gr. kwarto nog wel, te verschijnen. Een kwar·
to-boek is een plaag, en op een werktafel als een nijlpaard op een bovenhuis.
Ik sluit het ontwerpje hier weer bij in.
Met vriendelijke groeten, ook aan Mevr. Romein. 1
Gaarne de Uwe,
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
r. Annie Romein-Verschoor, :z.ie Briefwisseling I [332].

[ 758]
Jan Romein aan Johan Huizinga (Leiden)*
r maart 1928
Hooggeachte Professor,
Vriendelijk dank voor Uw briefvan den 28sten Febr. In antwoord daarop
deel ik U het volgende mee:
1° Ik schreef U geloof ik al, dat ik natuurlijk bereid was te beginnen, ook
voor de kwestie van een subsidie definitief geregeld zou zijn. Ik heb daaraan
alleen toe te voegen, dat ik al begonnen ben.
2 ° Heb ik, op raad van Prof. Blok, al met den Heer Tjeenk Willink gesproken. Ook dit was niet ontmoedigend. De Heer Tjeenk Willink zou een
voorloopige kostenberekening maken, waarna wij verder kunnen zien.
3° Wat de ''nuttigheid'' betreft, zou ik tegenover evnt. subsidie-instanties
nog kunnen verwijzen, zoowel naar de '1eemten-publicatie' 1 van de Comm.
voor advies van de R.G .P. als naar een artikel van Boele van Hensbroek in
206

2

het Tijdschrift v. Boek- en Bibliotheekwezen VI 1 (1908). In beide gevallen
is wel sprake van een eigenlijke bibliografie, maar zoolang die er niet is, zal
het boek wat ik bedoel toch in die richting gaan, en anderzijds toch ook weer
meer geven dan dat.
Ik ben dus vol goeden moed en het begint in mijn hoofd al zoo een beetje
op het stemmen van de instrumenten te lijken, verward en vaag nog, maar
toch met de belofte van een komende harmonie.
Voorloopig in elk geval reeds mijn dank voor Uw aanmoediging en vertrouwen.
Met beleefde en vriendelijke groeten
Uwdw.

*

Doorslag: Amsterdam, IISG.
I. Commissie van advies voor 's Rijks Geschiedkundige Publicatien, Overzicht van
de door bronnenpublicatie aan te vullen leemten der Nederlandsche geschiedkennis ('s-Gravenhage 1905), waarin aan het slot twee desiderata worden genoemd, 'een Bibliographie der Nederlandsche geschiedenis, (waarmede zoude zijn te verbinden een beredeneerde lijst van Nederlandsche geschiedenis), en een Nederlandsch Biographisch
W oordenboek'.
2. P.A.M. Boele van Hensbroek, ''Over eene bibliografie der Nederlandsche geschiedenis'', Tijdschrijt voor Boek- en Bibliotheekwezen 6 (1908) 216-220.

[ 759]
Andre }olles aan Johan Huizinga*
7 maart 1928
Beste.vriend
- van ''acidia'' 1 gesproken, ken je dat voortreffelijke artikel van Rochus
von Liliencron: 2 Die Insassen des vierten Danteschen Sündenkreises 3
Zeitschr. f. vergleichende Lit.Gesch. Neue Folge 111.1890, S. 24? Ik weet
niet meer, wie mij vroeger eens op dat stuk opmerkzaam gemaakt heeft - op
mijn beurt heb ik er een aantal menschen op gewezen; voor niet al te lang
nog iemand die over Petrarca schreef - mij dunkt, dat daar een stuk middeleeuwen buitengewoon goed gepakt is.
Als ik mij niet vergis heb jij zelf wel eens een vergelijking gemaakt tusschen acidia en indische gedachten, of stemmingen. Een mooi onderwerp
4
voor een Essay, dat men met Laforgue ''taedium laudamus'' zou kunnen
noemen en waarin men begrippen als acidia, spleen, ennui, vervelen/langen
in verband met volk, tijd en stijl zou moeten behandelen: die Langeweile im
Laufe der Jahrhunderte - enz. enz. In ieder geval moet je ergens in je boek
de melankolie van de middeleeuwen een plaatsje inruimen.
Even een wonderlijk geval in verband hiermee: de chlorose - de bleekzucht, een ziekte van zwaarmoedige jonge meisjes met minnepijn; een ziekte, die heel veel in de litteratuur van de 18e eeuw en later voorkomt; een ziekte van de bloedlichaampjes die men met een mikroskoop kon konstateeren is verdwenenl Zij wordt in de colleges nog vermeld, maar geen enkel duitsch
professor kan sedert omstreeks 1908-1910 meer een patiente met chlorose
207

voorstellen. Bleekzuchtige jongelingen hebben nooit bestaan - nu bestaan er
ook geen bleekzuchtige jonge meisjes meer. Kultuurgeschiedenis is een
moeilijk vak.
Maar nu ter zake: ik zal dus maar niet komen! Liever hier de kat uit den
boom kijken. Incognito in Holland zijn ist lastig en gevaarlijk. Geduld! Ai
my*

Bij het schrijven en denken aan Johannes v.S. is het mij duidelijk geworden,
dat ik van de engelsche kultuur veel te weinig weet - ik ken behalve Londen
maar een bitter beetje van Engeland. Ik zou lust hebben Searobyrig5 eens
aan te kijken. De meeste engelsche kathedralen zijn vrij laat - maar men
moet ze toch, dunkt mij gezien hebben - het is te mal, dat ik mij bij ''Canterbury'' niets kan voorstellen. Zouden wij er niet eens samen heen kunnen
gaan?

*
Wat een verblindend licht straalt er uit je onvergelijkelijke vergelijking Lier·
nur: Pyramus al weer op de ''niederländische Ortsnamenforschung'' - immers wij bezitten ook een Pyramus, wiens achterdeel tusschen twee vocalen
verzacht is, in de bekende stedenaam 1tupaµopevö' = Purmerend: blijkbaar
de plek, waar de juvenum pulcherrimus6 aan zijn end gekomen is.
Heel hartelijke groeten aan de heele familie ook van Grittli - ik ben moe
van het semester, vandaar dit kletsbriefJe.
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Acidia of acedia, de traagheid, een der zeven hoofdzonden.
2. Rochus Freiherr von Liliencron (1820-1912), Duits germanist, hoogleraar te Jena
sedert 1852.
3. Deze verwijzing overgenomen in J. Huizinga, Wege der Kulturgeschichte (München 1930) 64, n. 29.
·
4. Jules Laforgue (1860-1887), Frans dichter, auteur van o.a. Les complaintes (1885) en
Moralites ligendaires (1887); 'taedium laudamus' uit het verhaal ''Salome'' in laatstgenoemde bundel: 'Wij loven de verveling', variant op 'Te Deum laudamus': 'U God,
loven wij'.
5. Salisbury.
6. 'De mooiste van de jongens', citaat uit Ovidius, Metamorphosen 4, 55-56, 'Pyramus et Thisbe, iuvenum pulcherrimus alter, Altera, quas Oriens habuit, praelata
puellis': 'Pyramus en Thisbe, de een de mooiste van de jongens, de ander het meest
bewonderde onder de meisjes van het Oosten'.

[ 760]
Johan Huizinga (Leiden) aan B. Malinowski*
29 maart 1928

My dear Malinowski,
As I told you I should like to offer you my remarks on American culture in
1
English, and ü you find leisure to read them, have yo11r opinion. I am sen·
ding them now, hoping you will not be bothered by this reading-stuff added
208

to what you have already. Some time or other please return the copy, there is
no hurry at all about it. Let me direct your attention more especially to the
second part.
Your 'Sex and Repression' 2 has given me a great deal of new visions concerning the very origins of culture, particularly part IV, though perhaps for
historical use 'Crime and Custom' gave me even more. The newer book inevitably suffers from the shifting ofyour own thought explained in the Preface. A reader like me, beginning with less faith in Freud than you end with,
cannot refrain from thinking that it is a pity Freud should come in at all, except in the role of a victim on the scaffold, as in part III.
I am quite ready of course to acknowledge Freud has had great merits for
science by recalling the simple fact that sex is an enormous power as well in
culture as in nature, and that it is neither virtuous nor wise to deny this. But
what a nonsense he has heaped up around this important truth! 1 did not
even know it was quite so absurd as you reveal it. On the whole a historian is
more or less proof against reasonings as his. He knows too well the immense
complexity of the smallest social phenomenon to be told fahles not more appealing to his way of thinking than the assurance that the moon is a green
cheese would be to a modern astronomer.
lt seems to me Freud is the sad example of the decay of reason in modern
science, and at the same time ofthe entering ofthe Talmudic mind (compare
Marx) there where sound reason drops out. lt is natural that this turn should
come from the side of experimental science. Scientists, by their reliance on
methods of mathematics and statistics, have unlearnt the right use of logic
and reasoning. Theirs, once erring beyond the safe domain of experiment,
becomes extremely crude, purely mythical. The sociologist, often more trained along the lines of science than of humanistic learning, runs the risk of
surrendering too easily to the charms of the new mythology. Not you, my
friend, who knows a myth when you see it!
Ifwe could talk it over, 1 should venture to lay before you my idea about
the incest motifs etc. in culture, the part of which I should like to reduce
considerably more than you do, without denying it altogether. In my opinion we have rather to do with a repression of wandering reason and of
''Zwangsvorstellungen'', than ofsexual impulse.
Is early spring in the Alps as fine as it is here? Please give my best greetings
to Mrs. Malinowska, and to Josepha, Wanda and Helena, and believe me
Ever the same,
J.H.
(Thanks for your letter!)

*

Origineel: New Haven, Yale University.
1. De Engelse vertaling van Amerika /evend en denkend, onder de titel Random observations on life and thought in America (niet versehenen), waarvan twee versies in machineschrift in het Huizinga-archief bewaard zijn gebleven, de eerste met handgeschreven verbetering door Huizinga zelf; waarschijnlijk heeft Huizinga een afschrift
van deze bewerking aan Malinowski gezonden.
2. Zie Huizinga aan B. Malinowski, 12 december 1926.

209

[ 761]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
1 april 1928

Beste vriend Ken je het lied ''In Strassburg auf der Schanze''? 1 de geschiedenis van den
soldaat, die aan genen kant van den Rijn een waldhoorn hoort blazen? Als ik
sentimenteel wou zijn, zou ik mij met dien jongen heer vergelijken, die ''ins
Vaterland hinüberschwimmen'' wou - Ik heb sedert ik voor het Gidsdiner
bedankte een soort van heimwee gehad en ben uit mijn humeur geweest:
''nou maakt die beroerde geschiedenis in Amsterdam'' - <lacht ik - ''dat ik
niet eens meer naar Holland kan, wanneer ik er plezier in heb''. Daarna
kwam vervelend gedoe met uitgevers die mij in den steek lieten enz. Thijs
dien ik beloofd bad, een dag of wat met hem te reizen, zat te wachten. Zoo
besloot ik eergisteren naar Holland te gaan; in den Haag eens met NijhofF
over mijn boek3 te praten; en Thijs een paar stadjes en het Rijksmuseum te
laten kijken. Morgen (Maandag) vroeg reizen wij weg - Grittli komt mee. Ik
logeer Damhötel Damrak - stuur mij daar even een briefkaart naar toe, of ik
Woensdag bij je kan komen koffiedrinken - misschien ook met instructies,
of je het mij bepaald afraadt, mij bij Nijhoff te vertoonen. Is dat niet het geval, dan zoek ik hem, voor ik naar Leiden kom op. Ik blijfvolkomen incognito tot ik bericht van je heb. Dinsdag ga ik even naar Jolles & Co4 en naar
5
Zorgvliet en verder loopen wij met zijn drieen door de Jodenbuurt en langs
de grachten - vanwege het heimwee!
Het is misschien gevaarlijk en verkeerd - de knaap die over den Rijn
zwom moest het duur bekoopen - maar het is ook misschien de laatste keer
dat ik met een beetje hoop en zonder gevoel van bitterheid met mijn zoon
door Amsterdam kan wandelen.
Tot ziens dus
Je vriend A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Lied uit Des Knaben Wunderhorn, getoonzet door Gustav Mahler (Lieder und Gesänge aus der Jugendzeit, 1892): 'Zu Strassburg auf der Schanz,/ Da ging mein
Trauern an;/ Das Alphorn hört' ich/ drüben wohl anstimmen,/ Ins Vaterland musst'
ich/ hinüberschwimmen,/ Das ging ja nic)lt an'; de soldaat wordt bij zijn poging de
rivier over te steken gepakt en gefusilleerd.
2. Uitgeverij Nijhoff.
3. Andre Jolles, Einfache Formen (Halle a.d. Saale 1930) is de uiteindelijk Duitse uitgave geworden van het oorspronkelijk Nederlandse boek dat Jolles hier voor ogen
stand.
4. Firma Jolles & Co, commissionairs in effecten, Kerkstraat te Amsterdam.
5· Begraafplaat~ te Amsterdam, waar de moeder van Andre Jolles, Jacoba Jolles-Singels, begraven l1gt; tot en met 1946, het jaar waarin J olles overleed, zijn de grafgelden voldaan.

•

210

[ 762]

Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga (Leiden)*
1 april 1928
B.H.
Gisteren begon na een razend drukken tijd mijn vacantie. Wij hopen morgen naar 't Schwarzwald te gaan (Hotel Schwarzwald Badenweiler Baden) tot
April. Zoo juist komt Jet van J any terug die met een longontsteking in
14
Bergen Jigt, 't gaat nu goed en de dokter is tevreden. Jet vond hem zwak
maar niet down. Vervelend bij Jany ben je altijd een beetje bang. Toe schrijf
eens hoe 't bij je is en wat de berichten van de kinderen zijn. Zult je dat vooral doen, en kom je dan als wij terug zijn weer eens wandelen. Ik zal wel na
twee jaar zonder vacantie gestoomd te hebben van dit uitgangetje genieten,
maar de rust komt pas wanneer je weg bent. Schrijf je eens.
Hartelijk gegroet

R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 763]

Henriette Roland Holst (Badenweiler, Schwarzwald) aan Johan Huizinga
(Middelburg)*
7 april 1928
Beste Han,
Vanmorgen kwam je brief, prettig om te denken dat jullie nu genieten op
Torenvliedt, ik hoop dat de lente er haar intocht gedaan heeft zooals hier.
Vandaag konden wij echt ''bakken in het zonnetje'', je weet Rik zijn gepatenteerde liefhebberij. De vakantie doet hem echt goed; hij was echt wat moe
maar voelt zieh nu weer best; we wandelen heerlijk en ik heb hoop, den
knaap aan de ommezijde nog wel onder de knie te krijgen.
Hart. groeten van ons beide
Jet
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart van de berg Hochblauen,
1170 m.

[ 764]

Johan Huizinga (Middelburg) aan Werner Kaegi*
10 april 1928
Sehr geehrter Herr Doctor,
Was haben Sie sich doch viel Mühe zu geben, ehe diese unglückselige
Ausgabe 1 endlich erscheinen kann! Ich beantworte gleich Ihre Fragen. Die
Adressen für Exemplare von dem Heft 'Italien' 2 werde ich Ihnen aus Leiden
211

schicken. Diese Forderung, die Kapitelanfänge und Inhaltsangaben zu än·
dern in Hinsicht auf die Typographie, ist im Grunde lächerlich. Aber ich
habe trotzdem nichts dagegen, erstens weil ich ftir die ganze Sache längst
mein Interesse verloren habe, und auch weil ich die Rolle, die mir Herr
Schwabe zugedacht hat, als Blattfüllung zu Holbein zu dienen, gerne zu
Ende spiele; es bleibt ja eine grosse Ehre. Etwas das ganz in Majuskeln ge·
druckt ist, kann man nicht lesen, aber das schadet nichts; meinetwegen können die Inhaltsangaben auch ganz wegbleiben. Auch ist es mir ganz recht,
wenn die betreffende Seite des Anhangs genau nach Prof. Schmid's Ansieh·
ten gedruckt wird.
Gerade fallt mir auf, dass bei Kap. XII das ''Suchen wir'' doch stark aus
dem Ton des Ganzen herausfällt. 3 Es gehört in eine Untersuchung, in ein
Kolleg, aber nicht in einer Essay-haften Darstellung wie diese. Auch der beigefügte Satz gefällt mir nicht recht. Also hier bestehe ich darauf, dass der
Anfang bleibt, wie Sie ihn ursprünglich gefasst haben. Oder wie wäre es,
wenn wir dieses Kapitel mit dem Satz ''Si quis Erasmum'' anfangen liessen?
Dann müssten Sie den Schluss Ihrer Vorbemerkung noch ändern, das ist
4
Schade. Ich überlasse es ganz Ihrer Entscheidung. Der Dank an Herrn
Prof. Schmid soll gewiss beigefügt werden. 5 Ihre Vorbemerkung ist mir sehr
angenehm, besonders was Sie über das Holländische sagen. 6 Was eine Vorbemerkung von der Hand Herrn Schwabe's anbelangt, ich weiss nicht, in
wie fern ein Verleger dazu das Recht hat, aber auch das ist mir einerlei; Herr
Schwabe möge also vorbemerken was er will. 7
Wenn er aber diesmal sein schriftliches Versprechen nicht hält, und das
Buch nicht vor Ende Mai dieses Jahres erscheint, werde ich plötzlich ganz
rasend!
Ich bedauere lebhaft, dass Sie alle diese Mühen haben. Wie geht es Ihnen
jetzt? hoffentlich sind Sie diesmal nur wegen der Ferien in Oetwil?
Mit besten Grüssen,
Ihr ergebener,
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. De uitgave van Erasmus bij Benno Schwabe & Co.
2. Verg. Huizinga aan Werner Kaegi, 9 januari 1928.
3. In de uitgave staat 'Versuchen wir .. .' (S. 106).
4. Kaegi besloot zijn 'Vorbemerkung zur Deutschen Ausgabe' met het motto van de
Nederlandse uitgave, 'Si quis Erasmum non potest amare ut Christianum infirmum,
sumat in eum quem volet affectum: ego alius quam sum esse non possum': 'Indien iemand Erasmus als gebrekkig christen niet kan liefhebben, laat hij dan de gezindheid
jegens hem koesteren die hij maar wil, ik kan geen ander zijn dan ik ben' Erasmus
aan zijn vriend Marcus Laurinus, 1 februari 1523 (P.S. Allen ed., Opus Epistolarum
Des. Erasmii Roterodami V, nr. 1342, 227).
5. 'Prof.Dr. H.A. Schmid gebührt herzlicher Dank fti.r wertvolle Winke in bezug auf
den Anhang'.
6. 'Der weiche Nuancenreichtum des Holländischen vermag das innerste Wesen des
Erasmus, der nicht nur zwischen den religiösen Parteien, sondern auch zwischen den
Völkern stand, besser zu spiegeln, als irgendeine der europäischen Sprachen'.
7. De uitgave is zonder voorbericht van Schwabe versehenen.
212

[ 765]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Kalf*
16 april 1928
Amice,
1 vertelde Vollgraffmij het volgende. Boer 2 had hem geNa de vergadering
zegd: de faculteit heeft haar aanbeveling gewijzigd, zij ziet de bezwaren tegen Hudig in. Voor archeologie stelt zij nu Snijders en Van Hoorn gelijk.
Maar wie nu voor kunstgeschiedenis wordt aanbevolen zei hij niet. Het feit
dat Boer natuurlijk Vollgrafl's briefkende, geeft mij hoop, dat het Andre is.
Alleen vrees ik, dat het dan voor een buitengewoon professoraat is. Daar zal
niet veel aan te doen zijn. Maar dan staat hij er tenminste op, en dan zou de
Raad de splitsing kunnen verwerpen.
lk ben nu wel zeer benieuwd, wat wij verder zullen hooren!
Vriendelijke groeten,
t.t. J.H.

* Origineel: Leiden, UB.

r. Vergadering van de Koninklijke Akademie.
2. R.C. Boer, zie Briefwisseling I [21].

[ 766]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Kalf*
22 april 1928
Amice,
Heden ontmoette ik Dr. Delprat, den curator. Hij begon terstond over de
vacature, dat het toch zoo moeilijk was. Ik vroeg: hebt U den brief van Por1
zig gelezen? - Ja, maar de faculteit heeft volstrekt afwijzend geadviseerd: J.
had indertijd wel eens wat aan kunstgeschiedenis gedaan, maar was nu geheel litteratuurman. - Ik zei toen, dat zoo'n advies alleen kon uitgaan van
onwil om de zaak te begrijpen, en dat het een schandaal was. Ik waarschuwde hem voor de fout die men ging begaan. 't Was maar een gesprek van een
minuut, onder 't weggaan.
.
De onwillige ezels! Er rijpt een nieuw stukje bij mij om te publiceeren
zoodra een nieuwe voordracht zonder A. publiek wordt.
En dat wacht en talmt maar!
Groeten,
t.t. J.H.
•

* Origineel: Leiden, UB.

r. In een uitvoerig schrijven d.d. 19 maart 1928 van de faculteit der letteren aan curatoren werden de bezwaren van de faculteit tegen Jolles uiteengezet; waaruit: 'Uit eigen beweging was geen der Jeden op de gedachte gekomen, hem in aanmerking te
brengen voor de te vervullen vacature, omdat in de laatste 20 jaren zijn wetenschappelijke studie zieh niet in de richting van kunstgeschiedenis of archeologie heeft bewogen. [...] Een man, die de vele gebieden, waarop hij zieh wil bewegen, niet voldoende beheerscht, om ze in hun geheel te overzien. [... ] Voor een student is een der·
213

gelijk gebrek aan vaste lijn in zijn leeraar natuurlijk noodlottig. [...] Wij mogen niet
nalaten er de aandacht op te vestigen, dat, terwijl in Duitschland een privaat-docentschap bij gebleken bekwaamheid gewoonlijk tot een professoraat leidt, men bij dit
voor Dr. Jolles geschapen Extra-Ordinariaat blijkbaar er zelfs niet aan gedacht heeft
hem een dee! der Kunstgeschiedenis (waarin hij in oorsprong privaat-docent was) toe
te vertrouwen. [... ] [over de briefvan Porzig:] De naive zelfbekentenis aan het begin
van den brief, dat de schrijver geen kunsthistoricus is, veroordeelt deze inmenging
van ter zake niet-deskundigen reeds voldoende. Zijn aanbeveling van den heer Jolles
voor een professoraat in de morphologie [... ] toont voldoende dat het den heer Porzig
meer om een professoraat voor den heer J olles daar te doen is dan om de thans bestaande vacature. Zijn brief is dus in plaats van een aanbeveling een ernstige waarschuwing tegen ongewenschte inmenging van ondeskundige buitenstaanders. [... ] De
Faculteit acht hem []olles] echter volkomen ongeschikt als opvolger van Prof. Six, die
afgezien nog van zijn groote wetenschappelijke stiptheid, welke Dr. Jolles volkomen
ontbreekt, kunstgeschiedenis en archeologie doceerde, [... ] twee vakken, die buiten
het gebied van Dr. Jolles' tegenwoordige studierichting liggen en waarin hij ook
nooit iets van belang heeft gepresteerd. [... ] De Faculteit volhardt derhalve bij haar
advies, uitgesproken in haar schrijven d.d. 12 Maart 1927'. (Origineel: Amsterdam,
Faculteit der Letteren, UvA).

[ 767]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
25 april 1928

Beste vriend prachtig! nauwelijks noodig te vertellen hoe zeer ik mij verkneukeld heb,
bij het verschijnen van de twee nieuwe nummers uit de ''Beschavingsge1
schiedenis in prenten'' - Niet zoo heel gemakkelijk was het Grittli, die voor
je teekeningen een even groote hartstocht heeft als ik, den inhoud begrijpelijk te maken - de nederlandsche taal heeft haar nukken. Op het hellend vlak
kwamen bovendien eenige freudiaansche visioenen. Wie moesten er aan de
bittertafel van onzen vriend Raimond2 plaats nemen? Natuurlijk Bartolommeo Coglioni3 en Honore de Balzac. Wie mocht niet meedoen? Abelard die
door Inez de Castro bij zijn slippen gehouden werd - enz. Meer, meer als je
blieft.
Mijn plannen binnen kort weer in Holland op te duiken, heb ik nog niet
heelemaal opgegeven. Het was te kort; ik heb te weinig van je gezien en gehoord. Misschien kom ik met Pinksteren terug - ben je dan in Leiden? of in
Zeeland? Dat klinkt als: Il reviendra a Päques - mironton mironton miron. - ou ala Trinite! 4 Laten wij het beste hopen.
'
'
taine
Voor het geval, dat je als historicus het vers zoudt willen kennen dat K.
bedoelt, kun je het vinden in de Nieuwe Gids van Juli 1894, pag.' 201 (9.
5
Jaarg. ?. ~.). Het ~~niel gebazel van den heer Kloos stuur ik je terug6 - het
:,vas ~11 niet mogel11k het nauwkeurig te lezen. Ik vond er eenige zinnetjes
in, die v~or e~n .stilistische kakographie in aanmerking komen, b.v.: ''Ik
voelde m11 eerugz1ns als een blinde voor. een muur, die geen poort er in vinden kan.'' Etc.
Om nog eens op Abelard terug te komen - Freud zou wel weer beweren,
214

dat de naam Kloos associatief werkt - je verklaring van het geval als ''sage''
schijnt mij uitstekend. 7 Wij zien daardoor tegelijkertijd hoe de smaak in
Frankrijk bezig is de ''sage'' naar den kant van de ''minne'' om te werken;
hoe uit de ''familiegeschiedenis'' langzamerhand de ''geschiedenis van een
paar'' wordt. Jets wat ik juist in de Gudrungeschiedenis8 ook gevondep. had.
Daardoor krijgt nu ook de Historia calamitatum in eens iets als een vorm inderdaad, men zou met ietwat overdrijving kunnen zeggen, dat Abelard in
de hist. cal. en in de korrespondentie zijn lotgevallen op een met den tijdgeest overeenstemmenden noemer heeft pogen te brengen - terwijl zij au
fond iets anders waren. Die vroege vermenging heeft gemaakt, dat ik van het
geval niets begreep - wat ik nu achteraf stom vind. Bedankt.
Over de Cluniacensers moeten wij ook nog eens praten - of liever over de
heele bliksemsche boel der Kloosterreformatie, contemptus mundi v. saeculi, civitas dei, Gottesstaat und Weltstaat en hoe je verder wilt, heet. Bernheim9 heeft daar eenige behoorlijke dingen over geschreven, maar die nog
veel te grof en in modernen zin te ''politisch'' zijn. Titel van een hoofdstuk:
Hoe Benedictus in de wereld terugkeerde! Ik heb nog nergens een fatsoendelijke uiteenzetting gevonden over wat eigenlijk ''klooster'', ''kloostercongregatie'', ''kloosterfiliatie'' enz. in het staatkundige beteekent, en in het staatkundige wil. Alle menschen vertellen mij, of dat de Cluniacenser-cistercienser-praemonstratenser beweging een ''geestelijke'' beweging is, die op ''Weltflucht'', Askese, wereldverachting etc. berust - of zij vertellen mij welke
''politiek'', d.w.z. welke praktische staatkunde, in de konflikten van dien
tijd, paus en keizer, kruistochten etc. de kloosters en de orden hebben voorgestaan. Nu ontken ik zeker niet, dat wij hier in zekeren zin met een geestelijke beweging te doen hebben, en ook niet dat de orden invloed op de politiek uitoefenden, maar ik kan de kern van de vraag van hier uit niet pakken,
of liever die twee wijzen van beschouwing schijnen mij allebei slechts zeer
ten deele ''middeleeuwsch''. Het schijnt mij niet twijfelachtig, dat de cluniacensische beweging etc. de bedoeling heeft de civitas dei op aarde te verwezenlijken en ik zou ietwat nauwkeuriger willen weten hoe zij er als ''staat'' of
als dat wat Freyer 10 ''Sozialform'' noemt uit ziet.
Begrijp je wat ik bedoel - of druk ik mij onduidelijk uit? Misschien beter
voor een gesprek dan voor een korrespondentie.
Heel hartelijke groeten - Jacob krijgt binnen kort een brief.
je A.J.

*

Origio.eel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Aan Jolles gezonden tekeningen van Huizinga.
2. Ram6.n Llull of Raymundus Lullus (1232-1315 of 1316), Catalaans geleerde en alchimist, wijdde zieh na een losbandig leven geleid te hebben aan de theologie en het
Arabisch, in het bijzonder aan de missie onder de Islam.
3. ltaliaans voor 'kloten'; bedoeld is de condottiere Colleoni.
4. Fragment uit het lied ''Marlbroucque s'en va-t-en guerre'', waarin de Fransen onder Lodewijk XIV de spot dreven met de hertog van Marlborough na diens vermeend sneuvelen.
5. Deze laatste opmerking toegevoegd in de kantlijn; het gedieht: '0 goede niet, o
slechte niet, halfvloekje/ En zeegningtje halftevens, dat maar dunnend/ Met elk jaar
215

meer gaat; zeg, ik vraag je, zoek je/ Niet naar 't echt mensch-zijn, ~lk de' aer 't. ~ijne
gunnend?// O Veth, gij zijt een slim, zelfstandig broekje/ Zelfstand1g zoo ver g1J zelf
staan meent kunnen,/ En slim zoo ver gij denkt dat gij een hoekje/ Vondt waar ge uzelfheimelijk kondt beschunnen.// Gij weet het wel dat plekje in 't Bussumsch tuintje/ Voor uw prieel, waar gij met huichlend woeden/ Aanvallen kwaamt een vrouw,
om wat wiswasjes// Van weet ik wat? dat zij geen kopjes wasschen/ Ofz66 iets doen
wou, o verbrok'lend puintje/ Van wat 'k eens <lacht te zijn een groot trotsch goede'.
6. Willem Kloos, "Jan Veth en Willem Kloos'', De Nieuwe Gids 43 (1928) 1, 456-465;
de aangehaalde zin aldaar, 458.
7. Kennelijk heeft Huizinga in een van zijn brieven aan Jolles de liefdesgeschiedenis
tussen Abelard en Heloise als een 'sage' betiteld; verg. J. Huizinga, ''Abaelard'', Handelingen en levensberichten van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden
(1934-1935) 66-82, 74: 'Heloise doet mij denken aan de vrouwen uit de IJslandsche saga's' (V.W. 104-122, 114).
8. Gudrun, vrouwelijke hoofdfiguur in de Noorse versie van de Nibelungen.
9. Ernst Bernheim, zie Briejwisse/ing I [51].
10. Hans Freyer (1887-1969), Duits socioloog en cultuurfilosoof, bewonderaar van
Spengler, na 1933 enige tijd overtuigd nationaal-socialist; samen met zijn vriend Ip·
sen en Jolles zette hij een serie op onder de titel 'Staat und Geist: Arbeiten im Dienste der Besinnung und des Aufbaus', waarin door faillissement van de uitgeverij
slechts drie delen versehenen.

[ 768]
Jan Kalf('s-Gravenhage) aan Johan Huizinga*
3 mei 1928
Amice,
Vanmorgen deze briefvan Ankersmit. 1 Nu lijkt mij de partij verloren. De
Faculteit heeft goed geweten bij wie ze wezen moest om Andre afgemaakt te
krijgen, want ik ben overtuigd, dat men even goed uit Duitschland precies
2 En welke Fransche kunsthistoricus3 kan
omgekeerde adviezen kan krijgen.
in 's hemels naam over Andre oordeelen!
De types, die de door Ank. geciteerde grieven schreven kun je je levendig
voorstellen: van die zure vak-pedanten, die niet geslaagd zijn.
Veel groeten van
t.t. Jan Kalf
* Origineel: Leiden, UB.
r. Kalfheeft zijn briefgeschreven op de achterkant van een briefvan Ankersmit aan
hem, 2 mei 1928, waaruit: 'Volgens mijn informanten verschijnt geen nieuwe voordracht. De oude voordracht blijft gehandhaafd. De nieuwe adviezen van faculteit en
curatoren zijn aan de raadsleden ter leeskamer in portefeuille overlegd. De faculteit
legt over een reeks adviezen van duitsche en fransche kunsthistorici en archeologen,
die zieh allen, soms zeer scherp, tegen Dre keeren. Zijn benoeming wordt o.a. ''einfach lächerlich'' genoemd: ''ein geistreicher Journalist'', ''seinen Ideenreichtum gemäss gewiss ein guter Kinodirektor'' enz. (mij mondeling aldus ongeveer gereproduceerd). De voorstanders uit onze fraktie huiveren zijn kandidatuur door te zetten, ook
al uit vrees dat dit openbare mededeeling uit die stukken zou uitlokken. Algemeen
oordeel: kans nihil. Ik geloof dat een bespreking van ons vieren geen zin meer heeft,
zeker niet nu het beraamde adres van Hollandsche sommiteiten is uitgebleven'. Voor
dit laatste, zie Huizinga aan Jan Kalf, 28 februari 1928, n. 1.
2. Het betrofhier een briefvan Franz Studniczka (1860-1929), sedert 1889 hoogleraar
216

•

archeologie te Freiburg im Breisgau en sedert 1896 in Leipzig, aan de hoogleraar G.
Rodenwaldt (1886-1945), 'Generalsekretär des Archäologischen Instituts des Deutschen Reiches' te Berlijn en een briefvan deze aan een niet met name genoemde Nederlandse collega (Originelen: Amsterdam, Faculteit der Letteren, U.v.A.).
3. Charles Picard (1883-1965), hoogleraar klassieke archeologie aan de Sorbonne. Aan
een niet genoemde collega in Nederland - waarschijnlijk dezelfde als die in n. 2 schreefhij nahet bekend worden van de kandidatuur van Jolles o.a., 'Jene connais
pas personnel!ement M. A. Jolles, j'ai lu autrefois pour ma these son article sur !es
groupes antithetiques, l'autre est perime. II me semblait bien, qu'il avait depuis lors
renonce a l'archeologie et meme ä l'histoire de l'art. S'imagine-t-on, que lorsqu'on
n'a pas travaille depuis ro ans une discipline comme la nötre, on peut s'y remettre.
Trois mois d'interruption, et l'on est noye, avec tout ce qui parait, notamment en Allemagnel'

[ 769]
J ohan Huizinga (Leiden) aan Jan Kalfl'
5 mei 1928
Amice,
Een onfrissche geschiedenis. Men zou die bundel adviezen wel eens willen
zien. En inmiddels sluit het stuk met een komisch effekt: de middelmatigheid zegeviert, en mijn stukje in de Groene staat als epiloog. 1 Heeft de redactie geweten, dat het mosterd na den maaltijd zou zijn?
Het spijt mij geducht, voor Andre, en om het gemis aan zijn invloed op
menschen en meeningen hier.
Vriendelijke groeten!
t.t. J.H.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. J. Huizinga, ''De vacature Six'', De Groene Amsterdammer, 5 mei 1928 (niet in
V.W.): 'De beschouwing van Dr. N.B. Tenhaeff in dit weekblad van 28 April moet
op een belangrijk punt onvermijde!ijk misverstand opleveren. Daar zij zieh richt regen opvattingen, waarvan ik mij den tolk maakte, zou ik mij gaarne verantwoorden.
Dr. TenhaefPs betoog laat zieh herleiden tot drie stellingen: 1. Het is ongewenscht en
ongepast, dat buitenstaanders zieh bemoeien met professorenbenoemingen. 2. Twee
buitengewone leerstoelen: een voor archeologie en een voor nieuwere kunstgeschiedenis zijn verkieselijk boven een ongesplitst professoraat in algemeene kunstwetenschap. 3. Er is niets tegen, dat twee universiteiten voor sommige vakken een hoogleeraar deelen.
Het misverstand schuilt in 2. Tot mijn verbazing spreekt Dr. Tenhaeff niet alleen
van ''aesthetisch onderwijs'', maar scheidt de beoefenaren der in het geding staande
wetenschappen in ''archeologen, kunsthistorici en aestheten. '' Het woord ''aestheet''
pleegt nauwelijks anders dan in spottenden zin te worden gebruikt, voor zeker artistiek snobisme. Meent Dr. Tenhaeff werkelijk, dat de voorstanders van een ongesplitst professoraat onder ''kunstwetenschap'' verstaan het beoordeelen en aanprijzen
van de schoonheidswaarde der kunst? Immers dit is wat men aan een ''aestheet'' zou
kunnen opdragen. Het was duidelijk, meende ik, dat de tegenstelling kunstwetenschap tegenover kunstgeschiedenis bedoeld wordt in den zin, dien godsdienstwetenschap kan hebben naast godsdienstgeschiedenis. Deze registreert en interpreteert het
verloop der feiten, gene onderzoekt den aard der verschijnselen. Evenzoo kunstwetenschap tegenover kunstgeschiedenis. Of nu zulk een gebruik van het woord kunstwetenschap strookt met de beteekenis, die ''Kunstwissenschaft'' heeft in een gezag-

217

hebbend Duitsch handboek, doet weinig ter zake. Zeker is, dat zulk een wetensehap
der kunst, als hier wordt bedoeld, groeiende is. En het is uiterst noodig, dat zij groeit,
en gekweekt wordt waar zieh daartoe de gelegenheid biedt, willen niet kunstgesehiedenis en areheologie zieh eerlang geplaatst zien voor de fatale vraag, die alle geesteswetensehappen bedreigt, welke zieh uitbreiden in plaats van in te keeren: waartoe
leidt al dit werk? Het is hier waarlijk niet te doen om ''pathetische woorden'', niet
door mij gebruikt, maar om strenge begrenzing onzer kennis.
Er is nog een tweede misverstand in het spei. Men vergenoegt zieh met het reken·
sommetje: een man kan dit groote gebied niet beheerschen, dus twee kunnen het wel.
In waarheid kunnen twee het minder goed dan een. Het klinkt heel mooi: ''archeologie" naast ''nieuwere kunstgeschiedenis'' en voor beide een volkomen doorkneed geleerde. De termen van deze splitsing zijn gebrekkig. Met archeologie bedoelt men
''klassieke areheologie'', en veronderstelt niet, dat de functionaris daarbuiten het vak
meer dan oppervlakkig zal beheerschen. Wat onder ''nieuwere kunstgeschiedenis'' is
te verstaan, blijft verre van duidelijk. Wie behandelt de Chineesche kunst? Tot wiens
domein behoort de kunst der primitieve cultuur, zoo uiterst belangrijk voor elk verstaan van het verschijnsel kunst? In de praktijk beteekent de eiseh van een volledig
geschoold kunsthistoricus, dat hij enkele gebieden volkomen beheerscht, en van de
rest eenige notie heeft. En dat is, waar lauter kunst-geschiedenis aan de orde is, ook
voldoende. Geen enkel professor beheerscht meer de wetenschap, die hij vertegenwoordigt, gelijkelijk in al haar onderdeelen.
Stel evenwel, dat men iemand kan krijgen, voor wien de schoolsche scheiding kunst·
geschiedenis en archeologie niet bestaat, die, ervaren kunsthistoricus niettemin
zoowel als geschoold archeoloog, en waarlijk in het een noch het ander dilettant, zijn
stofzou putten uit het gansche gebied van kunst en besehaving, om de kunst in haar
beginsel te verklaren, zou men niet meenen, dat zoo iemand, ook den klassieken phi·
lologen, wellicht nog iets meer en beters mee te geven had dan soliede vakkennis?
- Over de beide andere punten, die Dr. Tenhaeffbehandelt, kan ik kort zijn. Al is het
beeld dat hij ontwerpt van een professorenbenoeming wellicht wat idyllisch, en al is.
een Amsterdamsche benoeming uit haar aard een min of meer openbare zaak, ik geef
grif toe, dat in academische benoemingen inmenging van buiten af in het algemeen
ongewenscht is. Toch wendde ik mij ditmaal tweemaal tot de faculteit, in het begin
van 1927 en ruim een jaar later (deze vaeature kost tijd), tweemaal tot curatoren, en
eenmaal tot het publiek. Niet voor mijn genoegen ofuit bemoeizucht. Aan een collega, die mij mijn bemoeienis verweet, schreef ik onlangs ongeveer aldus: ''In zaken als
deze, waar niet een gebiedend ethisch voorschrift doch slechts een ambtelijke usus de
norm bepaalt, zijn er gevallen, waarin de enkele zieh moet voorbehouden afte wijken
van een rege!, dien hij in het algemeen als juist erkent, en pleegt in acht te nemen. ''
Dit geval was voor mij aanwezig.
Het stond voor mij vast, dat hier de gelegenheid zieh voordeed, aan een Nederland·
sehe universiteit den merkwaardigsten geest te verbinden, dien ik van nabij heb leeren kennen, op een terrein dat hij beheerscht in een omvang en een diepte als waar·
van mij geen tweede voorbeeld bekend is. Ben man, van wien, vooral in het persoon·
lijk contact, werking zal uitgaan. Of men het altijd met hem eens zal zijn, is niet de
vraag: de wetenschap is een strijd, en moet het blijven. Laat men zieh deze bron van
geestelijke activiteit ontgaan, het geestelijk leven in Nederland zal er armer om zijn.
Is met zulk een hoogleeraarschap in algemeene kunstwetenschap, - men noeme het
zooals men wil -, nog niet voldaan aan de behoefte aan archeologische en kunsthisto·
rische scholing, men stelle twee lectoren nevens hem; niets kan beter zijn.
- Ten slotte het derde punt. Indien Dr. Tenhaeffvoor een belangrijk vak in een over
twee hoogescholen verdeeld professoraat geen bezwaar ziet, dan hebben wij een verschillende opvatting van hetgeen een universiteit is of wezen moet. Ik zou zeggen:
v66r alles een zelfstandig centrum van wetenschappelijke cultuur. In het woord zelf·
staudig centrum ligt m1jn bezwaar reeds opgesloten. Ik kan niet inzien, wat voor
waarde het voor Amsterdam zal hebben, wanneer zijn kunsthistoricus ''volledig
geoutilleerd" is ... te Utrecht.
218

•

Een voordracht, welke een aldus bezetten leerstoel zou blijven aanbevelen, moet
wel schijnen te wijzen op geringschatting van het wetenschappelijk belang in kwestie
en op miskenning van het beginsel der universiteit'.

[ 770]
Grittli Jolles-Boecklen (Leipzig) aan Johan Huizinga*
9 mei 1928
Lieber Huizinga!
Das war natürlich eine herbe Enttäuschung für A. als nun wirklich der negative Entscheid kam und - was ich garnicht gedacht hatte - ich war innerlich auch sehr enttäuscht. Ich hatte mir immer Mühe gegeben, während die
Berufungsfrage schwebte, der Sache möglichst gelassen, beinahe skeptisch
gegenüber zu stehen, gerade um A's stark subjektiver Einstellung etwas entgegenstellen zu können. Und so glaubte ich schliesslich selbst an diese meine Einstellung und erst jetzt, wo die Würfel gefallen sind, merkte ich, wie
sehr ich es innerlich doch für A. - und uns alle - gewünscht hätte.
Aber der Grund meines Schreibens ist ein anderer. Ich möchte Ihnen sehr
herzlich für Ihre so vielfache, freundschaftliche Hilfe danken! Und ich
möchte Ihnen sagen, wie leid es mir tut, dass all Ihre sachlichen und freundschaftlichen Bemühungen nun umsonst gewesen sind. Wir haben hier ja nur
die Artikel gelesen und miterlebt, aber ich weiss ja, wieviel Besprechungen
in A's Interesse Sie gehabt und wieviel Correspondenzen Sie darin geführt
haben. Lassen Sie sich für all diese Freundschaft in dem Augenblick herzlich
von mir danken, wo ich weiss, dass Sie fast noch enttäuschter sein müssen
als wir. Ich habe so das Gefühl, dass Sie in Ihrem Wunsch, Ihrer Überzeugung und Ihrer Arbeit dafür durch die Wahl in Amsterdam enttäuscht
sindDie Art und Weise, wie schliesslich - dem Zeitungsbericht nach 1 - die Berufungsfrage in Amsterdam behandelt worden ist, hat mir nicht gefallen.
Mir steht Ihre Wertschätzung und die der anderen Freunde höher und ist
mir wichtiger, als Consequenzen, die sich aus solchen Verhandlungen hätten ergeben können.
In dankbarer Freundschaft
Ihre Grittli J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. NRC, 5 mei 1928, ''Avondvergadering. Benoeming hoog!eeraar in de nieuwe
kunstgeschiedenis''; tot buitengewoon hoogleraar nieuwe kunstgeschiedenis werd
F.W. Hudig gekozen (22 stemmen) tegen Vogelsang (12 stemmen); tot buitengewoon
hoogleraar archeologfe werd Snijder benoemd (25 stemmen) tegen Van Hoorn (rr
stemmen).

219

[ 771]
Andre }olles aan Johan Huizinga*
10 mei 1928
Beste vriend
- dat is een beroerde geschiedenis. Ik moet zien hoe ik er over heen kam.
Laten wij er voorloopig maar niet over praten. Het eenige wat ik graag weten
wilde, zijn de namen van de buitenlandsche heeren, die ongunstige oordeelvellingen over mij hebben gegeven. Als je daar eens achter kunt komen, zou
je mij een genoegen doen.
1
Nu wat anders. Die beschouwingen over nominalisme en realisme, die
door de Philosophie gescheiden en geisoleerd worden, maar die achter haar
rug als een vergenoegde tweeeenheid in de kunst van de middeleeuwen samenleven - ja, in zekeren zin met hun tweetjes de eenige mogelijkheid voor
die ''kunst'' (misschien voor alle ''kunst'') beteekenen, staan in het stukje
over het Amorvisioen in de Vita nuova 2 - je hebt ze zeker al gevonden. Men
kan dat allemaal veel beter zeggen, het is maar vaag gestamel.
Dito voor mijn beschouwingen over het ''klooster'' Intusschen zijn wij door je uitdrukking: ''vriendschap als sociale vorm en
cultuurelement'' dichter gekomen bij wat ik meen. Van mijn kant ziet de
zaak er ongeveer zoo uit: een klooster is iets dat ik mutatis mutandis vergelij·
ken kan met dingen, die de ethnologie ''Männerbund'' of ''Geheimbund'',
''secret society'' etc. noemt. Het zijn dingen, die ergens tusschen ''religie'' en
''staat'' hangen, die op een zekere verhouding van de leden onderling en te·
genover de buitenwereld en de bovenwereld berusten, die hun mysterien en
riten en raadsels en hun taal - maar die vooral een eigenaardige sociale functie bezitten - in zekeren zin ''staatbildend'' zijn. Die dingen hebben een
''vorm'' en ik geloof, dat wij ze kunnen herkennen en onderscheiden, of wij
ze in Melanesie, in West Afrika, in Noord Amerika ofin de christelijke middeleeuwen tegenkomen.
De ethnologie is een wonderlijke ouderwetsche wetenschap, die altijd nog
min of meer op het standpunt staat, dat alle andere volken ''rare snuiters''
zijn, die alles anders doen dan wij. Wanneer een ethnoloog iemand uit een
schelp ziet drinken, roept hij: ''wat een komieke snaak, zoo iets doen wij
nooit!'' in plaats van te zeggen: ''wel, wel, zien de mokkakopjes er bij UEd.
zoo uit? bij ons hebben zij een oortje." Ook de heer Levy-Bruhl3 is nog niet
zoo heel veel verder.
En de historie? De hemel beware mij, dat ik je vriendin Clio op haar vestje
zou willen spuwen. Maar zij doet op haar gebied iets omgekeerds, wat op
hetzelfde neerkomt; ook bij haar bestaat een verkeerde verhouding tusschen
vreemd en eigen. Je hebt indertijd eens gesproken van de ''geestelijke occupatie van het willen weten, hoe de dingen werkelijk gebeurd zijn.'' 4 Ik had
daar toen al bezwaar tegen. Hoe nauwkeuriger ik weet, hoe een ding ''werkelijk gebeurd is'', des te grooter wordt het gevaar, dat ik het uit zijn verband
ruk, dat ik het in zijn ''werkelijk gebeurd zijn'' als iets ga beschouwen, dat alleen toen en z6o ''werkelijk gebeurd'' is. De zuiver historische methode van
220

het eenzijdig hoe? geeft aan de dingen een intieme afgeslotenheid - waar, tus·
sehen haakjes, de volgelingen van die methode graag van smullen. Met hoe
meer liefde en aandacht wij een ding in zijn onherhaalbare historische afzon·
derlijkheid bestudeerd hebben, des te meer aarzelen wij het als verschijnsel
in zijn algemeenheid op te vatten. Kortom, Clio heeft neiging de zaken in
haar rijk onvergelijkbaar en onvergelijkelijk te maken - zie ''het meisje van
Domremy''. 5
Daar schommelen wij nu met onze morphologie tusschen twee weten·
schappen, waarvan de eene de dingen onvoldoende historisch benadert en de
andere ze historisch zoo zeer benadert, dat de afstand, die wij noodig hebben, ze in hun algemeene waarde te begrijpen te klein wordt. Drijven wij
wat ons ''klooster'' betreft te zeer naar den kant van de ethnologie, dan verzeilen wij bij Scylla, die beweert, dat de medicijnman Bonifacius te Regens·
burg met de Bajuvaren6 de Wakanwacipi van de Dacota's gedanst heeft, drijven wij naar de historie, dan komen wij bij Charybdis, die ons vertelt, hoe de
vrome Benedictus in het jaar 529 het ''klooster'' uitvond en de orderegel uit
zijn duim zoog.
Ik raak aan het doorslaan - ik wou maar zeggen, dat ik voor mij behoefte
heb aan iets als een ''kultuurphilosophie'', die op haar manier probeert achter het wat? van de dingen te komen, vooral wanneer het om zulke zaken als
''het klooster'' gaat. Ik weet, dat jij daar eventjes anders over denkt - en ik
moet je toegeven, dat het je heel vaak is gelukt, op den weg van het hoe? vrij
wel achter het wat? te komen. Ergens hebben wij elkaar tot nu toe altijd nog
ontmoet.
*

Een zekere heer van Genderen ''Stort'' op geregelde tijden in de Gids zijn
prullemand uit en noemt het sprokkelingen. 7 Ditmaal was er een buitenge·
8
woon fraaie sprokkeling bij - zij staat op pag. 180, reg. 12 ssq. Grittli heeft
er op mijn verzoek een illustratie bij gemaakt, die wij je als geschenk aanbie·
den.

*
Wat ik met Pingsteren doe, weet ik nog niet. Eerst een beetje tot rust komen. Je laatste stukje9 heeft mij goed gedaan. Bedankt.
Je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Verg. J. Huizinga, Cultuurhistorische verkenningen (Haarlem 1929) 5, 'Men behoorde het woord Realisten, behoudens uitdrukkelijk vermelde uitzondering, steeds
te gebruiken in tegenstelling tot N ominalisten. Deze scholastische tegenstelling is
ook voor ons denken en ons spraakgebruik nog van overwegend belang en dagelijksch nut. Het treft mij voortdurend, hoe veelvuldig het woord ''nominalistisch''
heden ten dage weer in wetenschappelijke litteratuur voorkomt' (V.W. VII, 38).
2. Andre Jolles, ''Het amorvisioen in de Vita Nuova'', De Gids 85 (1921) III, 427-448;
ook in Bezieling en vorm (Haarlem 1923) 16-39.
3. Lucien Levy-Bruhl (1857-1939), Frans socioloog en etnoloog.
4. J. Huizinga, ''Antwoord aan professor Andre Jolles'', 403 (V.W. VII, 31); zie Andre Jolles aan Huizinga, 1 mei 1925, n. 1.
5. J eanne d' Are.
6. Beieren.
221

7. R. van Genderen Stort (1886-1942), schrijver, ''Sprokkelingen'', De Gids 92 (1928)
II, 178·188.

8. 'Eens ontkurkte hij voor mij een der zware amforen, gevuld met den goddelijken
wijn, dien hij van Dionysos zelven ten geschenke had ontvangen en terwijl buiten de
maannacht blauwde en de roode vlammen van het haardvuur kwijnden, speelde en
zong ik den kentaur mijn schoonste liederen, totdat hij eindelijk, door Dionysos be·
dwelmd, vreedzaam insliep'.
9. J. Huizinga, ''De vacature Six'', De Groene Amsterdammer, 5 mei 1928.

[ 772]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
13 mei 1928
•

Sehr geehrter Herr Doctor,
Haben Sie vielen Dank für die Hefte 'Italien' mit Ihrem Aufsatz über Poliziano's Orfeo, den ich mit grossem Interesse gelesen habe. 1 Anfangs wunderte ich mich, dass Ihre Zitate mit dem Text in meiner Ausgabe nicht ganz
übereinstimmten, bis ich entdeckte, dass dieselbe noch eine andere Redak·
tion enthielt, und dass ich zuerst die kastigierte von irgendeinem Padre unter Augen hatte!
Dieser Orfeo, und überhaupt der ganze Poliziano, 2 ist doch eine wunderbare Sache. Ich habe seit langem die lateinische Gedichte P.'s ganz besonders schön gefunden. Es ist alles so klar, so ganz einfach und harmonisch,
gerade wie Ariosto. Und doch habe ich manchmal das Gefühl, als ob ich mit
der Zeit im Grunde immer weniger von der Renaissance begreife, während
ich das eigentliche Mittelalter besser verstehen lerne.
Kennen Sie was der norwegische Dichter Hans Kinck über die Renaissance geschrieben hat, seine Dramen über Machiavelli u.a., und seinen Kommentar dazu: ''Renaissancemennesker''?3 Es ist mir nicht sehr sympathisch,
und scheint mir nicht gelungen oder glaubhaft, was er über die Renaissance
sagt, aber es beweist, wie schwankend unser Urteil über die ganze Bewegung noch sein muss.
Wie steht es mit dem Erasmus? Im Mai sollte das Buch erscheinen. Wird
daraus wieder nichts?
Ich sehe dass Sie noch aus Oetwil a.S. mir die Hefte schicken; sind Sie
noch nicht wieder in amtlicher Tätigkeit?
, Mit besten Grüssen,
Ihr ergebener
J. Huizinga

* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1.

Werner Kaegi, ''Polizians Orfeo'', Italien. Monatsschrift für Kultur, Kunst und Li-

teratur 1 (1927/1928) 210-215, 267-272.
2. 11 Poliziano, Agnolo degli Ambrogini (1454-1494), Italiaans huroanist; doceerde
klassieke talen te Florence, vertaalde de Ilias in het Latijn en schreef vele epigrammen; zijn pastorale Favola d'Orjeo (14 71) is het eerste wereldlijke toneelstuk in Italie.
3. Hans Ernst Kinck (1865-1926), Noors dichter en prozaschrijver; Renaessansemennesker (1916), een navertelling van het leven van Macchiavelli.
222

[ 773]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
15 mei 1928
Verehrtester Herr Professor.
Vielen Dank für Ihre freundlichen Zeilen von heute früh. Um endlich
auch Ihre Frage nach meiner amtlichen Tätigkeit zu beantworten: zu meinem Schmerz ist sie mir immer noch unmöglich. Jene Herzerweiterung, die
mich schon im letzten Jahr einige Monate kostete, weil sie vom Arzt nicht
erkannt und falsch behandelt worden war, hat bis heute einige Behinderungen zurückgelassen, die mich veranlassen, noch bis etwa September hier
eine unfreiwillige Ruhe zu geniessen. Gegen den Herbst hoffe ich dann meinen Pariseraufenthalt, der auf etwa acht Monate geplant war, wieder aufzunehmen.
Mit meine111 Polizianaufsatz bin ich natürlich unzufrieden. Er geht auf die
Zeit meiner ersten Renaissancebegeisterung zurück - es ist etwa sieben Jah. re her - und seither ist auch mir die innere Bindung an all das auf eine mysteriöse Weise etwas entglitten. Der Norweger, von dem Sie schreiben, ist
mir ganz unbekannt. Ist er in einer noch anderen Sprache als auf norwegisch
zugänglich? Merkwürdige Eindrücke zur Geschichte des Renaissancebegriffs hat mir eben die Stendhallektüre vermittelt. Ist nicht die Vorstellung
vom Renaissancemenschen, aufgefasst als Produkt der besonderen politischen Verhältnisse des italienischen XV. und XVI. Jahrhunderts und verehrt als Maximum italienischer Lebensenergie, bei Stendhal vollkommen
vorgebildet? Es scheint mir, die Sache habe er bereits, wenn er auch den Namen der Renaissance nicht verwendet, sondern Mittelalter sagt. Die Einleitung zur Abbesse de Castro 1 (1837/38) ist ja eine historische These und ''Le
Rouge et le noir'' versetzt den selben 'homme aux passions violentes' in die
Zeit Karls IX und Heinrichs III. - Ich hatte eigentlich die Absicht, in Paris
mich mit französischer Historiographie des XIX. s. zu beschäftigen, etwa
•
Chateaubriand bis Michelet. Nun wird mir das zuviel und ich denke daran,
die Arbeit u111 Michelet zu konzentrieren. Darf ich Sie bei Gelegenheit um
einige Ratschläge bitten?
[..• ]2
Mit besten Grüssen
Ihr ergebener Werner Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. ''L'abesse de Castro'', novelle van Stendhal uit de bundel Chroniques italiennes
(1855).
2. Bijzonderheden over de vertraagde uitgave van Erasmus bij Benno Schwabe &
Co, ook nog in een P.S.

223

[ 774]
Jan Romein aan Johan Huizinga*
16 mei 1928
Hooggeachte Prof.
1
Met dezelfde post zend ik U 1° een exemplaar van ''Byzantium'' in de
hoop U daarmee een genoegen te doen, en 2 ° een artikeltje, dat een bijpro·
2
duct is van het eerste hoofdstuk der ''Historiografie''. Dit laatste is natuurlijk niet voor De Gids bestemd. Ik stuur het U, omdat ik mij in dit soort
werk nog een beetje onwennig voel en heel graag eerst eens Uw oordeel vernam, alvorens er mee voor den dag te komen. Ik zou me nl. kunnen voorstellen dat men zei, het is te veel gissing, te veel niet-meer-dan-mogelijkheid. Ik
heb het apart geschreven, omdat ik het boek niet te veel met zulk soort kwes·
ties wil belasten, maar anderzijds deze gissing toch ook niet onvermeld wilde
laten, voor het geval mijn bovengenoemde vrees ongegrond zou blijken. Zou
ik U mogen vragen het eens door te lezen? Het.gaat natuurlijk alleen om Uw
indruk van het geheel. U zult het niet willen narekenen en, ik geloof ook wel
voor wat er staat, te kunnen instaan.
Zou ik het U gezonden exemplaar van het artikel terug mogen hebben?
Mijn machine is te zwak om behoorlijk leesbare afdrukken te maken.
In de hoop U door een en ander niet te veel overlast te hebben bezorgd.
Met vriendelijke groeten, ook van mijn vrouw

* Doorslag: Amsterdam, IISG.
1. J. Romein, Byzantium, geschiedkundig overzicht van staat en beschaving in het OostRomeinsche Rij'k (Zutphen 1928).
2. J. Romein, ''Wie is de 'Presbyter Ultrajectensis'?'', T1jdschrift voor geschiedenis 44
(1929) 373-381.

[ 775]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
18 mei 1928
Sehr geehrter Herr Doctor,

[... ]l
Es wird mir ein Vergnügen sein, Ihnen über Ihr französisches Thema gelegentlich meine Ansichten sagen zu dürfen, aber Sie sollen sich meine Autorität in dieser Hinsicht nicht zu gross denken. Mit Stendhal habe ich mich nie
recht befreunden können. Wenn Sie recht haben, so wäre der Renaissance·
mensch letzten Endes eine der grossen Fiktionen der Romantik, an denen wir
noch auf anderem Gebiet auch leiden. Kinck ist wahrscheinlich unübersetzt.
Möge der Sommer Ihnen bald alle Kräfte zurückgeben, so dass Sie im
Herbste Ihre Pariser Studienzeit frohen Herzens antreten können!
Mit besten Grüssen,
Ihr ergebener,
J. Huizinga
224

* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
I.

Bijzonderheden over de uitgave van Erasmus bij Benno Schwabe & Co.

[ 776]
1
Johan Huizinga (Leiden) aan F.J. Duparc *
7 juni 1928
Waarde Duparc,
Met groote belangstelling heb ik den brief van Uw neef2 gelezen. Die kan
brieven schrijven! Men weet niet, of men zieh meer verbazen zal over de
scherpte van zijn oordeel dan over de voortreffelijke uitdrukking waarin hij dat
formuleert. Mijn zoon, 3 die in zijn reactie op Amerika sterk aan hem verwant
is, was vol bewondering over iemand, die ''zoo zijn hersens wist te gebruiken''.
Wat mij betreft, ik ben zelf geneigd, hem een goed stuk gewonnen te geven. Heel kort na dat ik mijn laatste boekje4 geschreven had, zei ik zelf al: als
ik het nog moest schrijven, zou ik den positieven toon sterker laten klinken.
Overigens is Uw neef, waar hij tegen mijn uitingen in verzet komt, te uitsluitend onder den indruk van het negatieve element in mijn opmerkingen. En
op een punt, en dat is een belangrijk ding, bedriegt zijn herinnering hem.
Hij zegt (derde blad, voorzijde, onderaan) dat ik alleen de Amerikaansche
meerderheid beschouw. Maar dit is niet waar. Het naar mijn eigen meening
belangrijkste gedeelte van mijn boekje spreekt van de gecultiveerde minderheid, van de menschen van wetenschap. En dit is het, wat Uw neef nog niet
heeft gezien, en ook bezwaarlijk kon zien, dat ook in de hoogere Amerikaansche cultuur datgene wat ik de ''extraversie'' noemde, zieh veel verder uit·
strekt dan hij vermoedt. De mechaniseering, die maakt dat het denken eigenlijk den naam van denken niet meer verdient, gaat veel verder dan de massa.
In de charme van een beschaafd Amerikaansch milieu zal men dit zoo licht
niet opmerken, maar het is er. Zoodat ik geloof dat hij op het stadium is, dat
hij het gehalte van die cultuur, zeer begrijpelijk, licht overschat.
En tot zijn Amerikaansche, die de ''niet te weerleggen'' woorden sprak van
blad twee achterzijde onderaan, zou ik voor hem het woord willen nemen en
zeggen: Als Plato en Aristoteles en Thomas van Aquino niet over de
''Grundformen des Seins'' gespeculeerd hadden, zou er in het geheel geen
westersche cultuur zijn, laat staan een Amerikaansche. Die aanhaling lijkt
mij het zwakste van zijn innemend en verkwikkend betoog.
Ge weet, ik behoor niet tot de historische profeten, en zeker niet tot de ongeluksprofeten. Al kan ik niet zien, wat er nog aan ware cultuur achter het
tijdperk der mechaniseering kan te wachten zijn, ik zal niet ontkennen dat
het mogelijk is, en ik beschouw den moed, het vertrouwen en den vasten wil
der Amerikanen, om die nieuwe cultuur te helpen maken, als een der meest
hoop gevende dingen der toekomst.
Met vriendelijken dank voor de lezing, en een groet aan Uw Moeder,
Gaarne Uw dw.
J. Huizinga
225

*

Origineel: Eersel, mw. P.W. Duparc-Maas.
.
.
1. Frederik Jules Duparc (1907-1981), zoon van M.I. Duparc, studeerde gesch1eden1s
te Leiden 1925-1931 en promoveerde in 1933 bij Colenbrander; sedert 1949 hoofd Bureau Musea en Archieven bij het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen.
2. Niet achterhaald.
3. Jakob Huizinga.
4. J. Huizinga, Amerika levend en denkend.

[ 777]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
16 juni 1928
Beste vriend
hier komt van Ginneken1 terug. Toen ik het eergisterenavond. ietwat vermoeid. en slaperig las; herinnerde mij de stijl van denken en van schrijven
aan het huis van een parvenu, een bordeel, en een stoomdraaimolen (NB dit
laatste uit mijn jeugd - ze zijn tegenwoordig elektrisch) - het is romrnelig;
rammelend, pralend, ploertig, naakt, kakelbont, schreiend, verguld, opgedirkt en zonder oordeel des onderscheids tusschen echt en valsch ... en d.esalniettemin, deze pater hinnibundus, 2 deze rector obstrepitans3 van de universitas noviomagigagandica, dit enfant terrible op de societeit van Jesus is mij
veel minder antipathiek dan de heer J. Prinsen J.Lzn. op wiens plaats hij had
kunnen, 4 of de heer Jan de Vries 5 op wiens plaats hij had moeten zitten.
Je zoudt het heele betoog kunnen weerleggen; je vindt op iedere bladzij
iets waarbij je hem op zijn vingers kunt tikken; het is niet moeilijk te bewijzen, dat de meeste begrippen, waarmee hij werkt niet deugen... maar wat
zou het gevolg van die weerlegging zijn? Dat een aantal duffe knulletjes die
hem graag een lik uit de pan gunnen, en het zelf kunnen noch durven, nu
zeer in hun nopjes zijn en zeggen: zie je wel, wij hebben altijd gezegd, dat
het maar malligheid is.
Zooals je zelf al schrijft, is het grappige en het treurige, dat hij natuurlijk
iets gezien en geroken heeft, dat hij met zijn kwakzalversgebaar een greep
doet naar iets goeds, dat in zijn narrenhoofd ergens een denkbeeld zit, dat
zijn geschetter een bedoeling heeft - Bij een ·aanval zou dat goed bedoelde
denkbeeld o

16.vr.28
Mijn brief is blijven liggen - ik weet niets eens meer, wat na o had moeten
komen; maar ik zal maar niet meer opnieuw beginnen, anders blijf ik weer
steken.
Dat ik een beroerden tijd heb, zul je wel begrijpen. De geschiedenis met
Amsterdam is nog lang niet ''abreagiert'' - zooals de Freud-menschen zeggen.
Ik heb, zooals ik je al eens schreef, last van mijn ''persoonlijkheid''. ''Te
veel ego in zijn kosmos'' las ik eens in een engelsche novelle. Zoo gaat het rnij
ook. Een geval als dit schokt mijn persoonlijkheid. Aan den eenen kant gevoel ik het als een persoonlijk onrecht, dat mij zoowel door menschen als
226

door het noodlot wordt aangedaan. Aan den anderen kant is mijn zelfbewustzijn er zeer door gehavend en heb ik de overtuiging, dat ik werkelijk niets
kan en tot niets deug: ''Minderwertigkeitsgefühle'' noemen zij dat hier. Te
zamen: iets als vervolgingswaanzin gemengd met een eindelooze kleinmoedigheid. Heel onplezierig!
Wat zou het gezond zijn, wanneer ik die heele persoonlijkheid kon laten
vallen, wanneer ik een zekeren A.J. eens voorgoed kwijt kon raken. Wanneer
ik mij kon beschouwen als een deel van een of ander geheel en als zoodanig
mijn functie kalmpjes kon vervullen. Laten wi.j zeggen, dat ik een fatsoendelijk en bedaard soort van klier zou wenschen te zijn, die vlijtig en gematigd
zijn afscheiding volbracht, en er zieh niet heel veel om bekommerde, wat er
verder met hem gebeurde, mits het het organisme waartoe hij (ofzij) behoorde, goed ging.
Mijn ijdelheid zit mij bij zulke gelegenheden danig dwars. Mijn eigen ijdelheid en de ijdelheid van het heele individualisme, waarin ik ben opgegroeid. En dat is te gniepiger en te belachelijker, omdat ik op geestelijk gebied juist tegen die ijdelheid van het individualisme poog te strijden en in de
wetenschap iets als een gereinigd socialisme tracht in te voeren, of ten minste de malle overschatting van de persoon probeer tegen te gaan. Vanitas vanitatum.6
En het wordt nog een haartje erger, wanneer ik bedenk, hoe betrekkelijk
weinig genoegen ik in mijn leven aan dat individu A.J. beleefd heb. De
meeste dingen die hij deed liepen op niets uit, of waren zelfs positief verkeerd - terwijl er daarnaast iets bestand, dat pas te voorschijn kwam, waar
dit individu geeffaceerd werd, en dat dan misschien eenige waarde had, of
bad kunnen hebben.
Nog eens: ik ben er beroerd aan toe - en daarmee basta.
Mijn verhouding tot Holland - want mijn heimwee, voortkomend uit een
gevoel, dat ik daar thuis hoor, speelt hier ook een groote rol - moeten wij op
de een of andere manier zien te regelen. Het zou het beste zijn wanneer wij
iets konden vinden, dat mij dwong jaarlijks een of tweemaal regelmatig te
komen. Zoo prettig je invitaties, en zoo verkwikkelijk telkens het verblijf in
Leiden is - er ontbreekt iets van een innerlijke noodzakelijkheid aan. Daarover misschien later.
Voorloopig ben ik maar weer begonnen over de sprookjes in de Gids te
schrijven, (het stukje kwam wat laat - Colenbrander nam het toch voor Juli, 7
wat ik zeer apprecieerde - zou je het, wanneer het voor de korrektie wat op
het nippertje wordt even willen nazien?). Tot mijn spijt werd het artikel
zwaar op de hand Ik wordt8 weer gestoord - dus stuur ik mijn briefweg - hoewel ik nog veel
wou zeggen - Wordt vervolgd! Maar laat niettemin iets van je hooren
je vriend A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J .J .A. van Ginneken, zie Briefwisseling I [180 ]; er zijn van hem verschillende zelfstandige publikaties in dit jaar versehenen: Jacques van Ginneken, De geschiedenis der
middelnederlandsche letterkunde in het licht der ethnologische literatuur; Ben Fransch
227

voorvoegsel in het Nederlandsch of een oer-Europeesch Prae-indogermaansch relict; Sint
Peter Kanis van Nijmegen: een voorlooper onzer Gouden Eeuw (Rijswijk 1928).
2. 'hinnikende pater'.
3. 'rumoerige rector'.
4. Van Ginneken werd in 1919 door de curatoren van de Universiteit van Amsterdam
voorgedragen voor het hoogleraarschap in de Nederlandse taal- en letterkunde, als
opvolger van Jan te Winkel; de gemeenteraad gaf om politieke redenen echter de
voorkeur aan J. Prinsen J.Lzn.
5. Jan P.M.L. de Vries (1890-1964), germanist, sedert 1926 hoogleraar te Leiden onder andere in de oude talen en letterkunde der Germaanse volken; publiceerde zeer
veel op het gebied van germanistiek en volkskunde; wegens zijn gedrag tijdens de
Duitse bezetting uit zijn functie ontslagen.
6. 'IJdelheid der ijdelheden ', Pred, 1,2.
7. Andre Jolles, ''Het sprookje in de wetenschap'', De Gids 92 (1928) III, 235-250.
8. Verschrijving van Jolles.

[ 778]
Johan Huizinga (Leiden) aan Menno ter Braak 1*
29 juni 1928
Waarde neef, 2
3
Met vreugde zie ik Uw dissertatie in het licht verschijnen, en voor de toe·
zending ben ik U zeer erkentelijk.
Het onderwerp en de wijze van behandeling heeft mijn levendige belangstelling; toch zal ik de lectuur nog eenigen tijd moeten uitstellen. Inmiddels
wensch ik U bij voorbaat van harte geluk met Uw promotie. 4
Met vriendelijken groet, en veel dank,
Uw dw. J. Huizinga
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Menno ter Braak (1902-1940), schrijver en publicist.

Ter Braaks moeder, Geertruida Alida Huizinga, was een dochter van J. Menno
Huizinga, de jongste broer van Huizinga's vader.
3. Menno ter Braak, Kaiser Otto III. Ideal und Praxis im frühen Mittelalter (Amster·
dam 1928).
4. Ter Braak promoveerde op dinsdag 3 juli 1928 cum laude aan de Universiteit van
Amsterdam tot doctor in de letteren en wijsbegeerte; promotor was Hajo Brugmans.
2.

[ 779]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
5 juli 1928
Verehrtester Herr Professor,
eben komme ich von Basel zurück, und kann Ihnen zwar nicht berichten,
dass der Erasmus gedruckt sei - immerhin sollen Sie nach Herrn Schwabe in
etwa zehn Tagen ein Exemplar bekommen - aber etwas viel Merkwürdigeres: noch vorgestern früh hielt ich den Schädel des Erasmus in der Hand. 1
Man hat bei Umbauten im Münster sein Grab geöffnet und alle Überreste
ins Pathologische Institut gebracht, wo sie noch einige Tage bleiben sollen.
228

Das Skelett ist2 bis an wenige kleine Knöchelchen vollständig erhalten, besonders in den Beinknochen sehr kräftig. Der Schädel ist klein, (Brachykephalie), nach Berechnungen kann er nur 1250 g. Gehirnmasse (100 g weniger
als ein normaler Mannesschädel) geborgen haben. Am Gehirn müsse ein
ganzer Hinterlappen gefehlt haben. Phrenologisch soll das bedeuten: Man-.
gel an optischen Fähigkeiten. Der ganze Schädelhabitus weise auf kombinatorische Gaben, mehr als auf optisch-künstlerisch-schöpferische.
3
Ein Prosektor auf der Pathologie, Dr. Werthemann, macht mit einem
Mediziner Ordinarius Prof. Rössle4 die Untersuchungen. Er photographiert, misst, zeichnet, projiziert den Schädel in die Holbeinbilder, macht
Röntgenaufnahmen. Am meisten überraschte mich seine Vermutung auf
Lues. Eine der beiden Ellen und ebenso ein Schienbein weisen freilich sehr
auffallende Verdickungen auf, die wenn nicht durch einen Bruch, so einzig
5
durch tertiäres Luesstadium zu erklären sein sollen. Als ich Dr. Werthemann auf den Brief an Beatus Rhenanus vom Okt. 1518 und auf die folgenden Briefe mit der Erzählung seiner ''Pest'' hinwies, da hielt er seine Vermutung für erwiesen. Seine ''Pest'' wäre das primäre Stadium gewesen und er
••
hätte sich vermutlich - trotz aller Angstlichkeit und Vorsicht auf der Reise,
vielleicht in einem Gasthof, infiziert. Bei der ungenügenden Behandlung
der damaligen Kranken soll die Ansteckungsgefahr durch gewöhnliche Berührung ja eine sehr grosse gewesen sein.
Sollte Sie die Angelegenheit irgendwie interessieren, so wäre natürlich Dr.
Werthemann für Notizen über seine körperlichen und gesundheitlichen
Verhältnisse sehr dankbar. Er will eine grössere Arbeit mit allen Photographien und Zeichnungen publizieren. 6 (In der Schädelkunde berühmter
Männer sollen übrigens Kant, Leibniz, Bach denselben Schädeltyp besessen
haben wie Erasmus). Ich habe Dr. W. noch auf den Laurinusbrief mit der
Beschreibung der Koliken aufmerksam gemacht (1. Febr. 1523). Nachrichten über besondere Zu- und Abneigungen für Speisen wären natürlich wichtig.
Falls ein Mediziner sich einmal mit einem solchen ''Fall'' abgibt, ist es natürlich im Interesse des ''Patienten'', dass er ein möglichst vollständiges Material hat. Werthemann scheint mir immerhin ziemlich vorsichtig.
Ich wollte Ihnen von der Sache schreiben, trotzdem Sie so wenig wie Allen Lust haben werden, nach Basel zu fahren. Allen soll sich in einem Brief
an Prof. Walser7 sehr entrüstet desinteressiert haben.
Verzeihen Sie die Eile.
Mit vielen Grüssen bin ich immer Ihr ergebener
Werner Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Het in 1928 opgegraven skelet werd ten onrechte als dat van Erasmus beschouwd;
in 1974 werd in het graf een tweede, zwaar beschadigd skelet gevonden, met in de
rechterhand een Erasmus-medaillon; aangenomen wordt nu dat dit tweede skelet dat
van Erasmus is.
2. Doorgestreept: war.
3. Andreas Werthemann (1897-1974), prosector en privaat-docent pathologische ana·
tomie te Bazel, hoogleraar aldaar 1937-1962.

229

4. Robert Rössle (1876-1956), hoogleraar algemene pathologie en pathologische anatomie te Bazel 1922-1929.
5. Dit werd als een argument beschouwd tegen de stelling dat het skelet van Erasmus was; in de zestiende eeuw was de syfilis nog zo virulent dar her derde stadium
van de ziekte door de patient niet gehaald kon worden.
6, Andreas Werthemann, Schädel und Gebeine des Erasmus von Rotterdam (Bazel
1930).
7. Ernst Walser (1878-1929), buitengewoon hoogleraar Italiaanse letterkunde te Bazel
1918-1926, gewoon hoogleraar 1926-1929.

[ 780]

Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
8 juli 1928
Sehr geehrter Herr Doctor,
Haben Sie vielen Dank ftir Ihren merkwürdigen Bericht. Obwohl ich
nicht entrüstet bin, ist doch auch mir diese moderne Elevatio Sancti Erasmi
nicht besonders sympathisch, und die pathologischen Untersuchungen darüber anzustellen auch eigentlich kaum interessant. Was dabei herauskommen kann, mag für den Mediziner wichtig sein, aber die Geschichte hat
doch eigentlich keinen Nutzen davon. Es verstösst gegen Klio's Spielregel,
wenn man in dieser Weise hinter die Kulissen guckt.
Immerhin wäre ich gerne bereit, meine Notizen über Erasmus' Gesundheit Herrn Dr. W. zur Verfügung zu stellen, wenn sie vollständig wären.
Das sind sie aber in keiner Weise, und hier, wo die exakte Wissenschaft mit
ihren Methoden an die Frage herantritt, sollte auch das Material das ihr von
der geschichtlichen Seite geboten wird, jedenfalls vollständig sein.
Halten Sie es mir deshalb zu Gute, dass ich von Mitarbeit an die geplante
Untersuchung absehe.
Ich hoffe dass Sie einen sehr angenehmen Sommer verbringen werden,
wenn es überhaupt einen richtigen Sommer gibt.
Mit besten Grüssen,
Ihr ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.

[ 781]

Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
IO juli 1928
Sehr geehrter Herr Doctor,
[... ]!

Ich hoffe, dass meine schwache Begeisterung ftir die pathologisch-historische Untersuchung Sie nicht enttäuscht hat. Eine negative Reaktion, die
mir, als ich letztmal schrieb, noch nicht ganz bewusst war, ist folgende: Nun

konstatiert der Mediziner, dass E. Lues gehabt hat. Mit welchem Grad von
Exaktheit, das können wir Historiker nicht beurteilen. Was wird aber der
grosse Haufen sagen? - Aha, da haben wir den Erasmus, der solchen Ekel
gegen Hutten's Krankheit zur Schau trug! Und damit wird das Urteil gefällt
sein, es stützt sich ja auf exakte Wissenschaft, und dass er sich das nicht in
der gewöhnlichen Weise zugezogen hätte, nun ja, wer glaubt das?
Also, das Erasmusbild, wie es die geschichtlichen Quellen geben, wird gefälscht, weil man seine Gebeine nicht in Ruhe lassen konnte.
Warten Sie nur, in zwanzig Jahren steht Erasmus als ein ordinärer Heuchler bekannt.
Verzeihen Sie diese Bemerkung, die zur Boutade wird.
Mit besten Grüssen,
Ihr sehr ergebener,
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Bijzonderheden over de uitgave van Erasmus bij Benno Schwabe & Co.

[ 782]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
12 juli 1928
Waarde Romein,
Een week geleden gaf ik aan een uitgever, die met een soortgelijk verzoek1
tot mij kwam, ten antwoord, dat ik mij van het aangaan van dergelijke verplichtingen stelselmatig wenschte te onthouden. Dit bindt mij, ook tegenover den mij persoonlijk bekenden vertaler in questie. Daarbij komt iets anders. Een aantal jaren geleden schreef ik, naar aanleiding van Wells' Outline
of History2 dat ik het een fundamenteele vergissing achtte, de wereldgeschiedenis met het ontstaan van onze planeet te laten beginnen. Van die meening
ben ik nog. Deze dubbele reden verbiedt mij, aan Uw wensch te voldoen,
hoezeer het mij spijt, U en Suys te moeten teleurstellen.
De afleveringen maken in meer dan een opzicht een gunstigen indruk.
Een coöperatie van 150 bewerkers belooft soliede kennis, maar geen gesloten
vorm.
Er is nog een3 bezwaar van anderen aard. Waar mannen als Trevelyan en
4
Flinders Petrie het inleiden al voor hun rekening hebben genomen, zou ik
het bijna onbeschaamd en in ieder geval onbeleefd, tegenover dezen zoowel
als tegenover het Nederlandsche publiek, vinden, om dat nog eens aan te
dikken.
Houd mij dus dit afwijzend antwoord ten goede!
Met vriendelijke groeten,
.Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG.
I. Het verzoek om een woord vooraf te schrijven bij: Jan Romein, J. Suys, S. van
Praag, H.J. Smeding, Nieuwe geillustreerde wereldgeschiedenis (9 dln. Amsterdam 1929-

231

1932); het betrof een Nederlandse bewerking van Harmsworth's Universal history of
the world (1927-1929).
2. Zie Briefwisseling 1 [32 7], n. 4.

3. Hierna doorgestreept: klein.
4. George Macaulay Trevelyan (1876-1962), Brits historicus, ''Wat is het nut der _geschiedenis"; W.M. Flinders Petrie (1853-1942), Brits egyptoloog, ''De ontdekk1ng
van het onbekend verleden'', resp. 7-22 en 23-41 in de in n. I genoemde uitgave.

[ 783]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
25 juli 1928

Verehrtester Herr Professor,
[ ]'
Ihre mässige Freude über den ausgegrabenen Erasmus habe ich sehr wohl
verstanden. Ich selbst war eigentlich erstaunt, dass ich irgendeine Beziehung zwischen dem Geist des Erasmus und seinen Knochen, als ich vor ihnen stand, durchaus nicht empfinden konnte. Sie liessen mich so unberührt
wie irgendein zoologisches Praeparat. Doch ich hoffe, dass zum mindesten
Ihre Prognose für das Erasmusbild von 1950 etwas zu düster ist. Das Buch
Herrn Schwabes und die Bände Allens sind auf alle Fälle auch noch da. Und
Erasmus kommt nun zu einem Bronzesarg, den er längst verdient hatte, und
in dem er nun allein ruhen wird ohne die Gesellschaft von Schädelstücken
eines Fremden, in der man ihn aufgefunden hat.
Habe ich Ihnen das eigentlich erzählt? Neben dem Schädel des Erasmus
lagen Teile eines andern Schädels, und man war ungewiss, welches nun der
wahre Erasmusschädel sei. Darauf reproduzierte Prof. Schmid die Holbein·
bildnisse genau auf Lebensgrösse, zeichnete die beiden Schädelformen in
die Umrisse, woraus sich zweifelsfrei der guterhaltene Schädel als der des
Erasmus ergab. (Es fehlte kein einziger Zahn.)
Mit vielen Grüssen bleibe ich
Ihr sehr ergebener
Werner Kaegi
PS. Die holländische Regierung soll Basel für die Gebeine eine Million an·
geboten haben. Dies zur Vollständigkeit, auf die Gewähr Prof. Walsers.

...

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Bijzonderheden over de uitgave van Erasmus bij Benno Schwabe & Co.

[ 784]
Johan H11izinga (Middelburg) aan Werner Kaegi*
29 juli 1928

Sehr geehrter Herr Doctor,
[...]'
Hat man in Bezug auf den Knochenbestand nicht an die Möglichkeit ge-

dacht, dass Erasmus zwei Köpfe gehabt haben könnte? Das würde ja vieles
in seiner Person erklären.
Über Ihr P.S. habe ich herzlich lachen müssen. Das muss ein riesenhafter
Canard sein! Da kennen Sie unser Finanzdepartement nicht! Und überdies
hat schon unser Dichter Vondel vor drei Jahrhunderten in einem Gedicht
über den Rhein gesagt, dass der Holländer, wenn er Basel passiert, Erasmus
Ruhe wünscht. 2
Ich hoffe dass Sie einen angenehmen Sommer verbringen; ich bin hier fast
jeden Tag an und im Meer.
Mit besten Grüssen,
Ihr ergebener,
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Bijzonderheden over de uitgave van Erasmus bij Benno Schwabe & Co.
2. Joost van den Vondel, De Rynstroom (1629-1630) 138-140, 'Ofkoom door Bazel afgevaeren,/ Daer ghy Erasmus grafste kust,/ En wenscht het wijs gebeente rust'.

[ 785]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Middelburg)*
4 augustus 1928
Beste Han.
Jet ligt in bed te luisteren naar een zacht gramophoonmuziekje, buiten is'
er nog een zachter muziekje aan den gang, een gonzende regen, al uren lang.
Bles denkt, slapen, slapen, slapen. Jet is - niet erg gelukkig - wat ziek, een
maagcatarh, de docter was er daarnet en was geruststellend, maar zij had een
slechte nacht en een vervelenden dag. Ik ben bij haar altijd een beetje bang
voor die ingewandscomplicaties waar wij vijf jaren geleden al de narigheid
van hadden, maar de dokter zegt dat er geen rede voor is om bezorgd te zijn.
Wij zijn voor twaalf <lagen, en genoten enorm van de rust. Ik was niet physiek vermoeid maar wel echt door de Academie leeggemalen, de ongekende
weelde van hier eens heele <lagen alleen aan mijn werk te kunnen denken en
te kunnen doorwerken ongestoord, was echt weldoend, zoodat ik geen betere
vacantie kan wenschen dan zoo maar stikum door te werken, met wandelingen en bezoeken aan de kikkers er tusschen door. Maar ik zal wel eens naar
A'dam moeten de na volgende week voor de verbouwingen in de Academie
en om 't werkte zien van leerlingen die aan opdrachten bezig zijn. Jet moet
ook nog naar een week-end cursus. Ik vrees dat die weken (tot I Oct.) om zullen vliegen. Je zult 't dus hoop ik niet onhartelijk vinden wanneer wij niet op
Torenvliedt komen, hoe heerlijk wij 't daar ook vinden, en hoe spijtig wij 't
vinden niet daar en niet in Zeeland te komen, maar je begrijpt wel wat deze
weken voor mij beteekenen. Neem nu geen wraak Han door niet hier te komen, want dat is heel iets anders, bovendien is je raad mij over een tijd heel
noodig, want dan hoop ik je stukken te kunnen laten zien, schetsen voor 't
A'damsche raam, 1 en daar moet ik je bij hebben.

233
•

lk schaam mij wel een beetje, om te schrijven ik kom niet, maar kom jij
alsjeblieft wel, maar 't is toch wel iets anders in dat opzicht dat ons kamen
aan een zeer preciese tijd gebonden zou zijn, en dat juist ongeveer valt in den
tijd dat Jet weg moet en ik ook. Twee zulke tochten halen je zoo geheel uit je
werk.
Schrijfmaar gauw dat je er niet boos om bent en vast komt. 2
Hebt je tijdingen van Elsje en Sacha, waar zijn zij nu, maken de kinderen
het goed en geniet je van 't buiten zijn?
Hartelijk allen gegroet, ook door Jet
t.t. R.
Zondagmorgen. Jet voelt zieh aardig wat beter en had een vrij goede nacht.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Zie Richard Roland Holst aan Huizinga, 22 januari 1926.
2. Huizinga bezocht de Buissche Heide van 18 tot 20 augustus.

[ 786]

Johan Huizinga (Middelburg) aan Werner Kaegi*
7 augustus 1928
Sehr geehrter Herr Doctor,
Haben Sie auch das fertige Exemplar des 'Erasmus' bekommen? Da verstummt bei mir jeder Unwillen über die lange Verzögerung. Es macht mich
beschämt, auf dem Titel meinen Namen über dem des Holbein zu sehen.
Titelblatt, die Initialen in ihrer vollendeten Bündigkeit, der Druck selber, es
ist alles tadellos. Ihr Vorwort ist ganz in Harmonie mit der sonstigen Aus·
führung.
Ich hoffe dass auch Sie Ihre Freude an dem Werk haben. Ich möchte Ihnen nochmals recht herzlich danken für all die Mühen und Sorgfalt, oder
noch vielmehr für all die feinsinnige Hingabe an Ihre Übersetzersaufgabe,
die Sie meinem kleinen Buch gespendet haben. Mögen unsere persönliche
und wissenschaftliche Beziehungen mit dieser Ausgabe nicht enden. Es wird
mich jederzeit freuen, von Ihnen zu hören.
Von Kampmann erhielt ich die Belegsexemplare der Juli-nummer, 1 sowie
die Ankündigung des Honorars für die Fortsetzung.
Mit besten Grüssen,
Stets Ihr ergebener,
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Het juli-nummer van het tijdschrifl: Italien met het vervolg van J. Huizinga, ''Das
Problem der Renaissance''; verg. Huizinga aan Werner Kaegi, 9 januari 1928, n. 2.

234

[ 787]
B. Malinowski (Londen) aan Johan Huizinga*
15 augustus 1928
My dear Huizinga,
1
I am very angry with myselffor having kept your MS so long and for not
having written to you and thus having deprived myself ofhearing from you.
Things with me are all the same as before. Perhaps by now you may have
inquired incidentally from some ofyour medical friends about multiple sclerosis, which is the name of the disease and then you will know how hopeless
it is and how dreadful, just because fate is playing cat and mouse all the time.
I don't know, whether I wrote to you that a new treatment by vaccines has
been now discovered. lt is still very experimental, but we are trying it and
this is the reason why I am still in London. No results are yet to be felt on
my wife, but it is just a ray ofhope.
I am working as best I can and - your words have stuck in my memory and
even gone to my heart - 1 am living on the heartbreaking pity of it all. But I
still feel and resent the metaphysical devilishness of it all. - But your friendship, distant and occasional as it must remain, is of a great, real value to me.
I like to think that you also feel something ofthis sort and that in calling myself your friend (before God rather than before man!) 1 am not presuming.
Yours ever
B. Malinowski
P.S. My wife and I are offto Soprabolzano, Alto Adige, Italie d. Nord. We
often speak ofyou and the reading ofyour American notes was a most stimulating event (we read them aloud) B.M.

*
I.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Zie Huizinga aan B. Malinowski, 29 maart 1928.

[ 788]
Jan Romein aan Johan Huizinga (Leiden)*
17 augustus 1928
Hooggeachte Professor,
Wel verre van U de verwensching toe te denken, waarvan U in het slot van
Uw briefvan den 2den 1 dezer gewaagt, laat staan die te uiten, ben ik U voor
Uw critiek, zooals ik trouwens reeds schreef, zeer dankbaar.
Niettemin zij het mij, mij aan Uw punten houdend, vergund te repliceeren, vooral tot mijn eigen verdere verheldering, want voorop sta, dat hoe het
boek ook moge worden, het in elk geval van essentieel belang is, daarover
van te voren tot volledige klaarheid te komen.
1° De technische opzet van het werk. Mijn ''voorbeeld'' was noch Wattenbach noch Molinier, maar Fueter. 2 Ik wil alleen zooveel vollediger zijn als
mijn gebied beperkter is. De A-hoofdstukken moeten inderdaad de inleiding
tot en samenvatting van grootere tijdvakken geven - en zullen dat op den
235

duur ook doen -. In dit opzicht was mijn eerste proefhoofdstuk geen gelukkig voorbeeld. Maar ik kon juist als proef een grootere periode moeilijk behandelen met het risico en voor den uitgever en voor mij, dat de zaak niet
door zou gaan. In den definitieven tekst zal dan ook het eerste A-hoofdstuk
tevens de Utrechtsche geschiedschrijving omvatten tot zij bij Beka met de
Hollandsche samenvalt. Dan komt de Hollandsche tot Johannes a Leydis,
ook alles met een A-hoofdstuk. Dan komt een A-hoofdstuk over 1500-1648
enz. enz. Zoo zal Uw bezwaar van herhaling dus van zelfkomen te vervallen
en daarmee hoop ik Uw bezwaar tegen de A-hoofdstukken in het algemeen.
Zelfs het A zelf zou kunnen vervallen, maar is dan in elk geval toch niet meer
dan een kwestie van nomenclatuur, precies als de eventueele nummering in
plaats van paragrafeering.
2 ° De ''abnegatie''. Met genoegen, mits zij niet zoo ver ga, dat ik een werk
moet ondernemen, dat noch met mijn neigingen noch met mijn aanleg
strookt. Dat te doen wreekt zieh op den duur, vrees ik, en in de eerste plaats
aan het werk zelf. Ik ontken niet het nut van een historische bibliografie van
Nederland - maar, indien alleen dat noodig is, laat dan een ander het op zieh
nemen. Ik heb er geen minachting voor, maar ik kan het niet en zou het
reeds daarom alleen moeten weigeren. Ik wil een werk schrijven dat zijn eenheid vindt in zijn onderwerp, waar als het ware de telkens wisselende aspecten zieh weerkaatsen in denzelfden spiegel: in de geschiedschrijving, die
men toch wel als auto-retrospectie van een bepaald beschavingsgebied mag
beschouwen. Iets anders is het essay-karakter, dat U terecht wraakt. Het is
juist dit, wat mij in het Bilderdijk-hoofdstuk nog hindert, maar wat ik niet
kon wijzigen zoolang ik nog niet wist wat er voor en er achter zou komen en
het dus nog teveel op zieh zelf bleef staan. Ook dit ben ik derhalve geheel
met U eens.
3° De ''Voorspel''-kwestie. Inderdaad wilde ik in de inleiding daarover
spreken - het woord zelf kan bovendien beter verdwijnen - Elke nationale
geschiedschrijving moet ''beginnen voor het begin'', zooals Gosses gezegd
3
heeft. Het feit echter, dat de nationale geschiedschrijving, wanneer zij ontstaat, zieh ook met het voorafgaande gaat bezighouden, rechtvaardigt de behandeling der prae-nationale geschiedschrijving, mits men natuurlijk daarvan rekenschap geeft.
4 ° Met Uw verdere opmerkingen zal ik natuurlijk rekening houden door
de noodige verbeteringen aan te brengen.
Zoo meen ik tot het eind te kunnen komen en tot de conclusie, dat Uw
critiek, hoezeer juist op zichzelf, niet of althans in mindere mate had behoeven te worden uitgebracht, indien ik U een grootere portie van het
werk had kunnen voorleggen, want er is geen punt waarin ik met U van
meening verschil. Tenzij dan dat U uitsluitend een bibliografie met inleiding zoudt verwachten. Die kan ik niet geven, maar dat meen ik tenslotte
uit Uw brief ook niet op te maken. Bovendien, komt de kleine letter niet
aan het wezenlijke van die behoefte tegemoet? Dit is althans de bedoeling
ervan.
Tenslotte nog dit: ik wilde graag het Bilderdijk-fragment tot een artikel

4

uitwerken. Zou De Gids daarvoor plaats hebben? U zult mij zeer verplichten met mij dat nog even te schrijven.
Met vriendelijke en beleefde groeten
Uw dw. J.M. Romein

*

Origineel: Leiden, UB; doorslag: Amsterdam, IISG.
1. Niet teruggevonden.
2. W. Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen im Mittelalter bis zur Mitte des
dreizehnten Jahrhunderts (Berlijn 1858); A. Molinier, Les sources de /'histoire de France.
Des origines aux guerres de l'Italie (6 dln. Parijs 1901-1906); E. Fueter, Geschichte der
neueren Historiographie (München 1911).
3. I.H. Gosses, Handboek tot de staatkundige geschiedenis van Nederland. Deel !. De
middeleeuwen ('s-Gravenhage 1920) v: 'Aan de eis, dat een verhaal beginnen moet bij
het begin, voldoet het volgende boek niet: het begint vöör het begin'.
4. Jan Romein, ''Bilderdijk als geschiedschrijver'', voor het eerst gepubliceerd in Jan
Romein, Het onvoltooid verleden. Kultuurhistorische studies (Amsterdam 1937) 230240.

[ 789]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Jan Romein*
20 augustus 1928
Waarde Romein,
Met belangstelling las ik Uw brief, die inderdaad veel van mijn bezwaren
wegneemt. Veel succes verder met dit moeilijke werk.
Op de vraag aangaande De Gids kan ik slechts het stereotype antwoord geven: zend het in bij Colenbrander, en wij zullen het gaarne beoordeelen.
Met vr. groet,
Gaarne Uw dw.
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, IISG.

[ 790]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Cornelis van Vollenhoven*
21 augustus 1928
Beste Kees,
Daar lees ik in het Ochtendblad het overlijden van Mr. Laman Trip 1 te
Arnhem, en ik kan niet anders denken, of dit moet je vriend zijn. Niemand
weet beter dan ik, welk een plaats je vrienden, tot hun geluk, in je bestaan innemen, en dezen te verliezen, moet een verarming van je leven beteekenen.
Wij komen op den leeftijd, dat zulke verliezen veelvuldiger worden, zelfs
van jongeren dan wij zelf. Ik hoop dat zijn heengaan je niet zal beladen met
nieuwe zorgen van voogdijschap of dergelijke. Je hebt genoeg en meer dan
genoeg. Dat je rustige maand zoo droevig gestoord moet worden!
237
•

•

Ik heb Laman Trip maar enkele malen ontmoet, maar ook om hem en de
zijnen voel ik de deernis.
Hartelijke groet,
H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
. .
·
r. Jhr. Herman Laman Trip (1881-1928), advocaat en procureur, part1cul1er s~cretaris van Cornelis van Vollenhoven tijdens diens diplomatieke missie naar Washington
(zie Briefwisseling I [230], n. 4); echtgenoot van de schrijfster Henriette de Beaufort
(1890-1987).

[ 791]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
27 augustus 1928

Verehrtester Herr Professor.
Für den ausführlichen Brief, mit dem ,Sie meine Frage so liebenswürdig
beantworten wollten, meinen herzlichsten Dank! Eben kommt auch Ihre
Karte vom Samstag. Die Angelegenheit der Honorare ist vollkommen in
Ordnung. Ich habe im August genau denselben Betrag bekommen, und die
Summe stimmt auch mit dem anfänglichen Angebot von Herrn Kampmann
(pro Seite 12.- M.). Vielen Dank für Ihre Mühe!
Ich hatte nachträglich etwas gefürchtet, Sie könnten mir ganz von Michelet abraten und war darum sehr glücklich über Ihr Eingehen auf meine Sorgen. Freilich werden die psychologischen Formulierungen grosse Schwierigkeiten bieten, und die Frage, wie weit man als Historiker in psychologischer Analyse überhaupt gehen soll, ist besonders im Falle Michelets aktuell. Ich habe grosse Lust, eine ganze Anzahl Faktoren unter den grossen
Nenner des Veränderungstriebes zu beziehen: das historische Interesse an
sich, den universalen Zug besonders; dann auch seine romantische Liebe zu
den Toten und den Gräbern (der Pere Lachaise spielt eine grosse Rolle in
Michelets Leben); dann aber auch das Revolutionäre, Schrankenbrecherische, die Leichtfertigkeit, mit der alle gegebenen Gestaltungen geopfert wer••
den. All dies erschiene als ein riesiges Uberborden der Veränderungstendenz innerhalb des psychischen Haushaltes. Sogar die andere seelische
Grundtendenz, die Selbstbehauptung, erschiene revolutionär maskiert im
Typus jenes Richters vom Revolutionstribunal mit dem steinernen Herzen
für alle Schönheit des Gewesenen und zu Opfernden. Michelet fühlt sich als
Historiker als ein solcher Revolutionsrichter und Rächer der Nation. Ja sogar der Begriff der Nation selbst ist bei Michelet ja in hohem Masse pars pro
toto, die Nation sind in erster Linie die bedrückten Schichten, heissen sie
Gallo-Romanus unter Chilperich oder Irländer und Vierter Stand im XIX.s.
Ich möchte noch weitergehen ... aber hier beginnen die Schwierigkeiten. Unter diesen genannten grossen Hauptnenner möchte ich wohl, kann ich aber
nicht mehr einbeziehen das was ich als die promethe;·~che Richtung in Michelets Denken bezeichnen möchte: Feindschaft gegen alle Metaphysik,
•

Christentum, Priester und Kirche und auf der andern Seite eine beinah religiöse Verehrung ftir alle Förderer menschlicher Erkenntnis und Wissenschaft und die Hoffnung auf Erlösung durch sie. Hieraus ergäbe sich das
Renaissancebild mit den besonderen Nuancen des Paganismus, der Verherrlichung von Erscheinungen wie Vesal und Servet. Eine kleine Groteske würde in diesem Zusammenhang Michelets Enthusiasmus ftir Luther darstellen, dessen Rechtfertigungslehre den denkbar grössten Kontrast zu allem
was Michelets Glauben heissen kann, bildet.
Wie nun dieser zweite Komplex von Vorstellungen mit dem ersten zu vereinigen wäre, ist mir unklar; da versagt mein psychologisches Wissen. Und
ich zweifle, ob es darum überhaupt einen Sinn hat, meine Studie auf solche
Grundlagen stellen zu wollen. Was meinen Sie dazu? Gibt es da Arbeiten,
die mich weiterführen könnten, oder soll man diese Dinge ganz den Psychologen überlassen?
Der in diesen Formeln unlösbare Rest bleibt ja immer noch beträchtlich
genug: ich denke besonders an die Verherrlichung der Familie und dann an
Michelets ausgesprochenen Nationalismus. Kann man diese beiden Dinge
als Reaktionen gegen die beiden ersten Tendenzen auffassen, als Ansätze eines eigentlichen Grenzansetzens gegen jenes Überborden und Schrankenbrechen der ersten Tendenz, oder werden hier all diese Schemata unsinnig?
Irgendwelche litteraturgeschichtlichen Ableitungen zu geben, ist natürlich
viel leichter.
Darf ich Sie noch einmal um ein paar Zeilen bitten und fragen, ob Ihnen
ein derartiges Vorgehen irgendwie aussichtsreich erscheint. Vielleicht täte
ich besser daran, ein paar Jahre lang ausgiebig Psychologie zu studieren, um
ftir die Zukunft ftir solche Schwierigkeiten etwas besser ausgerüstet zu sein.
Übrigens denke ich mir natürlich all das nur als Rahmen, der mit den eigentlichen historiographischen Vorstellungen Michelets so auszufüllen
wäre, dass er beinah verschwände.
Ich sehe immer mehr, wie sehr die Anregungen Ihres ''Problem der Renaissance'' auch hier in mir weiterwirken und behalte darum die Kühnheit,
Sie zu belästigen.
Mit besten Grüssen
Ihr ergebener
Werner Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 792]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
7 september 1928
Beste vriend wanneer ik niet zoo'n diep respect had voor potjes die te vuur staan, dan
had ik je van morgen een telegram gestuurd: laat aanbranden! Florence is namelijk in deze eerste ''herfstdagen'' die voor onze begrippen heel wat meer
239

op zomer lijken, heerlijk. Niet al te warm - en prachtig van kleur - en er is
misschien geen plekje op de wereld, waar men zoo rostig praten en zoo genoeglijk luieren kan - jammer, heel jammer - maar wij zullen den moed niet
opgeven. Jemand die zoo planeticose zonen heeft, moet nog een beetje door
de wereld zwerven.
Wij hebben een mooie wandeling gemaakt. Eerst een dag of wat in de Albaansche bergen en toen van Spoleto naar Ascoli. Vrij vermoeiend. De pas
tusschen Umbrie ende Marche - vroeger niet begaanbaar - ligt op zieh zelf
niet zoo heel hoog - ongeveer 1600 M - maar de Apennijnen, ofliever de Sybillijnsche bergen hebben een eigenaardig woest karakter en betrekkelijk
heel weinig vegetatie - men kan zieh op deze verschroeide eenzame toppen
nauwelijks voorstellen, dat men zieh hier op hetzelfde niveau als de Feldberg
in het Schwarzwald bevindt. Wij waren goed op dreef - het streelt altijd nog
mijn ijdelheid, wanneer ik ontdek, dat ik nog meer dan 40 km per dag in de
warmte kan loopen zonder oververmoeid te zijn.
In Ascoli, wat ik niet kende, hebben wij uitgerust en zijn toen ietwat noordelijker nog eens van Fabriano naar Foligno over gestoken. De via flaminia
getuigt meer van het taaie geduld van de Romeinen, dan van hun talent de
fraaie punten voor een weg door het gebergte te vinden - voor moderne voetreizigers is zij zeer vermoeiend en niet zeer aantrekkelijk.
Ofik mijn doel, te begrijpen, wat het Umbrische element in de beschaving
eigenlijk beteekent, ten deele bereikt heb, weet ik niet. Zulke dingen komen
bij mij heel langzaam - en dan nog meestal op een manier dat ik ze toch niet
nauwkeurig kan vertellen. Ik geloof ook niet dat zulke ''studies'' groot wetenschappelijk nut hebben, maar voor mij hebben zij iets zeer boeiends en ik
heb, in alle bescheidenheid, altijd het gevoel van veroveringstochten.
8.1x.28
Verrukkelijk hier weer eens te luieren.
Ik bad vanmorgen weer hevig lust, toch nog te telegrafeeren. Ne nos inducas in tetitationem. 1
W anneer je de drukproeven wilt doorkijken, zul je mij een groot plezier
doen. Drukfouten zijn het kenmerk van al mijn opera - maar zoo erg als dit
laatste artikel hoeft het niet te zijn.
Wanneer je hier waart, zou ik vanmorgen een gesprek over Raphael met je
begonnen hebben. Verwonderlijk dat een in ieder opzicht onbeduidend
schilder een van de beroemdste mannen uit de geschiedenis wordt - omdat
hij het ''umbrische'' wat zijn tijd en latere tijden schijnen noodig te hebben
weet te geven.
Ofwij nog eens naar Holland komen? Wij hebben er allebei buitengewoon
veel trek in. Maar ik vrees dat de finanties het voorloopig niet zullen toela·
ten; ons reisgeld voor dit jaar is ongeveer op. Intusschen: Grittli en ik zullen
er zeker nog een paar maal familieraad over houden.
Tot 20 September zijn wij hier.
Hartelijke groeten ook van G.
je A.J.

·pi1J1J1vpa8uo '11JJ/auioo.L <fo
_tpnvUJfl ivv<f11{'JIJ JIJ!f JIJ!ll v8UJZJnH

;.:,,\;. . :.<.:..;.

::t&l1%ti,?\;.
-.:,,

l
i .

..:

; , ·r
L

"

•
. . " ' ,· .·-,: ','
,.

'~})\~'.t.i,;...
''" ,.- .,

"'
·.. ·.-

,',

';·) /'-i{(

:;,; .

(/! "' "
' ,, ;:- , : : "
r; '· :·:: i.

,';:\:.i.,,, ··{_:::::::
:,:,::·,·:.

'

::·i."'

··::::,.:;:::,:::· ·::r:

•
?\(:'

,,;

):, .'

··_:;.:" ..

'

'.

.
..,"'". .>> ·: : : '~}~i.:.
.,.,
··-: .-:'·

,._,,_"

.,-,

.

,, '

.: '

··:1:~I:t· ::';\:, ··
,',

.-• ,.

_, ,.

t/;·;_:; :'. :
';\: :it;· '
"

·;.:t}f.\'.
•v,•

."'.?::· ,'.·

•'•,s,

-,, ,•'

..... :s .. :'(;':, : c,: :;-,:.::-

"''
'.", .. :.:.}.:'.;.."(;''

'::::..::·:'.:,'-' :

:1r:?::::::,;::1:~;::}:r:::Ii ':':t?~1

,~

,;:; '"
·;t

••

•

·*
I.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
'Leid ons niet in bekoring'.

[ 793 ] Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan H u1z1nga (L e1 en)*
· ·
'd
Richard
9 oktober 1928 (poststempel)
B.H.
.
Is Colenbrander misschien in 't buitenland? Ik vroeg hem al een tijd geleden of er een decisie genomen was of de Gidsvergadering 3 of ro Nov. zou
zijn. Ik moet 't wel weten met 't oog op de gasten die anders wanneer ik ze.~e
laat vraag vast niet vrij zijn. Ik vroeg dat aan C. en nog meer, maar kr1Jg
geen antwoord.
Vandaag begon de Academie weer, dus ik trek weer in 't gareel, maar 't
klemt nergens. Hebt je steeds goede berichten gekregen uit alle werelddeelen. Ik heb de inaugureele rede van H. 1 bijgewoond, - wat miste ik Dre! Het was precies het soort vakcretinisme waar je naar van wordt, en 't duurde
een half uur langer dan de toegestane drie kwartier. Het leek mij of ik er al
van v66r mijn geboorte af zat.
Hartelijk gegroet ook door Jet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. F.W. Hudig, Frederik Hendrik ende kunst van zijn t1;ä. Rede (Amsterdam 1928),
inaugurele rede bij de aanvaarding van het ambt van buitengewoon hoogleraar in de
kunstgeschiedenis der middeleeuwen en van de nieuwere tijd.

[ 794]
Richard Roland Holst aan J ohan Huizinga (Leiden)*
4 november 1928
Beste Han
Naar aanleiding van je vraag nog even dit.
Ik doe alles om te voorkomen dat er eenige aandacht aan mijn 6oste verjaardag wordt geschonken. Maar over de pers heb ik niets te zeggen. Het zou
nutteloos zijn hen iets te vragen, want die heeren doen toch wat zij willen.
Voor jou hoop ik dat ze je niets vragen, maar zoover ga ik niet dat ik mijn
vriend~n zou willen vragen om als het lien gevraagd wordt iets over mij te
schrijven, dat te weigeren. Het gevolg zou zijn dat zij dan tenslotte bij halve
ofkwart vrienden ofbij vijanden terecht kwamen.
Kon je, gesteld dat 't je gevraagd wordt, door te weigeren alle geschrijf
voorkomen, dan zou ik zeggen, weiger. Maar dat kan toch niet. En dan heb
ik liever dat jij 't doet dan een ander.
D~ impasse waarin je tegenwoordig met je 6oste verjaardag komt is echt
een unpasse. Maar tenslotte ben ik ook tegenover de Academie verplicht om

't voordeel niet alleen aan mijn tegenstanders te laten, want menschen als
1
Plasschaert c.s. zullen zieh deze gelegenheid vast niet laten ontgaan.
Maar misschien vraagt niemand je. 2
Ik heb gisteren erg genoten van de hartelijke en echt goede sfeer.
Ik gevoelde mij daardoor, zonder dat iemand 't wist, jarig en door vrienden omgeven.
Hartelijk gegroet
t.t. Rik

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Albert Plasschaert, zie Briefwisseling I [57].
2. J. Huizinga, ''Prof. R.N. Roland Holst, 1868 - 4 december - 1928'', NRC, 4 december 1928 (:1. W. VI, 509-510); idem, ''R.N. Roland Holst zestig jaar'', De Telegraaf, 4 december 1928 0/.W. VI, 510-511); idem, ''R.N. Roland Holst'', De Groene
Amsterdammer, 8 december 1928 (:l.W. VI, 510-511).

[ 795]
Richard Roland Holst (Villa Fabia, Juan les Pins, Alpes Maritimes) aan
Johan Huizinga (Leiden)*
12 december 1928

Beste Han,
De berg ben ik een eind opgeklommen en zit hier warm in de zon, te midden van de olijven, de zee een eind onder mij. De zee die na een orkaan vannacht, die anderhalf uur duurde, vol drift van golven is die zieh te pletter
loopen tegen de kademuur, en de voorbijvliegende auto's met schuim volgooit.
Ik had je al eerder willen schrijven, maar ik wachtte het Gr. Weekblad dat
mij vanmorgen pas bereikte. Voor je stuk ben ik je echt dankbaar, ik zou je
er onder alle omstandigheden dankbaar voor zijn, maar nu nog z66veel
meer.
Zoo'n kroonjaar is toch geen grapje, en al voel je je flink je beseft toch dat
je over den drempel van den ouderdom bent, en dat wat komt zuiver toegift
is en je er niet te veel van moogt vetwachten, je maakt dus toch den balans in
gedachte op, en als je niet alle zelfkritiek verloren hebt, zie je toch heel wat
gaten, vergissingen en tekort komingen, waarvan er velen niet meer te redresseeren zijn helaas.
Wanneer dan pakken post je worden nagezonden en stapels telegrammen
kamen, dan is 't het vreemde dat die je bijna allen eerder triest maken, zooveel wat je wordt toegevoegd, hoe goed bedoeld ook, voel je als onwaar, overdreven en er naast, en wanneer je veertig telegrammen achter elkaar leest
met niets anders dan ''hartelijk gelukgewenscht'', dan is 't of je hart van armoede leegloopt. Maar dit alles is wanneer je maar uit de voeten bent, en
niet in levende lijve behoeft te reageeren op al die tralala, best te overkomen.
Je schift 't, je pakt 't in pakjes bijeen en gaat wandelen.
Maar jou stuk is 't eenige waar ik dankbaar voor ben, zoo onoverdreven is

243

't, zoo echt, en wanneer 't openbare leven zoo was als 't zieh in jou stuk uit,
dan zoudt je ook nooit voor een uitbarsting er van op den loop gaan. Maar
daar zijn de tijden niet naar. Ondertusschen is 't heerlijk dat 't in het beperkte mogelijk blijft, en wat in 't beperkte mogelijk is, moet op den duur toch
ook weer mogelijk worden in het leven, tenminste zoo lijkt 't zoolang je nog
vertrouwen hebt.
Wij zitten hier erg naar onzen zin, in een eenvoudig goed pension vlak aan
zee, ver van de herrie ver van Cannes en ver van Nice, de zee vlak voor onze deur
en een prachtigen tuin om ons. Er zijn een paar aardige amerikanen, en een aardige Schotsche familie, en een jong Belgisch vrouwtje die goed Engelsch
spreekt en de vrolijkheid er in houdt. Jet geniet ook erg, de rust doet haar goed,
zij werkt rustig door aan 't Tolstor artikel 1 en wij wandelen veel. Wij hebben
echt zomersche dagen gehad, maar eergisteren ging 't mis, maar 't lijkt zieh nu
na dien stor1n weer te herstellen. Een gezegend land is 't hier, zullen wij als wij
oud worden niet 's winters hier heen gaan, 't is toch iets om halfDec. in de zon
op je knie een briefje aan een vriend te kunnen schrijven met veel dankbaarheid.
Hartelijk gegroet
t.t. R.
Toe schrijf mij eens 't adres van Dre.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Verg. Henriette Roland Holst, ''Tolstoi, de grote worstelaar om Waarheid'', Bevrijding. Maandblad gewijd aan de vernieuwing van het socialisme I (1928) september,
IVV.

[ 796]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jaap Kunst*
16 december 1928
Waarde Heer Kunst,
Ik heb U, geloofik, nog niet eens bedankt voor Uw overdruk uit Oedaya, 1
en intusschen belast met de zorg voor mijn brieven aan Leonhard, en hoor
van al de vriendelijke gastvrijheid, die U hem, en eerst ook al aan Elsje, geschonken hebt. Ik ben er heel blij om, dat L. aan U en de Uwen in Bandoeng
zulk een prettig verkeer heeft. Zijn laatste brieven, dezer dagen ontvangen,
waren heel opgewekt.
Loopt het nu met het onderzoek van de Javaansche muziek geheel vast?
Het laatste wat ik ervan hoorde, was dat de Indische regeering die praktische
bezweringsformule tegen lastige spoken toepaste, waar de Nederlandsche
ook wel graag mee werkt: als er van particuliere zijde evenveel gedaan
wordt ... Met het resultaat dat er van beide zijden inderdaad evenveel, d.w.z.
niets gedaan wordt.
Maar ge zijt de eenige niet, die beleven moet, hoe onze cultuur den weg
opgaat van een oneindige middelbaarheid, waar het bijzondere geen plaats
heeft en geen belangstelling ofbegrip vindt. Hier begonnen wij een tijdje geleden een actie voor uitbreiding der moderne philologie aan de U niversitei-

244

ten. 2 Het vond niet den geringsten weerklank, en de middelbare taalheeren
zelf zeggen: och neen, maar liever niet.
Maar misschien hebt ge reden, om blijder gestemd te zijn. Niet dat ik dat
in het algemeen niet zou zijn, maar ik heb het gemakkelijk; als ik de openbare zaak aan mijn laars wil lappen, vind ik aan mijn studeertafel duizend
paadjes, waar geen departement, of kamer of ander weekdierlijk organisme
iets mee te maken heeft.
En ook het collegegeven doe ik nog altijd met pleizier.
Deze brief evenwel begint te lijken op een autobiografie, als hoedanig hij
volstrekt niet was bedoeld.
Ik besluit hem dus met een vriendelijken groet aan U beiden,
Steeds de Uwe
J. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, Etnomusicologisch Instituut 'Jaap Kunst'.
1. J. Kunst, ''Ben en ander over den Vorstenlandschen gämelan'', Oedaya 5 (1928)
130-137.
2. Verg. J. Huizinga, ''Belachelijke achterstand'', De Gids 92 (1928) IV, 259-267,
waaruit: 'Wat men wil, of behoort te willen, (... ) is het volgende. Oprichting, ten
spoedigste, van rijkswege, aan elk der beide rijks-universiteiten Leiden en Utrecht,
van een behoorlijk voorziene afdeeling voor de Romaansche, de Engelsehe en de
Hoogduitsche taal- en letterkunde' (V.W. VIII, 393-400); G.W. Kernkamp bepleitte
hetzelfde in De Groene Amsterdammer van 27 oktober 1928.

[ 797]
Henriette Roland Holst (Juan !es Pins) aan Johan Huizinga*
17 december [1928]
Beste Han,
Ik wou je toch ook zelf even komen zeggen, hoeveel pleizier je mij gedaan
hebt met je stukje over Rik in de Groene. En niet alleen mij, maar ik geloof
wel al zijn vrienden, van den jubilaris zelf nog afgezien. Het was dunkt mij
juist dat, wat gezegd moest worden en wat niemand behalve jij heeft gezegd,
althans lang niet zoo doordacht en doorvoeld.
Wat een goed idee is het van Rik geweest, om tijdig uit het gedrang te gaan
en hier wat rust te nemen. W e hebben het hier heel gezellig; het pension is
aardig, eenvoudig maar verzorgd, en tusschen de gasten onderling heerscht
een prettige toon. Het is wel eens grappig, om een paar weken omgang te
hebben met doorsnee-Amerikanen en Schotten uit de middelklasse. Vooral
de Schot, Mr. Sharp, met een vrouw van duitsche afkomst en een zielig zwak
jongetje, is heel aardig, - humoristischen bepaald sympathiek. Ende Amerikaansche dokter, met opzichtig gekleede vrouw en dochter en mooie auto, is
zoo goedig en vriendelijk dat ieder hem ook graag mag lijden.
De groote heerlijkheid hier is de zee, die altijd even boeiend is en altijd
weer anders en die zoo heel anders zingt en zucht en murmelt (en soms brult
als een boos dier) dan bij ons. Ook is er een strandje, waar de snoezigste kindertjes in een kort baadje gymnastiek doen en met mooi weer eveneens vele,

245

niet-snoezige, volwassenen, onder leiding van eenige ''professeurs'', prachtige gespierde bruinverbrande kerels. - Het land is zeker vroeger ook heel
mooi geweest en geheel bedekt met dennenbosschen, - nu erg bedorven.
Wij wenschen je een genoegelijke vakantie. V66r Oude Jaar denken wij
weer thuis te zijn.
Heel veel hartelijks van ons beide
je Jet
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 798]
Henriette Roland Holst (Juan les Pins) aan Johan Huizinga*
25 december [1928]
Beste Han,
Ik heb 't er best voor over, om voor een jaartje te oud aangezien te worden,
om zoo'n lieve hartelijke briefte krijgen, als ik voor een paar dagen van je
kreeg. Ik weet maar al te goed hoeveel elementen van zwakheid en aarzeling
ik ook in mij heb, maar het is wel heerlijk om te ervaren dat het pogen om
dapper te leven door de enkelen, die je het meest hoogacht en tevens, aan
wien je je in warme vriendschap verbonden voelt, wordt opgemerkt en gewaardeerd.
Nu, ik had een kostelijke verjaardag; zoo rustig en gezellig en dan die heerlijke zon; we maakten een tochtje naar le Trayaz in de Esterel; zoo heel anders is dat weer dan hier, wilder en grootscher, en ongelooflijk sterk van
kleur, roodbruine rotsen, de blauwe zin, 1 en zacht-groene pijnboomen. Eigenlijk is het veel echter dan hier, waar ze die eigenwijze palmboomen gebracht hebben, die er toch eigenlijk niet hooren; het is toch geen subtropisch
landen daarom is het niet echt.
Wat hier ook prachtig is, dat zijn de oude stadjes, vroegere vestingen, op
steile heuvels; we zagen er twee van; het doet denken aan primitieve schilderijen en lijkt een volkomen andere wereld dan 't gedoe aan de kust. Al die
mondainiteit is maar een K.M. breed - gelukkig; en daarachter is het mooie
bergland met boeren en geiten en heuvels en wijnbergen. Morgen gaan we
in twee of drie etappes terug; wenschen jullie prettige dagen, ik hoop dat je
goede berichten van de kinderen krijgt.
Met veel liefs
je Jet

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1.

Bedoeld zal zijn: zee.

[ 799]
Johan Huizinga (Leiden) aan J.A. Sandfort*
4 januari 1929
Zeer Geachte Heer,
Voor het geschenk, 1 dat ik hier bij thuiskomst vond, zeg ik U welgemeend
dank. Ik voel er mij een weinig bezwaard onder, daar ik aan den wensch,
waarvan Uw brief gewaagt, niet zal kunnen voldoen. Ik wil het U eerlijk be·
kennen: ik ben voor het genre van fantazie, waartoe het boek behoort, weinig
toegankelijk. Ik erken het gaarne als een gebrek in mijn litteraire waardeering, maar het is niet anders: Rabelais kan ik, met mate, genieten, maar toch
eigenlijk ook meer als verschijnsel van een tijd dan als litteratuur. 2
Intusschen hoop en verwacht ik, dat velen anders zullen denken, en dat U
van het werk, aan Brauch Cabell3 besteed, - en met hoeveel zorg en kennis,
verraadt elke bladzijde! - veel voldoening zult hebben.
Met nogmaals herhaalden dank,
Hoogachtend,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, UB.
1. J.A. Sandfort, vertaling van James Brauch Cabell, Jurgen. Ben historie van gerechtigheid (Laren z. j. ).
2. Verg. Fran~ois Rabelais, Gargantua en Pantagruel, vertaald door J.A. Sandfort
(Laren 1931).
3. James Brauch Cabell (1879-1958), Amerikaans schrijver, auteur van een achttiendelige kroniek van een imaginair middeleeuws koninkrijk Poictesme; de bekendste
van deze romans, Jurgen. A comedy of justice (1919) baarde veel opzien als kritiek op
het eigentijdse Amerika.

[ 800]
Prinses Juliana1 (Paleis Het Loo) aan Johan Huizinga*
16 januari 1929
·

Hooggeachte Professor,
Hierbij zend ik U mijn opstel. 2 Ik was aanvankelijk vergeten dat U het een
week v66r den 23sten wilde hebben, en ik ben er dus te laat aan begonnenen
kreeg het ook pas nu af, het spijt mij zeer U zoo lang te hebben laten wach·
ten. Ik had het nog wel eens mogen nazien, wat gedachte en stijl betreft,
maar haast mij nu het U te sturen. Ik hoop niet te veel historische enormiteiten gezegd te hebben, en al te subjectief geweest te zijn.
Met gevoelens van de meeste hoogachting
Juliana van Oranje N.M.

*

Origineel: Nootdorp, J. de Meijere.
I. Juliana der Nederlanden (*1909), prinses van Oranje-Nassau·Mecklenburg, stu·
deerde van oktober 1927 tot januari 1930 aan de Leidse universiteit, waar voor haar
een speciaal programma was samengesteld; Huizinga was voorzitter van het dispuut·
gezelschap dat ten huize van de prinses, villa 't Waerle te Katwijk, bijeenkwam.

247

De leden van het dispuut, onder wie, behalve de prinses, Lily Quarles van Ufford,
M. Vaillant, Marguerite Michelin en Clara de Brauw, hadden t?t, taak een opstel te
schrijven over 'Deugden en gebreken van de Nederlandsche nat1e .
2.

[ 801]

Johan Huizinga (Leiden) aan Martinus Nijhoff*
•
•
23 1anuar1 1929
Waarde Nijhoff,
•
Je vriendelijk intermediair zou mij geneigd maken tot toestemm1ng, wan·
neer niet op een vraag om een interview mijn antwoord van te voren vaststond: tot geen prijs! Ik beschouw een vraaggesprek als de gevaarlijkste hin·
derlaag, waarin een mensch vallen kan. Voor de vereerende bedoelingen van
den Heer 's Gr.P. 1 blijf ik erkentelijk.
Maar nu het dwaze: terzelfder tijd dat ik dit afwijs, zet Van Kampen (mag
ik aannemen) voor De Gids van Februari een stuk van mij, 2 dat veel van een
vraaggesprek heeft niet alleen, maar dat, hoewel niet op de punten die je aan·
roert, je toch hier en daar als een weerklank van onze briefwisseling van een
jaar geleden zal aandoen. Het is de inlossing der belofte in zake Louis Bertrand.3 Je zult het aan je zelfopgedragen vinden, 4 en ik hoop, dat dat je niet
zal verdrieten. Ik heb dat vraaggesprek veiligheidshalve met mij zelf ge·
voerd, door mij te verdubbelen.
De boekjes van L.B. zend ik je terug, zoodra de revisie van het artikel mij
gepasseerd heeft.
In de hoop, je 9 Februari te zien bij Jany,
Steeds t.t.
J. Huizinga
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. G.H. 's-Gravesande Pannekoek (1882-1965), journalist en letterkundige, tweede
man op de kunstredactie van Het Vaderland tot 1947; publiceerde in de jaren twintig
en dertig vraaggesprekken met auteurs in Den Gulden Winckel.
2. J. Huizinga, ''Kleine samenspraak over de thema's der Romantiek'', De Gids 93

(1929) I, 245-256 (V.W. IV, 381-391).
3. Louis ('Aloysius') Bertrand (1807-1841), Frans schrijver, auteur van Gaspard de Ja
nuit. De ''Kleine samenspraak'' (zie n. 2) is geinspireerd door de persoon en het werk

van Bertrand.
4. 'Aan Mr. M. Nijhoff' (niet vermeid in V.W.).

[ 802]

Andre Jolles aan Johan Huizinga*
16 februari 1929
Beste vriend inderdaad, dat was, wat mijn schoolmeester bij het dictee ''punt, lange
rust'' plagte noemen: Mea culpa - Maar ik wist, dat je een drukke korrespondentie hebt; ik dacht, dat je aan een groot werk bezig waart. En eigenlijk

was ik van plan, alles, wat naar schrijven lijkt, op te geven. Ontwerp voor
een teekening: A.J. hangt zijn potlood aan de wilgen.
Van teekeningen gesproken: de relmuis (mus rellax Huz.) was zeer fraai.
Ik maak je opmerkzaam op: palaemon pestifex, de pestgarnaal, waardoor
heele families de pest in krijgen, en op bos culculiens, het kulrund, dat
dreigt Europa te verslinden. In een andere serie komen de snotvink, de snap·
haan ende drolbaars.
Overigens gaat het mij beroerd. Wat men zoo ''leven'' noemt, heeft voor
mij nauwelijks eenige waarde, en het eenige gedeelte van mijn bestaan, dat
mij aantrekkelijk schijnt, is het deel, dat ik slapend doorbreng. Ondankbaar!!
Men praat van gezondheid, van kindern wien het goed gaat, van betrekkelijk
weinig finantieele zorgen ... etc. etc. Maar om dat alles te kunnen apprecieeren moet men innerlijk rostigeren beter in evenwicht zijn dan ik. Voor mijn
boeken vind ik geen uitgever - en de boeken zelf vind ik niet goed genoeg;
mijn !essen vervelen mij; mijn wetenschap verzuurt. Ik ben gederacineerd,
gederailleerd, gedetrempeerd en zwem in een baaierd van ontevredenheid.
Over veertien dagen ga ik voor eenige maanden naar Griekenland. Eerst met
Grittli ende familie Porzig om weer eens een beetje op de hoogte te komen; daarna als ''Führer'' van een dertigtal duitsche schoolvosse11, die hun archeologie
van een archeoloog en van mij ''kultuurgeschiedenis'' opgedischt krijgen. Ook
dat schijnt benijdenswaardig - maar het heeft zijn charme voor mij verloren.
1
Je stukje over Romantiek ... Wacht even ...

Romantiek
Waar hij satan en zijn degen
Vol vertrouwde
In paleizen en in stegen
Leven bouwde;
Pluimen op zijn kop,
Een schubbenpantser om zijn berooiden hansop,
Daar dwaalt hij nu langs vervelende wegen.
Waar, terwijl godinnen kropen
In zijn bed,
Hij de straat is opgeloopen
Met een slet;
En van ganscher harte
Zijn karolientje liever zoende dan Astarte,
Zit hij nu alleen en telt zijn knoopen.
Waar hij uilen, waar hij leeuwen,
Of Apachen
Door de nachten hoorde schreeuwen
Zonder lachen
Maar met strak gezicht
Een ballade met veertien rijmen heeft gedieht,
Verrekt hij nu zijn kaken van het geeuwen.
249

Waar met keizers in spelonken
Aan 't ontbijt
Hij zijn whiskey heeft gedronken
(Black and white),
Spuugt hij nu vol ijver
Sombere kringetjes in 't water van den vijver,
Snuift den geU:r van oude wilgenstronken.
enz.
Je stukje over Romantiek heb ik met genoegen gelezen. Ik herkende in den
mijnheer van het potkacheltje iets van mij zelf, iets van jou - maar er was
nog een x, die ik niet oplossen kon. Thema's schijnt mij intusschen voor die
dingen niet het juiste woord; op pag. 251 spreek je van motieven ... 2 Ik heb
3
over dit soort van verschijnselen in het boek, dat niemand hebben wil, van
een anderen kant uit gesproken - misschien stuur ik je het MS eens, je zult
er veel in vinden, wat je gebruiken kunt. Maar dat daargelaten - wij' kunnen
om een neutraal woord te kiezen, voorloopig van ''hieroglyphen'' spreken.
Je wilt nu bewijzen dat die hieroglyphen van de Oudheid tot het Barok an·
ders van aard zijn dan die van de Romantiek. Daar ben ik het tot op zekere
hoogte mee eens.
Maar je zegt, dat in de groote stijlen hun ''functie'' ligt in het ''/ormuleeren
van de grondgedachte(n), die den ganschen stijl bepaalt (bepalen). '' 4 Tegen het
woord formuleeren heb ik bezwaar. Zij objectiveeren. D. w.z. door de hieroglyphen wordt van uit de grondgedachten maar naast de grondgedachten een wereld van eigenmachtige en onaantastbare vormen met eigen bestaan geschapen. Geschiedt dat nu in de hieroglyphen van de Romantiek niet meer? Mij
dunkt van wel. Hun ''functie'' - ik zou dit woord door ''taak'' willen vervan·
gen - blijft altijd nog het scheppen van een vormwereld met eigen bestaan.
Maar hun aard is daardoor veranderd, dat zij niet meer als vorm de grondgedachten eigenmachtig en onaantastbaar vertegenwoordigen - maar dat wat
tusschen de grondgedachten ligt. Wat zij objectiveeren is niet meer de substantie, maar het adject der grondgedachten. Hun wezen is van substantief, adjec·
tief geworden. Daardoor kunnen wij den ''ontleedbaren zin van het stijlverschijnsel'' wel indirekt maar niet meer direkt uit hen erkennen. De romanti·
sche hieroglyphe is als het ware een bahuvrihi5 bij een verzwegen substantief.
Ik herhaal: de hieroglyphe objectiveert zoowel in de groote stijlen als in de
romantiek - het onderscheid bestaat daarin, dat zij iets anders objectiveert.
Misschien meen je dit op pag. 250, wanneer je zegt: ''De blik kwam terecht
tusschen de grenzen der oude begrippen'' - enz. 6 Dan zijn wij het eens. Maar
het schijnt mij dat dan je geestig woordenboekje van romantische hieroglyphen ietwat zinrijker of diepzinniger zou moeten gegroepeerd worden en wel zoo, dat men uit de adjectieven de substantieven moest herkennen.
Wat dit verplaatsen van het zwaartepunt van substantie naar adject beteekent - of het met een afnemen van het begrip ''bouwkundig beginsel'' samenhangt ... Later - voor vandaag genoeg!
Grittli groet hartelijk
je A.J.
250

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, ''Kleine samenspraak over de thema's der Romantiek''.
2. J. Huizinga, Cultuurhistorische verkenningen 184: 'In zekeren zin weten de sterken,
als Scott en Victor Hugo, de motieven nog te verwerken, te doen opgaan in het bouwsel van hun geest. De zwakkeren blijven bevangen in het uitdrukken der motieven
zelf' (Y.W. IV, 387; n.b. Jolles verwijst naar de paginering in De Gids).
3. Andre Jolles, Einfache Formen.
4. De passage luidt in De Gids 93 (1929) I, 248: 'In de oude groote stijlen van kunst
en gedachte hadden de verschillende thema's, waarin zieh het gezicht der tijden op de
wereld condenseert, hun functie ·in het f ormuleeren van de grondgedachte, die den
ganschen stijl bepaalt'. In de boekuitgave herschreefHuizinga de zin als volgt: 'In de
groote oude stijlen van leven, kunst en gedachte dient elk dezer thema's steeds weer
als bevestiging, als uitspraak van de grondgedachte, waarin de gansche stijl rust'
Cu/tuurhistorische verkenningen, 180 (V.W. IV, 384).
5. Bahuvrrhi is in het Sanskrit de aanduiding van een categorie samenstellingen; letterlijk 'veelrijstige', d. w.z. het adjectief veel ('bahu') is met het substantief rijst ('vrihi') tot een al dan niet zelfstandig gebruikt nieuw adjectief geworden.
6. J. Huizinga, Cultuurhistorische verkenningen 182: 'De blik kwam terecht tusschen
de grenzen der oude begrippen, in een sfeer, waar de dingen zieh bewogen in het
neglige eener aangename onsamenhangendheid' (V. W. IV, 385).

[ 803]
Johan Huizinga (Leiden) aan P.S. en H.M. Allen*
19 februari 1929
Dear Friends,
What a delightful and fine book you sent me, 1 I am proud to be included
in the number of those who receive it from your hands, The writer's streng
and simple English brings you the time very near. I congratulate you upon
achieving this intermediary task in the midst of your opus immensum. And
cordial thanks for your present!
2
We are very unhappy for the loss of our fine old town-hall. lt was the gern
ofthe town, and one ofthe most important historical buildings ofthe coun·
try. lt is a disaster.
Of course nothing can as yet be decided as to whether it is possible, and if
so, advisable, to rebuild. 3 First of all this cruel winter must have ceased, and
it seems to·night rather as if we were to have another cold-wave.
Sincerely yours,
J. Huizinga

* Origineel: Oxford, Bodleian Library.
r. P.S. Allen en H.M. Allen red., Letters of Richard Fox, 1486-1527 (Oxford 1929).
Richard Fox(e) (1448-1528), Engels bisschop en staatsman, minister onder Hendrik
VII en stichter van Corpus Christi College, Oxford, 1515-1516.
2. Op 12 februari 1929 was het Leidse stadhuis door brand verwoest.
3. Het stadhuis zou gesloopt en herbouwd worden; de zwaar beschadigde voorgevel
werd echter gerestaureerd .

•

251
\

[ 804]
.
*
Johan Huizinga (Leiden) aan J.B. van Andr1nga de Kempenaer
21 februari 1929
Waarde Vrienden,
Het is mij een vreugde en een behoefte, U op het heuglijk feest, dat ge
overmorgen viert, 1 mijn gelukwenschen aan te bieden. De voortdurende ~erbintenis tusschen Uw huis en het mijne is op meer dan een oude betrekking
gegrond. De wijze, waarop gij beiden door Uw kiesche zorgen voor.~etgeen
mij zoo liefen onvergetelijk blijft, 2 aan het voornaamste deel _van m11n ~even
verbonden blijft, is voor mij misschien het sterkst gevoelde 10 onze vr1endschappelijke relatie, maar daarom niet het eenige.
.
Van harte verheug ik mij in Uw gelukkige viering, te midden van Uw kin·
deren, en, ik weet her, met vele, vele vrienden!
3
Ik hoop dat Uw huis een plaatsje heeft voor den wijzen oosterling, dien ik
U uit Amsterdam liet toezenden.
Met nogmaals herhaalde, hartelijke gelukwenschen, ook bestemd voor Uw
kinderen,
Steeds Uw,
J. Huizinga

*

Origineel: Velp, Mw. H. Laman Trip-Van Andringa de Kempenaer.
r. Het vijfentwintigjarig huwelijk van het echtpaar Van Andringa de Kempenaer.
2. Bij zijn vertrek uit Groningen had Huizinga het echtpaar verzocht toe te willen
zien op de verzorging van het graf van zijn echtgenote op begraafplaats •Eshof te Ha·
ren (Gr.).
3. Een hauten Boeddha·beeld, van ca. 30 cm. hoog.

[ 805]
Johan Huizinga (Leiden) aan RudolfStadelmann 1*
7 maart 1929
Sehr geehrter Herr Doctor,
Noch bevor ich die Lektüre Ihres reichen Buches2 auch nur habe anfangen
können, will ich Ihnen ein Wort des aufrichtigen Dankes für Ihr schönes
und verehrendes Geschenk senden. Nur Ihre Vorbemerkung las ich eben. 3
Ich bin darauf gefasst, meine Ansichten aus der Zeit, als ich das Buch, wel·
ches Sie nennen, schrieb (1917, 1918) in mancher Hinsicht korrigiert zu fin·
den, so wie ich überhaupt dieselben nicht ohne Weiteres aufrechterhalten
möchte. Soweit aber Ihre methodischen Forderungen auch im Folgenden
noch auf die Mangel meines Werkes hinziehen, bitte ich doch, Eines bemerken zu dürfen. Mit ''ästhetischem Nachfühlen'' 4 würde ich doch meine Arbeitsweise ungenügend gekennzeichnet erachten. Ich habe, wie der Unterti·
tel es sagt, Formen des Lebens und des Gedankens herauszuarbeiten versucht. Kann man das auch nicht ''begriffliche Analyse'' im strengsten Sinne
nennen, damit ist doch der wissenschaftliche Wert meines Verfahrens nicht

ganz geleugnet. Aber vielleicht meinen Sie es auch nicht gar so schlimm mit
mir. Jedenfalls verspreche ich mir von der Lektüre grosse Freude und mannigfache Belehrung, und hoffe nach Beendung derselben darauf zurückzukommen.
Es ist übrigens merkwürdig, wie Ihre Vorbemerkung sich berührt mit einigen kulturhistorischen Forderungen, welche ich Ende 1926 als Vortrag in
Zürich zum Besten gab, und gerade jetzt für eine Abhandlung ausarbeite.
Ich bin seitdem ich das Buch schrieb, strenger geworden, und nähere mich
Ihrem Standpunkte sehr enge. Aber nur ''Stilgeschichte und Geistesgeschichte''? Das scheint mir doch noch der Entsagung zuviel.
In vorzüglicher Hochachtung, und mit wiederholtem Danke,
J. Huizinga

*

Origineel: Koblenz, Bundesarchiv.
1. Rudolf Stadelmann (1892-1949), Duits historicus, privaat-docent te Freiburg i.B.
1929-1936, hoogleraar nieuwere geschiedenis te Giessen 1936-1937 en Tübingen (sedert 1938).
2. Rudolf Stadelmann, Vom Geist des ausgehenden Mittelalters (Halle 1929).
3. Rudolf Stadelmann, ''Vorbemerkung'', vi: 'Die Studien zu der vorliegenden Untersuchung wurden unternommen mit der Absicht ein Gesamtbild der spätmittelalterlichen Kultur zu zeichnen, nicht in der Breite, sondern in der Tiefe, aber in der
vollen Mannigfaltigkeit ihrer Erscheinungen. Diese Absicht musste fallen gelassen
werden in dem Augenblick, wie Huizingas Werk ''Herbst des Mittelalters'' dem
Verfasser zu Gesicht kam. Denn Plan und Aufbau dieser schönen Darstellung berührte sich zu sehr mit den eigenen Entwürfen, die bis ins Wort hinein von einer
. ähnlichen Gesamtanschauung getragen waren. Zugleich aber zeigte diese Ausführung die charakteristische Schwäche einer solchen Paraphrase und die Problematik
einer gegenwärtigen Kulturgeschichtschreibung überhaupt, soweit sie über blosses
Referat oder subjektive Hymnen hinauskommen will'.
4. Rud<>lf Stadelmann, ''Vorbemerkung'', vi: 'Von unserer Massstablosigkeit her,
die in jedem Moment eine andere psychologische Einstellung liefert, ist es nötig,
durch ein schärferes Durchdenken der historischen Zusammenhänge diese Einheit
bewusst herauszubekommen. Dieses Verlangen nach Klarheit drängt aus dem ästhetischen Nachfühlen und Umschreiben zu einer begriffiichen Analyse und Verarbei·
tung. Das bedeutet aber, dem Material und der Methode nach, eine Verengung der
Kulturgeschichte zu Stilgeschichte und Geistesgeschichte'.

[ 806)

Andre Jolles aan Johan Huizinga*
20 maart 1929
Beste vriend terug in Leipzig. Gistern ben ik met Grittli die op reis een infectie kreeg
thuis gekomen. Het is gelukkig niet gevaarlijk, maar vermoedelijk langdurig.
Je ziet het loopt ons niet mee. Wat er nu verder gebeurt, weet ik nog niet. Het
hangt er alles van af, welk verloop de ziekte neemt. Misschien reis ik weer
naar Griekenland om mijn schoolmeesters den weg te wijzen; 1 misschien blijf
ik hier. Maar ik wou je dit in ieder geval even schrijven: ten deele omdat mijn
gedachten, sedert mijn kort bezoek in Holland weer zeer met onze vriendschap bezig zijn; ten deele ook omdat ik mijn hart eens even moet Juchten.

253

Het schijnt mij alles volmaakt onzinnig - in de laatste vier weken ben ik
nu van Leipzig naar Leiden, van Leiden naar Leipzig, van Leipzig over
Brindisi naar Athene en van Athene over Belgrad en Buda-Pest weer naar
Leipzig terug gejaagd. De wandelende Jood ende Vliegende Hollander zijn
daartegen kinderspel. Wat moet dat?
Je Demiurg2 lag op mij te wachten - hij verhoogde het gevoel dat ik bezig
ben een gekken boozen droom te droomen. Hij lijkt een beetje op Ibsen misschien ook op de familie Demidov3 wier portretten ik niet ken. Maar ik
dacht bij mij zelf, toen ik hem aankeek, ofhet voor mij niet tijd werd uit dit
rare bestaan mijn demissie te nemen.
Mijn stukje over Vincent van Gogh4 kwam voor ik wegging niet klaar. Om
mijn geheugen war op te frisschen zocht ik eenige data en vond dat de geschiedenis van zijn ''roem'' nog merkwaardiger was dan zij in ons gesprek
scheen. Misschien heb ik nu tijd het even op te schrijven. De mensch moet
toch wär doen. In de coupe schoren mij nog eenige andere onderwerpen voor
korte stukjes te binnen. Te Bari, waar ik een dag heb uitgerust, peinsde ik
over een artikeltje over Sint Niklaas. 5 Ofik het schrijven zal? Voorloopig ben
ik een ''hijgend hert''. 6
Hartelijke groeten
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Verg. Andre Jolles aan Huizinga, 16 februari 1929.
2. Een door Huizinga gemaakte tekening.
3. Rijke Russische faniilie uit de achttiende eeuw; begunstigers van geleerden en
kunstenaars.
4. Er is geen anikel van Jolles over Van Gogh in De Gids verscherien.
5· ~nd;e Jolles, ''In het stadje van Sint Nicolaas'', De Gids 93 (1929) II, 225-238; het
artikel 1s opgedragen 'aan Genrud en Walther Porzig'.
Ver~. Andre Jolles. aan Huizinga, 13 februari 1922 (Briefwisseling 1 [387], n. 3);
Het h1Jgend hen der Jacht ontkomen, schreeuwt niet sterker naar 't genot' naar Ps.
42:2, Jolles mogelijk eerder bekend uit Hildebrand, Camera Obscura (''De familie
Kegge. Een hoofdstuk waarmee ... '') dan uit de oorspronkelijke psalmberijming.

?·

[ 807)
Andre }olles aan Johan Huizinga*
I april 1929
Beste vriend morgen dus maar weer naar Griekenland! De heeren wilden mij niet missen en betalen mijn reis. Fiat!
;1'uss~hen de drup?eltjes door - conferenties etc. schreef ik dit stukje. 1
Misschien troost het ~e ove~ de kultuurgeschiedenis van Brugman2 en andere
snoeshanen. Her een1~e mtddel o.1.11 iets tegen Janie Panie Slanie, Nijhoff:
Pom en Slom te doen ts zelfvan t1Jd tot tijd iets te leveren, waar mee wij elkaar genoegen doen. Exempli causa: je stuk over romantiek.
1;Iet gaat .gelukkig Grittli heel veel beter - maar ik ben toch ietwat melancoltek, dat ik er nu alleen op uit moet.

254

Als titel van mijn boekje zou ik ''Einfache Formen'' willen kiezen - misschien als ondertitel: ''morphologische Studien über Legende, Sage, Mythos, Rätsel, Sprichwort, Kasus, Memorabile und Witz'' - is het niet te lang
en te geleerd? 3 Er zal nog heel wat aan te verbeteren zijn - wees onbeschroomd in je kritiek. Als er maar weer eenige kans is, dat het op een fatsoendelijke manier gedrukt wordt, krijg ik weer lust er aan te werken.
Heel hartelijke groeten
je A.J.

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Andre J olles, ''In het stad je van Sint Nicolaas''.
2. H. Brugmans, Schets eener beschavingsgeschiedenis van Nederland (Haarlem 1928).
3. Verg. Andre Jolles aan Huizinga, 16 februari 1929, n. 4.

[ 808]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
r4 april r929

Beste Han.
Dat is erg vervelend voor je dat Fräulein v .F .1 weggaat, terwijl 't nog maar
om twee jaren te doen is, en alles naar wensch ging. Ik hoop dat je gelukkig
bent bij het vinden van een plaatsvervangster. Kon ik er maar een voor je
bakken, - dan zorgde ik voor een ideaal engel.
Ik ben vandaag toevallig alleen thuis, de Zondagen ga ik al meer en meer
waardeeren, - dat ik zoo uren kan zwijgen dat vooral is een weelde.
Ik ben zeer geintresseerd in een boek van den duitscher Remarque, 2 het
handelt over de oorlog. Je hoorde er zeker al van het heet 'im Westen nichts
Neues'. Het is zeer eenvoudig geschreven, maar gruwelijk raak en treffend;
hard en fel, maar soms, zonder eenige sentimentaliteit, voel je, hoe de harten
van al die jonge menschen leegbloedden, onder de harde noodwendigheid.
Wil je 't eens lezen?
Ik hoop erg dat wij elkaar eens gauw zien en wat rostiger zien. Wanneer ik
dit zoo schrijf dan zie ik niet precies hoe, maar als wij beide naar de eerste
goede gelegenheid blijven uit zien, dan komt 't wel.
Hartelijk gegr.
t.t. R.
•

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Nahet vertrek van Heleen Krayenhoff op 1 oktober 1927 berustte de zorg voor het
huishouden bij de Oostenrijkse Fräulein von Fabris.
2. Erich Maria Remarque (1898-1970), Duits schrijver van o.a. de anti-militaristische
oorlogsroman Im Westen nichts Neues (Berlijn 1929).

255

[ 809]
Werner Kaegi (Parijs) aan Johan Huizinga*
8 mei 1929
Verehrtester Herr Professor,
Nachdem ich seit bald zwei Monaten diesen freilich etwas kalten.Pariser
Frühling geniesse, habe ich die letzten Tage dazu benützt, mit der Überset·
1
zung der geplanten ''Gesammelten Aufsät~e'' • einen Anfang zu. m~che.n.
Darf ich nun' bevor ich tiefer hineingehe, Sie einmal fragen, ob Sie f'ur die..
se neue Arbeit und besonders in Bezug auf die Ubersetzungsart bestimmte
Wünsche haben. Ich wäre Ihnen für eine Kritik meiner bisherigen Art und
für Richtlinien, die Ihrer Auffassung allenfalls besser entsprechen, sehr verbunden.
Von Kritiken des Erasmus habe ich noch nicht viel mehr gesehen. Schwa·
be will erst abwarten, bis alle beisammen sind, bevor er sie mir schickt. Ich
würde darum dem Grundsatz treu bleiben, die stilistische Abweichung von
der holländischen Form nicht unnötig zu verstärken, sondern den engen
Anschluss solange zu bewahren, als der Text im Deutschen geläufig lesbar
bleibt. Ich glaube sogar, dass auch ftir den deutschen Leser der Reiz einer
solchen Übersetzung gerade darin liegen kann, dass etwas vom holländischen Original manchmal durchschimmert. Bei der nahen Verwandtschaft
der beiden Sprachen gibt das sicher keinen organischen Fehler, sondern sehr
oft eine formale Vertiefung deutscher Wendungen. Eine stilistische Norm
wie im Französischen gibt es ja im Deutschen nicht. Was sich von Zeit zu
Zeit als besonders lebendigen, neuen Sprachstil ausgibt, erweist sich gewöhnlich als von sehr kurzer Lebensdauer. Ich glaube, dass gerade der Sinn
des reichen deutschen Sprach-patrimoniums darin liegt, jeweils dem Gegenstand und der schreibenden Person ein möglichst eigenes Kleid zu liefern.
Eine gelinde batavisierende Variation dürfte also neben den vielen anderen
durchaus ihr Recht haben.
Vielleicht interessiert Sie, dass vor ein paar Wochen das letzte Handexemplar Burckhardts zur Kultur der Renaissance in Ravenna glücklich aufgefunden worden ist. Das italienische Unterrichtsministerium hat sich sehr tä·
tig für diese Sache eingesetzt. Grosse Überraschungen wird es kaum enthalten, aber philologisch hat es einen Reiz, nun diese letzte Revision Burckhardts unserm Text2 zu Grunde legen zu können.
Wäre die Zeit vor meiner Abreise aus Basel nicht so knapp geworden, ich
hätte Ihnen einen Plan Jacob Burckhardts zu einem Werk über Karl den
Kühnen abgeschrieben, den ich im Nachlass fand. Burckhardt wollte ihn
freilich nicht selbst ausführen, empfahl ihn aber dem jungen Bernhard
Kugler3 als eines der schönen Themata, ''die rittlings auf der Grenzscheide
zwischen Mittelalter und neueren Zeit liegen.'' Es sind etwa 3 enggeschriebene Quartseiten. Ich werde sie wohl im Lauf des Jahres in der Basler Zeitschrift abdrucken lassen 11nd Ihnen dann schicken können. 4
Darf ich noch fragen, wann etwa ich die weiteren Manuskripte (Dante
Aufgaben der Kulturgesch. u.s.w.), erwarten darf. Wenn Ihnen aber ein;

.

256

Festlegung unangenehm ist, so kann ich abwarten. Ich hoffe bis etwa Ende
Juni hier zu bleiben.
Mit vielen Grüssen
Ihr sehr ergebener
Werner Kaegi

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1, J. Huizinga, Wege der Kulturgeschichte (München 1930); een selectie van door Kaegi vertaalde opstellen uit Tien studien en Cultuurhistorische verkenningen, aangevuld
met verspreid versehenen artikelen.
2. Jacob Burckhardt, Gesamtausgabe. Fünfter Band. Die Kultur der Renaissance in
Italien, herausgegeben von Werner Kaegi (Stuttgart/Berlin/Leipzig 1930).
3. Bernhard Kugler (1837-1898), vanaf 1867 buitengewoon en vanaf 1874 gewoon
hoogleraar geschiedenis te Tübingen; er is geen zelfstandige Studie van hem over Kare! de Stoute in druk versehenen.
4. Werner Kaegi, ''Ein Plan Jacob Burckhardts zu einem Werk über Karl den Kühnen", Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde 30 (1931) 393-398.

[ 810]

Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga (Leiden)*
10 mei 1929
Beste Han.
Bijna had ik je opgescheld om je stem weer eens te hooren, maar 't is dan
zoo ongezellig als 't niet lukt, en bijna een beetje overdreven, te meer daar ik
niets bijzonders te vertellen heb, alleen dat ik hoop dat wij elkaar spoedig
eens zien. Dat zal vrees ik niet op de Gids bijeenkomst zijn, want ik denk dat
ik naar de Buissche Heide ga, wacht ik tot na de Gids vergadering dan zou ik
er maar twee dagen stil kunnen zijn en anders vier. Het spijt mij wel dat 't
zoo treft, maar als 't weer zacht en mooi blijft dan offer ik jullie gezelschap
toch op voor 't gezelschap van konijnen en eekhoorns, ook omdat vier <lagen
vacantie mij wel toekomt en ik er naar verlang.
Korn je niet eens spoedig in stad, is er dan niet een afspraak te maken, en
wellicht een dubbele, een eerst voor op de Academie en dan voor eten hier?
Hoe zijn de berichten uit Oost, Zuid en West. Blijft alles goed gaan, en
hebt je al iemand om fräulein v.F. te vervangen? Drie regels met vragen die
minstens 5 x meer regels antwoord vergen.
Zoojuist telefoneerde ik met de Sitter. Het engagement 1 is af, misschien is
't voor beide partijen beter. Met den jongen heb ik wel te doen, die is er echt
door geknaagd, misschien nog meer door de familie de S. dan door Agnes'
houding. Ik geloof dat men wel erg heeft laten voelen dat hij een burgerjongen was. Ik merkte tenminste veel wrok op dit punt. Ik ben niet gebrand op
de Sitter, - maar ik ken hem niet, doch ik vind hem pedant, droog en zelfvervuld. Telkens wanneer hij mij wil spreken (ook nu weer) tenslotte over zaken die voor hem in de eerste plaats van belang zijn, verwacht hij zoo'n
beetje dat ik mij naar zijn uren zal schikken, en 't komt klaarblijkelijk niet bij
hem op dat 't niet zoo heel gek was wanneer hij zieh richtte naar mijn tijd,

257

zooals ik mij zou richten naar hem als ik hem wat te vragen had. Ik vrees dat
als hij mijn schoonpapa was ik ook gauw ''k"f'' zou wor d en.
1
2
Anna Veth schijnt heel naar. Morgen ga ik naar ~ijn zuster ~astert te~en
wie zij gezegd heeft dat zij met zachtheid aan m1J da~~t (of 1ets van d1~~
aard,) ik hoop 't morgen precies te hooren. Ik was erg bl1J dat te hooren, bltJ·
der er over dan ik verwacht had.
Jet is goed.
Dag Han, hartelijk gegroet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. De verloving van Agnes de Sitter, zie Briefwisseling l [309]
2 . Helena Catharina Roland Holst (*1857), gehuwd met J. Bastert, zakenman te
Amersfoort.

[ 811)
Johan H11izinga (Leiden) aan B. Malinowski*
13 mei 1929
My dear Malinowski,
I have been away for a couple of days to do some lecturing at Antwerp and
Louvain, 1 Now I hasten to reply to your letter, in order not to miss any chance ofhaving your visit here. lt is improbable that I should find time to come
to London before this summer, but I shall certainly be here till the middle of
July. Ifyou could take your way to Bozen by Hook ofHolland and give me
just a few days, that would be a great pleasure to me! But the sad news you
tell me about your wife's illness forbids me to insist. Should you propose to
come, let it not be 25 of May, 14-17 of June, 28, 29 ofJune.
Between my letter of April and yours of May 6th came your book. 2 Finding your inscription and realizing the worth of your special gift, and admiring the beautifully bound book, gave me a thrill of pleasure and gratitude. I
began reading it at once, but that can only be done in spare moments, and I
did not yet proceed very far, but far enough to see that it contains many
things that will be of imponance for my own prospective studies. After reading all your previous books I felt quite at home in the Trobriands on opening this one.
Work is rushing in upon me from all sides, but I feel up to it, though I
should rather like to be able to choose it myself.
Last winter I took your works (I think I wrote about it earlier) as subjectmatter in a course of lectures I delivered for the students of our Technical
3
University. I focussed my treatment on the ''homo faber'', taking first the
stage of savage life, then old Aryan culture, then the Roman Empire and its
decay. I profited immensely by your work.
Jakob returns from New York early in June, but only for a few months, he
is going to take his degree at Columbia. Leonhard is going to stay in the In-

4

dies, and tobe married this summer! Elsje and Sascha's stay in Hong Kong
is intended to last five years, perhaps longer.
The letter must be mailed this moment,
Yours ever
J. Huizinga

*

Origineel: New Haven, Yale University.
1. Huizinga sprak in Antwerpen, Leuven en Gent over 'Kleederdracht en cultuur'
op uitnodiging van het 'Vlaamsch Fonds voor Wetenschap'; verg. Huizinga aan
Anna Veth-Dirks, 14 mei 1929, n. 3.
2. Bronislaw Malinowski, The sexual l1fe of savages irt north-western Melanesia: an ethnographic account of courtship, marriage and f amily lije among the natives of the Trobriand Islands, British New Guinea (Londen 1929).
3. Gedurende twee jaar gafHuizinga een 'Overzicht van de cultuurgeschiedenis' aan
de Technische Hogeschool te Delft.
4. Na zijn kandidaatsexamen rechten reisde Leonhard Huizinga door het Nabije
Oosten, was kolonist in Marokko en vervolgens planter op Java, waar hij in 1929
trouwde met de Oostenrijkse Paola Kestner (*1905).

[ 812]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
'
14 me11929
Sehr geehrter Herr Doctor,
Ich habe schon lange vorgehabt, Ihnen zu schreiben, u.a. um Ihnen zu sagen, wie ich mich gefreut habe, als Sie sich bereit erklärt haben, die Übersetzung ftir den vom Verlag geplanten Sammelband zu übernehmen. Sie fragen
mich, ob ich dazu Wünsche hätte; ich muss antworten, keine besondere. Zu
••
dem was Sie über Ubersetzen ins Deutsche sagen, kann ich ganz beistimmen. Aber schliesslich würde mir das Empfinden fehlen, wie weit man in
dieser Hinsicht gehen kann. Jedenfalls sollte, scheint es mir, der holländi••
sehe Anstrich nicht zu bewusst dem Werke gelassen werden. Ubrigens
könnten Sie auf diesem Punkte eine feinftihlige Kritik finden im Urteil des
Herrn Duch vom Verlag, 1 den ich als einen feinen Sprachkenner schätzen
lernte. Ein Anderer reagiert doch immer bisweilen genauer auf so etwas, wie
Sie meinen, als derjenige der selbst übersetzt hat, und sich nicht ganz vom
Original loslösen kann. Machen Sie es aber gerade wie es Ihnen gut und
richtig scheint; ich habe dazu das volle Vertrauen.
Mit den Aufgaben der Kulturgeschichte hoffe ich in ein oder zwei Wochen endlich fertig zu sein. Es wird dann gleich in Korrektur gebracht für
die holländische Ausgabe, und Ihnen so zugeschickt. Ich möchte Sie dann
bitten, mir Ihre materielle Kritik nicht zu sparen, damit ich gegebenenfalls
••
noch Anderungen vornehmen kann. In ''Kleine Samenspraak etc.'' will ich
eine Seite noch erweitern. Mit dem Aufsatz 'Renaissance und Realismus' ist
es eine schwierige Sache, weil ich von dem Renaissance-studium ganz abgestorben bin, und sich mein Begriff Realismus ganz verschoben hat. Ich werde sehen, was ich daraus machen kann, es wird aber noch einige Zeit
dauern.

259

Was Sie mir über Burckhardt schreiben, ist sehr interessant. Besonders
der Plan für eine Arbeit über Karl den Kühnen interessiert mich.
Hoffentlich haben Sie es in Paris recht gut. Vor Kurzem war Prof. Köhler2 hier; ich habe mich sehr gefreut, ihn wiederzusehen. Sie bedauern wahrscheinlich seinen Verlust für Zürich!
Mit den besten Grüssen,
Ihr ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Arno Duch (*1889), hoofdredacteur van Drei Masken Verlag tot 1932, vervolgens
'Privatgelehrter' te München en wetenschappelijk medewerker/bibliothecaris bij het
Archiv für Kulturgeschichte en bij de Bayerische Akademie der Wissenschaften; behalve uitgever was hij ook zelf auteur van verscheidene biografische en historische
opstellen.
2. Walther Köhler (zie Briefwisseling I [569)) vertrok in 1929 als hoogleraar van Zü·
rich naar Heidelberg.

[ 813]
Johan Huizinga (Leide11) aan Anna Veth·Dirks (Amsterdam)*
14me11929
•

Beste Anna,
Mijn belofte je eens te schrijven was mij niet uit de gedachte. Het was mij
zoo'n voldoening, dat je mij laatst even wilde toelaten. Toen ik in de benedenkamer even wachtte, riepen al de bekende mooie dingen daar zoo sterk
ineens de herinnering op aan Bussum, aan al de heerlijke, rusti~e uren die ik
daar gesleten heb, in het pittige altijd opwekkende en verwarmende gezel·
schap van Jan, ende rostige heldere gezelligheid van jullie allen. Die bezoeken zijn allemaal heldere plekken in mijn herinnering, met een eigen qualiteit van geluk eraan. En nu is Jan al zoo lang weg, en lig je zelfheel ziek ...
Mijn kinderen blijven mij trouw ieder week schrijven. Sascha bad weer
wat last van zijn ingewandsstoornis, ik hoop dat het gauw weer gebeterd is.
Leonhard krijgt het nu moeilijk, nu hij daar in Indie zijn werkkring gaat zoeken. En met zijn aanstaand huwelijk gaat het ook niet alles zoo heel gemakkelijk. Maar in een kiekje dat hij van zieh stuurde, is iets veranderd wat ik
met vreugde zie, iets tegelijk ernstigs en zachts in zijn gezicht, wat ik er vroeger niet in zag. Ik heb goede hoop, dat hij geluk zal vinden. Jakob schrijft in
high spirits over zijn spoedige thuiskomst. En Retha heb ik gelukkig nog een
poosje hier (want Jakob gaat weer terug).
·
Mijn Oostenrijksche huisgenoot gaat mij weer verlaten, tot mijn spijt; zij
wil naar haar land terug. Maar in haar plaats komt, het werd juist vandaag
zekerheid, Elsje's beste vriendin Mieke Hamaker, 1 die bereid is, het die twee
jaar op zieh te nemen, dat ik het nog noodig zal hebben. 2 Voor Retha, die
haar ook goed kent, een prettig vooruitzicht.
Vanavond kreeg ik Polle's briefje. Het komt mij heel goed uit, Dr. Gabriel3 iets mee te geven voor Sascha's verjaardag, en ik heb hem gevraagd,
260

Donderdagmiddag met zijn vrouw te komen theedrinken om vier uur; ik
vind het ook bovendien prettig, met een goede vriend van jullie kennis te
maken. Wil je Polle bedanken voor haar briefje?
Ik was drie <lagen bij Antwerpen gast op een oud kasteel. 4 Voor een paar
lezingen moest ik er zijn. En daar opeens in een omgeving van oude muren
niets dan bloeiende vrucl1tboomen, magnolia, linden, in die heerlijke Mei·
zon, en een heele troep vroolijke lieve kinderen, en frissche Vlaamsche studenten, en een bijzonder ontwikkelde, onbegrijpelijk energieke gastvrouw,
die dat alles als 't ware beheerschte. 't Was een soort idylle, en 't lijkt nu een
beetje, of ik het maar gedroomd heb.
Veel werk, maar ook lust om het te doen, en gelukkig de kracht nog, al zijn
die krachten nooit zoo groot als Jan ze had. Hoe lang nog? Ook ik voel mij
wel ouder worden, al houdt tot nu toe een gezondheid, waar ik dankbaar
voor ben, het gevoel van neergaan verre.
Ik kan je niets anders wenschen, dan waar ik laatst mee scheidde: geduld,
moed, vrede. 5
Je H.

* Origineel: Amsterdam, Rijksprentenkabinet.
r. Maria Hamaker (1903-1990); de familie Hamaker behoorde tot Huizinga's kennissen in Groningen.
2. Behalve de zorg voor het huishouden was ook de opvoeding van Retha aan haar
toevertrouwd, die Huizinga blijkbaar na nog twee jaar voltooid leek.
3. Vermoedelijk een zoon van de schilder Paul Gabriel, van wie Anna Veth-Dirks
schilderles had gehad.
4. De voorburcht van het voormalig kasteel Cantecroy te Mortsel bij Antwerpen, domicilie van Arthur de Groodt (1883-1952), medicus, docent te Gent, hoogleraar aldaar
1936-1952, en van Juliette de Groodt-Adant (1892-1964), kunsthistorica; samen waren
zij de oprichters van de 'Vlaamsche Wetenschappelijke Stichting' en van het
'Vlaamsch Fonds voor Wetenschap', die ten doel hadden het wetenschappelijk en
cultureel leven in Vlaanderen te stimuleren.
5. Anna Veth-Dirks overleed na een langdurig ziekbed op 16 juni 1929.

[ 814]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
9 juni 1929
Beste vriend - .
hoog tijd, dat ik weer eens iets van mij laat hooren. Kort na Pinkster ben ik
uit Griekenland terug gekomen en viel met mijn neus in een ''philologische
Ferienkurs'' waar ik moest spreken. Bovendien college, knapen, die iets wil·
den weten, seminaries etc. etc. Kortom, er schoot in die dagen geen rustig
uurtje om te schrijven op over.
De reis op zieh zelfwas mooi - maar vermoeiend. De ''dertig schoolmees·
ters'' waren dom, vervelend en kwaadaardig. Het was vrij wel onmogelijk vat
op hen te krijgen - een paar schamele uitzonderingen bevestigden den regel.
Daarentegen bleek mijn compagnon - een jong archaeoloog, dien ik weinig
kende en met wien ik te zamen het schoolmeesterlijk vee moest hoeden - een

zeer aangenaam mensch. Met zijn hulp gelukte het mij, de grieksche dingen,
die ik meer dan twintig jaar niet van aangezicht tot aangezicht gezien had,
langzamerhand weer te veroveren. Niet zonder inspanning! Niettegenstaande mijn italiaansche reizen, was ik toch in de laatste jaren zeer in de litteraire
kant van de dingen verzeild; de kunst ''steenen te laten spreken'', ruines te
laten opleven, die ik toen ik met Puchstein 1 reisde, zoo tamelijk verstond,
had ik verleerd. Daar komt bij, dat Italie altijd en overal mij prikkelt en opwekt, Griekenland mij daarentegen ietwat abstract blijft. Zoo voelde ik mij
dus als een oud gymnast, die weer eens aan het rek hangt en wiens gewrichten knakken. Intusschen - zoo iets is goed om lenig te blijven.
Kreta - wat ik zeer onvoldoende kende en waarover ik er desniettegenstaande mijn theorieen op na hield - was zoo nieuw en zoo raadselachtig, dat
ik vast besloten ben er volgend jaar zes weken met Grittli door te brengen. Ik
heb wel eventjes het gevoel, dat dit van den hak op den tak springen niet
heelemaal meer bij mijn leeftijd past en dat het misschien verstandiger zou
zijn kalmpjes mij tot mijn litteratuurhistorisch werk te bepalen; maar aan
den anderen kant: de daemon, die mij door de wetenschap leidt, is heel wat
betrouwbaarder dan zijn collega, die mij door het leven voert en het is, ·
dunkt mij, niet kwaad hem zijn gang maar te laten gaan.
Maar nu: in de eerste plaats hartelijk bedankt voor veel!
Voor de correctie van en de aanvulling op Sint Nikolaas. 2 Jan Veth plag
het eind van zijn stukjes den ''slottjingel'' te noemen - Saint Jean d'Acre 3 gaf
aan dien tjingel nog een fraai geluid.
Voor je brief met nieuw-grieksche portretten. 4 Het is inderdaad een raar
ratjetoe van een taal. Het is factice en buitengewoon onwelluidend - en ook
daarin ligt een verschil met Italie. Evenals Athene geen stad is, maar altijd
een albaneesch dorp blijft, waarin men op een zonderling vaderlandslievend
oogenblik een soort van urbs gefabriceerd heeft - zoo is ook het Nieuwgrieksch eigenlijk geen taal maar een boerentaaltje waaraan men te vergeefs
poogt een beschaafde wijding en verwijding te geven.
Ten slotte voor je bericht over mijn ''Einfache Formen'' - Toen ik thuis
kwam, vertelde mij mijn amtsbroeder Frings, 5 dat het ''Forschungsinstitut'' - een institutie, die voor het publiceeren van ''Forschungen'' aan de
universiteit Leipzig over eenig geld beschikt - bereid was mij 1000 M. voor
de drukkosten van de E.F. toe te staan. Ik heb dit voorloopig afgeslagen. Ik
zou het veel prettiger vinden, wanneer dit boekje in Holland kon verschijnen. Er is zeker heel veel in, wat ik in Duitschland heb geleerd en ik zou het,
naar ik geloof, niet anders dan in het Duitsch hebben kunnen schrijven.
Maar dat neemt niet weg, dat ik mij toch in mijn binnenste, ook bij dit soort
studies, als Hollander beschouw en dat ik, wanneer de Academie er toe kan
besluiten het te publiceeren, mij daardoor meer onder mijn kornuiten zou
voelen dan elders. Ook je gunstig oordeel heeft tot dit besluit bijgedragen. Ik
wacht dus de zittingen van Juni en September rustig af. Mislukt het - dan
kunnen wij altijd nog zien.
Wonderlijk, dat de geschiedenis van den Kommerzienrat S. weer ergens in
het leven greep; ik zal hem zeker maskeeren6 - maar het was voor mij toch
262

weer een eigenaardige illustratie van het begrip ''memorabile''. Ik heb in den
laatsten tijd zulke dingen meer beleefd.
Je schrijft, dat Leo 7 voorgoed in Indie wil blijven. Hoe is het met zijn huwelijk afgeloopen? - ik voel een zeer oomachtige vriendschap voor hem;
groet hem eens van mij.
Ons gaat het goed - maar Grittli is nog altijd niet heelemaal beter. Misschien bezoeken wij je van den zomer, daar wij van plan zijn in een tufJe
door de wereld te karren.
Heel hartelijke groeten van
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Otto Puchstein, zie Briefwisseling I [31].
2. Andre Jolles, ''In het stadje van Sint Nicolaas''.
3. De laatste christelijke bezitting in het 'Heilige Land'.
4. Vermoedelijk zijn opnieuw tekeningen van Huizinga bedoeld.
5. Theodor Frings (1886-1968), Duits germanist, hoogleraar te Bonn sedert 1917,
volgde in 1927 Eduard Sievers op te Leipzig.
6. }olles beschrijft in zijn Einfache Formen de vorm 'memorabile' aan de hand van
een krantenbericht over de zelfmoord van 'Kommerzienrat S.'. In de oorspronkelijke
versie vertoonde het verhaal volgens Huizinga blijkbaar veel overeenkomst met een
reele gebeurtenis. Verg. Andre }olles, Einfache Formen 200-203.
7. Leonhard Huizinga.

[ 8151
H.D. Tjeenk Willink (Haarlem) aan Johan Huizinga (Middelburg)*
10 juli 1929
Amice!
Wat ben je toch een prettige auteur! Nauwelijks kik ik over een Voorbe1
richt of je zendt het me al thuis. En wat een aardig slot van het Voorbericht!
Op deze manier is het wel heel aangenaam werken!
Ik zal je spoedig proef zenden en daarna van Bommel weer eens zijn krachten aan een band laten beproeven.
Met hartelijken groet
t.t. HTjW

*

Origineel: Leiden, UB.
I. J. Huizinga, ''Voorbericht'', Cultuurhistorische verkenningen (Haarlem 1929) v
(niet in V.W.), waarvan het slot: 'Al is de aard van het gebodene die van verkenningen, gewaagde zwerftochten op onveilig terrein, de bewerking en samenvatting ervan
beteekent voor den schrijver veeleer een opruimen, een afrekenen. Om lichter beladen verder te gaan, als er nog tijd rest. Weg blijft er genoeg'.

[ 816]
H.D. Tjeenk Willink (Haarlem) aan Johan Huizinga (Middelburg)*
19 juli 1929
Amice,
De teekening van W enckebach vind ik zeer geslaagd en er zal zeker een
1
mooie lichtdruk van te maken zijn. Van Drei Masken Verlag ontving ik
reeds antwoord dat zij er mede accoord gaan een reproductie samen te laten
maken. 2
Vindt ge niet dat eigenlijk onder het portret Uw handteekening moest
staan? 3 Indien ge dit met mij eens zijt wil mij dan Uw handteekening op een
wit stukje papier zenden, hetzij met potlood hetzij met inkt geschreven; in
het laatste geval wilt ge den inkt wel laten opdrogen en niet afvloeien. Vindt
ge ook niet dat de initialen in het portret reeds genoeg voor den teekenaar
spreken? Anders moet m.i. in boekdruk met een klein lettertje links onderaan gedrukt worden: Naar een potloodschets door 0. Wenckebach. Misschien kunnen wij ook inplaats hiervan op den titel van het boek zetten: Met
een portret naar een potloodschets van Oswald Wenckebach.
Natuurlijk stel ik graag een aantal overdrukken voor U beschikbaar. Ik
hoor dan wel hoeveel ge er noodig hebt. ·
Over den titel heb ik veel nagedacht, maar ik kan toch niets bijzonders vinden. Gedachten over culttlurgeschiedenis (zie pag. 3 van het eerste opstel) kan
toch zeker moeilijk voor het geheel gelden; dan kan men misschien even
goed Cultuurhistorische opstellen kiezen. Maar gijzelf zijt altijd zoo vindingrijk de dingen in een mooien vorm te zeggen dat U onder het lezen misschien nog wel iets beters te binnen schiet.
Met vriendelijken groet,
t.t. HTjW

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Zie Briefwisseling I [378] en [385), n. 3.
.
2. Wenkebachs portret van Huizinga verscheen zowel in Cultuurhistorische verkenningen als in Wege der Kulturgeschichte.
3. Het portret is met de handtekening van Huizinga afgebeeld.

[ 817]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
23 juli 1929
Beste vriend beda_nkt voor.veel brieven en berichten. Ik heb op het oogenblik zoo veel
v~ch1llend~. dingen te doen, dat ik er niet toe kan komen een behoorlijken
br1ef te schr11ven. Over het geheel wil het niet lukken, mijn geest op iets te
konzentreeren. Mi)~ colleges zijn rhapsodieen - In zulke perioden kan ik
zelfs. geen ordentel11ke letters zetten - en mijn schrift lijkt iets op ''geestenschrift''.

Zonderling, dat oude heeren nog zoo betrekkelijk weinig zelfbeheersching
hebben.
Goed dat het gauw vacantie wordt.
Onze reis naar Holland loopt pas in September van stapel. Jeltje 1 wilde
einde Augustus tot midden September bij ons komen logeeren, met mijn
kleinzoon, daar haar man in dien tijd op reis ist. En voor 15.v111. kom ik hier
niet klaar met mijn werk.
2
Wees maar niet neerslachtig over het refus van v. Hamel. ''Kummer gewohnt!'' zegt men hier in Duitschland.
Zoodra ik tijd heb, zal ik hier het manuskript klaar maken en het dan aan
een van de jongelieden toevertrouwen, die het graag gedrukt zouden zien.
Dat zal met behulp van het fonds waarover ik al eens schreef, wel lukken.
Voor mij is in ieder opzicht het plezier er vrij wel af. Ook omdat ik met mijn
gedachten aan andere dingen zit.
Griekenland heeft mijn ziel toch weer zeer in beweging gebracht - en misschien ga ik eens probeeren iets over Kreta te zeggen. Of anders... nietschrijven is ook een genoegen.
Stuur mij als het kan binnenkort de Einfache Formen.
En wees hartelijk gegroet van
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Jeltje Jolles, zie Briefwisse/ing I [3r].
2. Anton Gerardus van Harnel (1886-1945), hoogleraar Gerrnaanse en Keltische talen
te Utrecht sedert 1923, tevens lid van de Koninklijke Akademie. Verg. Jaarboek der
Koninklijke Akademie van Wetenschappen (Amsterdam 1930), 189: 'Gewone vergadering der afdeeling Letterkunde op 17 juni 1929. [... ] Bij de rondvraag biedt de heer
Huizinga een verhandeling aan van den heer Andre Jolles, getiteld Einfache Fol'men.
Morphologische Studien über Legende, Sage, om te worden opgenomen in de werken
der Koninklijke Akademie. De voorzitter wijst de heeren Huizinga en Van Harnei
aan om hierover van rapport te dienen; de eerste verklaart zieh daartoe bereid; aan
den laatste, niet ter vergadering aanwezig, zal alsnog verzocht worden zieh hiervoor
beschikbaar te stellen; rnocht hij bezwaar hebben, dan zal het bestuur iemand anders
in zijn plaats uitnoodigen'. Kennelijk bracht Van Harnei negatiefadvies uit.

[ 818]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Werner Kaegi*
4 augustus 1929
Sehr geehrter Herr Doctor,
Es war mir wieder eine interessante Arbeit, Ihre wirklich vorzügliche
Übersetzung ganz nachzuprüfen, und hier und da eine Bemerkung zu ma·
chen. Es entgeht mir nicht, wie genau Sie sich überall von der Bedeutung
der holländischen Wendungen Rechenschaft geben. Dass ein einziges Mal
ein idiomatischer Ausdruck Ihnen nicht verständlich ist, könnte doch wohl
kaum anders sein.
Gerade der hohe Wert Ihrer Übersetzung macht es für mich ein Vergnü·
gen, kleine Fehler noch auszutilgen zu helfen.

Tun Sie wieder überall mit meinen Bemerkungen, wie Ihnen richtig
scheint; ich gebe sie nur als Vorschläge.
Ob und wieviele Zitate übersetzt werden sollen, können wir, scheint mir,
Herrn Duch zur Entscheidung überlassen. Mir ist es ganz recht, wie Sie ausgewählt haben.
Während dieses Monats kommt es mir sehr gelegen, neue Sendungen von
Ihnen hier zu erwarten.
Ich habe den Aufsatz, der schon vorliegt im Archiv für Kulturgeschichte,
ganz neu geschrieben, und wohl um die Hälfte erweitert. Hoffentlich er·
schwert das Ihre Arbeit nicht all zu sehr.
Der Band hat noch keinen Titel. Der kleinere holländische, der nur die
Aufsätze enthält, welche nicht zu den ''Tien Studien'' gehören, wird heissen
''Cultuurhistorische Verkenningen''. Falls Sie für den deutschen eine Idee
haben, empfehle ich mich für Mitteilung.
Es freut mich, dass Sie das letzte Handexemplar Burckhardt's doch noch
gebrauchen konnten, wenn es auch nicht viel Neues bot. Ihre eigenen Studien werden wohl schwer bedrängt sein, wo Sie sich so uneigennützig nicht
nur Ihrem grossen Landsmann widmen, sondern auch für den Fremden, der
in seinem Schatten nicht zu stehen wagt, Ihre Zeit und Ihren Geist übrig ha·
ben. Glauben Sie mir, dass ich dankbar bin, meine Arbeit in so guten Hän·
den zu wissen.
Ihr ergebener,
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.

( 819]
Johannes Haller (Wildbad) aan Johan Huizinga*
12 augustus 1929
Hochverehrter Herr Kollege,
Ein reuiger Sünder kommt und bittet um Absolution! Seit Jahr und Tag
habe ich wiederholte gütige Zusendungen von Ihnen ohne Dank hingenom·
men, und Sie beschämen mich aufs neue durch einen Aufsatz, 1 den ich zu
meinen wertvollsten Besitztümern zähle, zumal er mir ohne Ihre Güte wahrscheinlich entgangen wäre. Dass ich erst heute schreibe um meinen herzlichen Dank auszusprechen für die vielen wertvollen Dinge, die ich von Ih·
nen erhielt, hat mancherlei Gründe: eine nicht ganz leichte Zeit, die ertra·
gen werden musste, dann körperliche Leiden, die auf die Seele drückten, vor
allem aber den Wunsch, mich nicht mit ein paar förmlichen Worten loszukaufen, sondern auf die 'Sache' einzugehen. Zwischendurch hoffte ich auch,
persönlich danken zu können; eine Wallfahrt nach Doorn2 hätte mir Gele·
genheit gegeben, auch Leiden aufzusuchen. Aber auch dazu kam es nicht.
Und nun bitte ich herzlich um Verzeihung für den Schein des Undanks und
die Tatsache der Unhöflichkeit, die ich selbst schmerzlich fühle, und möchte Ihnen sagen, dass jedes Wort von Ihnen mich fesselt, dass ich alles mit

266

Aufmerksamkeit und durchgängiger Zustimmung gelesen habe und mich
oft und öfter erfreut und gestärkt ftlhle durch die innere Übereinstimmung,
die ich überall zwischen uns entdecke.
Erlauben Sie mir, auf ein paar Einzelheiten aufmerksam zu machen. Ihre
Definition der 'Historie' 3 ist so erschöpfend und klassisch einfach, dass ich
sie mir kurzweg aneigne und sie (in meinem Kollegheft über 'Studium der
Geschichte') an die Stelle meiner eigenen setze. Diese lautete: 'Geschichte
ist (im Sinn von 'Erforschung' oder 'Darstellung') der Versuch, die Vergangenheit, wie sie wirklich war, in unserer Vorstellung zur Anschauung zu
bringen'. Sie sehen, es ist der gleiche Gedanke, aber Ihre Formulierung ist
••
besser. Ahnlich ist es mit Ihrer Auffassung der Renaissance, nur dass ich
hier nicht eine bestimmte Stelle zitieren kann. Immer wieder musste ich
beim lesen Ihrer prachtvollen Aufsätze den Stift aus der Hand legen mit
dem inneren Ausruf (einige Male entfuhr er sogar meinen Lippen): 'ganz
dasselbe, was ich meinen Studenten klarzumachen mich bemühe!' Sie werden auf diese Konkordanz vielleicht keinen grossen Wert legen, für mich
aber ist sie gleichsam das Siegel, unter das, was ich gefunden zu haben
••
glaubte. Ausserordentlich hat Ihr 'Herbst' in der neuen Ubersetzung gewonnen. 4 Ich freue mich, dass er auch bei unsern Studierenden Anklang findet. Ebenso der 'Erasmus', wenn ich ihm auch lieber ein kleineres Format
gegeben sähe.
Mit nochmaligem herzlichem Dank empfehle ich mich als
Ihr aufrichtig ergebener
J. Haller
"

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. J. Huizinga, Over een definitie van het begrip geschiedenis (Amsterdam 1929), Mededeelingen der Kon. Akademie van Wetenschappen, Afdeling Letterkunde, deel 68,
serie B (V.W. VII, 95-103).
2. Ballingsoord van de voormalige Duitse keizer Wilhelm II (1859-1941).
3. J. Huizinga, 'Geschiedenis is de geestelijke vorm, waarin een cultuur zieh rekenschap geeft van haar verleden' (V.W. VII, 102).
4. De Duitse vertaling van Herfsttij werd voor de tweede druk (Herbst des Mittelalters, München 1928) opnieuw bewerkt door Arno Duch; zie Arno Duch aan Huizin·
ga,. 4 maart 1933.

[ 820]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Johannes Haller*
15 augustus 1929
Hochverehrter Herr Kollege,
Ihr werter Brief vom 12. war mir eine lebhafte Freude. Wie konnten Sie
meinen, bei mir in der Schuld zu stehen! ich weiss ja zu gut, welche hohe
Ehre ich Ihrer guten Meinung verdanke, und ausserdem ist mein eigenes Gewissen Ihnen gegenüber nie ruhig gewesen, seit ich, durch Mangel an Zeit
um mich darauf gehörig zu konzentrieren, es bei einigen Worten des Dankes
1
für Ihr schönes Buch über die Universität Tübingen bleiben lassen musste.

Dass sich Ihre gute Meinung weiteren Schriften von meiner Hand
gegenüber bewahrt hat, freut und beruhigt mich, besonders dass meine De·
finition Ihren Beifall hat! Ich kann nur hoffen, dass auch der Band, den ich
Ihnen im nächsten Frühjahr hoffe senden zu können, diesen Eindruck nicht
zerstören wird. (Es handelt sich um gesammelte Aufsätze u.a. den über Re·
naissance).
Ihre Zustimmung zu meinen Ansichten ist mir von höchstem Wert. Als
junger Geschichtsprofessor 1906! (ich hatte vordem hauptsächlich Orienta·
lia getrieben), also in der Zeit wenn sich die allgemeinen Grundlagen der
wissenschaftlichen Anschauung noch formen, habe ich viel von Ihnen gelernt, namentlich als ich mein erstes Kolleg über die Konzilienzeit vorzube·
reiten hatte. 2 Ihr Werk sprach mich damals sofort stark an, und mag die
••
Ubereinstimmung der Ideen, die Sie so freundlich sind, festzustellen, gefördert haben.
Dass der kleine 'Erasmus' so dick werden musste, war nicht mein
Wunsch.
In der Hoffnung, dass unsere Wege, sei es geistig oder auf der Erde, sich
noch öfters kreuzen mögen,
Mit besten Grüssen
Ihr sehr ergebener
J. Huizinga

* Origineel: Koblenz, Bundesarchiv.
I. Johannes Haller, Die Anfänge der Universität Tübingen 1477-1537 (2 dln. Stuttgart
1927-1929).
2. Huizinga gaf in 1905-1906 als hoogleraar te Groningen een college over 'de XIV.
Eeuw', dat hij in Leiden in 1929-1930 herhaalde.

[ 821]
Johan H\1izinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
18 september 1929
Sehr geehrter Herr Doctor,
. Ihre l_etzte Sendung geht hierneben zurück; es geht jetzt langsamer, weil
ich täglich nur eine kurze Zeit daran geben kann. Die Arbeit hat mich wiegefesselt. Ich habe augenblicklich über ''Ren. u. Real.'', sowie über
. gaben_ der Kulturgeschichte'' meine Kritik ganz verloren, und weiss gar
nicht, ob s1e gut oder schlecht sind. Die Tatsache dass Sie das erstere so genau ha~en übersetzen können, und dass sich die Übersetzung manchmal
bessei; liest als das Original, gibt mir wieder Mut.
[...]

~;~ehr

2

Die Besprechung, von der Sie mir erzählen, blieb mir in der Tat unbekannt. Wenn ich es vermeiden k an n, 1ese ich k eine Besprechungen me1ner
·
·
.
.
S~hriften, weder lobende noch tadelnde; sie stören mein geistiges Gleichgewicht, ohne mir Nutzen zu bringen. Ich kenne selbst die grossen Unzuläng-

268

lichkeiten meiner Werke nur zu gut, aber verbessern kann ich sie nicht. Der
Rezensent mag meinetwegen in vielen Dingen recht haben.
Mit besten Grüssen,
Ihr ergebener,
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Bijzonderheden vertaling Wege der Kulturgeschichte.
2. Verg. Werner Kaegi aan Huizinga, 9 september 1929 (niet opgenomen): 'Ich hoffe, Sie haben Schulenburgs Besprechung der 2. Aufl. Herbst d. Mittelalters nicht gelesen; sie ist grässlich dumm. Ich vermute, es steckt da psychologisch ein Kriegsatavismus dahinter, eine Abneigung gegen alles was mit französischer Kultur zusammenhängt. Schulenburg war diplomatischer Offizier Ludendorffs bei der Gesandschafi: in Bern, das spukt noch hie und da sehr peinlich bei ihm, ist natürlich auch
kein Genügen gewesen bei den damaligen Methoden'; Werner von der Schulenburg,
2
''Notizen'', n.a.v. J. Huizinga, Herbst des Mittelalters (München 1929) en Fritz
Schelmann, Florenz und die Kultur Toskanas (Wenen/Leipzig 1929), Italien. Monatschrift für Kunst, Kultur und Literatur 2 (1929) 429-430.

[ 822]
Johan Huizinga (Leiden) aan Gerrit Kalffjr. t*
23 september 1929
Zeer Geachte Heer Kalff,
Gaarne deel ik U mee, dat bij mij geenerlei voornemen bestaat, leven en
werk van Henriette Roland Holst te beschrijven.
Mocht U er inderdaad toe overgaan, dan wensch ik U bij den moeilijken
en belangrijken arbeid voorspoed en welslagen. 2
Met vr. groet,
Gaarne U w dw.
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, UB.
1. Zie Briefwisseling I [167].
2. Gerrit Kalff jr. heeft geen boek of artikel over Henriette Roland Holst geschreven.

[ 823]
Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
3 oktober 1929
Beste Han,
Ik vind het een allerliefst voorstel van je en neem het heel graag aan; je zult
mij zeker veel licht kunnen geven en het is ook altijd bijzonder prettig elkaar
te zien, vind ik, als er iets van werk aan vast zit. Het Land van Rembrandt heb ik sedert mijn jeugd niet meer gelezen; zal
er nu toch weer eens in duiken. Brugmans 1 ken ik natuurlijk maar dat is veel
te weinig; Pirenne heb ik indertijd goed bestudeerd en zeer veel aan hem ge-

had voor 't begrip der middeneeuwsche en zestiend'eeuwsche volksbewegingen. Ik zal hem nu ook weer eens ter hand nemen. Ik vreesde wel dat er over
Nederland niet zoo heel veel zou zijn.
Morgen vroeg hoop ik op den trein te gaan naar Zwitserland, voor dien
vakantiekursus waar ik je van sprak. Ik blijf een halve dag in Frankfurt bij
mijn vriend Hendrik de Man, 2 en ga dan direkt door naar Chur. - Ik vermoed, dar de heerlijke, overvloedige regen die ook wij waardeeren, - vooral
als we aan de B. Hei denken - te Casajo3 wel in den vorm van sneeuw zal zijn
neergekomen. Ik hoop wel erg op een paar mooie, klare herfstdagen. D.V.
ben ik 13 Okt. weer in 't land terug. Zou Zondag 27 Oktober je voor je eerste
bezoek hier schikken, - dan houd ik dien dag vrij.
Rik is niet zoo erg tierig; hij heeft een beetje last van een pok, is een beetje
verkouden, en vindt de soesah van de Akademie nog wat vervelend. Ik geloof
ook, dat het niet-terugkomen van Reintje Bredius4 roch een teleurstelling is
geweest; in zijn hart was aldoor nog wel de hoop, dat zij ''peccavi'' zou zeggen, Je laat natuurlijk niet aan R. merken, dar ik je dit schreef.
Met veel hartelijks
je Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. H. Brugmans, Schets eener beschavingsgeschiedenis van Nederland.
2. Hendrik de Man (1885-1953), Belgisch socioloog en politicus, doceerde sociale psychologie te Frankfurt a.M. 1929-1933; keerde in 1933 naar Belgi~ terug, waar hij het
plansocialisme voorstond en verscheidene malen minister was; de door De Man opgerichte 'Unie voor Hand· en Geestesarbeiders' ontwikkelde zieh in de oorlogsjaren
tot een instrument in handen van de bezetter, zodat De Man in I941 naar het niet bezette deel van Frankrijk uitweek.
3. Chalet bij Chur ten bate van vakantiecursussen en charitatieve doeleinden van de
Vereniging der Religieuze Socialisten van Leonhard Ragaz (zie Henriette Roland
Holst aan H11izinga, 27 oktober 1930).
4, Susanna Reinoudina Bredius (*1904), kunstschilderes, emigreerde naar de Verenigde Staten.

[ 824]
Johan Huizinga (Leiden) aan Drei Masken Verlag (München)*
17 oktober 1929
Sehr geehrter Herr Duch,
Gestern beendete ich die Nachprüfung der Übersetzungen für den Sam~elband .. Dr. Kaegi hat m.E. sei.':1e schwierige Aufgabe glänzend gelöst. Eiruge P_arti~n gefall~n mir in der Ubersetzung besser als das Original, besond:rs gi~t dies vo_n Aufgaben der Kulturgeschichte''. Das Ganze entspricht
et~en~lich gar nicht mehr den Worten unseres Vertrags § I: ''wie es bereits
b?e~1ch vereinbart ist''. Ich darf ohne Selbstüberhebung wohl sagen dass es
ein viel wichtigeres und reicheres Buch wird, als wir damals noch v~raussahe B 'läufi
·
?· ei 1g gesagt habe ich vom Vertrage niemals das vom Verlage unterzeic?°ete Exemplar erhalten, das ich in Anschluss an Ihren Brief vom 4.
Apnl 1929 erwartet, und später vergessen habe.

270

Ob ich, wenn wir jetzt noch den Vertrag zu machen hätten, darin zustim·
men würde, laut § 4 die Honorierung der Übersetzung mitzutragen, kann
••
d.ahingestellt bleiben. Jedenfalls leuchtet es ein, dass der Ubersetzer, der
mindestens das doppelte geleistet hat von dem, was bei der Abmachung geplant war, mit 5 oder 600 Mk nicht entfernt belohnt wäre.
[ ••• ] 1

Mit den besten Grüssen,
Ihr ergebener

*
1.

Minuut: 's-Gravenhage, NLMD.
Bijzonderheden uitgave Wege der Kulturgeschichte.

[ 825]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
23 oktober 1929

Romantiek

2

In den diepsten kelder van haar huis

(Klaag, klaag - zingende zaag.)
is zij afgestegen.
Turfmolm, duizendpoot en kolengruis
kwam zij tegen.
Onderwijl zij op het trapje talmt
(Klaag, klaag ... enz.)
en haar kaarsje flakkert,
is haar het Verleden toegewalmd.
Arme stakkerd!
Naast een afgetrapte vloermat lag,
(Klaag, klaag ... enz.)
nog in deugd verzonken,
Jantje die eens pruimen hangen zag;
maar zij stonken.
Troostelooze bruid en zwemmer staut:
(Klaag, klaag... enz.)
Hero en Leander
Sliepen in een vuilnisemmer koud
bij elkander.
Uilenspiegel, Emma Bovary,
(Klaag, klaag, ... enz.)
Samson zonder lokken
speelden met Sint J oris en Marie:
Hansje sokken.

271

Heesche spinnen zongen super flum(K/aag, klaag ... enz.)
.
. .
ina Babylonis;lpijnlijk voor een ziel, die d1t geh11m
•

niet gewoon 1s.
Op een bladzij zonder angst en smaad
(Klaag, klaag... enz.)
·
van een poezieboek
kropen krommen van den derden graad
om een driehoek.
Vogeltjes met afgesneden hals
(Klaag, klaag ... enz.)
•• •
in vergeet miJ nieten,
Kathedralentorens rijzig als
stalaktieten,
een bokaal, het zweetdoek, schoppenboer,
(Klaag, klaag ... enz.)
een verdorde wijnrank,
ook een kroon van goud en parelmoer
en een pijnbank ...
In die jammerkolk, in dit misbaar
(Klaag, kla.ag ... enz.)
dreigt zij te verstikken;
aan den kanten rokzoom voelt zij haar
knieen knikken.
En zij prevelt zachtjes voor zieh heen
(Klaag, klaag ... enz.)
met benepen stemband:
ruikt het hier naar Brueghel en Jan Steen,
of naar Rembrandt?
Beste vriend daar je eenig vennaak schept in mijn gedichten, en het aangenaam is publiek te hebben, stuur ik je het vervolg op de serie: Romantiek, dat onlangs,
zooals het behoort, in een cafe met een strijkje is ontstaan.
Bedankt voor je boek. 2 Ik heb er zeer veel tegen in te brengen - Ik heb
ook, zooals ik je al eens schreef, 3 geprobeerd mijn bezwaren tegen je geschiedenisdefinitie op te schrijven. Maar het werd een artikel. En waarom
zouden wij, jij en ik, artikelen tegen elkaar schrijven. Half af liet ik het liggen.
Je wensch, dat de Einfache Formen gepubliceerd :-')uden worden is vervuld. Hct boek gaat hierbij. Kijk het nog eens door.
272

Ik vereenzaam meer en meer - overigens gaat het mij goed.
Hartelijke groeten
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Psalm 137:1, 'Super flumina Babylonis', 'Aan de rivieren van Babel'.
2. J. Huizinga, Cultuurhistorische verkenningen (Haarlern 1929).
3. 'Er is al lang een brief voor je in de maak - over je geschiedenisdefinitie' Andre
Jolles aan Huizinga, briefkaart van 4 september 1929; niet opgenomen.
'

[ 826]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
28 oktober 1929

•

Beste vriend daar ik een paar dagen naar Berlijn moet, beantwoord ik je vraag onmiddelijk.
De bedoeling van de serie (?) Romantiek was, geloof ik, oorspronkelijk je
teekeningen te reciproceeren. Voor publicatie waren zij niet bestemd. Wanneer jij intusschen iets ervan de moeite waard vindt, om de Gids aan te bieden, ben ik ijdel genoeg om het plezierig te vinden, dat er op mijn ouden dag
1
''verzen'' van mij in een hollandsch tijdschrift verschijnen. Misschien dienen zij ook als tegengift tegen eenig gekwijl.
Dus ga je gang. Bied aan. Ik ben benieuwd, wat Janie voor een gezicht zet.
Maar dan als het kan in het Januarinummer. Ik ben bijgeloovig en heb het
graag, wanneer er in de eerste maand van 1930 iets van mij verschijnt.

*

3

Niemeyer stuurde een recensieexemplaar van de E.F. aan de Gids. Wanneer Colenbrander niet weet wat hij hier mee moet beginnen en het, niette·
genstaande mijn medewerkerschap en niettegenstaande de eerste schetsen in
de Gids zelf versehenen zijn - toch wil laten bespreken. Wanneer ... enz.
enz ... laat hij het dan aan een van onze metaphysici zenden, en wel aan Labberton4 of aan Bierens de Haan. 5 Naast Goden J.H. (die allebei hun redenen
hebben er bij deze gelegenheid het zwijgen toe te doen) zijn deze heeren de
eenige, die misschien iets verstandigs over de zaak kunnen te berde brengen.
Maar nog eens: ''wanneer ... ''; want ook de Gids heeft grond ditmaal haar
mond te houden.
Wat je zelfbetreft -wanneer je de E.F. nog eens gedrukt herleest, haal dan
uit je fraai geordende overdrukjesschat de lezing Folklore en Kunstwetenschap (1897)6 nog eens te voorschijn en poog de vraag te beantwoorden: waren er nu waarlijk drieendertig jaren noodig om van dit eene tot dit andere te
2

komen?
Met de overtuiging, dat ik alweer het woord vanitas in zijn blijde en in zijn
bittere beteekenis heb doorgrond, ga ik naar bed.
Je vriend A.J.
273

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Andre Jolles, ''Romantiek'', De Gids. 9.4 (1930) 1, 52-53; afd~ van he.t frafment
'Romantiek 2' uit Andre Jolles aan Hu1z1nga, 23 oktober 1929, Romant1ek I bleef
ongepubliceerd.
2. Max Niemeyer Verlag, Halle.
3. Andre Jolles, Einfache Formen.
4. J.H. Labberton, zie Briefwisseling 1 [544].
.
5. J.D. Bierens de Haan (1866-1943), filosoofen theoloog; n.a.v. Andre Jolles, E1nfa·
ehe Formen (Halle a.d.S. 1929), De Gids 94 (1930) 1, 447-449.
6, Andre Jolles, ''Folk-lore en kunstwetenschap'', De Kroniek, 11, 18, 25 juli en I au·
1.

gustus 1897.

[ 827]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
29 oktober 1929
Sehr verehrter Herr Professor,
es wäre längst Zeit gewesen, mich bei Ihnen für Ihre freundliche Intervention zu Gunsten meines zeitlichen Heils zu bedanken, umso mehr als ich
meinen etwas stillosen Basler Brief! nachträglich lieber ungeschrieben gewusst hätte und dabei noch die Vergesslichkeit in bezug auf den Passus, den
Ihnen Herr Duch dann zitierte, begangen hatte. Also noch einmal: tausend
Dank flir Ihre Bemühung. Ich hoffe das Beste und freue mich auf alle Fälle,
dass Sie selbst mit meiner Arbeit nicht ganz unzufrieden sind. Ich sehe freilich erst jetzt, wo ich alle Stücke noch einmal durcharbeite und mir Ihre
Randbemerkungen zu Nutze mache, wie oft und wie übel ich daneben geschossen habe. Die Hauptunterlassungssünde ist natürlich die, nie in Holland gewesen zu sein und ich strebe auch darnach sie möglichst bald einigermassen gut zu machen, d.h. sobald ich gesundheitshalber wieder einigermassen reisen kann. Am stärksten hat mich in diesem Vorhaben eigentlich
Ihr Aufsatz über den deutschen Kultureinfluss in Holland bestärkt. Es sind
da so auffallende Parallelen mit unsrer schweizerischen Situation, bloss dass
diese noch etwas verzwickter ist, weil es eine schweizerische Kultur eigentlich nie recht gegeben hat weil auch keine eigene Kultursprache da ist und
weil darum die Dissonanz zwischen dem differenzierteren Geistesleben, das
seine Zentren ausserhalb des Landes hat und haben muss, und der elementaren politischen und sozialen Absonderung und Eigenheit eine besonders
grelle ist. Der Schweizer, der geistige Bindungen anerkennt, wird zunächst
unfehlbar ein schlechter Schweizer, weil er nach dem Zentrum der nationalen Kultur hintendiert, der er sprachlich zugehört. (Denn ''Heimatkultur''
bleibt bei 11ns immer künstlich und meist minderwertig.) Wenn dies aber
eine ganze Schicht tut, so wird das eigene Land dieser Kräfte beraubt, sein
politisches und soziales Leben bleibt in primitiven Formen stecken die eigentlich bloss einer geistigen Unterschicht entsprechen. Und das ist das,
~as ~eyserling im Spektrum Europas beschrieben hat. 2 Jene wenigen aber,
die sich abgewendet haben, flihlen sich innerhalb der entsprechenden fremden Nationalkulturen trotz der sprachlichen Bindung im Grunde auch nicht
274

•

zu Hause, weil sie in mancher Beziehung ganz andere, eben schweizerische
Elementarbegriffe in sich tragen. Sie kehren dann (äusserlich oder innerlich)
zurück, und bilden eine sehr zahlreiche Schicht von Sonderlingen und Eigenbrödlern, in denen oft ein hohes Mass von persönlicher Kultur steht, die
aber unfruchtbar bleibt weil sie keinen sozialen Untergrund und keine Gemeinschaft in ihrer eigenen Sphäre besitzt. Der Krieg hat eigentlich diese
Dinge bei uns nun erst recht akut werden lassen und es ist nun die sehr schöne aber nicht leichte Aufgabe unsrer Generation hier eine Lösung zu finden,
ohne in einen verwaschenen Kosmopolitismus zu verfallen.
Verzeihen Sie diesen Erguss, aber vielleicht interessieren Sie diese Dinge beiläufig. Vielleicht sehen Sie sie auch von ferne noch klarer als wir
selbst.

[... ]3
Noch einmal: verzeihen Sie die Plauderei.
Ich bleibe mit vielen Grüssen
Ihr dankbar ergebener
Werner Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
l. Werner Kaegi aan Huizinga, 14 oktober 1929; niet opgenomen, over het door Drei
Masken Verlag te betalen honorarium aan Kaegi over de vertaling van Wege der Kul-

turgeschichte.
Hermann Graf Keyserling (1880-1946), Duits filosoof; Das Spektrum Europas
(1928).
3. Bijzonderheden vertaling Wege der Kulturgeschichte.
2.

[ 828]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
31 oktober 1929
Sehr geehrter Herr Doctor,
Ihre Bemerkungen über die Frage einer national-schweizerischen Kultur
haben mich lebhaft interessiert, und mir manches verständlich gemacht, was
ich nur dumpf ahnte. Das Verhältnis ist tatsächlich sehr kompliziert und ich
verstehe, wie eigentlich jeder gebildete Schweizer sich einigermassen durchkämpfen muss .
. Ihr Vorhaben, mal nach Holland zu reisen, ist schön; Sie werden dann in
meinem Hause eine Stelle finden, wo Sie sich ruhig niederlassen können, als
Ausgangspunkt für Ausflüge.
[ ••• ] 1

Ich hoffe aufrichtig, dass Sie über Ihre Gesundheit bald ganz zufrieden
sein können. Die Korrektur des Bandes wird uns auch weiterhin noch wohl
in gelegentlicher Berührung halten.
Mit besten Grüssen,
Ihr ergebener,
J. Huizinga

275

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
.
1. Bijzonderheden vertaling Wege der Kulturgeschichte.

[ 829]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
6 november 1929
•

Sehr verehrter Herr Professor,
ich hatte eigentlich das Gefühl, dass in meinem letzten Brief das meiste
zwischen den Zeilen geblieben sei. Aber Sie verstehen es ja, auch dort zu lesen. Zwei naheliegende Illustrationen sind bekanntlich Burckhardt und C.F.
Meyer. 1 Burckhardt sah, als er als junger Doktor aus Deutschland zurückkehrte, seine Aufgabe darin, ''den Schweizern zu zeigen, dass sie Deutsche
sind", was (auch zeitlich) wohl so ziemlich Ihrem Moleschott 2 entspricht;
und C.F. Meyer, der in seiner Jugend hatte französisch dichten wollen, ist
durch das Erlebnis des deutschfranzösischen Krieges von 1870{71 erst eigentlich zum Dichter geworden. Holland ist da doch wohl etwas besser dran
mit seiner eigenen Sprache, die innerhalb und ausserhalb seiner Grenzen
ständig daran erinnert, dass da etwas Besonderes vorliegt. Dass übrigens
auch unser schweizerisches Sprachgefühl ganz deutlich vom deutschen abweicht, erlebe ich inuner wieder, so in den letzten Tagen mit Herrn Duch.
Er empfand es störend, dass ich im ''Aloys. Bertrand'' sage ''er schmelzte sich
die Darstellungen'' statt er schmolz sich. Wir unterscheiden in diesem Fall
noch allgemein zwischen er schmelzte (er machte flüssig) und er schmolz (er
wurde flüssig), fiir den Reichsdeutschen hat sich der Unterschied bereits verwischt. So gibt es viele Fälle. (Ich werde übrigens im Buchtext schmolz sagen, Herrn Duch und den Deutschen zu liebe.)
Um zur Arbeit zu kommen: scheint Ihnen ''Das historische Erlebnis'' völlig 11nmöglich?3 Ich habe an ein paar Stellen in ''Das Erlebnis des Historischen" korrigiert und bin nun doch unbefriedigt. ''Erlebnis'' ist seit zehn
Jahren Modewort. A-1an sagt ''das religiöse E.'', ''das tänzerische E.'', das
"malerische, musikalische etc. E.'', jeweils im Sinne des allgemeinen psychischen Grunderlebnisses, und nicht eines bestimmten;} einmaligen, was es jedesmal nebenbei natürlich auch bedeuten kann. Das Erlebnis des Religiösen
wirkt viel schwächer, das ''Erlebnis des Tänzerischen'' beinah unmöglich
oder doch viel distanzierter und weniger subjektiv. Ich glaube, man könnte
"das historische Erlebnis'' stehen lassen, gerade weil es Modewort ist, wird
~ unmi~telba~ richtig verstanden werden. ''Das Kriegserlebnis'', gelesen in
einer Zeitschrift als Titel, wird vom gebildeten Leser vermutlich ohne weiteres interpretiert ''das Grunderlebnis des Krieges'', und nicht als ''eine erlebte Kriegsbegebenheit''. Ausschliesslich den letzteren Sinn hat das Wort
in erster Linie im Plural.
[••• ]5
Für Ihre sehr freundliche Einladung nach Leiden danke ich sehr herzlich
und ich würde mich freuen recht bald ein Kolleg auf Holländisch zu hören:

276

Aber ich furchte es kann noch ziemlich lange dauern. Aber inzwischen wür·
de ich gern lesenderweise etwas mehr erfahren. Meine holländische Litera·
turkenntnis beschränkt sich eigentlich auf zwei Romane der Jo van Ammers·
6
Küller oder wie sie heisst und ein paar wissenschaftliche Kleinigkeiten. Soll
ich mit Fruin beginnen? An Vondel, de Hooft und die zeitgenössischen Her·
ren traue ich mich nicht recht unvorbereitet heran.
Aber es ist eine Zumutung, dass ich Sie mit all dem belästige. Antworten
Sie doch ja nur, wenn Sie gut Zeit haben. Auch die Fragen in bezug auf die
Übersetzung haben gar keine Eile. Das ganze Manuskript ist in München
und Korrekturen kann ich nun erst in die Fahnen eintragen. Das wird wohl
noch dauern.
·
Mit besten Grüssen
Ihr dankbar ergebener
W. Kaegi

[•.• ]7

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD
1. Conrad Ferdinand Meyer (1825-1898), Zwitsers dichteren schrijver.
2. Jacob Moleschott (1822-1893), Nederlands medicus en filosoof; riep als privaat-docent in Heidelberg in 1848 Nederland op zieh aan te sluiten bij de Duitse Bond; na·
dien hoogleraar fysiologie te Zürich, Turijn en Rome.
3. J. Huizinga, ''De taak der cultuurgeschiedenis'', Cultuurhistorische verkenningen
(Haarlem 1929) 52: 'Er is in het historisch beseffen een zeer gewichtig element, dat
nog het best valt aan te duiden met het woord historische sensatie' (V. W. VII, 71).
4. Deze passage vanaf 'jeweils' toegevoegd.
5. Bijzonderheden vertaling Wege der Kulturgeschichte.
6. Jo van Ammers-Küller (1884-1966), schrijfster van in haar tijd veelgelezen romans
over de problemen van de 'beschaafde vrouw'.
7. Bijzonderheden vertaling Wege der Kulturgeschichte.

[ 830]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
9 november 1929
Sehr geehrter Herr Doctor,
Sie wissen, dass ich nicht gut lassen kann, gleich zu antworten; es ist das
einzige Mittel fur mich, die Korrespondenz zu bewältigen.
Zu Ihren Bemerkungen Folgendes: Shaw ''Randglossen'' oder ''Randzeichnungen'' ist mir beides recht: wählen Sie was Ihnen am besten klingt.
Unsch. Kindl.: ''Deze onderscheiding gaat niet op'', buchstäblich ''trifft
nicht zu'', aber die Worte stehen hier nicht ganz logisch, und können besser
weggelassen werden. Denn weil nach 28. Dezember bis I. Januar keine Woche mehr folgt, könnte sich der Tag innerhalb des ausgehenden Jahres nicht
mehr wiederholen und den Beweis, dass tatsächlich Weihnachtsstil vorlag,
' 1
.
nicht gebracht werden.
Wichtiger ist ''das Erlebnis''. Ich ahnte schon dass es in hohem Grade Modewort sei, aber wo Sie es mir jetzt mit so schauderhaften Beispielen bestäti-

277

gen, ist die einzige Lösung: ''Erlebnis'' soll ganz gestrichen werden, obwohl
es dem Wort ''Sensatie'' gar nicht schlecht entspricht. ''Sensatie'' aber ist gar
kein Modewort. Was kann es dann aber sein? Mir scheint nur ''das historische Empfinden'' möglich, und besser als ''die hist. Empfindung''. Meinen
Sie dass es absolut nicht geht, und finden Sie nichts besseres, dann wird es
eine schlimme Sache, denn das ekelhaft moderne ''Erlebnis'' ist mir auf einmal ganz verleidet. Schreiben Sie, wenn nötig, noch mal darüber, es ist ein
wichtiger Punkt.
Ihnen gute holländische Lektüre zu empfehlen ist nicht so leicht. Das 17.
Jahrhundert ist wirklich schwierig, auch für uns, nicht so sehr wegen der
Sprache wie wegen des Geistes. Man soll schon mit starkem litterarhistori·
schem Interesse darangehen, um es wirklich zu geniessen. Fruin ist trocken
aber sehr klar und vernünftig, gediegene Sprache und fester, einfacher Stil.
Manche Leute lesen gerne Couperus' Romane; ich schätze eigentlich nur ·
sein Erstlingswerk ''Eline Vere''. Busken Huet ''Land van Rembrandt'', und
''Litterarische Fantazieen'' (Kritiken a la Sainte Beuve) ist zu empfehlen.
Die neueren sind meist zu malerisch. Vielleicht gefällt Ihnen Van Looy, 2
3
oder Augusta de Wit (auf den Taufnamen achten!). Ein gar nicht litteräres
aber gutes Buch ist Jan Ligthart ''Jeugdherinneringen''. 4 A.M. de Jong 5 kennen Sie ja schon. Mögen Sie auch Gedichte, nehmen Sie dann Henriette Roland Holst. Von ihrem Mann R.N. Roland Holst (beide gehören zu meinen
besten Freunden) ein hübsches kleines Buch ''Overpeinzingen van een Bra·
menzoeker''. Aus der Biedermeierzeit Hildebrand, Camera obscura, urholländisch. Aus der Zeit der Freidenkerei und des aufkommenden Radikalismus Multatuli, ''Max Havelaar'', ''Ideeen''. Potgieter wird Ihnen kaum gefallen. Wenn Sie das alles gelesen haben werden Sie neuen Stoff haben zur
Überdenkung der Parallele Schweiz-Holland. Aber ein Gottfried Keller ist
nicht dabei! Vielleicht vergesse ich wichtige Namen, die folgen dann später
mal.

Mit besten Grüssen,
Ihr ergebener
J. Huizinga

* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
Verg. J. H11izinga, V.V(, IV, 213: 'wanneer 28 December [= Onnozele kinderen]
1402 op een Donderdag viel, dan gold gedurende het geheele jaar 1403 elke Donder·
?3g, vo~r ongeluksdag, e~ kon kortweg ''!es Innocents'' heeten', waarbij de voetnoot:
Fe1tel1Jk veronder~telt dit het gebruik van den Kerststijl, naar welken het jaar 1403
begon met Kerstlllls 1402, maar deze onderscheiding gaat niet op'.
2. Jacobus van Looy (1855-1930), schrijver en schilder.
3. Augus:a de Wit, zie Bn'efwisseling I [385].
4· Jan Ligthart (1859-1916), pedagoog en onderwijshervormer· Jeugdherinneringen
I.

(1913).
5, A.M. de Jong (1888-1943), schrijver van sociale romans.

'

[ 831]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
II november 1929
Sehr verehrter Herr Professor,
meinen herzlichsten Dank für Ihre rasche Antwort, vor Allem für das reiche Lektüreprogramm; ich werde mich nun gleich daranmachen.
Die ''Erlebnis''frage ist schwer. Ihre Abneigung gegen das Wort ist mir sehr
verständlich, wenn ich auch glaube, dass meine krassen Beispiele Ihnen das
Bild etwas zu schwarz gemalt haben. Aber es ist mir lieber, Sie wissen genau,
was geschieht. Immerhin, wenn das Wort auch bis in die üble Sphäre der
deutschen ''Tanzkultur'' heruntergekommen ist, so hat es doch andrerseits
1
eine sehr ehrbare Vergangenheit. Wenn ich nicht irre, hat Dilthey sehr viel
zu seiner heutigen Deutung beigetragen. Sein grosser Vorzug ist eben der,
dass es das plötzlich Eintretende, unmittelbar sich Ergebende des historischen
Verstehens ausdrückt. Es bezeichnet in allen Fällen seiner Anwendung das
Aufgehen einer besonderen Art, die Wirklichkeit zu erfassen, das (erste) ''Erlebnis'' eines neuen Sinnesorgans, das Begreifen einer Gestaltungsmöglichkeit, noch bevor die Gestaltung selbst geschaffen ist. Vor allem aber entschei. det es nichts über die intellektuelle, phantasiemässige oder künstlerisch-plastische Art der Gestaltung. Mir persönlich fällt es nicht ganz leicht, das Wort
fallen zu lassen, denn ich glaube nicht, dass sich all diese Vorteile bei einem
andern wiederfinden, während der verkitschte Gebrauch eigentlich nur gegen
diejenigen spricht, die es gedankenlos anwenden und nicht gegen das Wort.
Andere Möglichkeiten: ''Empfindung'' ist nicht ausgeschlossen, doch es
hat eben etwas sehr Vages, Allgemeines. Es entspricht aber einer zum vornherein gegebenen historischen Anlage oder Begabung, und man verstünde
darunter etwas dauernd latent Vorhandenes. Man spricht etwa vom historischen Empfinden eines Staatsmannes.
In gewissem Masse gilt das auch von ''der historische Sinn'', was ich anfänglich im Text stehen hatte. Vor allem bezeichnet es das Organ und nicht
die Funktion. Es hat aber etwas Prägnanteres als ''Empfindung''. Die Vorstellung einer plötzlich in Wirkung tretenden und zeitweilig wieder ruhenden Sinnesfunktion ist durchaus mit dem Wort verbunden.
Am liebsten möchte ich einfach vorschlagen: das historische Verstehen,
wenn dieser Ausdruck nicht wieder zu ausschliesslich deutsch wäre und zu
weit abläge von Äusserungen wie denen Taines oder Michelets, die Sie zitieren. Ausserdem gibt es über den Begriff des Verstehens im XIX Jh. nun das
zweibändige Werk von Joachim Wach2 (dem jungen Leipziger Philosophen
bei Mohr, Tübingen. Wach fusst übrigens stark aufDilthey, Sie werden ihn
aber besser kennen als ich.) Diese Bände wird man wohl oder übel durchlesen müssen, bevor man in Zukunft das Wort wieder in den Mund nimmt.
''Das historische Sehen'' kommt wegen des visuellen Charakters wohl
kaum in Betracht; ''Sensation'' wohl noch weniger, obwohl es gelegentlich
naturwissenschaftlich in Ihrem Sinn gebraucht wird. ''Erfassen'' ist zu
schulmässig und zu intellektuell.
279

Vielleicht wäre doch ''Verstehen'' der sachlich richtigste Ausdruck, und es
müssten dann im Text ein paar Stellen leicht geändert werden.
Von ''Erlebnis'' nehme ich traurigen Abschied. Es ist als habe Deutsch·
land zuweilen eine kindlich-grausame Verschwendungssucht, sowohl in
Wörtern als in Staatsmännern. Aber Sie haben Recht. Der Beigeschmack
des Literatenkaffees ist unleugbar.
Verzeihen Sie, wenn ich heute nur diese etwas verlegene Speisekarte vor·
legen kann. Vielleicht taucht später noch etwas Besseres auf.
Mit besten Grüssen
Ihr Werner Kaegi

* Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
1. Wilhelm Dilthey (1833-1911), Duits filosoof; hoogleraar te Bazel, Kiel, Breslau en
sedert 1882 te Berlijn.
2. Joachim Wach (1898-1955), Duits filosoof en socioloog, doceerde te Leipzig 1927·
1935, aan Brown University, Providence 1935-1946 en te Chicago 1946-1955; Das Verstehen: Grundzüge einer Geschichte der hermeneutischen Theorie im 19. Jahrhundert (3
dln. Tübingen 1922-1933; dl. 2 Tübingen 1929).

[ 832]
Johan H11izinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
15 november 1929
Sehr geehrter Herr Doctor,
Während ich mich daran mache, Ihnen über die recht schwierige ''Erleb·
nis''-frage zu antworten, fallt mir eine Lösung ein, welche, wenn nicht ele·
gant, doch meine Abneigung einigermassen aufhebt, nämlich diese: es bleibt
''Erlebnis'', aber in einer Note, könnten Sie einen Entwurf vorschlagen? (die
ja doch als Fussnoten gedruckt werden) wird gesagt, dass dieses Wort, ob·
wohl als Modewort verwerflich, der einzige Notbehelf war, um ''sensatie''
zu übersetzen. Tatsächlich ist es so. Es ist mir ganz klar, dass es von allen
möglichen Wörter ''sensatie'' am nächsten kommt. Und alle andere sind
eben unmöglich: ''Empfindung'' aus den von Ihnen angeftihrten Gründen,
''Sinn'' und ''Verstehen'' beide ebenfalls, weil ich beide Wörter in der Ab·
handlung durchgehends in anderem Sinne gebrauche. Wach notiere ich mir,
ich kenne ihn noch nicht. ''Sehen, Sensation, Erfassen'' geht auch nicht.
Vielen Dank für das Zitat aus Croce; 1 ich werde sehen, ob ich eine Note
daraus machen kann, welche ich Ihnen dann zuschicken werde. 2
Mit besten Grüssen,
Ihr ergebener
J. Huizinga
* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Ben~d~tto Croce (1866-1952), Italiaans historicus en filosoof. Verg. Werner Kaegi
~an _Hu1z1nga, 13 november 1929, met een citaat uit B. Croce, Storia delta storiografia
1tal1ana nel s~olo_ deci~o~on~ ~~a:i 19~1)_120: 'non ci fermeremo su quell'altro curiosum, l.a Teona dei penod! pol1t1cz, 1~ CU! s1 scopre la !egge della storia umana, il secolo
fcrrar1ano (es handelt sich um G1useppe Ferrar und seine zuerst 1857 erschienene

280

''Histoire des revolutions d'ltalie'') composto di 25 anni e di 4 generazioni, ciascuna
delle quali opera in media 31 anno e tre mesi e nel corso delle quali ''un' idea si prepara, esplode, reagisce e si risolve'' '.
2. Verg. J. Huizinga, Wege der Kulturgeschichte (München 1930) 73, n. 43, 'B. Croce,
'Storia della storiografia italiana nel secolo decimonono' II, 120, erwähnt ''als Kuriosum'', eine Theorie von Giuseppe Ferrari in seiner Histoire des revolutions d'ltalie,
1857 (Croce zitiert die italienische Ausgabe von 1870/72), nach welcher 125 Jahre, das
heisst vier Generationen von je 31 Jahren und drei Monaten, die politische Grundperiode darstellten, in deren Verlauf 'un' idea si prepara, esplode, reagisce e si risolve' .'
(niet in V.W.).

[ 833]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
17 november 1929

Sehr verehrter Herr Professor,
Ihre Lösung ist zweifellos der vorläufig günstigste Kompromiss. Darf ich
als Note vorschlagen:
''Wir bedauern, uns dieses seit einigen Jahren depravierten Modewortes
bedienen zu müssen, um das holländische ''sensatie'' wiederzugeben. ''Empfinden'' oder ''Verstehen'', um von anderen Möglichkeiten zu schweigen,
hätten den im Folgenden entwickelten Begriffsgehalt nicht so weitgehend
1
gedeckt wie der gewählte Ausdruck es tut."
Der zweite Satz kann natürlich wegbleiben oder die Zahl der verworfenen
Möglichkeiten erhöht werden; ich wäre Ihnen dankbar, wenn Sie mir die
endgültige Fassung der Note gelegentlich mitteilen wollten.
Von München höre ich vorläufig gar nichts und habe keine Ahnung, wie
rasch der Druck vorwärts gehen soll.
Mit besten Grüssen
Ihr dankbar ergebener
Werner Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Uiteindelijk voegde Kaegi een noot toe achter het opschrift 'Der Sinn für das Historische' ( Wege der Kulturgeschichte) 4 7: 'Die Uberschrift des folgenden Absatzes lautet im Holländischen: ''De historische sensatie.'' Eine völlig getreue Wiedergabe dieses Ausdruckes, der Eindruck und Erlebnisl Anschauung und Konzeption des Historischen zugleich umfasst, hat sich bei der Übersetzung als unmöglich erwiesen. Wir
geben nun im Deutschen die Bezeichnung für das Organ, dessen Funktion der holländische Ausdruck mit grösserer Anschaulichkeit andeutet. Im Text ist der Begriff
in einigen Fällen umschrieben worden'.

..

281

•

[ 834]
.
*
Johan Huizinga (Leiden) aan Walther Köhler
29 november 1929
Sehr geehner Herr Kollege,
Mit Ihrem ''Marburger Religionsgespräch'' 1 haben Sie mir eine grosse
2
Freude gemacht. Erstens hat mich Ihr Rekonstruktionsversuch in methodischer Hinsicht lebhaft interessiert. Welch eine Arbeit steckt dahinter! Nur
einer der diese Geschichte so gut kennt wie Sie könnte daran denken, das
Ganze kritisch zu rekonstruieren, wobei übrigens auch Sie selbst wohl manchen Vorbehalt machen mussten. Wie fesselnd ist aber auch der Stoff an
sich! Ich wurde fortwährend an Ihre schöne Vorlesung in Leiden erinnert,3
als Sie uns so stark nahebrachten, dass es sich dort um die wichtigsten Fragen der Welt handelte!
Wie derb und urwüchsig tritt uns hier Luther entgegen! Ich habe das Gefühl, dass ich, wenn ich es auch nicht mit dem Bibelwort Hoc est corpus
meum4 verbinden könnte, mich doch aus meiner ganzen metaphysischen
Einstellung heraus auf die Seite Luther's schlagen müsste. Sein immerwährendes: Gott steht über alle Mathematik, 5 sein ''non euro quod sit contra naturam modo non sit contra fidem'', 6 es kommt doch alles aus dem Grund, zu
dem jedes Denken über Anfange und Gründe immer zurückkehren muss.
Und welch ein gewaltiger Fund ist dieses: ''den allergrösten leyb usw. S.
108/9.'' ''Darzu schwigen sy all still''. 7 Und mir scheint, dazu sollen wir noch
immer alle stille schweigen.
Wie steckt der ganze Luther in der Handlung der Worte mit Kreide auf
dem Tisch! 8
Was bedeutet sein Ausfall beim Paternoster, ''Dass unser Name usw.'' S.
9
138! nur einen Ausbruch seines Unwillens über das Fehlschlagen der Verhandlungen?
Noch etwas anderes möchte ich Ihnen schreiben. Sie haben fast denken
müssen, ich hätte Ihre freundliche Aufforderung, mal in Heidelberg zu lesen, wenig geschätzt. Zuerst musste ich die Einladung in Juli abschlagen.
?aon konnte ich unmöglich der verehrenden Einladung nach Marburg, die
ich ebenfalls Ihnen verdanke, Folge leisten. Und jetzt wieder musste ich
dem Sekretär der historischen Fachschaft antworten: bitte schieben Sie es
auf das Sommersemester hinaus. Aber es geht wirklich nicht anders. Im
Frühjahr werde ich vier Wochen Vorlesungen zu halten haben in der Sorbonne, das giebt mir wieder viele Arbeit, und ich soll einige Vorsicht in Acht
nehmen, Ich denke, so gegen Ende Mai würde ich sehr gut nach Heidelberg
kom~en können, und es wäre mir eine Freude und eine Ehre. 10 Bis dahin
hoffe ich I~oen de~ deutschen Sammelband von mein,er Hand geschickt zu
haben, der lIIl Früh1ahr erscheinen so11.11
Mit der Bitte, mich Ihrer Familie bestens zu empfehlen,
Ihr sehr ergebener,
J. Huizinga

* Kopie van tweede hand: Karlsruhe, Generallandesarchiv.
1. W. Köhler, Das Marburger Religionsgespräch 1529. Versuch einer Rekonstruktion
(Leipzig 1929 ).
2. Reconstructie van het godsdienstgesprek te Marburg (1-3 oktober 1529) tussen de
reformatoren Luther, Melanchton (1497-1560), Zwingli (1484-1531) en Oecolampadius (1482-1531) over de aanwezigheid van Christus in het Avondmaal: hoewel Luther
de transsubstantiatie verwierp geloofde hij dat naast de symbolische betekenis die
brood en wijn hadden, deze toch het lichaam en bloed van Christus werden (consub·
stantiatie); Zwingli en Oecolampadius verwierpen deze opvatting en beschouwden
het Avondmaal slechts als herinneringsdienst.
3. Zie Huizinga aan Werner Kaegi, 14 mei 1929, n. 2.
4. Matthaeus 26:26, 'Dat is mijn lichaam'. Walther Köhler, Religt'onsgespräch, 9, Luther tegen zijn tegenstanders: 'Beweiset Ihr, dass Christi Leib nicht da sei, wo das
Wort sagt: ''Das ist mein Leib''' en tegen Oecolampadius, Religionsgespräch, ro, 'Hier
braucht's nicht vieler Worte; viele Metaphern gibt's in der h. Schrift, das gebe ich
zu, aber dass hier - ''das ist mein Leib'' - eine Metapher vorliegt, müsset Ihr bewei·
sen'.
5. Walther Köhler, Religionsgespräch, 9, Luther: 'Fleischliche Beweise, geometrische Argumente verwerfe ich gänzlich [... ] Gott ist über alle Mathematik, und die
Worte Gottes sind staunend anzubeten und zu tun, Gott aber gebietet: ''Nehmet, esset, das ist mein Leib''!'
6. Walther Köhler, Religionsgespräch, 89 resp. 25, 'Ego fateor corpus esse in coelo,
fateor etiam esse in sacramento; non euro, quod sit contra naturam, modo non contra
fidem': 'Ich will an jenen Worten hängen, dass Christus im Himmel und im Abendmahl sei. Was gegen die Natur ist, kümmert mich nicht, wenn es nur nicht gegen den
Glauben ist'.
7. Walther Köhler, Religionsgespräch, 108-109, 'Sy fragten, wo got ye ain leyb het one
ain sonnder stat gesetzt oder ennthalten? Darauff antwurtet Luther: den allergrösten
leyb, darynn all ander leyb begriffen sein, nemlich die ganntzen weit, ennthelt got on
ein stat; darumb hat die weit kain stat, darynn sy ist. Darzu schwigen sy all still'.
8. Luther schreefbij het begin van het dispuut de woorden ''das ist mein Leib'' met
krijt op de tafel en dekte die met het kleed toe; tijdens de discussie tilde hij het kleed
weer op: ''Das ist mein Leib''! 'Allhie stehet unser Schrift. Die habt Ihr uns noch
nicht abgedrungen, wie Ihr Euch erboten habt, wir bedürfen keiner andern'.
9. Walther Köhler, Religionsgespräch, 138; toen Luther bij het ontbijt op 4 oktober in
het Duits het 'Onze Vader' bad, vertaalde hij 'sanctificetur nomen tuum' niet met
'uw naam worde geheiligd', maar met 'Das unser Name für tausent teufe! verdampt
werde!'.
10. Verg. Studentenschaft der Universität Heidelberg aan Huizinga, 16 juni 1930:
'Wir sind mit dem von Ihnen angegebenen Termin, Montag, 14. Juli einverstanden.
• Ebenso ist uns das Thema ''Die sozialen Grundlagen der holländischen Kultur des
17. Jahrhunderts'' genehm'; op 15 juli hield Huizinga dezelfde lezing te Tübingen.
11. J. Huizinga, Wege der Kulturgeschichte.

[ 835]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Cornelis van Vollenhoven*
.28 december 1929

B.C.
Ik geniet hier meer dan ooit de rust: geweldig lang slapen, 's morgens wat
werken, 's middags wat wandelen, en dan verder hartverscheurend lummelen.
Schrijf mij terstond even: moet ik naar de Amsterdamsche rectoraatsover-

dracht toe, 1 of is het zede, om er beleefd voor te bedanken? Ik denk wel het
eerste.
Donderdag 2 Januari hoop ik terug te komen.
Heb je ook veel pleizier? Doe mijn groeten aan de familie Van der Mandele.2 De doos, in Noord Brabant geopend, vervulde ons met zoetigheid.
t.t. H.

* Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.

.
.
1. Huizinga's benoeming tot voorzitter van de Afdel1ng Letterkun~e van de Kon1nk·
lijke Akademie van Wetenschappen op II november 1929 bracht n1euwe represerttatieve verplichtingen met zieh mee.
2. Karel Paul van der Mandele (1880-1972), bankier, directeur van de Rotterdamsche
Bankvereeniging 1910-1940; vriend van Cornelis van Vollenhoven.

[ 836]
Henriette en Richard Roland Holst (Lugano) aan Johan Huizinga (Leiden)*
28 december 1929
B.H.
Hoog boven in de bergen hebben we vandaag ons brood gegeten (niet ''mit
1
Tränen'', neen waarlijk, maar met dadels) op een weitje in een koesterende
zonneschijn, als bij ons op een gezegende Aprildag. In dit land is geloof ik
toch het Paradijs geweest en zeker hebben de kerkklokken toen net zoo geklonken! - Veel liefs en een goed jaar
Rik en Jet
Ik ben natuurlijk erg benieuwd en verlangend om de Gids van Jan. te lezen.2
Hart. gegr.

R.
*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart van Morcote, Lugano.
I. J.W. von Goethe, Wilhelm Meisters Lehrjahre 2, 13: 'Wer nie sein Brot mit Tränen
ass'.
2. Verg. Henrii!tte Roland Holst aan Huizinga, 10 januari 1930, n. 1.

[ 837)
Richard Roland Holst (Lugano) aan Johan Huizinga (Middelburg)*
31 december 1929
B.H.
Gisteren ook weer prachtig weer. Wij gingen de San Salvatori op (1000 m)
bove~ lag er nog al wat sneeuw, maar wij konden er een uur bakkend in de
z?n ~1tru~~~n ..vandaag is 't grijs voor 't eerst sedert 25 Dec. 's Avonds verdiep ik n_i111~ Je boek, na eerst nu pas Jet's nieuwen bundel 1 te hebben gelezen. Ik vind .t verbazend intressant en heb er zeer veel aan ook als anregung.
Over 't ''realisme'' moeten wij 't nog eens hebben) voor mij ligt het criterium

in het realisme als middel of als doel, maar dit is geen onderwerp voor een
ansichtkarte.
Hartelijk gegr.
t. t. R.
Doel an sich werd 't pas met de renaissance en dat is toch ook verklaarbaar.
Als je 't niet eens bent laat ik zoo'n vat wijn komen en drinken wij 't af.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart van twee ossen voor een kar
met grote wijnvaten; het postscriptum is geschreven op de afbeelding, met ee11 pijltje
dat naar een der vaten wijst.
r. Henriette Roland Holst, Vernieuwingen (Rotterdam 1929).

[ 838]
Johan Huizinga (Leiden) aan A. Roland Holst (Ascona)*
•
•
2 Januar1 1930
Beste Jany,
Daar straks thuis gekomen van een heerlijk tiental dagen rust op Toornvliet vond ik je brief. 1 Er bestaat zulk een Engelsehe vertaling, of liever door
mij zelf bewerkte verkorting, vertaald door Hopman: 2 The Waning of the
Middle Ages, London, Edward Arnold & Co 1924, later herdrukt. De Duitsche vertaling is volledig, Herbst des Mittelalters, 2e editie 1928, Drei Masken Verlag, München. ,Erasmus verscheen bij Scribner & Sons, New YorkLondon, 1924, ook vertaald door Hopman.
Van Heldring3 kreeg ik eenige dagen geleden bericht, dat hij voor zijn ge·
zondheid een tijd buitenslands moet, en dus voorloopig de studie niet kan
beginnen. Jammer!
Dat manifest van ''Leiding'' 4 is een kras stukje van wat men doorslaan
noemt. Op grond van een chicane wordt mij een wereldbeschouwing toegedicht, waarvan elke bladzijde van mijn geschriften kan getuigen, dat zij de
mijne niet is. Ik vrees dat er uit die leiding meer gas dan electriciteit zal komen.
Mijn beste wenschen terug voor je heilen je werk (ook voor De Gids). Wil
mijn groet overbrengen aan Mevrouw Fröbe. 5
t.t.
J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Niet teruggevonden.
2. Frits Hopman, zie Briefwisseling I [238].
3. Balthazar Heldring (1892-1934), vriend van A. Roland Holst, was na zijn studie
rechten korte tijd werkzaam bij de firma Hope & Co.; liet zieh echter opnieuw inschrijven als student, nu in de letteren.
4. Onder redactie van P.N. van Eyck, C. Gerretson en P. Geyl verscheen in 1930 het
'Algemeen tweemaandelijksch tijdschrift' Leiding. Aan de verschijning ging een prospectus voorafmet een beginselverklaring van de redactie, openend met een citaat uit
Huizinga: '''De geestelijke stofwisseling van onzen tijd vergunt niet meer aan een periodiek om actiefte kiezen en te leiden." Aldus, in zijn Leven van Jan Veth, professor
Huizinga. Onze erkenning dat de in deze woorden opgesloten kenschets van ons he-

dendaagsch volksleven juist is, onze afwijzing. van h~! uit h~ar getrokken. ?esluit, verklaren waarom wij de oprichting van een n1euw t1Jdschr1ft noodzakel1Jk, voor dat
tijdschrift de naam van Leiding gerechtvaardigd achten'.
5. Olga Fröbe-Kapteyn.

[ 839 ]
. .
*
Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Hu1z1nga
10 januari 1930
Beste Han,
Deze heele week kon ik er niet toe kamen je een woordje van dank te
schrijven; er was een soort schroom die mij tegenhield. Eigenlijk zelfs een
soort schaamte. Ik weet niet of je kunt begrijpen wat ik in deze laatste weken
gevoeld heb; het was of er telkens een beeld van mij werd gemaakt, waarvan
ik wist, dat het zoo oneindig mooier was dan de werkelijkheid. Toen ik las
wat je geschreven hebt, 1 had ik dat gevoel wel het sterkst; jou beeld was zoo
parelachtig zuiver en vast, - en ik voel mij dikwijls zoo verbrokkeld en dolend. En 66k dikwijls leeg en dof. Maar ik weet ook wel, dat de liefdevolle
waarheid, die in een mensch of een werk minder ziet het bereikte, dan wel
het hoogste, waarnaar gereikt wordt misschien toch ook de essentieelste
waarheid is. Daarom kan ik het dan toch met een nederig en blij gemoed aanvaarden.
Juist in de laatste maanden heb ik zooveel aan Vondel gehad, en op een inniger wijze dan ooit te voren; hij kwam mij nü pas menschelijk zooveel nader, in alles ook in zijn overneigen naar het katholicisme. Dat is wel een
troost bij het ouder worden, als het eigen vuur matter wordt, dat men anderen en het andere toch nog dieper leert verstaan, en misschien ook weer dat
wat men verstand, aan anderen kan leeren verstaan.
Met een hartelijke handdruk
je Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, "Bij het derde deel der Werken van Vondel'', De Gids 94 (1930) 1, r-3
<:V· W. VIII, 528-529); de bespreking is opgedragen 'Aan Henriette Roland Holst voor
Kerstavond 1929' ter gelegenheid van haar zestigste verjaardag en maakt gewag van
'een innige verwantschap, een zijns-eenheid' tussen Vondel en Henriette Roland
Holst.

[ 840]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Kalt'*
26 januari 1930
Amice,
De algemeene secretaris der Akademie, B. Brouwer, 1 die het goede wil,
~aar soms al te voortvarend is, vroeg gisteren in de bestuursvergadering oprueuw consen:, om vo?rtgang te maken met eenige kleine verbeteringen in
en aan het Tr1ppenhu1s. Ik bezwoer het Bestuur, om toch in dezen niets te
286

doen zonder overleg met U. Het betreft thans: I. de inrichting van de z.g.
commissiekamer (Lorentz-kamer), waarvoor naar ik meen Penaat 2 al een kast
gemaakt heeft, maar waar nog meer noodig is. 2. de vloer van de vergaderzaal, waar men het kleed zou willen wegnemen en het parket in goeden staat
brengen. 3. de tuin, waar nu de schutting is weggenomen, en waarvoor
3
Went al een ontwerp van een tuinkundige had meegebracht.
Men vond goed, dat ik, eer er iets gedaan werd, U eens zou vragen:
1. is er kans, dat de grondige restauratie van het heele gebouw, van wege Monumentenzorg, spoedig ter hand kan worden genomen?
2. zoo ja ofzoo neen, wilt ge in ieder geval na de Februari-vergadering eens
met gebouw-commissie en Brouwer de bovenbedoelde kleine verbeteringen
nagaan, en adviseeren wat er gedaan mag worden, zonder dat een grondige
restauratie daardoor belemmerd zou kunnen worden?
Een andere vraag is deze: maakt ge nog een aanbeveling voor Vogelsang
op?4 Kernkamp en ik zijn bereid, om dan elk in onzen kring wat moeite voor
hem te doen. Maar dan moet het stuk mij dezer dagen bereiken, om via
Kernkamp v6or I Februari den secretaris te bereiken.
Naar het schijnt zal Schmidt Degener worden candidaat gesteld. 5 Ik ben
daar niet voor. Ik heb alle respect voor zijn begaafdheid, maar ik meen, dat
hij in een Akademie van Wetenschappen misplaatst zou zijn. Afgezien daarvan zou ik het hoogst pijnlijk, en bijna een blamage vinden, als men hem
koos, terwijl Vogelsang er niet in is. De vraag, wie het meest heeft gedaan
•
voor de wetenschap der kunstgeschiedenis in ons land, kan naar mijn meening maar op een wijze beantwoord worden.
Laat mij Uw gevoelen hierover eens weten, als ge wilt.
Met vr. groet,
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
I. De neuroloog Brouwer (zie Van Beeck Calkoen aan Huizinga, 30 september 192.5)
was sedert 1926 lid van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen, waarvan hij
in 1927 algemeen secretaris werd.
2.. Willem Penaat (1875-1957), ontwerper van meubelstukken en interieurs.
3· F.A.F.C. Went (1863-1935), sedert 1896 hoogleraar plantkunde te Utrecht en voorzitter van het bestuur van de Koninklijke Akademie.
4. De voordracht voor Vogelsangs benoeming tot lid van de Koninklijke Akademie
van Wetenschappen werd als volgt ondertekend: J. Kalf, J. Huizinga, G.W. Kernkamp, H. Brugmans, N.J. Krom; Vogelsang werd niet benoemd.
5. F. Schmidt Degener werd in 1935 in de Koninklijke Akademie van Wetenschappen opgenomen op voordracht van H. Brugmans, H.T. Colenbrande.r, W.J.M. v.
Eysinga, J. Huizinga en J. Kalf.

'

[ 84r]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
•
•
31 Januan 1930
Sehr verehrter Herr Professor,
meinen besten Dank für Ihre beiden letzten Briefe, deren Zusätze ich gern
bei der Korrektur einfügen will; Dank auch für Ihre Wünsche, die ich von
Herzen erwidere, wenn es auch morgen der r. Februar ist ..
Heute sind nun die ersten Fahnenkorrekturen an den Drei-Masken-Verlag
abgegangen und Sie werden Sie hoffentlich bald auch bekommen. Wo ich
unsicher war und die Korrektur als eine Frage an Sie meine, habe ich rote
Fragezeichen beigefügt. Im übrigen bin ich natürlich nach wie vor f'tlr alle
Änderungsvorschläge dankbar. Herr Duch hat in der Frage der ''historische
sensatie'' vorgeschlagen: ''das Erleben des Historischen''. Nun liebe ich
zwar substantivierte Infinitive im Prinzip nicht allzu sehr, sie geben leicht
dem Text einen vagen und lyrischen Ton. Aber in diesem Fall scheint mir
damit doch vielleicht die entscheidende Nuance getroffen zu sein. Ich wäre
für Einsetzung des Vorschlages und dann könnte jene Fussnote wohl wegfallen.
Wie Sie sehen, bin ich nun leider nicht in Paris, aus vielen Gründen, z. T.
gesundheitlichen, dem Michelet schadets nichts und mir bekommts gut, ich
gehe wohl nächstes für ein paar Wochen in den Tessin. Vorher bekommen
Sie hoffentlich noch vom Verlag in Stuttgart aus ein Exemplar meiner Ausgabe der ''Kultur der Renaissance'' .1 Ich bitte es als Zeichen der Dankbarkeit aufzunehmen. Ich weiss niemanden, dem ich diesen Band lieber gäbe
als Ihnen.
Für eine Anzahl Geschmacklosigkeiten in der innere11 Ausstattung und
Anordnung bitte ich um Verzeihung, ich bin z.T. sehr unschuldig dran,
habe aber nun zum ersten Mal am eigenen Leib erfahren, wie die Grösse eines Verlagsunternehmens und die dadurch gegebenen Verlegergesichtspunkte auf die Art der Produktion wirken können. Aber im ganzen bin ich
noch ziemlich heil davongekommen. Denken Sie, die Griechische Kulturgesch. sollte 11m r/3 gekürzt werden, was nun nach langen Debatten zum
Glück ebenfalls abgewehrt ist.
Wenn Sie zufallig Otto Flakes Ulrich von Hutten2 gelesen haben würde
mich Ihr Eindruck interessieren. Ich finde ihn im Ganzen doch re~ht gut,
nat~lich besonders wo er bei Ihnen abschreibt und das tut er fleissig.
Mit besten Grüssen Ihr ergebener
WemerKaegi
* Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
1
· J~cob Burckhardt, Gesamtausgabe. Fünfter Band. Die Kultur der Renaissance in
Italien, herausgegeben von Werner Kaegi (Stuttgart/Berlin/Leipzig 1930).
2
• ~tto,r~khe, anagram van Leo F. Kotta (1880-1963), Duits romanschrijver en essayist; v, nc von Hutten (Berlijn [19 29]).

288

[ 842 J
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
I februari 1930
Beste Han.
Hierbij in dank de schetsboeken 1 terug, die ik een paar keer rostig 's
avonds heb bekeken mij zeer amuseerend met al de rake karakteriseeringen
en de allerlevendigste expressie van bijna alle figuren. Je mist er bij het verhaal, dat vermoedelijk spontaan ontstond, zicl1 in die teekening uitleefde en
weer verdween. Ik kan mij begrijpen dat 't boeken zijn waar Mevrouw de
Vries Robbe2 erg aan hecht, en dat het voor jou een sensatie was ze terug te
zien. Je ruikt er om zoo te zeggen het hartelijk contact van een oudere met
een kind in.
De teekeningen die Dr. v.V. 3 heeft zijn rijker en belangrijker, ook door de
levendigheid der achtergronden, maar deze zijn dan ook zooveel sneller en al
pratende gemaakt. Ik ben blij dat ik ze ken.
Je toespraak tot Juliaantje4 heb ik van a tot z gelezen, zoo iets op te stellen
zal wel niet gemakkelijk zijn, maar ik vind dat je 't van toon meesterlijk hebt
afgestemd.
Ik zit nu te suffen over mijn toespraak ter gelegenheid van jou promotie, 5
maar ik denk dat ik die verschuiftot wij bij je komen eten.
Hartelijk gegroet

R.
*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Twee schetsboeken met de titel 'Boek van leven en dromen', waarin Huizinga tekeningen maakte voor Femina Margaretha Tjeenk Willink, dochter van H.D.
Tjeenk Willink sr. (zie Briefwisseling /[14]), bij wie Huizinga in zijn Haarlemse jaren
wekelijks dineerde.
2. Mw. F.M. Tjeenk Willink (1885-1977), de eigenaresse van de schetsboeken; zij
was in 1907 gehuwd met J.G. de Vries Robbe (1881-1947).
3. C.T. van Valkenburg, die de tekeningen later uitgaf: J. Huizinga, Keur van gedenkwaardige tafereelen uit de vaderlandsche historiiin (Amsterdam 1951); zie Briefwisseling I [2], n. 2.
4. Op 31 januari ontving prinses Juliana ter gelegenheid van haar afscheid van de
universiteit een eredoctoraat in de letteren en wijsbegeerte, haar door de senaat toegekend; Huizinga was als decaan van de faculteit met de erepromotie belast en hield bij
die gelegenheid een korte toespraak tot de prinses. Zie ook: ''Kort verhaal van de
eere-promotie van Rare Koninklijke Hoogheid Prinses Juliana op 31 januari 1930'',
Jaarboek der Rijksuniversiteit te Leiden 1930 (Leiden 1930) 112-121.
5. Bij Koninklijk Besluit van 29 januari 1930 was Huizinga benoemd tot ridder in de
orde van de Nederlandse Leeuw; bij Koninklijk Besluit van 1 februari 1930 tot commandeur in de Huisorde van Oranje.

[ 843]
h H . . *
H.D. Tjeenk Willink (Haarle01) aan Jo an u1z1nga
25 februari 1930

Amice!
Heden liet ik je een exemplaar van Menschen Menigte in Amerika toezen·
den. Het boek wordt nog vrij geregeld gevraagd. In 1929 127 tegen 320 in
1928. Amerika levend en denkend houdt er ongeveer gelijken tred mede. 132
ex. in 1929. Dit boek zal waarschijnlijk in de tweede helft van 1931 of begin
1932 uitverkocht raken. Komt er dan misschien een heel nieuw boek over
1
Amerika, nadat ge dit land weder op de terugreis van Indie bezocht hebt? Ik
hoorde laatst dat het althans je voornemen was, Leonhard te gaan bezoeken.
Zal dit spoedig geheuren?
Ik boop dat Stenfert Kroese2 nu eens spoedig een bijeenkomst voor Barnouw's Canterbury Tales3 voorbereidt. Ik sprak er hem verleden week nog
over. Nu er al weer zoo'n tijd is over been gegaan, is mijn animo voor een
complete editie al sterk geluwd; Wenckebach zal het met het Lorentzmonument nu wel druk krijgen; 4 misschien is ook hij er minder voor geporteerd,
maar ik moet Prof. Bamouw toch eens antwoorden.
Van Amerika gesproken, ik lees daar juist in de Publisher's Weekly dat
Harper de eerste Engelsehe (Amerikaansche) geillustreerde editie van Burkhardts Renaissance 5 heeft gegeven voor 12 1/2 dollar. Ik zal toch eens probeeren
die uitgave eens te zien te krijgen.
Met vriendelijken groet
t.t. Herman TjW
P .S. Recensies van je boeken wil je liever niet hebben; maar je hebt toch na·
tuurlijk de schltterende kritiek in de Letterkundige Kroniek van de N.R.C.
6
gelezen. Die zal je toch wel met genoegen gelezen hebben! H.

* Origineel: Leiden, UB.
H11izinga bracht in de eerste drie maanden van r931 een bezoek aan Nederlands~die, waar hij op uitnodiging van de 'Bond van Kunstkringen' een lezingentournee
h1cld; de terugreis verliep echter niet via Amerika.
2. H ..~. Stenfen Kroese (1879-19~8), seden 1904 participant in de boekhandel en uitgever1J S.C. van Doesburgh te Leiden, nam een jaar later de firma over en zette na afstoting van de boekhandel in 1930 de uitgeverij onder eigen naam voort.
3· Geoffrey Chaucer, De vertellingen van de pelgrims naar Kantelberg, vertaald door
A.J. Barnouw (3 dln. Haarlem 1930-1933).
.
4· ~~nkebach ontwierp bandtekening en titelvignet van de Chaucer-uitgave; hij was
tegeliJk belast met het ontwerp van een monument ter nagedachtenis van de natuur·
kundige en Nobelprijswinnaar ~.A..1:orentz (1853-1928). Het monument werd op 3
november 1933 onthuld, waarb1J Hu1z1nga een korte toespraak hield (V.W. VI 492494).
'
5: Jacob Burckhardt, The_ '!'vilization of the renaissance in Italy, authorized translatton from the fifteenth edit1on by S.G.C. Middlemore (New York Harper & Bros
1929).
'
'
6. N{H.N., ''Letterkundige Kroniek'', n.a.v. J. Huizinga, Cultuurhistorische verkenningen aarlem 1929), NRC, 15 en 22 februari 1930.
I.

[ 844]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
[28 februari 1930] 1
Beste Han.
Laatst kreeg ik een briefvan den Heer Baart de la Faille, 2 mij verzoekend
je te polsen over een huldiging wanneer je 4 Nov. a.s. 25 jaar prof. zult zijn.
Hij vroeg mijn oordeel over de kansen.
Ik heb hem geantwoord, dat ik meende dat je voor een openbare huldiging
al heel weinig zoudt voelen, eri dat de openbaarheid niet te voorkomen zou
zijn wanneer er - zooals 't plan was - circulaires zouden verzonden worden
en geld ingezameld zou worden.
Ik heb hem gevraagd - maar waarom niet een eenvoudigen maaltijd ergens, uitsluitend een reunie van oudleerlingen en leerlingen, zonder vertoon
en zonder luxe. 3
Daar is hij dadelijk op ingegaan, morgen zal ik je dus daarover polsen maar
un homme averti etc. daarom schrijf ik 't je vooruit.
Straks ga ik naar v. Looy's begrafenis.
Tot morgen.
Hartelijk gegr.

R.
Ik heb hem geschreven dat je misschien al naar Indie waart op dien datum.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Geschreven op de dag van de begrafenis van Jacobus van Looy, op 28 februari
1930; Van Looy was overleden op 24 februari.
2. Robert Daniel Baart de la Faille (1883-1950), rijksarchivaris in Noord-Holland.
3. Het vijfentwintigjarig hoogleraarschap van Huizinga is op diens verzoek zonder
publieke aandacht voorbijgegaan.

[ 845]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
3 maart 1930
Sehr geehrter Herr Doctor,
Gestern fand ich Zeit, Ihre Einleitung zu Ende zu lesen. 1 Sie haben da
eine sehr feine und fesselnde Geschichte eines Buches und eines Geistes geschrieben. Von nicht viel Büchern wird man eine so wahrhaft spannende
Geschichte schreiben können, es bedarf aber auch all Ihrer ernsten Versenkung in den Stoff und mühsamen Nachspürens, um alles zutreffend herauszuarbeiten. Das Ganze hat etwas rührendes, und ungeachtet des Erfolges
dessen B. sich doch rühmen konnte, etwas tragisches. Glauben Sie, B. wäre
je dem Mittelalter gerecht geworden?
Wenn ich Ihre Einleitung damals vor mir gehabt hätte, wäre manches in
'Het Probleem der Renaissance' anders gefasst worden. Ich bin stolz darauf,
dass Sie es dennoch zu Anfang nennen, 2 und später noch einmal zitieren. 3
Zum Zeichen aufmerksamen Lesens: S. LXIX: Courejod, lies: Courajod.
291

Ich habe nun endlich Herrn Duch eine Lösung der Schwierigkeit im Betreff
auf ''sensatie'' vorgeschlagen, wobei im Text das Wort entweder durch eine
kleine Paraphrase umgangen, oder an einigen Stellen weggelassen wird. Selbstverständlich bekommen Sie das noch zu Gesicht; ich hoffe dass es auch Ihnen
befriedigen wird. Als Aufschrift steht dann: Der Sinn für das Historische.
Mit den besten Grüssen,
Ihr ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Werner Kaegi, ''Einleitung des Herausgebers'', in Jacob Burckhardt, Gesamtausgabe. Fünfter Band. Die Kultur der Renaissance in Italien, xix-lxxi.
2. Werner Kaegi, ''Einleitung des Herausgebers'', xx, n. 4: 'Vgl. [... ] zur allgemeinen Geschichte des Renaissanceproblems: J. Huizinga, Het probleem der Renaissance in Tien Studil!n, Haar lern 1926, S. 289ff'.
3. Werner Kaegi, ''Einleitung des Herausgebers'', lxii, n. 29: '''Eerst het volgend geslacht was ten volle rijp geworden voor wat Burckhardt bood,'' sagt J. Huizinga. Het
probleem der Renaissance a.a.O., S. 306'.

[ 846]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
7 maart 1930

Sehr verehrter Herr Professor,
für Ihre beiden Briefe meinen besten Dank, vor allem für Ihre gütigen
Worte für meine Einleitung. Man hätte ja natürlich viel mehr und viel Tieferes sagen können. Aber diese Buchgeschichte im Rahmen von Burckhardts
Leben schien mir etwas so Geschlossenes, dass ich schliesslich auf alles andere verzichtet und mich möglichst an diesen engen Rahmen gehalten habe.
Bringen Sie es wirklich fertig, keine Besprechungen über Ihre Bücher zu lesen, wie Sie einmal schrieben? Ich glaube, es wäre auch für mich sehr gesund.
Aber was soll man tun, wenn ganze Zeitschrifl:enartikel geschrieben werden?
Kalkoffhat ganz kurz vor dem Tod noch sowas über und natürlich gegen mei·
ne Arbeit über ''Hutten und Erasmus'' 1 in der Zschr. f. Gesch. des Ober Rh.'s
2
drucken lassen. Ist es in meinem Fall nicht Anmassung, sowas zu ignorieren?
Vorläufig hab ichs nicht gelesen. Verzeihen Sie diese kindlichen Fragen über
Hygiene, Ich habe bei Ihnen schon so viel gelernt, dass ich Ihren Rat in solchen Sachen für den zuverlässigsten halte. Eile hats natürlich gar keine.
Die Frage wegen des Vorabdruckes in der Neuen Zürcher Zeitung muss
nun wohl, wie mir Herrn Duch schreibt, ausschliesslich zwischen Redaktion und Verlag abgemacht werden, und ist erst im April fällig.
Ich gehe für einige Wochen Ferien machen im Tessin. Der Umbruch der
''Wege der KG.'' scheint ja noch nicht so rasch zu kommen, und schliesslich
könnte die Korrektur auch dort besorgt werden.
Mit besten Grüssen und nochmaligen Wünschen für Ihre Pariser Tage
Ihr ganz ergebener
Werner Kaegi

'

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Werner Kaegi, ''Hutten und Erasmus. Ihre Freundschaft und Ihr Streit'', Historische Vierteljahrschrift 22 (1924-1925) 200-278, 461-514.
2. Paul Kalkoff, ''Hutten als Humanist. Ein Nachtrag zur Huttenlegende'', Zeitschrift
für die Geschichte des Obel'rheins 42 (1929) 3-67; Paul Kalkoff(1858-1928), Duits historicus,
werkzaam in het gymnasiaal onderwijs 1894-1924, publiceerde over de eerste jaren van de
reformatie in Duitsland (1517-1523) ende geschiedenis van het Duitse humanisme.

[ 847]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
9 maart 1930

Sehr geehrter Herr Doctor,
Im Fall eines direkten Angriffs können Sie wohl kaum umhin, das Stück
zu lesen. Aus dem Wenigen was ich von Kalkoff gelesen habe, ist mir der
Eindruck geblieben, dass er ganz entschieden eine schlechte Methode hatte;
ich habe ihn wohl mal im Kolleg als warnendes Beispiel angeführt.
Übrigens ist dieser hygienische Grundsatz von mir zum Teil nur Feigheit.
Man will sich nicht aus der Fassung bringen lassen. Darin steckt aber auch
wieder die Entschuldigung: man fühlt dass das Ärgernis Kraft kostet, die
man besser gebrauchen kann. Gelobt zu werden macht bisweilen Vergnügen, aber es ist doch meistens ganz unangenehm, warum weiss ich nicht.
Mit den besten Grüssen,
Ihr ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.

[ 848]
1
Johan Huizinga aan W.A. Beelaerts van Blokland *
II maart 1930

Zeer Geachte Heer Beelaerts van Blokland,
Hoezeer overtuigd van het kunsthistorisch belang der Goudsche glasra·
men, 2 zou ik U toch willen vragen, mij te willen verontschuldigen van het
zitting nemen in het Uitvoerend Comite bedoeld in Uw briefvan 8 Maart. 3
Ik wil U eerlijk bekennen, dat ik dit kunstwerk slechts onder voorbehoud bewonder; ik voel er te zeer de ontaarding van een groot verleden in. Daarbij
acht ik de instandhouding van het desniettemin hoogst belangrijke monument zoozeer gelegen op den weg van het Openbaar gezag, dat beide omstan·
digheden samen mij weinig geschikt maken voor de functie, mij door Uw
Dagelijksch Bestuur toegedacht.
Het spijt mij, U een negatief antwoord te moeten geven; ik hoop, dat U
het mij ten goede zult houden.
Met beleefden groet en de meeste hoogachting,
Uw dw. J. Huizinga
•

293

*

Origineel: Gouda, Archief der Hervormde Gemeente.
x. Jhr. Willem Adriaan Beelaerts van Blokland (x883-r935), griffier van de Berste Karner der Staten-Generaal.
2. De 69 zestiende-eeuwse gebrandschilderde ramen in de St. Janskerk te Gouda.
3. Niet teruggevonden. De restauratie van de zogenaamde 'Goudse glazen' vond
plaats van r9ox tot 1936; toen in 1926 de financil:!le middelen op dreigden te raken,
werd een 'Comite tot vorming van een Fonds tot Herstel van de Goudsche G!azen'
opgericht, om de voortgang van de restauratie te waarborgen; Beelaerts van Blokland
was hiervan de secretaris.

[ 849]
Johan Huizinga (Parijs) aan Cornelis van Vollenhoven*
20 maart 1930

B.C.
1
Ik ben geroerd dat je aan Dirk hebt gedacht, en druk je daarvoor de hand,
2
De loop van de zaak Van Eerde doet mij pleizier; als nu ook de kwestie
personeel der Akademie in orde komt, zal Visser voor je al zijn demonische
trekken verliezen.
Ik heb je raad gevolgd, en doe veel dingen loopend af. Het middenstuk van
Parijs onder het zachte licht is altijd weer een verheuging en wekt een soort
van tratsch gevoel. Het trekt mij heelemaal niet naar musea ofkijkspullen, ik
ben nog naar geen enkel geweest. Ik zit veel op mijn kamer te werken, en dat
moet ook, om de colleges in een behoorlijken vorm af te leveren. De eerste
drie sprak ik met genoegen uit, op de bijzondere een beperkt maar aardig en
aandachtig publiek, veel meisjes, op de cours public Loudon, 3 fransche bekenden enz. Aangename aanrakingen met de Vos van Steenwijk4 en Vreede. 5
In mijn boekje tal van lunch-invitaties. Maar wat zijn die Franschen andere
menschen dan wij ! Gisteren dejeilner bij Madame Hauser, 6 en famille, klein,
hevig joodsch (uiterlijk) gezelschap. Ze spreken voortdurend over allerlei
publieke dingen: politiek, bevolkingsproblemen enz., zijn Zef:r beslist, weten
er iets van, en vellen dan de meest nationaal geborneerde oordeelen. Tegelijk
beschaafder en onbeschaafder dan wij. Later op den middag een reunion van
7
het Centre de synthese. Eenige bekende figuren. Een dame leidt een uiterst
algemeen onderwerp in. Daarna zwammen maar, een professor met een
prachtbaard en een levendige welsprekendheid. Tot je opeens merkt: maar
deze menschen bereiken elkaar met al die woorden, zelfs al spreken er twee
tegelijk. Wonderlijk.
Een avond herdenking van Fustel de Coulanges8 in het groote amphitheatre van de Sorbonne. Zeker wel 1500 menschen. De president van de Republiek,9 academiciens met groente op hun jas, 10 koorzang en wel zeven speechen. Ik verstond niet genoeg, en ging halverwege weg. In het gedrang v6or
het begon (de deuren gingen halfnegen open in plaats van acht uur) hoorde
ik achter mij twee jonge menschen een volkomen intellectueel gesprek houden over de verdiensten van Fustel.
294

Wat een ander soort menschen.
Ik zal naar een kaart met gekleurde departementen kijken.
Hartelijke groeten,

H.
*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Huizinga's overleden zoon Dirk (zie Briefwisseling I [38)) zou op 20 maart 1930
vijfentwintig jaar geworden zijn.
2. Mogelijk een poging J.C. van Eerde voor te dragen voor het lidmaatschap van de
Koninklijke Akademie.
3. John Loudon (1866-1955), diplomaat, minister van Buitenlandse Zaken 1913-1918;
gezant te Parijs 1919-1940.
4. Jacob Evert de Vos van Steenwijk (1889-1978), sterrekundige, hoofd van de 'Section des relations scientifiques' aan het Institut International de Coöperation Intellectuelle te Parijs 1925-1931; bekleedde nadien bestuurlijke functies in Nederland als
burgemeester en commissaris van de koningin.
5. Frans Vreede (1887-1975), sedert 1919 verb(!nden aan de ambassade te Parijs; in 1926
bij de oprichting directeur van het Centre d'Etudes neerlandaises aan de Sorbonne.
6. De echtgenote van Henri Hauser (1866-1946), Frans historicus, hoogleraar te
Clermont, Dijon en Parijs, gespecialiseerd in de economische geschiedenis en in de
geschiedenis van de zestiende eeuw, met name die van het Franse protestantisme;
Huizinga gafgastcolleges aan de Sorbonne terwijl Hauser gastcolleges gafin Leiden,
een uitwisseling die tot stand was gekomen op initiatiefvan het Genootschap Nederland-Frankrijk.
7. 'Centre de Synthese Historique', waar onder leiding van Henri Berr (zie Briefwisseling I [427], n. 4) door mondelinge gedachtenwisseling gestreefd werd naar een synthese van het historisch materiaal; verg. J. Huizinga, ''De geschiedschrijving in het
hedendaagsche Frankrijk'', Gedenkschrift van het z5-jarig bestaan van het Genootschap
Nederland-Frankrijk, I9I6-I93z(Wageningen 1931) 28-31 (V.W. VII, 249-253).
8. Eeuwfeest van de geboorte van Numa Denis Pustel de Coulanges (1830-1889),
Frans historicus, die zieh met name in zijn hoofdwerk La cite antique (Parijs 1864) bezig hield met de invloed van godsdienstige denkbeelden op het ontstaan van politieke
instellingen.
9. Gaston Doumergue (1863-1937), president van Frankrijk 1924-1931.
10. Op het 'grand costume' van de Jeden der Academie was over de gehele !engte een
olijftak geborduurd in donkergroene zijde; het woord zou hier door Huizinga ook gebezigd kunnen zijn voor de onderscheidingen.

[ 850]
Gabriel Hanotaux (Cap Martin, Alpes Maritimes) aan Johan Huizinga*
13 april 1930

Cher Monsieur,
Vous m'annoncez une bien bonne nouvelle en m'apprenant que votre re·
marquable ouvrage va probablement para1tre en frani;:ais. 1 Bien entendu, je
serai toujours tres heureux et tres honore de le presenter au public francais
dans une preface que je voudrais bien ne pas etre trop indigne de son merite
et de votre labeur.
Veuillez agreer, Monsieur l'assurance de mes sentiments les meilleurs.
G. Hanotaux
a Paris pour le 1er mai.

295

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

..
.
. . .
.
1 J Huizinga Le declin du moyen-age (PartJS 1932), z1e Br1efw1ssel1ng I [559], ve~g.
J~li~ Bastin aa~ Huizinga, 19 november 1929: 'J'ai amene Mr. Pay?t.ä desirer publ1er
egalement une traduction de Herfsttij 1er Mzddeleeuw_en, ~on pas ev1dem.men: la t~aduction abregee de Mr. Hanotaux, ma1s une traduct1on 1n-~xtenso, que Je lu1 t:era1s,
avec votre consentement'; het 'egalement' slaat op een vertal1ng van Erasmus, die Julia Bastin ook wilde maken, wat door Payot werd afgeslagen.
[ 851]

Johan Huizinga aan zijn broer Jakob Huizinga en echtgenote 1*
20 april 1930
16 Maart-9 April
De heele reis heeft, voorzoover ik het zelf kan beoordeelen, aan het doel
beantwoord, De ontvangst was, zoowel van de zijde der Sorbonne, als vooral
ook van die der Hollanders in Parijs, hartelijk en aangenaam. Daar aan de Sorbonne is natuurlijk de kernst van een hoogstens bij name bekend vreemdeling
een druppel in een emmer: een overgroot publiek is niet te verwachten, maar
het gehoor dat ik had, was belangstellend en aandachtig. De reeks publieke
colleges, over ''L'etat bourguignon, ses rapports avec Ja France, et Ja forma·
tion d'une nationalite neerlandaise'' werd o.a. geheel gevolgd door den heer
Loudon. De private colleges voor studenten, waar een vijftien a twintig menschen zaten, veel meisjes, een paar priesters (op het middeleeuwsche) enz., liepen over: "Aper'rll de la civilisation hollandaise au XVIIe siecle'', en ''Trois
esprits pregothiques'' (Abailard, Joh. v. Salisbury, Alain de Lille). 2 Elke reeks
was van drie volle uren, dus negen in het geheel. Die over Bourgondie zullen
in een historisch tijdschrift verschijnen. 3 Ik las ze, aan vrij voordragen waagde
ik mij niet. Her Fransch schijnt zeer voldoende te zijn geweest. Ik had ze niet
laten nazien, wat eindeloze tijd en moeite zou hebben gekost, maar ze heel
zorgvuldig geprepareerd. Nog in Parijs moest ik er voortdurend aan zitten
werken, zoodat er de eerste beide weken van musea of theater's niets kwam.
Trouwens ook het alleen zijn gaf mij daartoe heel weinig lust.
Men kan twijfelen, of het directe nut geevenredigd is aan de enorme hoop
werk, die ik eraan gehad heb. Toch ben ik geneigd tot de slotsom: ja toch
wel. Mijn plaatsvervanger, Prof. Hauser, 4 had het natuurlijk gemakkelijker.
Hij heeft veel succes gehad met uitstekende colleges over Fransche economische geschiedenis, en naar her schijnt, ook zelfhet verblijfin ons land genoten. Hij roemde de kennis van onze studenten.
Van het intellectueele leven in Frankrijk heb ik een hoogen dunk gekregen. Ze zijn toch wel echt beschaafd. Er is belangstelling voor historie, litte·
ratuur en ~st, men spreekt er over publieke dingen; er wordt gewerkt en
er worden dingen tot stand gebracht. En dit ondanks hun oneindig veel praten. !:!et gesproken woord treedt er veel meer op den voorgrond dan bij ons.
Ze z11n nonchalant, beantwoorden brieven traag of niet, vergeten afspraken
e~z., m_~ar toch doen ze de dingen, en leveren werk van voortreffelijke qualitett. W11 hollanders moeten vooral niet ''überlegen'' over hen doen.
Een paar staaltjes van afwijkende zeden. Op mijn cours public (Salverda
296

de Grave 5 had mij gewaarschuwd dat dat regel was) liepen de hoorders in en
uit, naar het hun in den zin kwam. Ik woonde een vergadering bij van de
kopstukken van de Romanisten: Brunot, 6 Bedier, 7 Jeanroy, 8 Abel Lefranc 9
etc. Brunot presideerde, maar men liet hem rostig keuvelen, en praatte onder elkander.
De Hollandsche kolonie telt heel veel geschikte menschen, ze overlaadden
mij met vriendelijkheden. De heer Vreede, directeur van het Centre d'etudes
franco-hollandaises, dat nu een huis krijgt in de Cite universitaire, Dudok 10
bouwt het, heeft mij heel veel geholpen, ik heb hem veel gesproken, een
man, die van allerlei gestudeerd heeft, zonder ooit te promoveeren. Dejeuners o.a. in het gezelschap, Elsje welbekend, van de hollandsche club, president Labouchere, 11 van den consul Droogleever Fortuyn, 12 oudere broer van
Jakob's en mijn vriend, 13 van de hollandsche pers, diner aangeboden door
den heer en mevrouw De Vos van Steenwijk, Nederlandsch lid van de Coöperation intellectuelle, altijd met aardig gezelschap. Verder heb ik Pom Nijhoffl4 nog al eens gesproken, die een huis in Sevres tijdelijk bewoonde.
Van de aanrakingen met Franschen was het aardigste een dejeiiner bij de
familie Seilliere, 15 die Els je zieh nog herinnert, dat mij een interessant kijkje
gaf in de Fransche aristocratie. ''Rötel'' in een straat in het 16e arrondissement. Ik kwam voor de deur tegelijk met een oud heertje, dat wat scheef in
zijn jas zat, en naar ik meende, potlooden kwam verkoopen. Hij ging mee
naar binnen, en werd voorgesteld als le marquis d'Efragues. 16 De schoonzoon van de Seilliere's is comte Doria, 17 van een fransche tak van het Genueesche dogengeslacht; het echtpaar was indertijd ook in Leiden, maar at
niet bij ons. Vervolgens verscheen een groot, forsch heer van 45 jaar, met
een bruine pruik en enorme handen, en een vriendelijk grijnzend gezicht: le
duc de Trevise, 18 dus een nazaat van Napoleon's generaal Mortier. Enzovoort. Maar de conversatie was charmant, al deze menschen waren historisch of kunsthistorisch ergens in doorkneed, het geheel blijkbaar conservatief en goed katholiek, al te zamen zeker een milieu, zoals je in Den Haag
vergeefs zou zoeken.
[ ••• ]19

De historicus, die mij afhaalde, was er haast niet van af te brengen, mij
''mon eher maitre'' te noemen. Er was veel belangstelling. 's Avonds boden
de vijf collega's mij een diner aan in Les Trois Faisans, een restaurant van
europeesche vermaardheid, met natuurlijk onoogelijke gangetjes, en heel
kleine zaaltjes. Het menu was door den restaurateur onderteekend: ''Raccouchot, le 7 avril 1930''. Er waren vier Bourgogne's. Ik zette mij schrap, om het
maal eer aan te doen, ik had toch niets meer te verzuimen, het was het slot
van de reis. Maar met voorzichtigheid. 1-let werd zeer geanimeerd, de heeren
praatten zelf zoo veel, dat ik met vriendelijk rondkijken kon volstaan. Maar
ik wist niet, dat wijnen zoo heerlijk konden zijn. Dank zij de uitstekende
qualiteit en mijn eigen beleid was ik den volgenden morgen zoo frisch als
een hoen. Het was een aardig slot.
Dinsdagochtend 8 April ging ik naar Parijs terug, bracht daar nog een halven dag door, hoorde er nog een college van Duyvendak, 20 die het fransch

297

spreekt met een chineesch accent, maar overigens heel goed, at met Vreede
in een aardig restaurant, en kwam 9 April voldaan thuis, opgewacht aan het
station door Retha.
Als mij later nog dingen invallen, die de moeite waard zijn, schrijf ik ze
wel eens.
* Origineel: Familie Huizinga.
..
..
r. Verslag van Huizinga's ervaringen in Frankrijk, bestemd voor z11n broer en ZtJn
kinderen buiten Nederland.
2. Verg. Andre Jolles aan Huizinga, 3 februari 1928, n. 5.
. .
3. J. Huizinga, ''L'etat bourguignon. Ses rapports avec Ja France et !es or1g1nes
d'une nationalite neerlandaise'', Le Mayen Age, 3e serie, r (1930) 171-193, 2 (1931) 1135, 83-96 (V. W. II, 161-215).
4. Zie H11izinga aan Cornelis van Vollenhoven, 20 maart 1930, n. 6.
5. J.J. Salverda de Grave (1863-1947), hoogleraar Romaanse talen te Groningen 19071921 en Amsterdam 1921-1933; sedert 1910 lid van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen.
.
6. Ferdinand Brunot (1860-1938), Frans taalkundige, hoogleraar aan de Sorbonne.
7. Joseph Bedier, zie Briefwisse/ing I [327].
8. Alfred Jeanroy, zie Bn'efwisseling I [559].
9. Abel Lefranc (1863-1952), sedert 1904 hoogleraar aan. het College de France, gespecialiseerd in de Franse literatuur van de zestiende eeuw.
10. Willem Marinus Dudok (1884-1974), architect, vooral bekend om zijn ontwerp
van het raadhuis te Hilversum.
rr. Albert Everard Labouchere (1882-1941), procuratiehouder bij de Banque Hollando-Americaine te Parijs.
12. Lambertus Droogleever Fortuyn (1878-1953), bankier, consul-generaal der Nederlanden te Parijs sedert 1924.
13. Niet duidelijk welke van beide broers, beiden bankiers, bedoeld is: Willem
(*1880) of Cornelis (*1886).
14. Martinus Nijhoff.
15. Emest Seilliere, zie Briefwisseling I [355].
16. Niet geidentificeerd.
17. Arnauld Doria (*1890), kunstkenner en -criticus, tevens verzamelaar.
18. Edouard Napoleon Cesar Edmond Mortier (*1883), vijfde hertog van Treviso.
19. Verslag autotocht naar Dijon.
20. J.J.L. Duyvendak (1889-1954), sedert 1919 lector, sedert 1930 hoogleraar in de
Chinese taal- en letterkunde te Leiden.

[ 852]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Gabriel Hanotaux*
22 april 1930
Je suis tres heureux de vous trouver toujours dispose ä m'introduire aupres
du public francais. J'aurai donc la joie profonde de voir votre nom illustre associe ä ce livre dont je connais trop bien les defauts et auquel vous avez bien
voulu vous interesser depuis si longtemps.
Comme l'edition vient d'etre assuree, et comme la traduction probablement se fera assez vite, je vous serai infiniment oblige de me procurer le texte de votre preface des que vous trouverez l'occasion de la rediger. Vous connaissez le livre. Si vous desirez le parcourir encore et si vous ne retrouvez pas

Ies exemplaires des editions anglaise et allemande que je me suis permis de
vous offrir en 1924, je serais heureux de vous en envoyer un autre.
Veuillez croire, eher Monsieur, ä mes sentiments de vive consideration et
de devouement.
J.H.

*

Minuut: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 853]
Johan Huizinga (Leiden) aan C.T. van Valkenburg (Rome)*
6 juni1930

B.C.
Bedankt voor briefkaart; bij dit prachtige zomerweer zal Rome wel verbijsterend zijn. Zoodra de Gids kwam heb ik met groote vreugde je stuk gelezen 1
(het was mij tevoren niet gestuurd), geheel instemmend. Er zal zachtkens gebriescht worden.
Eergisterenavond stond opeens Jakob voor ons, warmte, lawaai en al te
duur leven buiten ontvlucht. Hij kan hier nu een prettige zomer hebben met
wat werken en goed eten, want hij is mager. Verbeeld je dat hij Vrijdag 30
Mei I uur 's ochtends uit New York voer, per ''Europa'', en 4 Juni 's avonds
hier was, van Parijs vliegende!
De colleges gesloten en de eindeloos lijkende vrijheid in 't vooruitzicht!
Veel genoegen verder, hartelijke groeten aan W.
t.t. H.

*

Origineel: Amsterdam, Familiebezit.
1. C.T. van Valkenburg, ''Leekenopmerking over kunstdistributie'', De Gids 94
(1930) II, 419-425.

[ 854]
Johan Huizinga (Leiden) aan A. Roland Holst (Ascona)*
8 juni 1930

Beste Jany,
1
Wat heb je een buitengewoon mooi gedieht in de Gids van Juni. Ik vind
het in alle opzichten van een volmaaktheid, zooals ik maar weinig in onze lit·
teratuur ken. De gang is tegelijk zwaar en licht, de vele luisterrijke en toch
zoo eenvoudige polysyllaben liggen volmaakt in evenwicht in het rythme, de
assonances die herhaaldelijk het rijm vervangen, geven er een zekere natuurlijke losheid aan, de opeenvolging van de verschillende passages, elk met zijn
eigen kleur en geluid, is als van een klassiek gebouwd stuk muziek, met het
keerpunt in de laatste woorden van blz. 341. Het is een heel groot gedieht,
schijnt het mij, dat het eenvoudige gegeven op de hoogte van de tragedie, het
epos of ik weet niet wat heft. Het geheel is daarbij zoo klaar gezien, dat men
het terstond tegelijk als in kleur geschilderd en in muziek verklankt ziet.
299

En het vertoont de enorme ressources en allerfijnste qualiteiten van de Nederlandsche taal op een wijze, waar maar weinig van onze dichters aan toe
zijn gekomen.
Ik val er zoo in, ik lees haast nooit meer gedichten, geen aandacht genoeg,
maar ik ben blij, dat de Pinksterachternamiddag mij dit bracht.
Hartelijke groeten!
t.t. J. H11izinga
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. A. Roland Holst, ''Het verdwenen graf', De Gids 94 (1930) II, 340-342; opgenomen in A. Roland Holst, Onderweg ('s-Gravenhage 1940).

[ 855]
Jaap Kunst (Bandoeng) aan Johan Huizinga (Leiden)*
•
•
10 JUlll 1930
Hooggeachte professor,
Even willen wij aan onze vreugde uiting geven, dat er nu toch van Uw reis
naar Indie komt en dat we U binnenkort hier op Java zullen ontmoeten. We
rekenen er vast op, dat U en Retha een poos - kan het zijn, een heele poos bij ons komen logeeren. Bandoeng is een heerlijk oord met een prachtige
omgeving. We kunnen U dan meteen het musicologisch archief-in-wording
toonen, dat zoo juist verrijkt is met de vele instrumenten, phonogrammen en .
foto's, die Nias opleverde. Ook een goedgeslaagde film behoort onder de
vruchten van deze expeditie.
Eind Juni trek ik voor eenige maanden naar Flores, waar heel veel moois
bezig is te verdwijnen.
Van Uw broer hoorde ik, dat U 2 Januari al in Priok aankomt.
Wat hebben zij een schrik gehad, toen het plafond van hun slaapkamer
plotseling op hen neerviel; de balken waren verwoest door witte mieren.
'k Moet het hierbij laten. 'k Word gehaald ende mail sluit vanavond.
Met ons beider hartelijke groeten en tot spoedig ziens,
Uw U toegenegen
J. Kunst
* Minuut: Amsterdam, Etnomusicologisch Instituut 'Jaap Kunst'.

[ 856]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
4 augusrus [1930]
Han,

. Rik k:eeg je briefje nog net vanmiddag, eer hij zijn ''inspektie-reis'' begon:
mspekt1e van de leerlingen, die op de Akademie mogen blijven werken, van
den verbouw der l~ges, en van het werk bij Bogtman. 1 Ik beloo.fde, je meteen
te antwoorden. W11 zouden het beide erg jammer vinden, als je dezen zomer

300

niet hier kwam, dat is al bijna een goede traditie geworden, en tradities moet
men zonder noodzaak niet afschaffen. 2 Wij zijn beide heel fortuinlijk geweest in ons werk, zoodat een groot deel van het werk dat klaar moet komen
al gedaan is. Dat geeft een gevoel van rust. We stellen je daarom voor, om zeker wel te komen, en zoo dit je schikt het week-einde van 16/18 Aug. Weet je,
dat Cees ook vast nog komt? Ik dacht dat het geen echte zomer voor hem zou
3
zijn, als hij niet in Brabant kwam, en toen ik hem vroeg zei hij ja.
Hebt je nog gezeild na die halve schipbreuk op de zandplaat? Vandaag was
't hier extra ruis en stormachtig; de boomen hebben 't gehouden, maar de
appelen 't opgegeven, de boomgaard was bezaaid.
Han, wat een gek geval nu met dat terugkomen van Leonhard en zijn gezin.4 Je kunt hem nu nog net zien, eer je zelfmet Retha naar Indie vertrekt.
't Loopt wel wat anders dan je je hadt voorgesteld he. Maar Elsje en Sascha
zullen wel niet terugkomen, althans naar alle menschelijke berekening.
Wees heel hartelijk gegroet, evenals de huisgenooten
je Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Willem Bogtman, zie Briefwisseling I [556].
2. Huizinga verbleef in 1930 op de Buissche Heide van 23 tot 24 augustus.
3. Cornelis van Vollenhoven logeerde op de Buissche Heide van II tot 14 september.
4. Leonhard Huizinga en Paola Kestner hadden een dochter Franziska Margaretha
(*29 oktober 1929); na terugkeer in Holland woonden zij gedurende enkele jaren 's
zomers in Leiden bij Huizinga en 's winters in Oostenrijk.

[ 857]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Werner Kaegi*
8 augustus 1930

Sehr geehrter Herr Doctor,
Es freut mich, mal wieder von Ihnen zu hören. Vielen Dank für die Zusendung der N.Z.Ztg. Man nennt mich in deutscher Sprache hartnäckig Jan,
1
wohl weil das so holländisch klingt.
Gerade heute bekam ich auch eine eben erschienene Kritik in einer holländischen Monatsschrift, wo ein junger Dr. historiae, der sich aber der Filmkunst und Literatur zugewandt hat, und dabei mein entfernter Vetter ist, gewaltig über mich herfällt. 2 Ich konnte das erwarten. Eben dieses Kapitel über
die historische Belletristik reizt die literarischen Kreise zum Widerspruch.
Ohnehin verzeihen diese mir nicht, dass ich meine wissenschaftliche Einstellung nicht einer schöngeistigen preisgebe. Der junge Mann versteht mich,
mehr oder weniger absichtlich, falsch, und beschreibt mich wie den vorsichtigen, furchtsamen Geist, der, obwohl er Besseres könnte und getan hat, für
die Professorendignität und eine altertümliche Geschichtsauffassung optiert.
Sie sehen also, dass auch ich bisweilen eine Kritik lese.
Wie geht es Ihnen? Muss ich aus Ihrem längeren Aufenthalt in Ascona
schliessen, dass Ihre Gesundheit noch zu wünschen übrig lässt? Das würde
ich lebhaft bedauern. Geht inzwischen Ihre Arbeit gut vorwärts?
301

Diesen Winter gedenke ich mit meiner jüngsten Tochter eine Reise nach
Java zu machen, dort eine Anzahl Vorträge zu halten, und dann nach Hongkong weiterzureisen, um dort die älteste Tochter und Familie zu besuchen.
Zu gediegener Arbeit kommt es also bei mir vorläufig nicht, aber ich hoffe
auf später.
Mit den besten Grüssen
Ihr ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Jan Huizinga, ''Aufgaben der Kulturgeschichte'', Neue Zürcher Zeitung, 30 en 31
juli 1930; fragmenten uit het gelijknamige hoofdstuk uit Wege der Kulturgeschichte 3537, 38-41, resp. 41-46.
2. Menno ter Braak, ''Huizinga voor den afgrond'', De Stem ro (1930) II, 822-839.

[ 858]
Richard Roland Holst [Rattern] aan Johan Huizinga (Leiden)*
2 September 1930

B.H.
Terug uit Zwolle waar ik eene zieke bezocht, ging ik hier heen uit oude
herinnering. De schepen in de haven waren nog dezelfde schepen die bij jou
1
hangen, ik meende zelfs nog dezelfde honden en katten te herkennen, maar
de menschen herkende ik niet meer. Het was gezellig laatstens. 2
Hart. gegr.
t. t. R.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart, Rattern, Dijkpoort.
Ben schilderij van Richard Roland Holst van 'donkere oude schepen in den IJsel',
verg. Briefwisseling I (132], n. l.
2. Huizinga's verblijf op de Buissche Heide.
1.

[ 859]
Emest Seilliere (Chateau d'Ognon, Oise) aan Johan Huizinga*
15 september 1930

Mon eher Professeur,
•
Pendant mes loisirs d'ete, j'ai pu lire avec l'attention qu'il merite le livre
que vous avez bien voulu me donner: WEGE DER KULTURGESCHICHTE et il m'a
vivement interesse. Vous y abordez les sujets les plus divers et, sur tous,
vous mettez la marque de votre savoir ainsi que de votre experience de la vie.
Vos etudes sur la Renaissance m'ont particulierement frappe: puis vos impressions de voyage en Amerique, mais surtout votre commentaire de la
JEANNB D'ARC de Shaw. Je suis, en tout, de votre sentiment sur la piece et sur
l'heroine et peut-etre trouverai-je occasion de parler de votre essai dans la
presse.
302

Enfin vos dernieres pages sur le Romantisme m'ont naturellement retenu
(Ace propos je vous remercie d'avoir bien voulu mentionner si cordialement
mes travaux vers le debut du livre).
J'ai beaucoup connu ä Paris Cargill Sprietsma dont vous avez utilise les
1
theses de doctorat: il a traduit un de mes livres en anglais 2 et il va publier,
aux Presses de l'Universite Columbia, une etude d'ensemble sur ma pensee. 3
II vient de retourner ä New-York pour professer ä cette universite.
Je vous felicite, mon eher Professeur, de ces helles pages: j'espere que vous
avez eu un bon repos d'ete, bien que la saison ait sans doute ete pluvieuse,
chez vous comme chez nous, - et je vous prie d'agreer, avec mes remerciements, l'expression de mes sentiments bien sympathiques et devoues
Ernest Seilliere

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Cargill Sprietsma, Louis Bertrand, dit Aloysius Bertrand, I80'J' I84r, une vie romantique; etude biographique, d'apres des documents inedits. (Parijs 1926); verg. Cargill
Sprietsma ed., Aloysius Bertrand, Oeuvres poetiques (Parijs 1926).
2. Ernest Seilliere, Romanticism, preface and translation by Cargill Sprietsma (New
York, Columbia University Press, 1929).
3. Cargill Sprietsma, We imperialists, notes on Ernest Seilliere's philosophy of imperialism (New York, Columbia University Press, 1931).

[ 8601
Andre }olles aan Johan Huizinga*
26 september 1930
Bedankt voor je briefje - beste vriend.
Ik kom niet te gelijk met de jongens. Wij hebben begin October een kleine
samenkomst in Breslau. Wij: dat zijn eenige lieden, die aan ''Sprachphilosophie'' doen en die eenige andere lieden, die ook aan ''Sprachphilosophie'' doen, de ''Neuromantiker'' noemen. Dat klinkt heel jong - jonger dan
ik mij voel. Bovendien ben ik ''Sprachler'' noch ''Philosoph''. Desalniettemin, ik heb lust om mee te doen. 1
Ik stuur, als je het goed vindt een telegram, waarschijnlijk Maandag, wanneer ik Dinsdag verschijn.
De scholieren, die mij van den trein wilden halen, komen bij je vragen,
hoe laat die trein aankomt; schrijf hun dit, als je wilt op een papiertje - ze
kunnen vermoedelijk geen dialoog met een hollandsch dienstmeisje houden.
Het zijn vier vrij behoorlijke knapen (dr Görner2 ken je, geloof ik, nog uit
Leipzig) - ik ben eenigzins benieuwd om ze tegen een hollandschen achtergrond te zien.
Trouwens - er schijnen tegen dien tijd een aantal duitsche kennissen naar
Holland te komen. In de laatste weken ging het herhaaldelijk: ''- Sie wollen
nach Holland? ich möchte auch mal hin''! Ik: ''- Kommen Sie doch; ich werde versuchen Ihnen Einiges zu zeigen'' - enz. Zoodat ik kans heb, als ''authorisierter Fremdenführer'' te fungeeren. Op zieh zelf heb ik daar niet tegen - maar het is mij buitengewoon aangenaam op de Witte Singel zoo iets

als een vrijplaats te hebben, waarheen ik, wanneer het zaakje te vermoeiend
wordt, de wijk nemen kan - dus nog eens: bedankt.
Wij hebben weer een fraai tochtje met het ''tufje'' door Italie gemaakt. Dit·
maal o.a. Canossa bestudeerd - en er over gemijmerd hoe die beroemde sa·
menkomst er kan hebben uitgezien. 3 Misschien komt daarover eens een
stukje in den trant van het artikeltje over Bari. 4 Maar ik schrijf hoe langer
hoe minder. Verleden zomer heeft een College over ''Grammatica in het algemeen'' al mijn tijd en mijn kracht in beslag genomen.
Tot ziens. Mijn verblijf in Holland zal wel ietwat rommelig zijn, maar ik
hoop toch op eenige rostige halve uunjes.
Groet mejuffer Hamaker. Zooals dat gewoonlijk gaat, liep ik, toen ik haar
naam ergens in mijn hoofd had opgeborgen regen haar grootvader Hendrik
Arent 5 aan. Toen liet ik Takiyoddini Ahmedes al-Makrizii, 6 Narratio de expeditionibus a Graecis Francisque adversus Dimyatham7 van de bibliotheek
komen... ''als de Damiaatjes6 luien, gaan de kinderen naar bed'', zingt
Beets! ... 9
Gegroet
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. }olles en ca. 45 Duitse studenten namen deel aan de 'Deutsche Ferienkurse' die in
oktober 1930 aan de Leidse universiteit werden gehouden.
2. Otto Gömer, Jeerling van }olles, schreef samen met Elisabeth Kutzer het 'Geleitwort' in }olles' Einfache Formen, v-vi.
3, De 'Canossa-gang' van de Duitse keizer Hendrik IV naar paus Gregorius VII in

1077.

4. Andre }olles, ''In het stadje van Sint Nicolaas''.
5. Hendrik Arent Hamaker (1789-1835), hoogleraar Oosterse talen te Leiden 18171835 en beheerder van het 'Legatum Wamerianum', de beroemde collectie oosterse
handschriften.
6. Takyodinni Ahmedis al-Makrizi (1364-1442), Arabisch-Egyptisch geschiedschrij·

ver en geograaf.
7, Takyod~ni Ahmedis Al-Makrizii, Narratio de expeditionibus, a Graecis Francisque
advfftus D1mya~ham, ?b a. C: !08 ad 1221 susceptis, e codicibus bibl1'.othecae Lugduno·
Batavae excerpsit, Lat,ne red1d1t et annoratione illustravit Henricus Arentius Hamaker
(A_msterdam 1824); 'verhaal over de tochten door de Grieken en Franken tegen Dam1ate, vanaf7o8 tot 1221 ondernomen'.
8.. Tijdens de ~~enaamde 'Hollandse kruistocht' van 1217 tot 1221 werd de stad Damlllite - het hu1dige Dumyat, aan de monding van de Nijl - door graaf Willem I van
Holland veroverd (1219); ter herinnering hieraan werden 'de damiaatjes' klokjes in
de St: Bavo te Haar~em, ieder~ av_ond van negen uur tot halftien geluid.'
Beets, De Danuaat1es (een Haarlemsch liedeken)'' Gedichten (5 dln .
. 7n Z.J.) II, 112: 'Als de Damiaatjes luien,/ Gaan de kindertjes ~aar bed / Maar de
lllelSJCS hebben bwen/ Van verliefdheid altemet.'
'

tJ1lCOI~

[ 861)
Johan Huizinga (Leiden) aan A. Roland Holst (Bergen)*
28 september 1930

Beste Jany,
Ik maak maar eens in de zeven jaar een gedieht, en houd ze in portefeuille.
Na lange aarzeling breek ik ditmaal die gewoonte, en zend je er twee, waar
vijftien jaar tusschen liggen. Proefze met al de scherpte van je oordeel: vindt
je ze niet goed, stuur ze me dan terug, vindt je ze goed, neem ze dan op in De
Gids, in de volgorde 1.11. met de jaartallen, onder het opschrift Twee sonnetten, en met de onderteekening ***. Bewaar in beide gevallen volstrekt het
geheim der anonymiteit, ook en in de eerste plaats tegenover Colenbrander.
Zoo noodig laat ik ze met het oog daarop overtikken.
Hartelijke groeten, ik hoop dat je bekomen bent van de expeditie naar
Dordrecht!
t. t. J. Huizinga
II
De Tijd zal niet meer wezen, en wat was
Zal nog zijn, niet verleden, maar bewaard
Tot eeuwig nu zijn, en van 't al verklaard
Scheiding in kwaad en goed, gelijk een glas
Tot kleuren breekt het ongescheiden licht,
Dat speelt om al wat in de W ereld leeft,
En waan van kennen schept, en vreugde geeft,
Die eens bezwijkt voor Eeuwigheid's gezicht.
De bonte Wereld, die ons hart bedroog
Met leven in den Tijd, valt gansch uiteen,
En al wat Dood ons tijdelijk onttoog
Verrijst tot weer zijn in den Geest alleen, Weer zijn bereidt weer zien: van 't lachend oog,
Dat, lang geloken, heel verloren scheen.
1930
I
De milde Dood, wanneer hij komt, zal spreken:
- Welaan, hier ben ik, 't is mijn rechte tijd;
Hebt gij in ongeduld mijn komst verbeid?
Hebt gij mij stil verwacht, in schreiend smeeken? -

Dan zal ik zeggen: - Wees gebenedijd,
Ik heb 't gewicht der jaren, die verstreken,
Sedert Gij kwaamt, om mijn geluk te breken,
Zwijgend getorst, als een die moede schrijdt.
Gij liet mij wel oneindig lang gebogen
In 't leed, dat eens Uw band mij had bereid,
Te kort slechts, om mijn tranen te doen drogen.
Breek nu voor mij de kluister van den Tijd,
En spreid het zoete duister voor mijn oogen,
Dat licht zal heeten in Oneindigheid. 1915

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 862]
Johan Huizinga (Leiden) aan Gerard Brom*
I oktober 1930

Hooggeachte Collega,
Ik vind het bijzonder vriendelijk en stel het zeer op prijs, dat ge mij terstond een paar mededeelingen doet aangaande Uw bevindingen in Indie. 1
Dat Uw ervaring in het algemeen voor Uw opvolger-lezer bemoedigend is,
verbeugt mij. Wat het optreden in kleine plaatsen betreft: voorloopig dien ik
het vaststellen van mijn tournee wel in handen van den Bond van Kunstkringen te laten, maar het is altijd nuttig, Uw ervaring vast te weten.
In een brief2 van mijn broeder te Weltevreden las ik nog onlangs, dat zijn
vrouw en dochter een Uwer lezingen gingen bijwonen (hij zelf is helaas potdoof), zoodat ik U in gedachten volgde. Het vooruitzicht, Van Kan3 te ontmoeten, is mij ook bijzonder aangenaam.
Mocht ik over een of ander punt nog eens een inlichting behoeven, dan
mag ik U misschien nog wel eens lastigvallen.
Voorloopig met mijn welgemeenden dank.
Gaarne Uw dw.
J. Huizinga

*

Origineel: Nijmegen, KDC.
r. Brom was op 29 juni naar Indie vertrokken voor een rondreis van twee maanden,
gedurende welke hij tientallen lezingen hield.
2. Niet teruggevonden.
3. (Adam Hubert Marie) Joseph van Kan (1877-1941) studeerde rechten en geschiede·
nis; hoogleraar rechten te Leiden 1913-1924, aan de rechtshogeschool te Batavia 19241929, president-curator van de hogescholen te Batavia 1930-1935 en gedurende diezelfde jaren lid van de Raad van Nederlands-Indie.

[ 863]
Johan Huizinga (Leiden) aan A. Roland Holst (Bergen)*
3 oktober 1930
Beste Jany,
Dank voor je brief. 1 Ik geloof, dat je gelijk hebt met je oordeel, dat er iets
ontbreekt, wat eigenlijk niet ontbreken mag: een zekere vaart, een volheid en
zwaarte van geluid, zou ik het willen noemen. Maar je noemt m.i. de gedachten, die er in uitgedrukt zijn, ten onrechte wijsgeerige begrippen. Als ik er
een naaro aan moest geven, zou ik het noemen intuities uit de sfeer der mystiek, die, in hun logische ongerijmdheid, nader staan tot het dichterlijke dan
tot het wijsgeerige. Daarom deel ik ook niet je voorkeur voor de strafen, die
je het beste vindt.
Blijkbaar is de uitdrukking in het eerste kwatrijn van II niet duidelijk. De
bedoeling is: ''wat was zal n6g zijn enz.'' ''en van alle dingen zal verklaard
zijn de scheiding in kwaad en goed, (doordat de Eeuwigheid den grond van
de goddelijke zedewet onthult), gelijk een prisma enz.''
De praktische vraag wordt zeer eenvoudig: ik zie van publicatie af, en wel:
1. orodat ik zelf de zwakheden beter zie dan te voren, 2. omdat de verzen blij·
ken, niet duidelijk genoeg te spreken, 3. omdat de kleine misselijkheden, verbonden aan een anonyme publicatie, mij tegenstaan, 4. en voornaamste, omdat mijn wensch tot publicatie door deze mededeeling aan een enkele lezer
(niemand anders kent ze) bevredigd, althans verdwenen is. De verzen gaan
terug in portefeuille, bij de enkele van geheel anderen aard, getiteld Vreemde Dieren. 2
Hartelijk dank nogmaals voor de aandacht, aan mijn werk gewijd.
Heldring volgt nu mijn colleges, en was laatst hier, maar hij weet nog altijd niet recht, wat hij wil, en ik niet, wat ik hem het best zou kunnen raden.
Hartelijke groeten,
t.t. J.H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Niet teruggevonden.
2. Een reeks gedichten die Huizinga omstreeks de eeuwwisseling schreef; verg.:
V.N. [= J. Huizinga], ''Le vieux coq'', De Kroniek, 29 september 1900.

[ 864]
P.S. Allen (Oxford) aan Johan Huizinga*
19 oktober 1930
My dear Huizinga
I have delayed to thank you for the gift of your new and interesting volu2
me1 in the hope that I need not confess my maladroitness. The letter which
accompanied it brought the welcome news that Retha is in England, and we
wish to ask her to come and see us; but I have mislaid it, and no searching has
brought it to light. So I am reduced to writing to ask for her address! Forgive
me: I hope the delay will not mean that we shall be too late to see her.

l have glanced at 'the Problem of the Renaissance' and been much interested: your traversing ofthe dreamer's dream is quite in accord with the view
to which l approach. l am ignorant of the Middle Ages; but l often think
that if we had as much material available for the personal history of those
centuries, we should not consider that there was a really marked step forward in the fifteenth century.
Will you forgive me for saying that we don't like the portrait?3 lt has some
points of resemblance, but does you no sort of justice.
yours ever
P.S. Allen

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. J. Huizinga, Wege der Kulturgeschichte.
2. Huizinga aan P.S. Allen, 21 september 1930 (niet opgenomen) kondigde het verblijf van zijn dochter Hermanna Margaretha in Engeland aan, met het verzoek het
echtpaar Allen te mogen bezoeken.
3. Huizinga's portret door Wenckebach in Wege der Kulturgeschichte.

[ 865]
Johan Huizinga aan P.S. Allen*
[na 19 oktober 1930]

My dear Allen,
lt is almost a comfort to know that even the editor of the Opus Epistolarum may mislay things, and l am glad to repeat Retha's address: Harnmonds
End House, near Harpenden Herts. - She will be staying there till November 12th; l appreciate very much your kindness in asking her.
Another comfort is your endorsement of my views about the Renaissance.
While lecturing to my students about the Renaissance, after a lapse of more
than ten years, l am painfully discovering l have hardly longer any use for
that term in my conception of the growth of our civilization.
As to the portrait l am no judge of my own face, but I shall be glad to prove any time we may meet again that l can at least be more gay than it makes
me.
Yours ever,
J. Huizinga

*

Origineel: Oxford, Bodleian Library.

[ 866]
Pieter Geyl aan Johan Huizinga*
21 oktober 1930

Waarde Collega,
Ik zou op uw br .k. 1 aanstonds geantwoord hebben, als ik al de daarin vermelde plaatsen hier had kunnen naslaan. lk heb dat echter in DHg2 pas kun-

nen doen, waar ik onlangs voor een paar dagen geweest ben. Eigenlijk was
het zoo noodig niet om nogeens na te lezen hoe uitdrukkelijk u materialistische opvattingen van de menschelijke geest verwerpt, voor ik u schreef,
want werkelijk, daaraan twijfelde ik niet. Zooals ik u in A'dam al zei, het
punt dat mij in de gewraakte aanhaling getroffen had, was de onwil om leiding te geven. De andere beteekenis ervan stond mij toen niet zoo onmiddellijk voor, omdat ik er mij indertijd niet zoo in verdiept had, zoomin als ik
mij, eerlijk gezegd, ooit in uw werk en de geest die het bezielt, verdiept heb
op de manier waarop Van Eyck dat gedaan heeft. Uit zijn artikel3 dat sedert
versehenen is, zult u wel gezien hebben dat zijn bezwaar een heel ander is
dan wat u in de inleiding had meenen te vinden. Niet dat u in de mechanische werking van de menschelijke geest zoudt gelooven, maar dat u soms de
consequenties niet trekt van uw werkelijk geloof.
Mag ik op ons gesprek in A' dam nog voor een ander punt terugkomen. U
hebt daarin tweemaal een heel leelijk woord gebruikt. Een aan mijn adres,
meenende dat ik, over de eischen van de strijd sprekende, bedoelde dat
''scrupules'' daarom terzijde geschoven mogen worden, terwijl ik het slechts
over de zwakheid van twijfel had. Dat misverstand is onmiddellijk opgehelderd, maar het heeft mij achterna toch nog bevreemd dat u mij een dergelijke opvatting kon toeschrijven; vermoedelijk hebt u u in mijn historisch en
politiek werk nog minder verdiept dan ik mij in het uwe. Maar het andere
woord heb ik laten passeeren en dat heb ik mij naderhand ernstig verweten,
want het was gericht tegen Van Eyck en was niet minder dan ''chicanes''. De
implicaties werden mij niet dadelijk klaar, vandaar de nalatigheid, die ik mezelf toch niet vergeven kan. Ik neem nu deze gelegenheid te baat om alsnog
uitdrukkelijk regen dat woord te protesteeren. V.E.'s geest werkt geheel an·
ders dan de mijne. Zijn neiging tot fijngesponnen dialectiek is mij vreemd en
soms niet aangenaam. Maar zij staat in dienst van een volstrekte en strenge
eerlijkheid, die ik in een jarenlange vriendschap voor geen enkele proefheb
zien falen.
Ik schrijfu dit alles rondborstig omdat ik op mijn goede verhouding met u
prijs stel. Ik heb het gewaardeerd dat u mij in A'dam over deze zaak aansprak en dat u mij daarna dat briefkaartje nog gestuurd hebten ik hoop dat u
deze brief als in dezelfde geest vervat zult willen lezen.
,
[ - ]4
Pieter Geyl

*

Minuut: Utrecht, UB.
I. Niet teruggevonden.
2. Den Haag.
3. P.N. van Eyck, ''Literaire Kroniek V'', n.a.v. J. Huizinga, Cultuurhistorische verkenningen (Haarlem 1929), Leiding 1 (1930) II, 203-222.
4. Slotformulering (een oftwee woorden) onleesbaar.

[ 867]
Andre }olles aan Johan Huizinga*
23 oktober r930
Beste vriend toen ik je te Leiden in het duitsch college hoorde geven, kreeg ik lust een
essay te schrijven over ''Talen kennen en kunnen''. Motto: het oudamsterdamsch, ''hij kan fransch''. Inleiding: over het verschil tusschen Eys- en Huizinga, tusschen den (bitter gezegd) diplomaat-oberkellner (Porzig zou zeggen
dvandva, 1 vgl. raad-pensionaris) enden taal-en-geschiedkundige - enz.
nu ik den Sieverszin2 lees, krijg ik nog meer zin in dat artikeltje.
Uitmuntend - en in zijn geheel genomen prachtig duitsch.
Enkele kleine wijzigingen, die ik je in overweging zou willen geven:
1) welcher - een beetje ouderwetsch, en daarom voor iemand, die van zieh
zelf spreekt eventjes ''anspruchsvoll''. liever: Ein Historiker, der ...
2) wenn er auch - misschien te aarzelend; zou obwohl er niet krachtiger en
welsprekender zijn?
3) für das Verstehen - für is te stabiel, waar wij in zu een richting kunnen
geven; das Verstehen te hollandsch-verbaal - duitsch zoekt hier een substantief, dus zum Verständnis unserer Vergangenheit. Daardoor moet:
4) het woord dat de richting bepaalt: Vorschule een andere plaats krijgen vide infra.
5) die - te zwak om de betrekking tot het anaphorische pronomen welche wat hier heel mooi is 3 - te dragen: dus liever jene
6) het slot wordt mooier, wanneer ook de spondaeus Anteil een andere
plaats krijgt.
Slotsom van mijn vitterij:
Ein Historiker, der vor fünfunddreissig Jahren, als junger Sprachwissenschaftler mit einem Empfehlungsschreiben von Sijmons zu Eduard Sievers
kam, um während eines Leipziger Semesters in die Schule der Junggrammatiker zu gehen, dankt, obwohl er der germanischen Altertumswissenschaft
als solcher untreu ward, noch täglich dem Gestirn, das ihm als Vorschule
zum Verständnis unserer Vergangenheit jene sprachwissenschaftliche und
philologische Ausbildung gab, welche ihm Anteil am strahlenden Geiste
Eduard Sievers verlieh.
Maar nog eens: je kunt het ook gerust zoo laten staan als het er stond.
Ja, het waren gelukkige <lagen en gesprekken, die voor mij van groote beteekenis waren. Bedankt.
Heel veel eveneens dankbare groeten aan mej. Hamaker. Spoedig meer.
De jongens zijn opgetogen.
Je vriend
A.J.
,

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
I. Grammaticale term voor het compositum waarin twee of meer nomina of adiectiva nevengeschikt zijn, zoals hier 'Diplomat-Oberkellner'.
2. Huizinga's ontwerp van de ''Sievers-zin'' luidde als volgt: 'Der Historiker, wel-

3ro

eher vor 35 Jahren, als junger Sprachwissenschaftler mit einem Empfehlungsschreiben von Sijmons zu Eduard Sievers kam, um während eines Leipziger Semesters in
die Schule der Junggrammatiker zu gehen, dankt, wenn er auch den germanischen
Altertumswissenschaft als solchen untreu ward, noch täglich dem Gestirn, das ihm
fur das Verstehen unserer Vergangenheit als Vorschule die sprachwissenschaftliche
und philologische Ausbildung gab, welche ihm am strahlenden Geiste Eduard Sievers' Anteil verlieh'; zijn zin zal bedoeld zijn geweest voor een huldiging ter gelegenheid van Sievers' tachtigste verjaardag, bijvoorbeeld een album met een aantal soortgelijke mededelingen in handschrift.
3. Deze opmerking toegevoegd in de kantlijn.

[ 868)
Johan Huizinga (Leiden) aan Pieter Geyl*
25 oktober 1930
Waarde Collega Geyl,
Uw briefwaardeer ik, en Uw wensch om goede betrekkingen te onderhouden deel ik. Terstond dus een antwoord, allereerst op het punt, dat U zelf
betreft. Ik heb van dat gedeelte van ons gesprek niet veel meer herinnering,
dan dat ge op een oogenblik in Uw termen blijkbaar wat verder gingt, dan
Uw bedoeling kon zijn. Sprak ik het leelijke woord? In ieder geval de verzekering, dat er geen oogenblik bij mij twijfel heeft bestaan of bestaat aan de
volkomen zuiverheid van Uw streven.
Chicane is een leelijk woord, misschien te scherp voor wat ik er mee zeggen wou. Ziehier wat het mij ingaf. Die eene zinsnede uit het manifest van
Uw tijdschrift, waar de redactie uit de woorden ''de geestelijke stofwisseling
van onzen tijd'' concludeert tot een materialistisch standpunt, dat ik zou innemen, heeft mij geducht gehinderd. 1 Niet alleen omdat het tegendeel aan
de redactie duidelijk behoorde te zijn, maar ook omdat de conclusie zelf onjuist en misleidend was. Niemand heeft ooit van den geest kunnen spreken
dan onder de beelden aan de stoffelijke wereld ontleend; met een argument
als het door U gebruikte, zou men alle theologen voor loochenaars van den
geest moeten verklaren. Om kort te gaan, ik vond het manifest een stuk, dat
er niet door kon.
Niet lang na ons gesprek kwam mij de kritiek van mr. Van Eyck onder oogen. Zij is voor een goed deel gebaseerd op een soortgelijk logisch procede
als het zooeven gewraakte. De criticus vangt mij in een woord. Daar ik ''de
cultuur'' laat fungeeren als subject van een handeling,. zou ik mij schuldig
maken aan het anthropomorphisme, waartegen ik zelf waarschuw! - Kent
mr. Van Eyck dan den uitgang -isme niet in de beteekenis van een gewoonte
van overdrijven van iets wat in zieh zelf goed of onvermijdelijk kan zijn? Als
''de cultuur geeft zieh rekenschap'' anthropomorphisme inhoudt, dan doet
''de vergadering besluit'', ''de maatschappij verdraagt'' het ook. Op deze
vondst draaft de criticus door.
Ik ben mij de gebrekkigheid van al onze kennis, en van mijn eigene in het
bijzonder, te goed bewust, om niet toe te stemmen, dat een ''fijngesponnen
'

311

dialectiek'' mij wel op tegenstrijdigheden zal kunnen betrappen. Volstrekte
logische consequentie schijnt mij niet een voor mij bereikbaar ideaal. Maar
ik meen van ernstige kritiek te mogen verwachten, dat zij in de eerste plaats
tracht, bedoelingen te verstaan.
In de rest van het stuk heeft mij vooral de schampere en zeer onwelwillen2
3
de toon getroffen: ik meen mij de woorden brouwsel en poespas te herinne·
ren. Wat voor reden heeft mr. Van Eyck om aan te nemen, dat ik zoo over
mij zelf tevreden ben, dat hij mij moet herinneren aan de grenzen der gerechtvaardigdheid van mijn roep? 4 - Nog een keer valt mijn criticus over een
woord, teneinde te kunnen constateeren, dat ik mijn begrip van kunst maar
uit de boeken heb. 5 Als iemand zijn aanraking met kunst niet uit de boeken
heeft, ben ik het; ik zeg dit met zelfverzekerdheid, en treed er met niemand
over in discussie.
Ik aanvaard gaarne al wat ge mij over den persoon van mr. Van Eyck zegt,
en als dit onbestaanbaar schijnt met het woord, waartegen gij protesteert, en
waarmee ik bedoelde: gezochte aanmerking, laat ik het op Uw verzekering
gaarne varen. Maar laat hij dan zijn vernuft beteugelen. Hebt ge wel eens
een boek opengesneden met een zakmes? Het gaat niet, ge scheurt het.
Vriendelijke groeten!
de Uwe J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Verg. de 'beginselverklaring' in Leiding over het citaat van Huizinga: 'Die ken·
schets is het ziektebeeld van een kwaal die heel ons volksgestel verlammend onder·
mijnt, maar wier bestrijding niet kan beproefd worden, zoolang haar oorzaak niet erkend is. In het ziektebeeld zelf is die oorzaak al begrepen. Zij ligt in de misvatting,
dat men aan een arbeid, die met het automatisch proces der stofwisseling vergelijk·
baar ware, ooit de naam van 'geestelijk' zou kunnen toekennen, zonder daardoor aan
de geest zijn wezenlijkst vermogen te ontzeggen: in een onderschatting van de geest
dus, die zelf slechts het onvermijdelijk, op zijn beurt de kwaal verergerend gevolg
van een overal, hetzij beleden, hetzij alleen in zijn verlammende werking waarneembaar begrip van het leven is'.
2. Verg. P.N. van Eyck, ''Literaire kroniek'', 206-207: 'Ik betwijfel, ofhij, buiten invloed van zijn anthropomorphi... nistische brouwsels, en bij klaarder bezinning, dit
gevolg van zijn beweringen inderdaad voor zijn rekening zou willen nemen'.
3. Verg. P.N. van Eyck, ''Literaire kroniek'', 219: 'Vanwaar, bij deze toch begaafde
hoogleeraar, in een vertoog over wezen en taak van zijn vak nog wel, een schijnbaar
zoo onbegrijpelijke poespas van even argelooze als compromitteerende tegenstrijdigheden [... ]'.
4. Verg. P.N. van Eycks slotopmerkingen, ''Literaire kroniek'', 222: 'Aan de literaire
kritiek voornamelijk dankt hij zijn, voor hem zelf als kritisch-wetenschappelijk aristo·
kraat misschien wat compromitteerende roep onder het hedendaagsch publiek. Door
de literaire kritiek zij hem aan de gerechtvaardigdheid van die roep hier de onmisken·
bare grens gewezen'.
5. Verg. P.N. van Eyck, ''Literaire kroniek'' 215-216 (in de noot): 'Niet alleen op het
gebied der literatuur, maar ook op dat van de beeldende kunst wekt Huizinga meer·
malen het wantrouwen, dat zijn beschouwingen inderdaad vaak niet meer dan 'ver·
kenningen' zijn; dat hij zelfin de kunst nog niet geheel thuis is. [... ]Wie uit de eerste
hand weet wat kunst is, weet ook, dat alle kunststijlen noodzakelijk en als zoodanig
levensstijlen zijn, en vraagt zieh af, of Huizinga's eigen verhouding tot de kunst wel
van de handboeken en monografieen onafhankelijk, wel persoonlijk, wel onmiddel·
lijk genoeg is [... ]'.
312

[ 869]
Henriette Roland B:olst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
27 oktober [1930)
Beste Han,
Wat een prettige, en allerliefste verrassing - en wat een stimulans om nu
in de Kerstvakantie ook werkelijk aan ''Boi1Ha 11 M11p' 11 te gaan! He~l hartelijk dank. Ik hoop, dat als je terugkomt, ik al een paar deelen gelezen heb.
't Ziet er aanlokkelijk uit, en duidelijk gedrukt.
Heb je er nog aan gedacht mijn naam voor je duitsche Herfsttij, nieuwe
2
druk, op te geven aan den uitgever? Ik vraag dit natuurlijk alleen omdat het
vast afgesproken was, dat dit een kadeau van mij aan Ragaz3 is.
Je tijd schiet op. 4 Zeker nog veel te doen? En Retha een en al verheugenis
en verwachting?
Rik is blij, dat hij je Dinsdag nog eens zal zien.
Veel hartelijke groeten en wenschen van
je Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

•

r. Oorlog en vrede.
2. J. Huizinga, Herbst des Mittelalters (München 31931).
3· Leonhard Ragaz (1868-1945), Zwitsers protestants theoloog; zijn ideeen over een
verzoening tussen christendom en socialisme zijn verwant aan de opvattingen die
Henriette Roland Holst na het midden van de jaren twintig huldigde.
4. Voor de reis naar Nederlands-Indie.

[ 870]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
14 november 1930
Beste Han.
Welbedankt voor je hartelijk briefje over de stadhuisramen. 1 Je hebt mij
daarmede veel plezier gedaan; ik was nl. in de meening dat je voor dit werk
weinig gevoelde„ en dit speet mij te meer, daar ik zelf geloofde, dat deze ramen de beste rainen waren die ik had gemaakt.
Het traf mij dat je tot twee keer in je briefje het woord ''innigheid'' gebruikt. Dit trof mij daarom vooral, omdat ik tegen Bogtman bad gezegd, als verklaring van dit werk, - dat ik geloofde dat wanneer innigheid aan de
moderne glaskunst bleef ontbreken, deze kunst geen toekomst zou hebben
omdat zij dan aan een of ander decoratief systeem zonder meer, moest ten
prooi vallen.
Misschien vindt je 't aardig deze foto te hebben, zij is naar de werkteekening gemaakt.
Wibaut sprak ik over het geval R'dam, hij was ook ten hoogste verbaasd en
gebelgd, later telefoneerde hij mij, dat heden de twee burgervaders over een
eventueele overdracht zouden spreken. 2 Beter laat dan nooit.

3

Retha heeft toch vast storm gehad. Wij zeiden nog toen 't hier een halve
orkaan woei ''die arme Retha''.
Hartelijk gegroet ook door Jet
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. De gebrandschilderde ramen in het (voormalig) stadhuis van Amsterdam; verg.
Richard Roland Holst aan Huizinga, 22 januari 1926.
2. De overdracht van het laatste van de door Richard Roland Holst ontworpen Amsterdamse stadhuisramen, een schenking van de stad Rotterdam ter gelegenheid van
het 650-jarig bestaan van de Amstelstad in 1925.
3. Bij haar overtocht uit Engeland naar huis.

[ 871]
Johan Huizinga (Leiden) aan Walther Köhler*
20 november 1930
Lieber Herr Kollege.
Schönsten Dank ftir Ihre Antrittsrede, 1 ich habe sie mit der grössten Aufmerksamkeit gelesen. Jeder Satz zwingt zum Nachdenken, und, möchte ich
sagen, zur Beistimmung, und durch jeden der so eindringlich formulierten
Gedanken fühlt man sich bereichert und in die rechte Spur gewiesen. Mein
Kopf steht in diesen Tagen nicht recht nach methodologischen Diskussionen, sonst ginge ich gerne auf einige Punkte näher ein, aber die Indienreise
steht jetzt ganz nahe bevor, und bringt allerhand Vorbereitungen mit sich.
Hoffentlich geht es Ihnen und den Ihrigen gut? Ich geniesse jetzt die Anwesenheit meiner ältesten Enkelin (r Jahr), 2 während in Hongkong vor einem Monat eine zweite geboren ist, 3 die ich im März dort zu sehen hoffe.
Mit herzlichen Grüssen
Ihr J. Huizinga

*

Origineel: Karlsruhe, Generallandesarchiv.
1. Walther Köhler, Historie und Metahistorie in der Kirchengeschichte (Tübingen
1930).
2. Fransje Huizinga; zie Henriette Roland Holst aan Huizinga, 4 augustus 1930, n. 3.
3. Mary Vincentia Reinshagen, geboren op 18 oktober 1930.

[ 872]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
9 december 1930
Beste Han.
Nog even een groet tot afscheid ook namens Jet. Je zult, - dit merkte ik
vandaag in den trein, - de reis doen met Herbert Cremer. 1 Ik ken hem niet
persoonlijk, maar reis iederen dag met hem, 't lijkt mij wel een geschikt
royaal mensch. Wij hopen dat jullie in alle opzichten een heerlijke reis zullen hebben en veel zult genieten. Ik ben benieuwd te hooren hoe je het gezin
van Elsje zult vinden.

Spaar je nu maar een beetje, en hol niet al te veel heen en weer, want al
ben je, bij mij vergeleken, nog maar een jeugdig broekje, te veel hollen is
zelfs voor jou slecht.
Nog een paar nieuwtjes. Ik sprak je over 't geval met de Technische Commissie. Op uitdrukkelijk verlangen van den minister is de Heer Smidt2 bij
mij gekomen ... om de zaak zoogenaamd op te helderen ... m.a.w. zijn excuses
te maken.
Zaterdag3 is ook het groote feest op de Academie geweest, dat werkelijk erg
goed geslaagd is, de geest en de vercieringen waren heel heel goed. De minister kon niet komen, hij was ziek, Visser heeft zoo allercharmantst gesproken
dat de jongelui enthousiast waren. Hij vertelde dat hij zijn hond naar mij
bad genoemd, 4 maar dat hij, ook al was hij een perfecte huis. en waakhond
geworden toch in zijn oogen zag dat hij wat miste .. : dat was de inleiding voor
de ''Leeuw'', 5 die daarmede volkomen door den hond was geeclipseerd. Op
dienzelfden dag droeg ook het Gern. bestuur van R'dam, het raam over, 6 ik
ben er 10 minnten bij geweest, en holde toen weg, Iiet de vroede vaderen
zonder mij lunchen.
Nu beste Ran hebben jullie 't heerlijk.
Hart. gegr. door ons

R.
*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Herbert Cremer (1873-1951), zakenman met vele belangen in Nederlands-Indie;
woonachtig in Santpoort op 'Duin-en-Kruidberg'.
2. Hendrik Jan Smidt (1892-1972), referendaris voor het Hager Onderwijs aan het
.
Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen.
3. 6 December.
4. Roland.
5. Richard Roland Holst werd bij deze gelegenheid benoemd tot ridder in de Orde
van de Nederlandse Leeuw.
6. Zie Richard Roland Holst aan Huizinga, 14 november 1930, n. 2.

I 873 J
Johan Huizinga (a.b. m.s. 'Johan van Oldenbarnevelt') aan Cornelis van
Vollenhoven*
23 december 1930
Beste Kees,
Nu wij Colombo naderen, wil ik je eens iets laten hooren. De reis is bijzonder aangenaam, steeds mooi weer, en een geschikt gezelschap. Retha geniet
van alles wat er te beleven valt, en is er geheel 'in', danst met zeeofficieren,
doet ijverig deksporten enz., en is een altijd even opgewekt gezelschap. Ook
mij bevalt de reis best, veel beter dan de Amerikaansche overtochten. Ik bad
veel pleizier aan al de verschillende typen in Port Said, en langs het kanaal,
waar gewerkt werd; die visschers, of mannen op ezeltjes, of geweldig omvangrijke banjerheeren konden z6o in roor Nacht of onder de U ~ 1 ~"' en
_) G.a-3 ( 1 thuishooren. Ik zit vrij wat uurtjes rustig in mijn aangename hut

een beetje te werken, sedert eenige dagen wat gehandicapt door een ongeval
aan mijn oog, waar ik een ring van het dektennis tegen aan kreeg, met het gevolg, dat ik nu met een soort eierdop op het oog moet loopen. Maar het lijkt
al beter te willen worden.
't Is een wonderlijk leven: het overmatig fraaie schip, waar alles op rolletjes gaat als in een maritiem luilekkerland, de vele menschen die je tijdelijk
dagelijks ziet, de fraaie kleeren die je 's avonds aantrekt en het heerlijke luchtige pakje overdag, en altijd weer zon en een zeer duldbare warmte.
Je hebt, ofschoon het gemakkelijk is, hem te ontloopen, van Van Blankenstein2 niet te veel gezegd. Hij weet alles, alles beter in ieder geval, en hoeveel
dingen hij ook kent, toch is zijn conversatie steeds eenzijdig, in den grond
niet interessant, en is geen gedachtenwisseling, 't zijn steeds feiten of meeningen, die je opgedrongen worden. Hij prikkelt mij tot tegenstand.
Gisteren vertelde ik hem, dat ik o.a. over de Letterkundige Faculteit wou
3
spreken. Waarop hij zei: dan moest ik toch eerst eens goed met Schrieke4
spreken. Ik zei, dat ik zelf wel wist, wat ik erover te zeggen had. Ja, maar ik
kende lndie niet, en de krauten zouden mijn woorden leugenachtig verdraaien, om er munt uit te slaan, en ik zou onheil stichten. Ik zei, dat ik mij er
niet mee kon inlaten, wat men eruit wilde· maken, maar dat ik een eerlijke
overtuiging, bestemd voor eerlijke hoorders, wenschte uit te spreken. Enfin,
ik zal vanzelf wel voelen, wat ik zeggen kan, en goed voorzichtig mijn woorden kiezen. Maar wat hij mij van de Indische publieke meening en de pers
vertelde, is niet fraai. Intusschen weet ik nog altijd niets naders over de inrichting van mijn tour, en in verband daarmee ook niet, hoe ik die zal maken: met een auto, per trein of hoe ook. Dat zullen we bijtijds wel zien.
Uit den aard der zaak levert dit leventje verder geen nieuws op. We zien
dagelijks, dat het in het vaderland mistig is, en natuurlijk vroeg donker. Je
aardrijkskundige voorstellingen worden zoo wel zeer verlevendigd; het zien
van Sinai en van dat stuk Somaliland brengt je toch het Oosten en Afrika wel
even nader.
Hartelijke groeten, ook van Retha. Vergeet niet, om tweemaal per week
tenminste na de koffie te gaan wandelen, en Zondagsmiddags. En als je Donderdags bij de Kristensen's eet, 5 luister dan eens aan de wand, of er ook een
Ka ofzooveelste ik van mij daarnaast bezig is.
je H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. 'Muhadjirin' en 'ansar': de volgelingen uit Mekka van de tijd v66r de Hidjra, die
met Mohammed waren meegetrokken naar Medina, en de inwoners van Medina die
de profeet bescherming verleenden.
2. Marcus van Blankenstein (1880-1964), journalist, correspondent van de NRC,
1931-1937 schrijver van het dagelijks buitenlands overzicht.
3. Naast de reeds bestaande technische, medische en rechtshogeschoo! te Batavia
werd de oprichting overwogen van een literaire faculteit; Huizinga heeft hierover gesproken, onder verwijzing naar zijn ''De universiteit van Nederlandsch Indie'', De
Gids 87 (1923) IV, 143-150 (V.W. VIII, 464-470).
4. Bertram Johannes Otto Schrieke (1890-1945), etnoloog en historicus, sedert 1916
werkzaam in Nederlands-Indie; hoogleraar volkenkunde, sociologie en geschiedenis
aan de rechtshogeschool te Batavia 1924-1929; directeur van Onderwijs en Eredienst

1929-19~4; keerde in 1936 naar Nederland terug, waar hij in 1938 directeur werd van
de afdel1ng Volkenkunde van het Koloniaal Instituut.
5. De buren van Huizinga.

[ 874]
Johan Huizinga aan Cornelis van Vollenhoven (Leiden)*
29 december 1930

B.C.
Berste indruk van Ned. lndie bijzonder mooi. Overtreft mijn verwachtingen.
W e wandelden naar het Anak Laoet; 1 hoorden vogels en snoven geuren. Hoe
aangenaam de boot ook is, lacht mij toch het eind van de zeereis wel toe. Bijna
al de Kunstkringen kozen Napoleon, 2 ik had het hun nooit moeten overlaten.
Hartelijke groeten! ook van Retha.

H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart van S.S. 'Patria' te Sabang.
I. 'Kind van de zee', vermoedelijk een landtong bij Sabang.
2. Huizinga had aan de 'Kunstkringen' de keuze gelaten uit onderwerpen waarover
hij bereid was te spi:eken; de meest gekozen lezing was 'Napoleon's grootheid', niet
gepubliceerd.

[ 875]
Richard en Henriette Roland Holst aan Johan Huizinga*
31 december 1930

Beste Ran.
V66r het jaar scheidt nog een briefje ook in antwoord op je brief van 16
Dec. van boord af geschreven.
Oudejaar vieren jullie zeker bij je broer, wat curieus voor je om dit afscheid van 't jaar voor 't eerst te vieren in de warmte, buiten, in de tropen,
terwijl 't voor ons zoo vastgekoppeld is aan duisternis, kou en grijsheid.
Het zal alles bij elkaar toch wel ontspannend voor je zijn deze reis, ook al
moet je je inspannen met die speeches. Die ontspanning rook je om zoo te
zeggen al uit je brief, heerlijk dat jullie zulk mooi stil weer troffen. Voor Retha is 't ook wel eenig een zoo groote reis te doen, en zooveel nieuws te zien,
z66 jong nog zijnde.
Het is erg jammer dat je Jet's spel 1 niet gezien hebt. Het heeft mij zeer
sterk geboeid en ontroerd. Ik voel niets voor comedie, ik heb erg gewaardeerd wat Royaards 2 v66r had indertijd met Vondel, maar dat bordpapieren
naturalisme en dat stijllooze leven geimiteer vind ik onoverkomenlijk naar.
Maar dit heeft van die tooneelopvattingen niets, het staat tot 't oude tooneel,
3
als een prachtig modern glasraam tot een genrestukje van Bles (David, niet
van onzen Bles)4 al die jonge menschen spelen 't met een roerend enthousiasme en een bewonderenswaardige overgave. Je vraagt niet meer ofzij en waar

317

·-

zij te kort schieten, want in wat de hoofdzaak is schieten zij niet te kort. Het
is werkelijk een eenige gebeurtenis geweest.
Straks ga ik Jet terug halen uit het Diaconessehuis te Haarlem, waar zij
voor een paar dagen geleden moest opgenomen worden, omdat de specialist,
die haar voor die vernederde kaakholteontsteking behandelde het noodig
vond, een kleine operatie te doen, die wel niet zoo gruwelijk pijnlijk was,
maar die twee uren geduurd heeft dus haar wel zeer zwaar viel. Gelukkig
gaat alles goed, als 't nu maar blijkt dat de gemaakte opening groot genoeg is
en dank zij de geregelde behandeling de zaak weer geheel in orde komt.
Meer nieuws is er niet. Zelf heb ik deze korte vacantie weinig gedaan, ik
was na alles wat moe en genoot van te kunnen teuten. Jet zal hier straks nog
wel wat bijschrijven denk ik.
Ik zie met verlangen naar volgende berichten van je uit. Hebt 't heerlijk
met Retha.
Hartelijke wenschen voor 1931 en hartelijke groeten voor jullie beiden.
t.t. Rik
Dag Han,
ik kan moeilijk realiseeren dat je zoo ver weg bent, en 't zoo warm hebt!
We zijn erg benieuwd naar je eerste indrukken over Indie en we hopen dat
de goede inzet gevolgd wordt door een even goed verloop. Rik mocht wel
een ander soort vakantie hebben dan die hij heeft; geen mogelijkheid te werken en toch geen ontspanning; dat geval met mijn kaak bracht natuurlijk ook
eenige konsternatie, maar ik vond het nog vervelender voor hem, als ik
wachtte tot na de vakantie.
- Ik hoop dat Retha ook erg geniet!
Veel hartelijks van je
Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Henriette Roland Holst, Kinderen van dezen tijd. Leekenspel in drie bedri_jven (Rotterdam 1931); opgevoerd tussen 13 december 1930 en 2 februari 1931 in vijf steden
door de Vrijzinnig Christelijke Studentenbond.
2. Willem Royaards, zie Briefwisseling 1 [246].
3. David Joseph Bles (1821-1899), schilder en graveur; om zijn genrevoorstellingen in
zijn eigen tijd wel de 'Nederlandse Hogarth' genoemd.
4. Dop Bles, zie Briefwisseling 1 [179].

[ 876]
Johan Huizinga aan Cornelis van Vollenhoven (Leiden)*
8 januari 1931

B.C.
Ommestaand prentje stelt blijkbaar voor: Coen op het keerpunt. 1 - Al veel
gezien hier, dank zij veel vriendelijke leiding van Van Kan. Rechtshoogeschool keurig, daar v. Asbeck2 en Holleman ontmoet. 3 Archief" alleraardigst.
Enz. Morgen naar Bandoeng.
t.t. H.

318

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart van de Jacatra-weg, Batavia.

r. Onopgehelderd.
·
2: F.M. va~ Asbeck (1889-!968), r~chtsgeleerde, werkzaam op de Algemene Secretar1e. te Batav1a, hoogleraar 1nternat1onaal en koloniaal recht te Batavia r924-1934 en
Leiden r939-1942, 1945-1959.
3. Frederik David Holleman (1887-1958), secretaris van het gouvernement van Neder.lands-Indie, hoogleraar volkenkunde en sociologie aan de rechtshogeschool te Batav1a, hoogleraar adatrecht van Nederlands-lndie te Leiden 1935-1939; nadien hoogleraar te Stellenbosch (Zuid-Afrika).
4. Het 'Oud-Archief te Batavia, dat alle historische stukken bevatte tot 1816; bescheiden van later datum in het 'Nieuw-Archief aan de Algemene Secretarie te Buitenzorg.

[ 877]
Johan Huizinga aan Cornelis van Vollenhoven (Leiden)*
18 januari 1931
Het is nog grooter, rijker en geweldiger dan je je uit Krom's Opera omnia
voorstelt. Dr. v. Stein C. 1 is nu onze gids, en vergezelt ons ook naar Bali. De
lezingen loopen behoorlijk en zonder te groote vermoeienis van stapel.
Hartelijke gr., ook van R.
je H.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart voorstellende beeldhouwwerk

aan de Boroboedoer.
1. P.V. van Stein Callenfels, zie Briefwisseling I [479].

[ 878]
Johan Huizinga (Batoeriti) aan Cornelis van Vollenhoven*
•
•
24 1anuar1 1931
Beste Kees,
Het is geweldig moeilijk, tijd voor schrijven te vinden, we zijn steeds op
weg, en de middagrust eet den vrijen tijd op. In Soerabaja vond ik je brief
van 24 December, zeer bedankt! Het gaat ons uitstekend, ik ben nu geheel
gewend aan het leven hier, en mijn oog blijft vooruitgaan, ik heb hoop, dat
her weer heelemaal beter is, als ik thuiskom. Andere lasten dan een tweebrillensysteem en af en toe een korte behandeling bij een oogarts heb ik er niet
van, behalve dan dat ik er nog niet geheel weer scherp mee zie. Om nu een
kort verslag te geven. Van 2-9 J anuari iri Batavia, gezellig bij mijn broer en
schoonzuster, eerst wat slap en om het oog een paar lezingen uitgesteld tot
Februari. Veel vriendelijkheid van Van Kan. Nog niet veel menschen gesproken: Asbeck even, Holleman e.a. Verder is heel Indie bevolkt met oudleerlingen van mij van de Haarlemsche HBS, ieder oogenblik duikt er weer
een op. Drie dagen in Bandoeng bij Jaap Kunst, daar Retha gelaten, om al1
leen Poerwokerto, Poerworedjo en Magelang te doen. De lezingen loopen
goed van stapel, alleen rivieren langs mijn rug, het vermoeit mij niet, ik
maak mij zoo goed als geheel los van het papiertje. In Poerworedjo de heele
319

voordracht aan Kern2 gewijd. In Djokja kwam Retha weer bij mij, en daar
3
nam Stein Callenfels ons in de hand, daartoe verzocht door Bosch, die in
Indo-China is. Zijn gezelschap is even verbazingwekkend als prettig, hij
weet van alles, legt voortreffelijk uit, is alleraardigst voor Retha. Met hem
Prambanan en Boroboedoer c.a. - Uit Magelang zag ik de Merapi gloeien.
Nu maar geen gedetailleerde indrukken, die later wel eens. Het eerste verblijf in Soerabaja was aardig. Nu sinds gisteren ook weer met Stein C. in
4
Bali, met een auto voor 5 <lagen, logeerend in pasangrahan's, sprekend (zon7
6
5
der woorden) met poengawa's en klian's. Dank zij den ü"'e.1-1 ·r zien we
8
veel meer dan we anders zouden doen. Retha kreeg een lontarblad opzettelijk voor haar beschreven, kon vanmorgen een span ossen met de reuzenklokken en gouden opzetjuk kieken, terwijl zooeven een mooie beer-dans
met muziek en tooneelspelers alleen door den regen werd afgebroken. We
blijven tot Woensdag op Bali, dan volgt weer een week in Soerabaja en omstreken, dan gaat het weer westwaarts. Ik wil trachten, in Batavia de correspondenten van de Akademie, voorzoover hun dat mogelijk is, eens bijeen te
roepen.
Hartelijke groeten, ook van Retha!
t.t. H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Plaatsen op Midden-J ava.
2. Hendrik Kern, zie Briefwisseling I [14].
3. Frederik D.K. Bosch (1887-1967), archeoloog, hoofd van de Oudheidkundige
Dienst in Nederlands-Indie 1916-1936, sedert 1938 buitengewoon hoogleraar in de archeologie en oude geschiedenis van Nederlands-Indie te Utrecht, sedert 1945 hoogleraar in de archeologie en geschiedenis van Zuidoost-Azie te Leiden.
4. Hotels ten behoeve van ambtenaren.
5. 'vorsten', 'edelen'.
6. 'dorpshoofden'.
7. 'Raksäsa', 'demon' (P.V. van Stein Callenfels).
8. Waaiervormig blad van de lontar- ofpalmyrapalm, met name op Bali als papier in
gebruik.

[ 879]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
I februari 1931
Beste Han.
Vlak v66r het oude jaar schreef ik je naar Indie, verleden week kregen wij
je briefkaart uit de eerste havenplaats, en nu realiseer ik mij dat ik je nu al
moet schrijven als je berichten wilt vinden bij je aankomst in Hong-Kong.
Wat zal dat aardig voor jullie zijn, ineens op de jongens na, weer compleet te
zijn, zoo ver van Holland met een liefwiegentoegiftje bovendien. Je zult ons
vandaar wel eens gauw schrijven, berichten daarover zien wij verlangend tegemoet. Je bent nu al bijna over de helft van den tijd weg, 't is ongelooflijk
zoo gauw zoo'n tijd voorbij gaat.
Toen ik je schreef had Jet 't juist niet prettig met die nare kaakhistorie.
320

Gelukkig is die misere nu voorbij, en hebben wij allen grond om aan te ne·
men dat die bovenkaakholteontsteking geheel over is. Behalve die misere
heeft Jet 't anders erg goed gehad, want zij heeft zeldzaam veel plezier gehad
van haar ''kinderen van dezen tijd'' .1 Ik geloof niet dat zij ooit van eenig
werk zooveel vreugde heeft gehad, zooveel dankbaarheid en hartelijkheid.
Morgen wordt 't voor 't laatst in den Haag gespeeld en dan is 't uit. Ik heb er
ook erg van genoten, het spel en de wijze waar op het uitgevoerd is, bewijzen
doorslaand dat het mogelijk is op het tooneel dingen te bereiken waar tot
voor kort niet van gedroomd kon worden. Verder is er weinig nieuws, ons le·
ven gaat rustig zijn gang, mijn gareel verveelt mij soms erg maar mijn leer·
lingen intresseeren mij steeds meer, ik voel mij dan innerlijk anders, maar
niet minder vast aan die t.aak verbonden, dan voor 5 jaar.
Zoo juist ging Jany weg die hier at. Hij is goed en rustig, en hokvast in
Bergen. Ik vermoed dan dat hij aan 't werk is.
Nu beste Han zie dat je eens tijd vrij maakt om ons te schrijven, je beleeft
zooveel, en je krijgt zoo veel indrukken, dat je tien zijdjes vol schrijft voor
dat je 't zelf weet. Heel veel hartelijke groeten voor jullie allen, vijf stuks bij
elkaar.
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Verg. Richard Roland Holst aan Huizinga, 31 december 1930, n. 1.

[ 880]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
14 februari 1931
Beste Ran.
Eergisteren vergaderde de Gids in de Turk. 1 Het was een klein gezelschap,
Nijhoff zit nog in de sneeuw, en Crena is ook nog met vacantie - ik weet niet
waar. Daar hoorden wij van je ongeval op de boot. Dat is toch heel wat erger
aangekomen dan je van zoo'n zachtzinnig woord als ''dektennis'' zoudt verwachten. Je hadt 't ons niet geschreven op de briefkaart die wij van je kregen
direct na aankomst. Aan Cees hadt je 't wel geschreven van hem hoorde Colenbrander 't. Ik hoop dat wij spoedig goede berichten van je krijgen, het
lijkt mij echt een koopje voor je om n1et zoo iets een ten slotte toch inspannende reiste beginnen. Van harte 't beste er mede.
Binde December schreef ik je over de narigheid die Jet had, gelukkig is alles nu absoluut beter, het is heerlijk voor haar, de gedwongen rust heeft haar
goed gedaan.
Toen ik van de vergadering thuis kwam lag daar je brief uit Poerworedjo
van 13 Janri. Mijn vorig briefje schreefik naar Hongkong. De tijd vliegt om,
over tien <lagen ga je al naar Hongkong, en dan ben je al ver over de helft van
je verlof. Ik heb absoluut niets nieuws te vertellen, ons leven is braaf en burgerlijk, iedere dag 't zelfde, ik hoop dat vöör dat wij echt grondig oud en versleten zijn, wij de bloemetjes nog eens in vrijheid buiten zullen zetten.
321

, Over van der Pluym 2 heb ik veel zorgen, de operatie is nog geen jaar geleden gebeurd, maar de pijnen nemen weer erg toe en zijn zoo goed als constant. Hij houdt zieh er bewonderenswaardig onder, maar ik ben er zeer pessimistisch over.
De jonge Sjollema zal Delft toch niet krijgen tot mijn spijt. 3 Het schijnt daar
in die faculteit geen rozengeur en maneschijn te zijn, maar heibel ad libitum.
Houdt je goed, veel hartelijke groeten van ons voor jullie allen.
t.t. Rik

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Zie Briefwisseling I [408], n. 1.
2. Willem A.E. van der Pluijm (1879-1960), hoogleraar aan de Rijksacademie voor
Beeldende Kunsten 1918-1950.
3. Johan Sybo Sjollema (1900-1990), leerling van de Rijksacademie, schilder en aquarellist van landschappen en portretten; het betreft hier waarschijnlijk de vacature van
hoofdleraar handtekenen en kunstgeschiedenis aan de Technische Hogeschool, in
welke functie dit jaar Huib Luns werd benoemd.

[ 881]
Johan Huizinga (Batavia) aan Cornelis van Vollenhoven*
16 februari 1931

Beste Kees,
Hartelijk dank voor de vele nieuwzen, waarvan je me voortdurend voorzietl Zeer verblijd over Rahder. 1 Van de aanbevolenen voor het Trippenhuis2 voel ik 't meest voor Duyvendak en voor Rostovtzev, 3 ofschoon Hauser
en Littmann ook goede candidaten. 4 Morgenavond geef ik in ''des Indes''
een diner aan de correspondenten; 5 allen komen, behalve Kruyt, 6 Kraemer 7
en Logemann8 (in Holland), het denkbeeld schijnt in den smaak gevallen.
Eergisteren hier teruggekomen, in de beste conditie en uiterst voldaan,
hoewel het af en toe wel vermoeiend was. Nu nog een heel drukke week hier,
en dan uitblazen op de boot naar Hongkong. Mijn oog is bijna geheel beter.
Nog altijd geen tijd voor reisbrieven. Heel veel gezien; o.a. wajang beber9
in Poenoeng, met rolprenten uit de 15e eeuw, een heele morgengodsdienstoefening van een padanda 10 op Bali enz.
Hartelijke groeten, ook van Retha!
je H.
11
P.S. Dus noch Japixse noch Vogelsang gecandideerd! Vanwaar Gosses' bezwaren regen de Vries? 12
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

1. Johannes Rahder (1898-1988), hoogleraar Sanskrit te Utrecht 1930-1931; Japans te
Leiden 1931-1946, te Honolulu 1946-1947, aan Yale University 1947-1965.
2. De zetel van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen aan de Kloveniersburgwal te Amsterdam.
3. Michail Ivanovitch Rostovtzeff(1870-1952), Amerikaans historicus van Russische
afkornst, hoogleraar oude geschiedenis en archeologie aan Yale University 1925-1944.
4. Op 13 april 1931 werd Duyvendak gekozen tot gewoon lid van de Koninklijke Akademie en tot buitenlands lid Enno Littmann (1875-1958), Duits orientalist, hoogleraar
322

te Straatsburg 1906-1914, Göttingen 1914-1916, Bonn 1916-1921 en Tübingen 19211949; Rostovtzeffwerd tot buitenlands lid gekozen op 18 april 1932.
5. De uitnodiging luidde als volgt: 'Dr. J. Huizinga, Voorzitter der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, afdeeling Letterkunde, zou het op hoogen prijs stellen, de
Correspondenten der Akademie, in Nederlandsch-Indie woonachtig, voorzoover zij
daartoe in de gelegenheid zijn, te vereenigen aan een maaltijd in Hotel des Indes te Batavia, op Dinsdag 17 Februari a.s. te 81/2 uur. Hij heeft de eer, U daartoe uit te noodigen, en verwacht gaarne Uw bericht aan zijn adres Mampangweg 45, Batavia C.'.
6. Albert Chr. Kruyt (1869-1949), etnoloog en zendeling, sedert 1892 werkzaam op
Celebes voor het Nederlands Bijbelgenootschap.
7. Hendrik Kraemer (1888-1965), werkzaam voor het Nederlands Bijqelgenootschap
in Nederlands-lndie 1922-1935; hoogleraar geschiedenis en fenomenologie van de
godsdienst te Leiden 1937-1947; directeur-generaal van het oecumenisch instituut
van de Wereldraad van Kerken 1947-1955.
8. J.H.A. Logemann (1892-1969), hoogleraar staats- en administratief recht aan de
rechtshogeschool te Batavia 1924-1939 en te Leiden 1947-1962.
9. Wajangvertoning waarbij het verhaal niet met behulp van pappen wordt verteld,
maar met een beschilderde strook doek die langzaam tussen twee stokken wordt afgerold.
10. Balinees Vishnu-priester.
II. N. Japikse, zie Briefwisseling I [67).
12. Mogelijk Jan P.M.L. de Vries.

[ 882]

Johan Huizinga (Batavia) aan Cornelis van Vollenhoven*
22 februari 1931
B.C.
Gisteren je briefje (lees briet) van 26. I. - Ik ben nu hier midden in een
drukke week, dan volgt Woensdag a.s. de reis naar Hongkong. Her diner
met de correspondenten slaagde, misschien volgt er een voorstel uit: ik
spoorde aan, om mededeelingen te geven. Donderdagavond had van Kan,
1
die vol goede zorgen en vriendelijkheden is, mij gevraagd op Welter, Bo3 (een der tallooze HBS-vriendjes)4 en Schepdenhausen,2 Meyer Ranneft
6
per.5 Aardig. Vrijdag lezing in Buitenzorg, vanuit paleis met GG erheen, en
daarna klein diner aldaar (o.a. Gerke, 7 HBS-vriendje) en gelogeerd. Charmante ontvangst, voor Retha een buitenkans. Gisterochtend terstond daarop
besloten bijeenkomst in rechtshs. over uitbouw universiteit; ik hield inleiding over letterk. faculteit en kwestie in het algemeen, daarna discussie:
10
8, Bosch, Brugmans, 9 Ranneft, v. Gelderen enz. Geslaagd.
Hoesein
Morgen vliegen we naar Bandoeng. Dinsdag terug en slotlezing hier (de 4e
in Batavia) voor rechtshs.
Op 8 Februari bracht Stein Callenfels ons in zijn auto van Ponorogo naar
Patjitan. 11 Ik: nu hadden we samen een telegram naar Leiden moeten sturen!12 - St.C.: ja, het is nute laat, kantoor dicht, hoe jammer! - 9 Februari
P.M. bedenk ik, dat 8 een Zondag was, dus 9 gevierd, en nog ruim tijd geweest! Geest van de trap.
De Mampangers 13 laten je vriendelijk terug groeten, evenals Retha en ik.

H.

Huizinga met zijn kleindochter Mary Vincentia Reinshagen,
Hongkong, maart r93I.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Ch.J.I.M. Welter (1880-1972), bestuursambtenaar in Nederlands-Indie, vice-president van de Raad van Indie 1929-1931, minister van Kolonien 1925-1926, 19371941.
2. Chr.W. Bodenhausen (1869-1966), directeur van fin!)ncien in Nederlands-Indie
1921-1926, lid en vice-president van de Raad van Indie, resp. 1929-1931, 1931-1933.
3. J.W. Meyer Ranneft (1887-1968), bestuursambtenaar in Nederlands-Indie, sedert
1929 voorzitter van de Volksraad, vice-president van de Raad van Indie 1933-1936.
4. Oud-leerlingen van Huizinga aan de HBS te Haarlem (1897-1905), verg. Briefwisseling 1 [2 ].
5. J.M.J. Schepper (1887-1967), hoogleraar strafrecht aan de rechtshogeschool te Ba•
tav1a.
6. Gouverneur-generaal A.C.D. de Graeff, zie Huizinga aan Leonhard Huizinga, 20
april 1926, n. I.
7. P.J. Gerke (1888-1968), sedert 1930 algemeen secretaris bij het Nederlands-Indisch
bestuur.
8. Pangeran Ario Hoesein Djajadiningrat (1886-1960), Indonesisch taalkundige en
historicus; hoogleraar Indonesische talen en Islamwetenschap aan de rechtshogeschool te Batavia sedert 1924, lid van de Raad van Indie sedert 1935; na de tweede wereldoorlog hoogleraar Arabischen Islamwetenscl1ap aan de Universiteit van Indonesie.
9. I.J. Brugmans (*1896), sedert 1929 werkzaam op het departement van onderwijs
en eredienst te Batavia; nadien hoogleraar aldaar; sedert 1947 hoogleraar economische geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam.
10. J. van Gelderen (1891-1940), statisticus en econoom, belast met de oprichting, tevens hoofd van het Kantoor van de Statistiek te Batavia (1925), buitengewoon hoogleraar staathuishoudkunde aan de rechtshogeschool te Batavia 1928-1933, sedert 1927
correspondent van de Koninklijke Akademie.
II. Twee plaatsen op Midden-Java, de laatste aan de zuidkust.
12. Ter gelegenheid van de dies natalis van de Leidse universiteit.
13. Het gezin van Huizinga's broer Jakob, wonende Mampangweg 45, Batavia.

[ 883]
Johan Huizinga (Hongkong) aan Cornelis van Vollenhoven*
5 maart 1931
Beste Kees,
Bij aankomst vond ik hier je briefvan 7 Februari. Werk nu niet te hard aan
1 zoodat je in Mei nog straatjes kunt omloopen! 2
de drukproeven,
Eergisteren hier aangekomen, bij Elsje en Sascha alles even gezellig en
goed, het kindje gezond en levendig, Elsje een voortreffelijke moeder. Erg
aardig ook, om Retha en Elsje weer samen te zien, Retha nu veel grooter en
forscher dan haar oudere zuster.
Jakob blijft misschien nog een jaar langer in Amerika. Van Leonhard hoor
ik in het geheel niets, ik heb soms wel wat zorg in zijn welzijn.
Hongkong zit nog meestal in de mist, maar de eerste indrukken zijn aardig. Er staat ook een tochtje in China zelf op het program, van Macao uit, en
een bezoek aan Canton.
Nog altijd weinig rechte schrijfinspiratie. In April nog een drietal lezingen
o.a. voor de medische hoogeschool in Batavia, waar ik de oude sanskrit-doos

3

nog eens opendoe, en over Oud-Indische geneeskunde spreek, waar ik indertijd wat aan gedaan heb.
Hartelijke groeten van Elsje, Sascha en Retha,
je H.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

·
1. C. van Vollenhoven, Het adatrecht van Nederlandsch-In_die (3 dln., Leiden 1931·
1933), deel I (1931).
2. Om met Huizinga na diens terugkeer te wandelen.
3. Verg. Vierde jaarboekje van de geneeskundige hoogeschool te Batavia .(Batavia 1?31),
79: 'Op Dinsdag 7 April sprak Dr. J. Huizinga, hoogleeraar aan de Le1dsche Un1versiteit over ''Oud Hindoesche Geneeskunde'''; Huizinga's lezingen zijn niet gepubliceerd.

[ 884]
Johan Huizinga (Hongkong) aan Cornelis van Vollenhoven*
19 maart 1931

B.C.
Je briefJe van 21 Febr. gekregen, wel bedankt. De reis loopt naar het eind.
Vandaag is Elsje jarig, alles is fleurig en goed. Het verblijf hier zet toch wel
de kroon op het werk.
De indruk die je hier krijgt van China ende Chineezen, is veel interessanter en sympathieker dan van het Sineezendom in Indie. We maakten een
tocht naar Macao (wonderlijke rommelzoo) en vandaaruit een eindje 't Chineesche land in. Canton moet er helaas bij inschieten.
Als ik dertig was in plaats van bijna zestig, nam ik het Chineesch ter hand.
Nu bepaal ik mij maar tot enkele mooie Chineesche dingen, die ik eerst volstrekt niet van plan was te koopen!
Hartelijke groeten van allen!
t.t. H.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 885]
Johan Huizinga (a.b. s.s. Tjisondari) aan JefSuys 1*
28 maart 1931

Zeer Geachte Heer Suys,
2
Uw boek bereikte mij in Hongkong, en ik heb het hier aan boord gelezen
en schrijfU, iets ten N. van de Natuna-eilanden, op den terugweg naar Bata•
via.
Het feit, dat ik Uw boek hier in de luie atmosfeer van een zeereis in de tropen met gezette aandacht heb doorgelezen, moge V al ter stond bewijzen,
dat het mij gei'.nteresseerd en geboeid heeft. Laat mij trachten, aan mijn indrukken van de lectuur vorm te geven.
326

Allereerst dan mijn hulde aan den vorm! Een voortreffelijk Nederlandsch,
een uitdrukking, die kracht, strengheid, een groote ernst, bondigheid en soberheid vereenigt met een roch sterk beeldende levendigheid. Tal van malen
eindigt een betoog in een raak en geestig beeld, dat als een gedenkteeken
blijft staan. Welk een weldadige tegenstelling tot de vooze litteraire grootspraak, waarmee wij in ons vaderland behept zijn! Ik noteerde een groot aantal plaatsen met een ''goed gezegd'', tzij om vorm of inhoud, meestal om beide, b.v. p. x bovenaan, xi v6or de sterretjes, ix onderaan, xvi her handboek! 2
het trekpaard, 94, 96 tweede-deelen, 97 stemhebbende mensch-objecten, 60,
67 mana, 89 nuchterheid en spitsvondigheid. Opmerkelijk Uw p. xv over in·
dividu en reputatie, xxiii ond./iv zeer juist, 56/7 cultuurmensch bovenal, 150
KaYn! Uw geschrift schijnt mij zeer opmerkelijk uit een methodisch oogpunt, gij
blijft aan Uw doordachte inleiding vast getrouw, Uw oordeelvellingen zijn
scherp en doordringend, Uw samenvattingen meesterlijk, 63, 146, de ongetwijfeld zeer moeilijke analyses en resumes van het werk van S. getuigen van
een enormen arbeid. Hoe nuttig zouden p. v-vii zijn voor de gangbare he·
dendaagsche Duitsche cultuurhistorici om te overdenken! Zeer treffend, ja
haast afdoend, Uw p. 215 en 216. Uw tegenstelling van plebejische en aristocratische cultuur p. 115 zeer geslaagd, aristocratisch de reserve waarmee gij
zelfversmaadt, S. op zijn zwakke zijden aan te vallen, 146 en elders. Had de3
analyse van de beteekenisnuance der russische termen, op p. 216 even aangeroerd, zieh niet war verder moeten uitstrekken? b.v. over het begrip dat ge
door 'wanhoop' vertaalt: is het oTqaRH!lle ?4
Uit het voorafgaande bemerkt gij reeds, dat mij in de eerste plaats getrof·
fen hebben Uw eigen opmerkingen van cultuurhistorischen en methodologischen aard. Ik wil U wel bekennen, dat ik de zuiver philosophische uiteenzettingen niet overal geheel in mij kan opnemen; ik ben zwak in philosophicis, ik zou bijna zeggen: in den grond gestemd om Sjestov te aanvaarden. En
toch ... Ik zal trachten ook over mijn reactie op Sj., zooals gij hem ons onthult, nog wat te zeggen ..
Tot op ongeveer de helft van Uw boek dacht ik telkens: is hij wel de moeite waard, om er zooveel geestesarbeid aan te besteden? Ik vond wat ge zelf te
zeggen hebt, belangrijker dan wat ge ons uit Sjestov meedeelde. Komt hij
niet aanvankelijk, vraag ik mij nog af, voort uit de fraze, en wel de romantische fraze, de westersche, op zijn russisch geradicaliseerd (zie Uw p. 216), en
uit de goedkoope consequente(?) negatie? Vertegenwoordigt hij niet typisch
de destructieve eigenschappen van den joodschen geest, en de oplossing van
cultuur van den russischen? Is het uitgangspunt niet een ziekelijk hevig ego,
dat hem vlak naast den uitgesproken krankzinnige stelt? (dit laatste op zieh
zelf geen veroordeeling).
Uw ernstig en eerbiedig betoog dwingt mij, te gelooven, dar hij, ook al
mocht er iets waars zijn in mijn verdenkingen, toch in ieder geval gaandeweg zieh hemelhoog daarboven verheft. En ik wil het gelooven, ik begrijp
het half, eigenlijk niet, hoewel ik mij er in mijn gansche denken vlak bij voel.
Het is niet noodig, hier in te gaan op de gebreken, die ge zelfin Sj. aanwijst:

zijn eenzijdigheid en spitsvondigheid, zijn verwarring van hoogere en lagere
begrippen (hoe banaal en kinderachtig b.v. zijn misvatting omtrent de beteekenis van alwetendheid enz. 143). Ieder woord dat hij schrijft bewijst zijn eigen cijnsbaarheid aan de logica, daar zonder deze elke term zijn zin verliest.
Wat is 'volmaaktheid', als er geen norm is? 143/4.
Goed, maar de waarde van het resultaat, zult ge zeggen. Dat het 'clare et
distincte' doodend is, ik juich het van ganscher harte toe, dat ieder ding onuitzegbaar is, wie zal het niet toestemmen. Maar moet men hiertoe komen
langs den weg van een hoogmoedig en individualistisch immoralisme, dat
hem eigenlijk tot de absurditeit van het solipsisme schijnt te moeten leiden?
Kan de erkenning van de beperktheid van het menschelijk kenvermogen en
de raadselachtigheid van het goddelijke zieh niet uiten in dankbaarheid voor
het gebrekkig instrument dat dan toch gegeven is, en vertrouwen in de Godheid zonder behoefte om te manifesteeren? Zelfs als God inderdaad den
mensch 5 bedroog. Kent ge Kristensen's Verhandeling over den Goddelijken
Bedrieger?6 En weet deze geestelijke koppensneller, dat reeds Luther spreekt
van de wereld als een tournooi dat God laat spelen? Het schijnt mij, dat hij
de categorie 'spel' niet kent.
En lees eens R. Stadelmann's Vom Geist des ausgehenden Mittelalters, en
zie eens, ofniet het standpunt van Nicolaas van Cusa7 eigenlijk al het waardevolle van Sj.'s Godsbegrip reeds insluit.
·
Neen, ik kan mij niet weerhouden, bij Sj. te denken aan het overal verbreide motiefB van den man, die goud meent te krijgen, dat blijkt enkel wat leege
doppen te zijn: zijn God is een God die erkend wordt, omdat er niets anders
overblijft, aangezien Sj. al het overige heeft verwoest. Het schijnt mij niet de
weg tot God.
Om te besluiten: Uw boek zal uit der aard voor weinigen blijven. Ik kan U
niet beter wenschen, dan dat ge tijd, stof en aanleiding moogt vinden, om
Uw doordringenden geest en Uw beheerschte vormkracht ook voor velen te
laten spreken.
Met vriendelijke groeten,
Gaarne Uw dw.
J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, S.J. Suys-Reitsma.
1. Zie Briefwisseling I [337], n. 2.
2. J. Suys, Leo Sjestow's protest tegen de rede. De intellectueele biografie van een Russisch denker (Amsterdam 1931), dissertatie waarmee Suys op 6 maart 1931 promoveer·
de bij N. van ~ijk, hoogleraar slavische talen te Leiden sedert 1913 (zie Briefwisseling
I [473]). Leo SJestow (ps. van L.I. Schwartzmann) (1866-1938), Russisch-joods filo·
soof, verliet in 1920 de Sovjet-Unie en werd hoogleraar filosofie aan de Sorbonne.
3. Hierna doorgestreept: etymologische.
4. 'wanhoop'.
5. Doorgestreept: wereld.
6. W.B. Kristensen, De goddelij"ke bedrieger (Amsterdam 1928) Mededeelingen der
Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Afd. Letterk., deel 66, nr. 3.
7. Nicolaas van Cusa (1401-1464), Duits theoloog en filosoof.
8. Doorgestreept: verhaal.

[ 886]
Johan Huizinga (a.b. s.s. Tjerimai) aan J.W. Meyer Ranneft*
8 april 1931
Zeer Geachte Heer Meyer Ranneft
Uw prachtige orchideeen en Uw vriendelijk telegram bezegelden nog eens
al de belangstelling, die U mij hebt willen geven. Hartelijk dank, ook namens mijn dochter!
De indrukken zijn nu, vlak nahet afscheid, nog wat verward. Alleen het
gevoel van al de weldoende vriendelijkheid, die wij genoten hebben, heeft
reeds zijn plaats. En daarnaast het besef van de groote ernst, waarmee daar
in Indie aan de groote en moeilijke taak wordt gewerkt. Uw geestelijke figuur zal mij daarbij onder de allereersten voor oogen blijven staan. Dat U
mij in Uw vorming een aandeel toekent, 1 en ook nu nog in mijn inzichten
een vertrouwen stelt, dat mij bijna verlegen maakt, stemt mij tot groote voldoening. Wees ervan overtuigd, dat ik Uw werkzaamheid in Indie met groote belangstelling zal blijven volgen, en geloof mij, met ons beider beste groe·
ten,
Gaarne den Uwen
J. Huizinga
P.S. Een kleine delicate puzzle. Ik vind hier aan boord een bloemstuk van
den heer C. Croll. 2 Ond. Pasir Maoeng, Buitenzorg. Ik kan mij daarbij geen
ander persoon in de herinnering roepen dan ook alweer een HBS-leerling uit
den Haarlernsehen tijd. Is dat juist? Antwoord heeft geen haast, bij gelegenheid hoor ik het wel eens. Ik bedankte hem reeds.
J.H.

*

Origineel: 's-Gravenhage, ARA.
1. Verg. J.W. Meyer Ranneft aan Huizinga, 29 mei 1932.
2. Cornelis Croll (*1889), leerling van Huizinga in de hoogste twee klassen van de
vijfjarige HBS te Haarlem r904/05 en 1905/06.

[ 887]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga (Leiden)*
r mei 1931 (poststempel)
B.H.
Heel hartelijk welkom thuis. Wij verbeugen er ons op je te zien en al je
verbalen te hooren.
Hartelijke groeten ook voor Retha van ons
t.t. R.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart British Museum, 'A head servant, Mughal school, sixteenth century'.

329

[ 888]
Jef Suys (Den Helder) aan Johan Huizinga*
•
12me11931

Hooggeachte Professor Huizinga,
Op Uw brief, dien ik een goede veertien dagen geleden ontving, heb ik nog
steeds niet geantwoord, daar ik niet verwachtte, dat U zoo kort daarop van
Uw reis zou zijn teruggekeerd; nu dit, naar ik verneem, inderdaad het geval
is, haast ik mij iets van me te laten hooren.
Allereerst dan mijn dank voor Uw actieve belangstelling, die U niet alleen
mijn proefschrift aan een stuk deed uitlezen, maar die U ook noopte om mij
van Uw oordeel in een uitvoerig schrijven mededeeling te doen. Ik stel deze
attentie op hoogen prijs. En het verbeugt mij bijzonder dat Uw oordeel alles
bijeen genomen zoo gunstig is uitgevallen. Wellicht te gunstig - maar waarom zou ik mij het genoegen ontzeggen de waarde, die ik in 't algemeen aan
Uw oordeelvellingen hecht, ook toe te kennen aan Uw gunstig oordeel over
mijzelf? En dan, ik ben al te lang met deze taak bezig geweest om thans op
het resultaat den rechten kijk te hebben. Ik ben er wel niet ontevreden over,
en geloof inderdaad dat ik nogal diep en trouwhartig op mijn onderwerp ben
ingegaan, maar meer durf ik op eigen gezag niet beslissen. In deze omstandigheid is mij elke steun van buiten af zeer welkom en deze steun in bijzondere mate. Ik heb wel eens trachten te gissen hoe U op het werkje zou reageeren, en mijn conclusie was aarzelend-negatief: hij zal 't vermoedelijk wel
serieus, maar zwaarwichtig en frazeologisch vinden, en in het gerecht zoo
weinig lust hebben, dat hij 't vrijwel onaangeroerd laat staan. Het was een
heel aangename gewaarwording voor me om te ervaren dat deze profetie er
geheel naast was.
Mag ik zeggen, dat vooral Uw oordeel over stijl en vorm mij genoegen
deed? Niets prettiger dan zijn ''Sorgenkind'' geprezen te zien. Prof. Van
Wijk - aan wiens leiding ik de aangenaamste herinneringen bewaar - drukte
zieh kiesch uit, toen hij in een overigens gul-waardeerend judicium, de lange
zware zinnen, gewrongen constructies, germanismen e.d.m. met een vluchtige vermelding van ''worsteling met den vorm'' afdeed. Bij alle instemming
met dergelijke kritiek kan ik ''de derriere ma tete'' het ''quand meme'' niet
verdrijven. Op Uw gezag zal ik nu van verdere pogingen in die richting afzien, welke minder kiesche kritiek mij ook nog te wachten moge staan.
Met veel belangstelling nam ik kennis van Uw oordeel over Sjestow; ik
kan 't tot op zekere hoogte deelen. En wat er onzuiver in mocht zijn valt
mede op mijn verantwoording, daar U - als ik 't wel heb - hem alleen uit
mijn karakteristiek kent. Ik acht het zeer goed mogelijk, dat U, hem zelf lezende, andere kanten aan hem bespeurt die Uw oordeel wijzigen. Wanneer
ik, die zijn werken goed kende, een telkens vernieuwde inspanning moest
verrichten om mij zoo volledig mogelijk in zijn sfeer te verplaatsen, hoe kan
dan van iemand, die Sjestow alleen uit een monografie kent, verwacht worden dat hij hem steeds van binnen uit zal waardeeren? U zou, geloof ik, bij
nadere kennismaking, het praedicaat ''hoogmoedig'' ten aanzien van zijn im330

moralisme niet handhaven. Verschillende andere bedenkingen hangen m.i.
hiermee samen, dat bij Sjestow een crisis-psychologie zieh met paradoxale
voorkeur in de abstract-wijsgeerige taal uit waarin wij gewoon-zijn juist onze
algemeenst-geldige waardeeringen uit te drukken: vandaar een schimmig
spel van moleculen die in redeloze dwarschheid zieh net allemaal in de verkeerde richting bewegen. De kaalste Kracht-en-Stof-wereld schijnt overtroefd bij deze vormgeving van een mystiek sentiment. Het valt moeilijk, en
eischt een sterk besef van de echtheid en oorspronkelijkheid van dit sentiment, om de stuwende bezieling niet kwijt te raken bij het vervolgen van z66
ongewone metamorfosen. U heeft, dunkt mij, zijn beweringen teveel ''ä la
lettre'' genomen; zoo komt U ertoe de ''absurditeit van het solipsisme'' te denuncieeren, dat echter bij Sjestow verschijnt niet als aangeprezen wereldbeschouwing, maar als de schier algebraisch-ontzielde logicistische vertolking
van de innig-gevoelde minderwaardigheid of ontoereikendheid van het Andere. Wat is dit ''Andere''? De eenheid der wereldbeschouwing, die het subjectieve en het objectieve omvat. Deze omvatting echter is principieel onmogelijk (een en ander betoogd in mijn ''Besluit'' p. 226) en daarom is alle, deze
omvatting nastrevende, wijsbegeerte onmogelijk. Al Sjestow's affectieve, een
geheele intellectueele loopbaan omspannende, macht is op de uiteensplijting
van deze eenheid (de ''logos'') gericht. Voor ons Westerlingen is het ondenkbaar, dat zulk een taak een leven zou vullen en een denkers-individualiteit
zou scheppen. Bij Sjestow blijkt dit echter het geval te zijn. En wat hem - tegen wil en dank - met de wetenschap verbindt, is juist het afwijzen van de
synthetische Eenheid. Zoo gezien maakt hij een onherroepelijk fatum van
onzen tijd openbaar. Ik heb dit uitgedrukt in den zin ''Sjestow's negatieve
psychologie'' ... tim ''luchtledig is'' op p. 223, opzettelijk echter in een hoekje
a.h.w. verstopt, omdat ik het methodisch onjuist achtte mij al te ver buiten
Sjestow's gevoelswereld-waar in naam der Openbaring tegen de Wetenschap
gestreden wordt - te verwijderen. Hierover moet afzonderlijk, geheel buiten
Sjestow om, worden gehandeld. Ons kenvermogen bepaalt en beschrijft ''objecten'' (in den zin van p. 226 bovenaan), zonder rest en van het ''clare et distincte'' als overgoten, maar: omspoeld door de wijde zee van het mysterieuze.
Het mysterie is de realiteit zelve, maar ons objectiveerend kenvermogen openbaart ons daar niet in maar om zijn objecten. Dat deze objecten zelj een bijzondere ondoorgrondelijkheid zouden hebben lijkt mij een soort taal-fetichisme,
dat zieh door het collectief-benoemde (en wat is elk object anders?) laat hypnotiseeren als door een vreemd mysterie. Ik heb soms den indruk, dat geheel de
absurditeit van het streven om met een zoozeer sociaal en utilitaristisch instrument als de taal een waarlijk-algemeen geldige Waarheid vast te nagelen, ons
nog steeds niet genoeg tot bewustzijn gekomen is. Sjestow helpt op zljn
gansch eigen wijs deze bewustwording nader te brengen.
Uw kritiek op Sjestow schijnt mij gedeeltelijk ingegeven door de onwillekeurige neiging hem te taxeeren als gids voor de cultuurgeschiedenis, waarbij dan (uiteraard) de conclusie luidt dat hij een slechte gids is. Ik zal dit laatste niet tegenspreken, maar alleen wil ik opmerken dat, ten eerste, het cul·
tuurhistorisch criterium niet het eenig mogelijke is, en, ten tweede, dit crite331

rium zeer subjectiefwordt toegepast, wannneer twee belangrijke empirische
elementen als het (''destructieve'') joodsche en het (cultuur-''oplossende'')
russische voorafworden uitgebannen: men daagt dan alles voor den rechterstoel van een cultuur-ideaal.
Uw aanmerking, dat ik de beteekenisnuance der russische termen niet heb
nagegaan, wil ik wel als gegrond erkennen, maar ik vraag me toch af of voor
deze individueele (niet nationaal-psychologische) karakteristiek een dergelijke
analyse veel bad opgeleverd; bij de veelheid van elkaar aanvullende en corrigeerende uitingen van Sjestow wordt een mogelijk gering misverstand gaan·
deweg wel geelimineerd. Ik vertaalde door ''wanhoop'' het Russische
'' 6eaHa.t(eiitHocTr, '' 1 (althans waar Tsjechow de zanger der wanhoop heet).
Ten slotte nogmaals mijn hartelijken dank voor Uw belangstelling, waardeering en aanmoedigende woorden. Afgezien van de persoonlijke satisfactie
voel ik ruimheid van waardeering voor het vreemde - mijn Sjestow-karakteristiek in dit geval -, zoover als met het eigene nog vereenigbaar kan zijn,
steeds als bijzonder verkwikkend. Deze ruimheid, waarmee U mij hebt verrast, hoop ik nog vaak van anderen te ondervinden en ook tegenover anderen
te betrachten. Met de meeste hoogachting verblijf ik
Uw dienstw. dr.
J. Suys
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. 'hopeloosheid'.

•

[ 889 J
Johan Huizinga (Leiden) aan A.H. de Meester-Obreen 1*
•
17 me11931

Waarde Mevrouw de Meester,
Nog geen week geleden, haarende van Uw verhuizing, stelde ik in de
Gidsredactie voor, U beiden met ans allen een welkomstbezoek te gaan brengen, wat algemeene instemming vond. En nu dit bericht! 2 Er is iets bijzonder treffends en roerends in, dat hij, zoo midden in het werk, dat hij nog niet
vaarwel kon zeggen, en na het herdenken van dien ouden vriend, 3 zelf op·
eens moest worden weggenomen. Het past zoo bij die groote trouw aan al·
Jen, wie hij eenmaal zijn genegenheid bad gegeven, die in hem zoo weldadig
aandeed. Rem te ontmoeten gaf mij altijd het gevoel van even in de zon ge·
loopen te hebben.
Terwijl het toch voor hem en U lang niet altijd zon was. Dat het groote
verlies van nog zoo kort geleden4 zijn laatste jaren moest verduisteren, stemt
wel heel droevig. Voor U maakt het dit dubbel zwaar. We weten, hoe innig
bij U het gezinsleven was, en in de kinderen die U gebleven zijn, zult U
steun en sterkte vinden. Wil ook aan hen mijn hartelijke deelneming verze·
keren. Ik blijf hem in hartelijke genegenheid gedenken.
Uw J. Huizinga

332

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. A.H. de Meester-Obreen (1866-1953), kunstcritica, echtgenote van Johan de Mees·
ter sr.
2. Johan de Meester sr. was op 16 mei 1931 overleden.
3. Johan de Meester, ''Anthon van Rappard'', De Gids 95 (1931) III, 1-5, met noot van
de redactie: 'naar het handschrift der rede, op Zaterdag 16 Mei 1931, zijn sterfdag,
door onzen makker uitgesproken ter opening der tentoonstelling van werken van zijn
jeugdvriend Anthon van Rappard in de vereeniging ''Voor de Kunst'' te Utrecht'.
Anthon van Rappard (1858-1892), schilder, vriend van Vincent van Gogh.
4. De oudste dochter van het echtpaar De Meester-Obreen, Augustina Theodora
(1891-1930), was op 19 april 1930 overleden.

[ 890]
Johan Huizinga (Leiden) aan J.W. Meyer Ranneft*
•
20 me11931
Zeer Geachte Heer Meyer Ranneft, ·
Ingesloten zend ik U een afschrift van de memorie, waarvan in de bijeenkomst van Vrijdag 3 April sprake was. 1 Wil in het oog houden, dat het niet
meer bedoelt te zijn dan een schets, op allerlei punten open voor wijziging of
aanvulling.
Inmiddels is ook hier het vraagstuk van aard en roeping der Universiteit
weer levendig aan de orde; de brochure Kruyt2 heeft er den stoot toe gegeven. Een vergadering van allerlei grootheden uit de zakenwereld en op onderwijsgebied is belegd op 4 Juni. Men heeft mij ook in het comite geroe·
pen. Of er iets uit voortkomen zal, weet ik niet, maar de belangstelling is gewekt.
Sedert 2 Mei zijn mijn dochter en ik, na een aangename terugreis, weer
rustig thuis. De herinnering aan Indie ligt als een nieuw verworven schat in
mijn bewustzijn. Wat een verruiming van iemands gezichtskring, en welk
een genot, dat prachtige land, met de groote prestaties van Nederland en met
de groote problemen, te leeren kennen! De vreugde over de nieuwe ervaring
hecht zieh niet in de laatste plaats aan de herinnering aan al de menschen,
met wie ik er in aanraking kwam. Het was mij een bijzonder genoegen, U
zoo herhaaldelijk te ontmoeten, en iets van Uw ernstig werk te vernemen. Ik
blijfhet met belangstelling volgen, en wensch U al de voldoening, die het U
kan schenken.
Met vriendelijke groeten,
Gaarne Uw dw.
J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, ARA.
1. Suggesties voor de inrichting van het hoger onderwijs in Nederlands-Indie.
2. H.R. Kruyt, Hooge school en maatschappij (Amsterdam 1931); Hugo Rudolph
Kruyt (1882-1959), sedert 1916 buitengewoon, sedert 1922 gewoon hoogleraar fysi·
sehe scheikunde te Utrecht; de brochure stelde de plaats van de universiteit in de
maatschappij aan de orde en de eisen die aan het hoger onderwijs gesteld mogen
worden.

333

[ 891]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Jaap Kunst*
•
24me11931

Amice,
Gisteren kreeg ik de gedrukte en getikte bewijzen van je onverflauwde
werkzaamheid. Hoe is inmiddels de voorjaarsreis verloopen? Ik hoop voorspoedig en aangenaam.
Sedert 2 Mei zijn wij in 't vaderland terug, uiterst voldaan over de geheele
•
•
reis. In Hongkong was het bijzonder gezellig en hoogst interessant en moo1;
daar krijgt men eerst een indruk van wat China moet zijn. We staken van
Macao uit nog even onze neus in het eigenlijke China.
Ook het derde verblijf in Batavia was heel pleizierig, als mede de terugreis.
Van de doeken, die je me hielp koopen, heb ik veel voldoening, zoowel als
cadeau's als in eigen gebruik.
Wat een geestelijke verrijking is zoo'n reis naar het Oosten! Ik ga er volstrekt niet over schrijven, en herkauw in stilte.
We brengen hier een korte Pinkstervacantie door, verrukt over de hollandsche ofbeter zeeuwsche lente, die eindelijk gekomen is. Maar wat hebben we
het koud gehad, ik had nooit gedacht, dat ik naar de warmte zou terugverlangen.
Hartelijke groeten, v.h.t.h.
t.t. J.H.

*

Origineel: Amsterdam, Etnomusicologisch Instituut 'Jaap Kunst'.

[ 892]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
[26 mei 1931] 1

Beste Han.
In de Buissche Heide genietend heb ik dikwijls aan jullie gedacht, hoe jij
en Retha na al die maandenlange rondzwervingen zult genoten hebben om
weer, en dan bij dit prachtige lenteweer, in het oude geliefde huis en park terug te komen.
Wij hebben het ook heerlijk gehad, en zelden gingen wij weg met zooveel
hartzeer. Nu zit ik weer midden in de drukte, die laatste weken op de Academie zijn altijd vol en overvol, met dit jaar nog een Prix de Rome met liefst
zes candidaten. Voordat je de drie etappes van dien wedstrijd door bent,
moet je heel wat beredderen. Daardoor kan ik nu ook nog geen afspraak maken om in Leiden te komen, hoe graag ik 't ook doen zou en hoe nieuwsgierig ik ben om te zien wat je medebracht, en je eens rostig te spreken.
2
De Moeren is weer bewoond, dat was gezellig, bij zoo'n huis hooren kinderen en kleinkinderen, en die waren er nu. Er was ook een ''kamer van
3
Cees'' een allerliefst ingericht kamertje. Zoo'n oud huis heeft toch een on334

-

aantastbaar karakter, haal alles overhoop, breng er moderne dingen in, en
tenslotte blijft 't toch 't oude huis.
Tot spoedig hoop ik.
Hartelijk gegroet
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Gedateerd 'Dinsdagavond in den tuin', naar alle waarschijnlijkheid de dinsdag na
Pinksteren, dat op 24 mei viel.
2. Na het overlijden van Henri van der Hoeven (zie Briefwisseling I [185]) bleef de
Moeren bewoond door zijn weduwe; zij gafhet huis op in 1931, waama het bewoond
werd door haar tweede zoon Govert George van der Hoeven (1872-1955), hoofdredac·
teur van de NRC.
3. Cornelis van Vollenhoven.
•

[ 893]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
[juni 1931]
Beste Han.
Het raam in Utrecht is geplaatst. 1
Zondag waren Jet en ik er met eenige kopstukken van de post en de rijksgebouwendienst, zonder speeches, met een eenvoudige lunch na afloop. Qua
plaatsing is het 't best geplaatste raam dat ik gemaakt heb, vrij licht er achter, en zonder overstraling zooals in de Domkerk.
Ik geloof bovendien dat 't van compositair en glasschilderkundig standpunt gezien mijn beste raam is hoewel het onderwerp, als onderwerp, meer
uitsluitend voor de oogen is. Wanneer je bij gelegenheid eens in de buurt
komt, hoop ik dat je 't eens gaat zien.
Wij hebben verder geen nieuws, de dagen gaan met snelheid voorbij vermoedelijk omdat zij zoo regelmatig met 't zelfde soort leven gevuld zijn.
Ik kreeg - maar laat dit nog een geheim blijven - een regeeringspas met
opdracht voor onze Italiaansche reis, 2 waarin vermeld staat dat ik door mijn
vrouw begeleid zal zijn. Ik denk dus wel dat zij ons ongemoeid zullen laten.
Is bij jou alles goed? Komen er voortdurend goede berichten van de kinderen?
Hartelijk gegroet
t.t. R.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

Het door Richard Roland Holst ontworpen glas-in-loodvenster in het hoofdpostkantoor te Utrecht, voorstellende de Nederlandse Maagd, gezeten in de Hollandse
tuin, omringd door postduiven en de elf provinciewapens.
2. Richard en Henriette Roland Holst wilden een vakantie in Florence doorbrengen,
maar bij de Italiaanse grens kregen zij te horen dat Richard Roland Holst wel het
land in mocht, maar zijn echtgenote niet; daarop verbleefHenriette Roland Holst enkele weken in een vegetarisch kuurpension te Gravesano (bij Lugano, Zwitserland),
terwijl Richard Roland Holst naar Nederland terugkeerde.

1.

335

[ 894]
JefSuys (Den Helder) aan Johan Huizinga*
16 juni 1931

Hooggeachte Professor Huizinga,
Uw mededeeling, dat U voornemens is mijn proefschrift in De Gids te bespreken, 1 doet mij bijzonder veel genoegen. Bovendien stel ik het op hoogen
prijs, dat U den lichten weerstand heeft willen overwinnen, dien U ongetwijfeld ten opzichte van een onderwerp, dat buiten Uw eigenlijk studieterrein
ligt, heeft gevoeld. De kwestie is dat U, ofschoon wijsgeerig niet geheel bevoegd, daarom nog wel meer bevoegd kunt zijn dan anderen om dit boek te
beoordeelen. Want Sjestow is ten slotte geen filosoof in den vak-wetenscha ppelijken zin, al is 't van groot belang dat hij dit in toenemende mate wil zijn.
Daarom ook heb ik een Sjestow-monografie aangedurfd ofschoon ik wijsgeerig een leek ben - misschien een leek met een wijsgeerigen hersenkronkel,
maar die dan toch zeer ongaarne examen in dit ''vak'' zou doen. Ongetwijfeld
terecht merkt U op, dat van wijsgeerige zijde een rechtmatige erkenning van
Sjestow (en dus ook van mijn boek) wel niet is te verwachten. En buiten dit
gebied, zal, vermoed ik, 900/0 der lezers het boek te zwaar vinden en niet uitlezen, en van de resteerende 100/0 zal de helft voor Sjestow te weinig ontvankelijk zijn, en de andere helft z66 ontvankelijk, dat mijn kritische nuchterheid
hen zal afstooten. Zoo kom ik tusschen allerlei stoelen te zitten.
Hierbij ingesloten gaat de brief, dien U mij uit Indie schreef. - Wat voor
een ''eerstbeginnende'' geschikte Sjestow-lectuur betreft, ik hoop met de
boeken, die ik U tegelijk hiermee doe toekomen, een goede keus gedaan te
hebben. Het zijn 1. ''Les Revelations de la Mort'' 2 - het boek dat ik 't eerst
van Sjestow las en dat mij op de gedachte bracht over hem te schrijven; bovendien is de inleiding van Schloezer3 zeer lezenswaard (Sjestow was er mee
ingenomen); 2. Potestas Clavium; 4 3. Revue Philosophique met Sj.'s laatste
groote artikel. 5 In mijn boek is no. 1 behandeld p. 181-188 (en voorafgaande
blzn.), no. 2 in Hoofdstuk V, no. 3 kort aangeduid p. 212-213.
Nogmaals U dankzeggend voor Uw edelmoedig voornemen verblijfik met
de meeste hoogachting
Uw dw. dr.
J. Suys
P.S. U zult wel begrepen hebben, dat het recensie-prospectusje geen geestesproduct van den uitgever is. Het is, na den eenigszins reklame-achtigen aanhef, een ''Selbstanzeige'', die mij, hoe vreemd dat klinken mag, nog vrij wat
moeite heeft gekost. Heelemaal correct gereproduceerd is 't niet; afgezien van
een paar kleinigheden en misplaatste leesteekens, wil ik toch even noemen p. 2
rege! 8 v.o. voor moet lees: moest; rege! 6 v.o. lees: onmogelijkheid is gegeven.
J.S.
* Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.

J.

J.

Suys, Leo Sjestow's protest
tegen de rede. De intellectuee/e biografie van een Russisch denker (Amsterdam 1931) De
Gids 95 (1931) III, 124-129 (V.W. VII, 608-612).
'

l.

Huizinga, ''De immoralist die God vond'', n.a.v.

2. Leon Chestov, Les Revelations de la mort (Parijs 1923).
3. ~oris (Fjedorovitch) de. Schloez~~ (*1884), vertaalde ook andere werken van Sjestov 1n het Frans; zelf publ1ceerde h1J over verscheidene componisten.
4- Leo Schestow, ~otestas clavium oder die Schlüsselgewalt (München 1926), Leon
Chestov, Le pouvo1r des clefs. Potestas clavium (Parijs 1928) (oorspronkelijke uitgave
in het Russisch: Berlijn 1923).
5. Leon Chestov, ''Des sources des verites metaphysiques'', Revue philosophique de fa
France et de l'etranger 55 (1930), (afl. juli-aug.) 13-85.

[ 895]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
•

•

22 JUnl

I93I

Beste vriend blij weer eens iets uit Leiden te hooren. Ik kwam er niet toe, je brieven van
de reis te beantwoorden - een oostersche reis is zoo iets als een ''Jenseitsreise''i zoo vaak ik lust had je te schrijven, schoot mij de Schoolmeester te bin·
nen: ''die te Buiksloot moest wezen, ik bedoel te Cura~ao ... '' 1 Iets dergelijks
is het wanneer men een brief naar den Witten Singel stuurt en eigenlijk
Hongkong bedoeld.
Naar je vertellingen ben ik benieuwd. Misschien kom ik al voor het Najaar
eens naar Holland. Dat staat in verband met dat lustrumspel. 2 Indien de heeren het inderdaad zouden kiezen, kom ik met mijn heele huishouden in Augustus naar de lage landen bij de zee, om het in een hollandsche omgeving
klaar te maken. 3 Ondertusschen - ik zal het ze niet kwalijk nemen, wanneer
ze iemand anders de voorkeur geven. Het was - daar de I.S.S.A. 4 goed betaalde - een prettig werk samen met Grittli dit ontwerp te maken. 5 Wij hebben er genoeglijk aan gepeuterd. Daardoor is het echter zoo doktrinair geworden, dat ik zeer betwijfel, of de liefhebbers van de ''allerindividueelste
expressie enz'' 6 het van hun gading zullen vinden. Maar dat daargelaten:
ontwerpen is plezierig, maar uitwerken ... ? Tweeduizend regels, waarvan er
misschien tweehonderd aardig zijn ... dat is meer ballast dan mijn dichterlijk
geweten kan verdragen; ik pleeg de Muze, wanneer ik haar tegenkom, beleefd te groeten, maar wij zijn niet erg intiem en halen achter elkanders rug
onze wederzijdsche neuzen voor elkaar op. Ik ben in her schuitje en zal desnoods meevaren - maar ik zal niet bedroefd zijn, wanneer het zonder mij van
wal wil steken. Is dat her geval dan kom ik graag in Oktober nog een paar da·
gen praten en naar je reisbeschrijving luisteren.
Het heeft mij buitengewoon veel genoegen gedaan, dat Leonhard her goed
maakt, ik hoop, dat ik hem nog in Holland zal zien.
Ons gaat het - al is het leven in Duitschland op het oogenblik weer vrij ongemakkelijk - goed. Het bewuste kindje is vandaag een halfjaar en heet Eva
Gertrud7 - het is zoo blond en ''germaansch'', dat men het voor een ''zeitgemässe antisemitische Demonstration'' zou kunnen houden. NB Ik ben te·
genwoordig zeer in trek bij de ''Hakenkreuzler'' daar ik bij een college over
''Begriff literarische Inhalt und Psychoanalyse'' de laatste restjes van Freud
in de prullenmand gooi.

337

Overigens - ook bij mij is van het opzetten van grooter werk weinig sprake. Drie boeken staan op mijn programma, maar het ontbreekt mij voorloopig aan concentratie. Daarentegen lees ik met hartstocht Euripides, die plotseling weer volkomen nieuw voor mij is.
De nieuwe rubriek in de Gids 8 is goed, maar kon nog iets straffer georganiseerd worden. De puzzle van wien wat is, wordt prikkelender, wanneer de
anonymi regelmatiger optreden. De extracten uit het archief 9 - ! - om godswil, laten wij er voor zorgen, dat onze correspondentie bijtijds vernietigd
wordt; de gedachte, dat onze kleinkinderen ons geschrijf zoo vervelend zouden kunnen vinden als wij dat van de Gidsbeginners, maakt mij razend.
Heel hartelijke groeten aan Retha
je A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

1. Zie Andre Jolles aan Huizinga, II maart 1925, n. 2.
2. Ter gelegenheid van het driehonderdjarig bestaan van de Amsterdamse Gemeenteuniversiteit in 1932 was door het Amsterdamsch Studenten Corps een prijsvraag
voor een lustrumspel uitgeschreven. Verg. Amsterdamsche studenten-almanak voor het
jaar 1932, 194: 'De prijsvraag was gebaseerd op een historisch decor, namelijk de
Dam zooals deze was in 1632. Wij noodigden tegen honorarium een viertal bekende
schrijvers uit aan onze prijsvraag deel te nemen, te weten de Heeren J olles, Nijhoff,
van Moerkerken en Kelk, terwijl voorts nog een zestal antwoorden v66r 1 Juni binnenkwamen. Na lange besprekingen bekroonde de Jury tenslotte op 3 Augustus het
spei ingezonden door Prof. Andre J olles uit Leipzig'.
3. Verg. Amsterdamsche studenten-almanak voor het jaar 1932, 195: 'In September be·
gonnen toen de besprekingen met den schrijver van het spei, terwijl de Heer Ad.
Hooykaas nog als technisch adviseur en regisseur bereid gevonden werd zijn mede·
werking onder leiding van Prof. Jolles te verleenen. Onmogelijk kan ik U hier uiteen·
zetten hoeveel uren geconfereerd werd en wat besproken werd, doch spoedig werd
duidelijk, dat door de steeds ernstiger wordende economische situatie het oorspronkelijke plan onmogelijk verwezenlijkt zou kunnen worden, zodat wij genoodzaakt wa·
ren dit geheel te veranderen'.
4. Illustrissimus Senatus Studiosorum Amstelodamum.
5. Blijkens het kasboek van het Amsterdamsch Studenten Corps ontving Jolles voor
zijn ontwerp op 4 augustus f 400; op 4 oktober als ' 1/2 deel' f 500, zonder dat er van
een tweede ' 1/2 deel' melding wordt gemaakt; Grittli J olles staat vermeid onder een
onkostenpost voor de historische kostuums.
6. Verwijzing naar de uitspraak van Willem Kloos, die het devies werd van de 'Beweging van Tachtig': 'Kunst moet zijn de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie'.
7. Dochter van Jolles.
8. De sedert september 1930 verschijnende rubriek ''Van de redactie'', bestaande uit
korte, anonieme bijdragen.
9. H.Th. Colenbrander, "Uit het Gidsarchief(1843-1847)'', De Gids 95 (1931) II, 380409; III, 225-258.

[ 896]
JefSuys (Den Helder) aan Johan Huizinga*
3 juli r93r

Hooggeachte Professor Huizinga,
Mijn besten dank voor de toezending van Uw bespreking in De Gids,1 benevens brief en Sjestow-literatuur. Ik herhaal gaarne mijn erkentelijkheid
voor Uw gezaghebbende ''eervolle vermelding''. Vooral doet het mij genoegen, dat U aanleiding heeft gevonden op Sjestow zelf in te gaan en Uw oordeel over hem in enkele bladzijden vast te leggen. Vergis ik mij niet, dan is
Uw waardeering door Uw jongste lectuur een paar graden gestegen, al zou,
vrees ik, iemand die gedwongen werd haar in een zinnetje samen te vatten
met de formule: ''wat er goed in is, is niet nieuw; wat er nieuw in is, niet
goed'' haar nog altijd geen geweld aan doen - in dit onnatuurlijk bestek wel
te verstaan. Dit zou zeker als samenvatting van mljn waardeering wel het geval zijn. Maar ik ken het ''goede-niet nieuwe'' veel te weinig en ik zal, naar
aanleiding hiervan eens wat meer van en over enkele auteurs die U noemt o.a. Nicolaas van Cusa - gaan lezen.
Inmiddels met de meeste hoogachting
Uw dienstw. dr.
J. Suys

*
1.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
J. Huizinga, ''De immoralist die God vond''.

[ 897]
Cornelis van Vollenhoven aan Johan Huizinga*
r7 juli r93r

H.
Ik bad daareven Snouck bij me, die vroeg, of er nog iets gebeurd was inza1 Ik vertelde hem dat jij een stuk2 hadt opgesteld, o.a. aan
ke Ethn. Museum.
v. Eerde voorgelegd, en daarna gerevideerd. Hij was volstrekt niet gekwetst
of gepikeerd, maar het zou toch goed zijn m.i. dat je aan Sn. het stuk alsnog
liet lezen. Ik zei dat ik je dat zou vragen.
Je Kees

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Verg. Huizinga aan B. Malinowski, 19 juli 1931, n. 1.
2. ''Memorandum on the development of a Centre of Anthropological Research in
connexion with the reorganization ofthe Ethnographical Museum at Leyden, drawn
up in concert with Dr. A. van de Sande Bakhuysen, Curator President ofthe University, professor J.Ph. Vogel, Rector Magnificus of the University, Professor A.W.
Nieuwenhuis and C. van Vollenhoven, ofLeyden, apd Professor J.C. van Eerde, of
Amsterdam, Member ofthe State Commission on the Musea, charged with the reorganization of the Leyden museum'', Het stuk wijst op het belang van de antropologische studie in Nederland vanwege de kolonien, op de gebrekkige voorzieningen van
deze studie in Leiden, waar het bezit van vele voorwerpen over een groot aantal insti·

339

tuten is verbreid en op de onvoldoende huisvesting. Steun wordt gevraagd aan de
Rockefeller Foundation, om een centrum voor antropologische studie te helpen realiseren, waarvoor een bedrag nodig is van: in het eerste en tweede jaar telkens
J 400.000, in het derde jaar f 200.000 en tenslotte in het viertle jaar, wanneer het instituut in werking moet treden f 30.000. Het stuk telt zeven foliopagina's machineschrift en is ondertekend door Huizinga, waarna nog een addendum volgt van twee
pagina's, ondertekend door Nieuwenhuis (kopie: New Haven, Yale University).

[ 898]
Johan Huizinga (Leiden) aan B. Malinowski* .
19 juli 1931
My dear Malinowski,
I am sending you a paper which I made up, after a meeting with Mr. van
Sickle and Mr. Kittredge, 1 who came here some weeks ago to look into the
matter. If you will read it through, the thing will speak for itself, and the
only thing I have to ask you is to make out whether you could be in favour of
such a plan, and if so, whether you would support it by your influence with
the Rockefeller Foundation. Perhaps they will ask your opinion, or perhaps
you might be willing to drop in a word unasked. I leave it entirely to you,
and if you should think you could not give it your support, please consider
my request as not having been put.
I did not hear from you since a long time, but I can quite understand that
you do not write. lt was a pity that Retha's visit, last autumn, could not
come off. Van Sickle told me you had a long leave of absence now, and were
spending it in Bolzano. How is your wife, and your daughters, and yourself?
My trip to the East, with Retha, was interesting and delightful. In the
mean time my boys made a good step forward, Leonhard passing his exami2
nation for the consular service (he came back from Java) and Jakob his doc·
toral exam of economics at Columbia, and getting a job in Wallstreet!
We are going to our summer house to-morrow, so to the end of August my
address will be: Toornvliet, Middelburg.
Ever yours,
J. Huizinga

* Origineel: New Haven, Yale University.
r. Functionarissen van de Rockefeller Foundation.
2. Na voltooiing van zijn rechtenstudie volgde Leonhard Huizinga een (niet afgemaakte) opleiding als aspirant-vice-consul bij Anthony Ruys (1875-1964), Nederlands
consul-generaal te Antwerpen.

340

[ 899]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Werner Kaegi*
22 juli 1931

Sehr geehrter Herr Dr.,
Es war mir eine grosse Freude, mal wieder von Ihnen zu hören,1 und was
Sie von Ascona und vom Nachlass Walser's und von Ihrem Michelet erzählen, hat mich sehr interessiert, nur schade dass Ascona gesundheitlich, und
Walser verlegerisch Enttäuschung brachte. Für die schönen Kopien aus
dem Burckhardtarchiv danke ich herzlich; ich kann am Ende doch begreifen, dass B. den Brief abbrach und nicht versandte, 2 offenbar weil ihm seine
hingeworfene Skizze doch nicht gefiel. Ich denke, wir sind darüber einig,
dass man jetzt allzuviel über Burckhardt zu schreiben beginnt: Rehm,3 Sta·
delmann, 4 der alte Neumann5 noch einmal, es nimmt kein Ende.
Von meiner grossen Reise bin ich seit Anfang Mai zurück. Ich machte sie
mit meiner jüngsten Tochter, wir besuchten die älteste in ihrem Haus in
Hong Kong, und sahen Java und Bali gründlich. Sowohl der chinesische wie
der indische Teil der Reise haben mich ganz besonders gefesselt. Es ist unmöglich, auf einigen Briefseiten Eindrücke mitzuteilen, sie sind zu reich
und verschieden. Es ist fast peinlich, dass ich ftir diese Bereicherung und
Erweiterung meines Kennens in meiner ordentlichen Wirksamkeit keine
Verwendung habe.
Jetzt zum Beispiel sitze ich wieder mitten im 18. Jahrhundert, über das ich
6
ein kulturgeschichtliches Kolleg halten will, das zugleich ein akademisches
Experiment sein soll, insoweit ich die ganze, ungeübte, Hörerschaft mitarbeiten lassen will, um einzelnen Punkten nachzugehen, Vergleichungen von
französischem und englischem Geist anzustellen usw. - Also eine Art Seminar, aber doch wieder ein wenig anders.
Eines macht mir noch Mühe, die Frage nl., wie Deutschland einzubeziehen. Ich kann den deutschen Klassikern in meinem Bilde des 18. Jahrhunderts nicht den rechten Platz geben, ich sehe nicht gut, wo sie eigentlich hingehören, und wie man ihrem Geiste gerecht wird. Vielleicht beschränke ich
mich auf die erste Hälfte des Jahrhunderts, dann könnte man füglich ja noch
ohne Deutschland auskommen. Aber Rousseau soll doch hinein, und der
Ossianismus, und noch soviel Anderes, was nach der Zäsur fällt. Also doch
auch Lessing? und sogar den Herr Geheimrat, 7 vor dem ich mich am meisten furchte? Ich breche ab, das Blatt ist voll. Viel herzliche Grüsse, und
schreiben Sie mal wieder.
Ihr ergebener,
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
I, Brief van Kaegi niet teruggevonden.
2. Jacob Burckhardt aan Bernhard Kugler, II april 1870, met het voorstel een studie
aan Kare! de Stoute te wijden, zie Werner Kaegi aan Huizinga, 8 mei 1929. Verg. Ja·
cob Burckhardt, Briefe. Max Burckhardt red. (10 dln. Bazel/Stuttgart 1949-1986) V,
nr. 535, 74-76.

34r

3. Walther Rehm, Jacob Burckhardt (Frauenfeld 1930).
4. Rudolf Stadelmann, ''Jacob Burckhardt und das Mittelalter'', Historische Zeit-

schrift 142 (1930), 457-515.
5. Carl Neumann, Jakob Burckhardt: Deutschland und die Schweiz (Gotha 1919);
idem, Jacob Burckhardt (München 1927); ide_m, ''?er unb~ka~nte .Jacob B~rckhardt.
Burckhardt und das Mittelalter'', Deutsche Vzertel;ahrsschrift fur L1teraturw1ssenschaft
und Geistesgeschichte 9 (1931) 201-239.
6. Huizinga gafin 1931-1932 een college 'Cultuur der Achttiende Eeuw'.
7. J. W. von Goethe.

[ 900]

Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
28 juli 1931
Beste Han.
Daar zitten wij allen in de kou, zoodat je - of doe jij dat niet - met dubbel
plezier onder de wol kruipt.
Wij zijn hier nu een week, blij dat wij hier zijn, en ik zegen de rust, maar
verder alles ontberend wat een mensch in den zomer toekomt. Waar de perzikken rijp van worden mag Joost weten, daar schijnt geen aasje revolte in
die zachtwangige vruchten te leven. Zij laten zieh maar koeieneeren, en blozen zooals 't hoort.
Je arme familie uit Indie 1 zal ook wel eens denken, is dit 't Holland waar
wij naar verlangd hebben. Maar 't is heerlijk weer rustig te kunnen werken,
vandaag kwam juist een leerling van mij 2 aan die een paar maanden in Zun·
dert komt om mij te helpen, en voor wien ik een leege danszaal als atelier in
Achtmaal gehuurd heb.
Ik ben benieuwd naar de Gids speciaal naar jou stukjes. 3
Krijg je goede berichten van de kinderen, en is Leonard met zijn gezin ook
buiten?
Hartelijke groeten van ons
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Huizinga's broer Jakob keerde met zijn vrouw en zoon Alexander Carolinus
(*1919) in 1931 uit Indie terug; na enige maanden in Wassenaar gewoond te hebben,
vestigde hij zieh als ambteloos burger te 's-Gravenhage.
2. Derk Klaas Broos (*1903), leerling van de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten, glazenier.
3. Huizinga, ''De immoralist die God vond''; idem, n.a.v. R. van Marle, Jconograph1e de l'art profane au Moyen Age et ala Renaissance ('s-Gravenhage 1931), De Gids 95
(1931) III, 139-140 (niet in V.W.); idem, n.a.v. Miscellanea Augustina. Gedenkboek sam~ngesteld u_it verhande/ingen over ~- Augu!tinus (Amsterdam 1930) en C.R. de Klerk,
~1nt Augustznus. Cultuurbeschouwzngen (T1lburg 1930), De Gids 95 (1931) III, 140 (niet
1n V.W.).

J·

342

[ 901]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Cornelis van Vollenhoven*
30 juli 1931

B.C.

Wees niet bedroefd ofverstoord, als mijn antwoord op je cassen wat negatiefluidt. Voor het weer aankweeken van de publieke promotie voel ik maar
1
matig; van de laatste in onze faculteit, onder De Sopper, dus nä 1922, heb ik
onplezierige herinneringen van vertoon en slecht in acht genomen vormen,
doorpraten na het 'hora est' enz. En zoo'n publieke zitting van de Akademie? Zou het niet te vreezen zijn, dat het gewenschte publiek ofwegbleef, of
er glossen over maakte, en zou het niet heel moeilijk zijn, jaarlijks een behoorlijke voorstelling te arrangeeren?
En tenslotte: college geven over den jongsten tijd, neen, daarover heb ik
niets te vertellen, wat ze niet in de krant kunnen lezen. Wat ze noodig hebben, is afstand, perspectief, omlijnde historische vormen, en de 18e eeuw is
eigenlijk veel aardiger en belangrijker dan, ik zeg niet het heden zelf, maar
het onvolmaakte en onbetrouwbare historiebeeld, dat men daarvan vormen
kan.
Je ziet, ik ben dwars, dat komt, omdat ik te veel slaap, wat overigens bijzonder pleizierig is. Waar blijft de zonneschijn?
Groeten!
t.t. H.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Arthur Joseph de Sopper (1875-1960), hoogleraar theologie te Groningen 19181922 en sedert 1922 hoogleraar filosofie te Leiden.

[ 902]
B. Malinowski (Soprabolzano) aan Johan Huizinga*
30 juli 1931
My dear Huizinga,
Many thanks for your letter and enclosure. lt is always nice to hear from
you. As to my silence which you mention in your letter, this was due primarily or almost exclusively to the fact that receiving every few months a postcard from you from a different and increasingly exotic spot on the earth,
with no address, I was unable to decide whether to write you. I was very grateful for your thoughts and am always very glad to hear from you.
I stayed with Van Sickle for a weekend ten days ago and he spoke to me
about your plan. Without knowing very much about it except that you and
van Vollenhoven as well as Nieuwenhuis 1 are associated with it, I expressed
my unreserved interest and enthusiasm. I shall be very glad indeed to do all I
can to support it and shall write an unsolicited letter to Van Sickle. I should
like however first of all to make a few comments on your Memorandum and
hear from you what you have to say before I write.

343

The main points which I always like to consider when new plans of considerable magnitude are suggested are these 1. Who are the individuals who will actually carry on the work and inspire
the institution with their spirit?
2. What is the central aim or principle on which this Institute will be built
up so that even ifthere are no firstrate men at present, the main object ofthe
institution will draw into good men?
As to the first point, 1 would like to know how far you would be able to actively cooperate with the new Institute. Your method in history strikes me as
being the right sort of really anthropological approach, so that if you could
play even a teaching part it would be invaluable. Professor Nieuwenhuis as
you know would hardly be the right person since his interest is not so much
in constructive social anthropology. The real guiding spirit I take it would
be van Vollenhoven. Would hebe actually the person with the greatest influence?
As regards the second point, 1 am a little anxious about the amount of money to be spent on Museum buildings and equipment. The sociological section of the Rockefeller Foundation of its very nature would be primarily interested in sociological work and so obviously am 1. If I had been allowed to
cooperate with you in the drawing up of your Memorandum, 1 would have
tried to make the sociological point of view more prominent, be it only as a
piece of window-dressing. But being very anxious myself to change anthropology from a mixtum compositum ofall sorts ofthings including Archaeolo·
gy and Collectioneering into a definite social science, with a sociological and
practical aim, 1 would sincerely like to see your spirit and that ofvan Vollenhoven inspiring the rest. Now what I think is that you should sociologise, I
mean, inspire with the sociological spirit, your colleagues by impressing
them with the need of the sociological approach, if the Rockefeller Founda·
•
•
•
t1on 1s to g1ve money.
There is also the question ofLinguistics. I do not know whether you have
come across any ofmy shorter writings on Language and Sociology. 1 am extremely keen on making the study of living languages, of primitive peoples
especially, and that of their culture combined. I do not think that you really
can teach or study effectively any living language without the study of the
culture of the people, and vice versa. So here again the organisation of the
studies into an Institute might be useful in introducing a new spirit into
both studies.
I trust you will not regard my comments as a piece of impertinence, they
are entirely for your use, and whatever you might think or do with them, I
shall unconditionally and whole-heartedly back up your scheme. I am doing
this obviously not merely out of personal friendship but also because I believe that anthropology is indispensable to Colonial teaching in the chief
Dutch University, and also because in Holland the connection of anthropological with Colonial forces is bound to cross-fertilise both pursuits. I there·
fore honestly think that a grant from the Rockefeller Foundation to Leyden
University Department of Anthropology would be extremely weil placed,

344

and it will be a special pleasure for me to give expression to this opinion in
response to a request from yourself.
My wife is not worse this year than she was last year, perhaps even a little
better. lt would be a great pleasure if we could see you, perhaps you and
your daughter might be able to come within reach ofus sometime during my
Sabbatical leave. I was extremely glad to hear good news ofLeonhard and Jakob, and please let me know how your health is now, when I saw you last
you had one or two causes of complaint.
Yours ever,

*

Doorslag: New Haven, Yale University.
1. A.W. Nieuwenhuis (1864-1953), hoogleraar te Leiden in de geschiedenis, letterkunde etc. van de Indische archipel 1904-1934.

[ 903]
Johan Huizinga (Middelburg) aan B. Malinowski*
12 augustus 1931
My dear Malinowski,
I was very glad to have your letter and to know your friendly disposition
towards my request. After reading your comments on my memorandum, I
felt sorry I had not had an opportunity to discuss matters with you beforehand. I am afraid both your questions touch the weakest spots in our scheme. To the first of them I must answer that I do not know who will be the directing spirit of the wor k. Certainly neither van Vollenhoven nor I; however
nearly related to anthropology his work may be, he is no anthropologist proper, and I myself am only a benevolent outsider. Nieuwenhuis is not the
man to take a leading part. De Josselin de Jong 1 and Rassers are good scientists, perhaps de Jong might yet develop into a leading power, but I doubt.
There is a small chance that van Eerde, now entrusted with the reorganization, might be permanently attached to the institute. I do not judge his standing as an anthropologist, but he is a man full of energy and well qualified
for leadership, only he will be over sixty this year.
To your second question my answer must be: I could not make the sociological point of view more prominent than I have done. Even so there is a bit
of window-dressing, or rather of a draft on the future. You see, the origin of
the thing was like this. The Museum is tobe removed and reorganized, the
Eastern institutes are to be brought into closer contact with it, so as to form a
centre of anthropological research and study. I have stressed the last point as
much as I felt entitled to do, and without omitting the sides that do not regard anthropology proper. Now to pass from anthropology to sociology
would scare our own n1en. Needless to tell you that personally I should heartily welcome such a development. Would you could come here and preach
your idea to our intelligent but powerless colleagues and to our stupid and
almost powerless education department.
You will be aware that this letter to you contains no window-dressing. I
345

Huizinga met Richard en Henrie'tte Roland Holst
op de Buissche Heide, zomer r93r.

could not. Perhaps it will cool your fervour to be helpful. Anyway there are
many good things in the plan.
My impression is that Van Sickle is sincerely in favour but expects a nega·
tive response from New York.
Where can I find your shorter writings on language and sociology? They
would interest me. My health is excellent, only I am growing too fat. I do
not think my way will lead me to either of your abodes during your leave.
Leonhard plans spending this winter, with wife and child, in Southern Fran·
ce, it would be nice, if he might call on you.
Many thanks, and all good wishes!
Yours ever,
J. Huizinga

* Origineel: New Haven, Yale University.

J.P.B. de Josselin de Jong (1886-1964), hoogleraar volkenkunde te Leiden 19221942, 1945-1956.
I.

[ 904]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
28 augustus [1931]
Beste Ran,
1
Aardig van je, om ons zoo uitvoerig over je tocht naar het Loo te schrijven. Alles bij elkaar lijkt het mij toch wel grappig voor je geweest, om die
personages zo eens van nabij te zien in hun interieur; en ook wel kurieus om
daar in een nutshell, de gewone problemen uit het sociale leven terug te vin·
den.
Hebben zij daar op het Aardhuis2 66k geen elektrisch licht? Dan zou je
hun de eclairage au beurre kunnen aanbevelen. Het is jammer, dat Pere
Huc3 waarschijnlijk het geheim van al die buitenissige gebruikmakingen
van boter, met zieh mee in het grafheeft genomen.
Je hebt zeker de laatste dagen 66k een heel ander gezicht getrokken en de
zon vriendelijk toegelonkt. We hebben er allemaal van genoten, Rik ook tusschen het werk door. Ende laatste avonden 66k van de maan, die daar straks
weer als een groote koperkleurige schijfboven het bosch opkwam. We ver·
diepen ons nu maar niet in gissingen over de beteekenis van een kleinen teruggang van den barometer.
Retha krijgt een pluimpje, omdat zij evengoed fotografeeren als een Frits·
je4 besturen kan. Haar kiekjes zijn erg aardig. Het minst geslaagd lijkt mij
die van mijn persoon, maar Rik zegt dat dat ijdelheid is.
Als er nu een heele mooie maand Sept. komt, hoop ik voor je, dat je toch
nog af en toe een fiets·, wandel- of zeiltochtje kunt maken, anders hebt je
toch het idee, tekort gedaan of gekomen. En Retha gaat dan zeker ... paardrijden?
Met veel hartelijks
je Jet

347

Ik vind Han dat je heelemaal niet ''idioot'' op de kiekjes staat, 't is of je ons
iets op 't zand voorteekent.

[.•.]5

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Destijds het zomerverblijf van de koninklijke familie; onbekend is wat de aanleiding tot Huizinga's bezoek was.
.
2. Routen jachthuis op de Veluwe bij Hoog-Soeren, in 1861 gebouwd door kon1ng
Willem III.
3. Regis Evariste Huc (1813-1860 ), lazarist, Frans missionaris in Tibet en China.
4. 'Fritsje Fiat', aanduiding voor de auto.
. .
. ,.
5. Brief van Richard Roland Holst aan Hermanna Margaretha Hu1z1nga, waar1n h1J
haar bedankt voor de gemaakte foto's.

[ 905]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Johannes Haller*
29 augustus 1931
Hochverehrter Herr Kollege,
Es war mir eine Freude, Ihren Brief mit Beigabe 1 zu erhalten. Ich hatte in
der letzten Zeit öfters an Sie gedacht, auch wohl vorgehabt, Ihnen zu schreiben, aber ich kam noch nicht dazu. Von der grossen Reise sind wir, meine
Tochter und ich, Anfang Mai ganz glücklich heimgekehrt. Java und Bali haben uns entzückt; ich wollte, ich könnte Ihnen in einigen Worten einen
Eindruck mitteilen, aber das geht nicht, die Erfahrung ist dazu zu reich und
verschieden. Der Besuch in Hongkong war eine herrliche Zeit. Meine Kinder und das kleine Enkelkind waren recht munter und glücklich. Obwohl
Hongkong selbst britisch ist, bekommt man dort doch schon einen richtigen
Eindruck von chinesischem Leben und Land, besonders auf dem Festland,
und von Macao aus machten wir noch einen kleinen Ausflug in die chinesische Republik. Das alles ist überaus fesselnd, und man fühlt die enorme
Wichtigkeit dieser gährenden chinesischen Welt, und möchte sich tief in
diese Kultur versenken. Ich empfinde es fast wie einen Schaden, dass ich zu
alt bin, um diesen Einblick in die Welt des Ostens noch für meinen kulturwissenschaftlichen Standpunkt fruchtbar zu machen. Ich werde nichts darüber schreiben, ich fühle zu gut meine gänzliche Unzulänglichkeit. Vielleicht
wirkt im Unterbewussten diese Bereicherung meiner Erfahrungen doch
noch mit. Von Hongkong sind wir über Batavia (nicht über Amerika) heim·
gekehrt.
Ihre Besprechung von Fay habe ich mit lebhaftem Interesse gelesen. Sollte
nicht der Mangel an Staatsmännern ein Verhängnis der Zeit sein? Ich meine
es so: die geistigen, politischen und technischen Mittel sind so ins ungeheure gewachsen, der Verkehr ist so leicht und schnell und allgegenwärtig, die
öffentliche Meinung tönt so fortwährend mit, dass für das alte Spiel der
Staatskunst, die ein Schachbrett mit nicht all zu viel gut isolierten Stücken
brauchte, eigentlich der Raum nicht mehr vorhanden ist, und vielleicht Bismarck der letzte wirkliche Staatsmann gewesen wäre.
Während meiner Reise habe ich meine Schüler, unter der Leitung von

zwei dazu angewiesenen Kandidaten, 2 Übungen machen lassen an der Hand
I~rer ''Tausend Jahre'' .3 Hoffentlich bietet sich noch mal die Gelegenheit,
die Gespräche, am Neckar begonnen, fortzusetzen. Einstweilen sende ich
Ihnen einen herzlichen Gruss, den ich auch Ihrer Frau Gemahlin weiterzugeben bitte. Unser Aufenthalt hier geht zu Ende, am 1. September kehren
wir nach Leiden zurück.
Ihr in aufrichtiger Verehrung ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Koblenz, Bundesarchiv.
l. Joh. Haller, n.a.v. Sidney Bradshaw Fay, Der Ursprung des Weltkrieges. Bd. I: Vor
Sarajevo. Die Vorgründe des Krieges. Bd. II: Nach Sarajevo. Die äusseren Anlässe zum
Kriege. Aus dem Englischen übertragen von Edmund Schüler (Berlijn 1930), Deut·
sehe Literaturzeitung, Heft 5 (1931), k. 211-227.
2. A.J.C. Rüter (1907-1965), later medewerker en directeur van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam, hoogleraar te Leiden in de vaderlandse geschiedenis 1945-1961 en sedert 1961 sociale geschiedenis. De tweede kandidaat was Gottfried W. Locher (*1908), later directeur van het Rijksmuseum voor Volkenkunde 1946-1954; hoogleraar niet-westerse sociologie te Leiden 1965-1970.
3. Johannes Haller, Tausend Jahre deutsch-französischer Beziehungen (Stuttgart/Ber·
lijn 1930).

[ 906]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
6 september 1931
Beste Han.
Nu zijn jullie zeker weer in Leiden terug, misschien geen eens zoo erg rouwig nu de zomer ons zoo bedrogen heeft, maar weer rustig, lichtelijk gedesillusioneerd in 't gareel te gaan.
Jet vertrok zoo even naar Aerdenhout voor haarte houden cursus, zij zal
Donderdagavond weer terug zijn. Zij heeft aan de voorbereiding van dien
cursus enorm gewerkt, weken en weken lang, en uitsluitend daaraan. Het is
goed dat zij niet geregeld college heeft te geven, want dan zou 't ondoenlijk
zijn. Het ging toch over een onderwerp dat haar al jaren en jaren bezig
houdt, de geschiedenis van den arbeidersstrijd. Ik zou zoo zeggen dat zij er al
tien maal meer van wist dan voor de toehoorders noodig is. Maar die soort
bittere ernst van haar is wel bewonderenswaardig.
Wanneer je eventueel naar Delft gaat, dan hoop ik dat je mij eens schrijven
zult wat je van die ramen in de kerk vindt. Het lijkt mij een soort showroom
te worden van glas, een volkomen heterogeene verzameling. De Nieuwe
R'dammer 1 schreef dat ook, Hammacher schreef er voor de Gids een stukje
over, 2 ook in dien geest. Hij zou 't mij toezenden. Hij schreef ook dat 't raam
van v. Konijnenburg3 zeer gereleveerd werd door zijn overbuurman Joep
Nicolas. 4 De hekel van Plasschaert die hij heeft aan Konijnenburg en mij,
heeft hem de reputatie van Nicolas doen opzwepen tot ver boven zijn waar·
de. Hij denkt dat hij er ons kwaad mede doet, maar ik vrees dat Nicolas er
tenslotte 't ergst onder zal lijden. Want zooiets wreekt zieh altijd. Met illu-

349

stratieve qualiteiten maak je nog geen transeptraam, in een soort sier·
raampjesstijl. Zeg dit alles maar niet, zoo het te pas mocht komen, op de
Gidsvergadering, want Jany en Pom zijn borrelvrienden van beiden.
Ik schiet goed op, maar kan geen dag missen, als ik klaar wil komen met 't
raam. Maar de kansen dat 't lukt staan niet slecht.
Nu nog iets. Je vertelde dat je de XVIII eeuw bestudeerdet. Zou 't niet mo·
gelijk zijn dat je voor de Academie van den winter een voordracht hield over
de kunst dier tijden. 5 Dat zouden wij zeker erg waardeeren. Denk er eens
over.
Hartelijk gegroet ook Retha
je Rik

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Jo Zwartendijk, ''Het Grotius-raam. Het raam van Joep Nicolas in de Nieuwe
Kerk te Delft'', NRC, 29 augustus 1931, waaruit: 'Men behoeft zieh slechts even om
te draaien om te merken, dat de diepe fonkeling van het raam van Willem van Konijnenburg bij de voorstelling van Grotius geheel achterwege blijft'.
2. A.M. Harnmacher, "Hedendaagsche glasschilderkunst in Delft'', De Gids 95
(1931) IV, 115-121, waaruit: 'Zoo wint het raam van Konijnenburg [... ] aan beteekenis,
omdat het van levendige intelligentie in het vermogen tot concipieeren van een werk
verre de meerdere is van het raam van Nicolas' (120).
3. Verg. Richard Roland Holst aan Huizinga, 22 mei 1925, n. 5.
4. J.H.A.F. Nicolas (1897-1972), glazenier.
5. Huizinga zou op 9 maart 1932 aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten een
lezing houden over achttiende-eeuwse kunst.

1.

[ 907]
Johan Huizinga (Leiden) aan Gustave Payot (Parijs)*
12 september 1931

Cher Monsieur,
J'ai le plaisir de vous annoncer que Mlle Bastin vient d'achever la traduction de mon livre. 1 Elle l'a fait tres soigneusement et avec beaucoup d'intelligence. J'ai contröle chaque page pour me rendre compte si la traduction rendait exactement le sens de !'original. J'espere que l'impression de l'ouvrage
pourra commencer des que vous aurez rec;:u le manuscrit. Je serai tres content de lire les epreuves corrigees, quoique je me tienne assure que Mlle Bas•
•
t1n corr1gera tres exactement.
Pour rediger la preface, M. Hanotaux a desire de recevoir un exemplaire
des epreuves pendant l'impression du texte.
Veuillez croire, eher Monsieur, a l'expression de mes sentiments tres distingues .
J. Huizinga
•

•

*

Origineel: Parijs, uitgeverij Payot.
1. J. Huizinga, Le declin du Mayen Age (Parijs 1932).

350

[ 908]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
r2 september 1931
Beste Han
Erg prettig vind ik 't dat je die voordracht wilt houden, natuurlijk laat ik 't
geheel aan jou over wanneer je dat wilt doen. Februari is een goede maand.
Geef dus later maar een sein, dan regel ik de rest.
1
Eergisteren was ik even (met Broos) in Leiden, mijn leerling Pater Randag,
die bezig is muurschilderingen te maken in de kerk aan den Haagweg, vroeg of
ik nog eens kwam. Een andere leerling van mij, frater Cephas2 helpt hem. Ik
heb met Pater Randag erg op, wat hij daar maakt heeft voor een eerste werk van
dezen omvang, naar mijn meening groote kwaliteiten. Hij is er met heel zijn
hart in, frater Cephas zei, hij zegt den heelen <lag geen twee woorden tegen mij.
Kunt je er niet eens met Barge3 heengaan, de volgende week werkt Randag
er nog. Ik zou zoo graag willen dat hij ook de tien raampjes ter zijde van de
schildering kon maken, maar die Franciscaners hebben geen geld. Maar wie
weet, misschien dat Barge zieh moeite er voor wil geven onder de katholieke
Leidenaars. Aan de voorbereiding van deze schilderingen heeft Randag zeker 11/2 jaar bij mij gewerkt, hij gevoelde zieh dan ook direct veilig op de
muur. Wij zijn daarna met ons vieren naar Delft geweest. Toen wij voor de
gesloten overweg stonden begrepen wij dat wij den trein te voet niet meer
zouden halen, ik ging eens kijken wat voor auto's er standen, en trof van
Hasselt4 (den ouden kennis dien ik laatst bij jou weerzag) alleen in een auto,
die verder vol was met koffers dameshoedendoozen etc. Ik heb hem gecharterd. Met twee geestelijken op dameshoedendoozen, en Broos met zijn beenen er uit heeft v. Rasselt ons nog net tijdig afgeleverd aan 't station.
Dat raam van Nicolas is een gruwel, daar is geen ander woord voor. Goor
van kleur en zonder vormkracht, lijkt 't net of je in de duistere achterkamer
bent van een bric ä brac handelaar, waar je rare prenten, tegels, oude wapens, vermolmde beelden en 4de rangs schilderijen in een stoffige omgeving
bij elkaar ziet. 't Is een radicale mislukking. Hoe zijn claque daarmede aan
moet, zal mij benieuwen.
Wat alleraardigst voor je dat Retha de honneurs van je huis zoo mooi waarneemt, ik vind 't aardig te weten dat wij (de Gids) straks haar ook van die
kant zullen kunnen bewonderen.
Hoe vindt je dit weer, 't is een gruwel, ondanks de kou die mijn vingers
verstijft en 't slechte licht dat 't werken moeilijk maakt, span ik mij tot 't ui·
terste in, ofschoon ik nu reeds weet niet geheel klaar te zullen kamen v66r 't
einde van de vacantie.
Groet Dre hartelijk, zeg hem dat wij zeer hopen dat wij hem zullen zien wanneer hij straks voor zijn lustrumspel vaker en langer in Holland zal blijven.
Nu tol ik naar mijn bed. Je hebt bij dit weer 't gevoel, ofje daar alleen voor
't geluk bereikbaar bent.
Hartelijk gegroet
t.t. R.
351

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. W.F.M.C. Randag o.f.m. (1895-1965), leerling van de Rijksacademie -~oor Beeldende Kunsten vervaardigde kerkschilderingen, kruiswegen en glasmoza1eken.
2 . Van 'frater Cephas' is niet meer bekend dan dat hij de studie aan de Academie niet
heeft afgemaakt, evenrnin als zijn priesteropleiding.
3. Barge was een der weinige Leidse rooms-katholieke hoogleraren.
4. W.J. van Hasselt (1882-1963), leerling Akademie voor Beeldende Kunstente Rotterdam, sedert 1905 werkzaarn in Frankrijk als schilder en tekenaar.

[ 909]

Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
[na 19 september 1931] 1
Beste Han.
2
Hierbij volgens afspraak nog een paar punten, die wellicht in je stukje opgenomen kunnen worden.
Die avondfeesten in 't Rijks Museum, plus verkleedpartijen zooals onlangs bij de P.E.N.feesten, 3 moesten toch ook maar liever afgeschaft worden,
dat alles lijkt mij toch ook een beetje al te gewaagd. De werken die daar hangen zijn niet bestemd voor feestvieren.
Is er wellicht een parallel te trekken tusschen de weigering van den vorst
van Solo4 om zijn aristocratische dansers en danseressen over te zenden, 5 en
de willigheid waarmede de regeeringen van alle landen met hun geestelijke
adelbrieven sollen?
A propos van de Moro's zou ik mijn uitdrukking zoo ver willen herzien
dat deze aldus kwam te luiden, ''vermoedelijk zijn de allerfijnste overschilderingen aan de poetslappen der restaurateurs blijven hangen''. 6
Over het opdrijven der museumuitgaven en der museumaankoopen hoop
ik altijd later nog eens te schrijven. 7
Valt mij nog iets in dan schrijf ik 't je.
Mevrouw Franzen Heslenfeld8 was erg blij met de opdracht voor het Lorentz medaillon, zij zou het erg prettig vinden als je eens kwaamt kijken. 9
Wat een prachtdag vandaag.
Hart. gegr.

R.

•

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Zie noot 9.
2. Op 24 oktober 1931 hield Huizinga als voorzitter van de 'Rijkscommissie van advies inzake de musea' in het Rijksmuseum een toespraak bij de opening van de afdeling 'Nederlandsche geschiedenis ter zee', waaruit fragmenten in: Verslagen omtrent
's rijks verzamelingen van geschiedenis en kunst 1931 (deel 54, 's-Gravenhage 1932) 1819. De punten van Roland Holst waren waarschijnlijk voor dit openingswoord bedoeld, maar zijn niet opgenomen in het gedrukt fragment, of niet door Huizinga in
zijn tekst vermeid.
3. Het negende internationale congres van de PEN-club vond plaats te 's-Gravenha·
ge van 22 tot en met 24 juni 1931; de volgende dag bood het bestuur van de Nederland~e PE~·club ·~. avonds in zeventiende-eeuwse kledij de congresgangers een recept1e aan 1n het R1Jksmuseum te Amsterdam.

352

4. Solo ofSurakarta, vorstendom met gelijknamige hoofdstad op Midden-Java.
5. N aar de Internationale Koloniale Tentoonstelling te Parijs (juni tot september
1931).
6. Deze zin noch bij Richard Roland Holst, noch bij Huizinga teruggevonden, vermoedelijk correctie van eerdere mondelinge uitlating van Richard Roland Holst over
de portretten van Thomas Gresham en zijn vrouw door Anthonis Mor van Dashorst,
in 1931 door het Rijksmuseum met steun van de 'Vereeniging Rembrandt' aangekocht uit de Hermitage te Leningrad. Verg. Richard Roland Holst aan Huizinga, 23
f"ebruari 1933.
7. Een artikel van deze aard is niet versehenen.
8. Corinne Franzen-Heslenfeld (1903-1989), beeldhouwster, leerling van de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten, vervaardigde medailles en wandreliefs.
9. Verg. Richard Roland Holst aan Huizinga, 19 september 1931 (niet opgenomen):
'Ik ben blij dat je ook een goeden indruk kreeg van de prestaties van mevrouw Franzen. Het is een talent ongetwijfeld, en een echt mensch in alle opzichten die in alles
Iooo/o geeft. Ik heb haar nu nog eens met aandrang aanbevolen'.

[ 9IO]
B. Malinowski (Soprabolzano) aan Johan Huizinga*
4 oktober r93r

My dear Huizinga,
Many thanks for the Encyclopaedia of the Karibs, 1 which is being used alre ady by one ofmy pupils who is staying with me and writing on the Couvade, a custom on which there is some new information in this book. I certain1y find I can read Dutch if I have time enough and a dictionary.
I have just come across this review of your book by Bertrand Russell, 2
which I have no doubt you have seen already, but which I am enclosing in
case you have not, or else might like to have a second copy.
As regards your letter of August 12th, concerning the new institute, I am
taking it with me now as I am going to Paris and ifVan Sickle brings up the
subject I shall be primed in it, and ifhe does not, I shall bring it up.
I am sorry Leonhard is not going to be anywhere near us, as I should have
liked very much to see him, and even more perhaps to have some hope that
you might be attracted to come near Toulon.
Kindly remember me to those ofyour children who are near you, and with
best wishes,
Yours ever,
B. Malinowski

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. W. Ahlbrinck, Encyclopaedie der Karaiben, beheizend taal, zeden en gewoonten dezer
Indianen (Amsterdam 1931), Verhandelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, Afdeeling Letterkunde N.R., 27:1.
2. Bertrand Russe!! (1872-1970), Brits filosoof, wiskundige en pacifist, Nobel,?rijs
voor letterkunde 1950; ''Life in the Middle Ages'', n.a.v. Eileen Power, Medieval
people en J. Huizinga, The waning of the Middle Ages, Dia/ 78 (1925) 295-298, herdrukt
in: Bertrand Russe!!, Why J am not a christian and other essays on religion and related
subjects (Londen 1957).

353

[ 911]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
15 oktober 1931
Beste vriend eindelijk kom ik er toe je voor je gastvrijheid te bedanken. Ben klein chef
d'oeuvre van Retha dit gezelschap in alle kalmte te herbergen.
In Leipzig lagen een hoop achterstallige besognes, ik kreeg een tandabces - en bovendien zijn de toestanden van dien aard, dat men begint te vra·
gen: hoe lang kan dar nog duren en hoe lang houd ik dir nog uit? Het is goed,
dat men voor zekere zaken een kort geheugen heeft - in Holland was ik inderdaad vrij wel vergeten, hoe het er in Duitschland uitzag. Bij onze terugkomst werd ons geheugen niet alleen opgefrischt, maar wij konden ook
nog - en niet tot ons genoegen - constateeren, dat er veel verergerd was. Ik
zou een goed heenkomen kunnen zoeken ... indien ik wist, waar dit te vinden
was. (NB. dit herinnert aan de Walen weezen en hun bereidvaardigheid wit·
te wollen wantjes te wasschen.) Wat de door je broer Jacob voorgeslagen
straatnamen betreft, wonen wij in de Slechte Vooruitzichtsdwarsstraat op
den hoek van de Miseresteeg, achter driehoog, tweemaal bellen, brieven onder de deur doorsteken.
Tot mijn spijt had ik ook geen gelegenheid meer een stukje voor het
Leidsch Universiteitsblad te schrijven. ''D'ontsteldheid was te groot, men
wisr niet waar noch hoe'' - zou Vondel gezegd hebben. 1
Naar ik hoop, heb je het ''pseudokarveel'',2 dat ik zonder het te willen had
buitgemaakt, weer behoorlijk teruggekregen. Onze staat heeft zieh het recht
toegeeigend ''verdachte'' brieven in beslag te nemen - of het drukwerkje van
die soort was, kan ik helaas niet beoordeelen.
En nu, naar ik hoop: tot ziens. De heeren uit Groningen hebben op mijn
brief nog niet geantwoord, ik weet dus nog altijd niet, of de lezingen door·
3
gaan. In vroeger jaren ging de korrespondentie met Groningen sneller ''lang, lang ists her''.
Heel hartelijke groeten van Grittli en van
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Vondel, Gysbreght van Aemstel, 1142.
2. Niet geidentificeerd.
3. Op initiatiefvan het Utrechts Studentencorps sprak Jolles te Utrecht (29 oktober),
Groningen en Leiden over 'De drie letterkundige travestie!!n: ridder, herder,
schelm'. Verg. Andre J olles, Die literarischen Travestien. Ritter - Hirt - Schelm. Vor·
trag, gehalten im Oktober z93r in den philosophischen Fakultäten der drei holländischen
Reichsuniversitäten (Halle a.d. Saale 1931); verg. J. Huizinga, ''Andre Jolles'', Leidsch
Universiteits-blad, l oktober 1931 (V.W. VI, 490-491), geschreven om in verband met
diens lezing te Leiden opnieuw de aandacht op Jolles te vestigen.

354

[ 912]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
22 oktober 1931
Beste vriend mag ik dus Zondagavond komen?
lk kom om zeven uur in Amsterdam en dan tusschen acht en half negen
uur in Leiden.
Ik verheug mij buitengewoon Duitschland weer voor een dag of wat te
kunnen verlaten. Het is hier ''heelemaal niet prettig''. Hoe ik in dien rommel
zal moeten dichten 1 is mij nog niet duidelijk. Intusschen - een kleine afwisseling zal weer goed doen.
Heel hartelijke groeten ook van Grittli
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Aan het Amsterdamse lustrumspel, verg. Andre Jolles aan Huizinga, 22 juni 1931,
n. 2.

[ 913]
Johan Huizinga (Middelburg) aan H.B. Wiardi Beckman 1*
I januari 19322
Waarde Beckman,
Uw brief.l deed mij veel genoegen. Wat ik 11 December zei, was niet alles
wat ik zou hebben willen zeggen, als het publiek karakter van het oogenblik
het toegelaten had. Het speet mij, dat wij U, dien ik in aanleg en bekwaamheid zeker even hoog stel als Locher, 4 niet de, overigens zeer academische
onderscheiding konden toekennen, die deze een week eerder verworven had.
Nu ge zelf spreekt van een ''zaak, die langzamerhand reeds te lang sleepte'',
wil ik U wel zeggen, dat ik daaraan het tekort toeschrijf, waarop ik in den
aanhefvan mijn oppositie wees. Het is U niet gegeven geweest, het geheel in
U zelf zoo te verwerken, alles zoo te laten bezinken, dat ge er, kiezend en
weglatend, dien vorm aan kondt geven, dien het onderwerp vereischte. Ge
hebt teveel opgenomen wat eigenlijk onder den drempel van het historische
blijft. Maar Uw vermogen, om volwaardig historisch werk te leveren, hebt
ge getoond, en daarop vestig ik mijn verwachtingen.
5
Door een toevallige mededeeling via Uw paranymf Wierdsma en mijn
vriend van Vollenhoven kreeg ik den indruk, dat het slot van onze discussie
over de 'vies romancees' 6 bij U een misverstand aangaande mijn bedoeling
achterliet. Deze was volstrekt niet: ''ja, als ge over het groote publiek begint,
dan valt er niet verder over te praten'', maar integendeel: ''ja, als er iets is,
wat de vie romancee in mijn oogen zou kunnen rechtvaardigen, dan zou het
zijn, dat zij een grooter publiek in staat zou kunnen stellen tot een inzicht in
het historische door te dringen''.
Anders staat het in zake Sorel. 7 Maar daar zit meer aan vast, dan ik in een

355

briefje zou kunnen uitdrukken. Prof. Buffin8 zei mij na afloop: ik dank U,
dat ge het voor den goeden Sorel hebt opgenomen. Dat beteekent geenszins,
dat ik gelijk bad, maar het deed mij toch pleizier. Ik geloof niet, dat de kern
van mijn bezwaar tijdens de discussie geheel tot U doordrong. Wat begrijpe·
lijk is. Kwesties als deze leenen zieh niet tot de oude academische disputatie.
Met vriendelijke groeten,
Gaarne Uw dw.
J. Huizinga
* Origineel: Aerdenhout, familiebezit.
1. Herman Bernard Wiardi Beckman (1904-1945), promoveerde op II december 1931
bij Huizinga op Het syndicalisme in Frankrijk (Amsterdam 1931); nadien werkzaarn
als sociaal-democratisch journalist en politicus.
2. Abusievelijk gedateerd: 1931.
3. Niet teruggevonden.
4. Th.J.G. Locher (1900-1970), promoveerde op 4 december 1931 cum laude bij Huizinga op: Die nationale Differenzierung und lntegrierung der Slovaken und Tschechen in
ihrem geschichtlichen Verlauf bis 1848 (Haarlern 1931); hoogleraar algemene geschiede·
nis te Leiden 1946-1970.
5. Jan Volkert Rijpperda Wierdsma (1904-1981), vriend van Wiardi Beckman, hoogleraar staats· en administratiefrecht te Leiden 1948-1967.
6. Naar aanleiding van stelling X: '''La Vie de Gracchus Babeuf', door Ilja Ehren·
burg, is een uit litterair oogpunt voortreffelijk ''vie romancee'', dat de wetenschappelijke kritiek volkomen kan doorstaan'.
7. Georges Sore! (1847-1922), Frans socioloog, wiens anti-parlementaire en pro-syndicalistische ideeen door Wiardi Beckman in zijn proefschrift behandeld waren.
8. J.M. Buffin (1876-1948), buitengewoon hoogleraar te Leiden in de nieuwere Fran·
se letterkunde 1928-1946.

[ 914]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
28 februari 1932

Beste vriend er moet een middel worden uitgevonden, om gedachten te condenseeren,
ze in een blik te doen en ze van tijd tot tijd gefrankeerd of ongefrankeerd aan
elkaar te sturen. Je zult zeggen: dat middel is de letterkundige vorm ''brief''
en dat blik heet ''couvert'' - maar of dat middel is voor lieden van onzen tijd
te omslachtig, oflieden van dezen tijd zijn er vaak te lui ofte stom voor. Laat
ik maar zeggen: pater peccavi! 1
In het boek van mijn leven, staat je naam met prachtige trekletters geschreven.
Nu wou ik, dat ik om te beginnen een latijnsch Distichon kon schrijven,
om je te vertellen, hoe kostelijk de odor is, die je olor 2 door ons huis verspreid heeft. Grittli was aan het teekenen; het moest naast haar liggen en zij
putte er nu en dan inspiratie uit. Mij dunkt, hij heeft er inderdaad ongeveer
zoo uitgezien - er is iets in hem van de oude Warmoesstraat. Wat mij meer
verbaast dan het feit, dat wij hem niet als uitvinder ontdekt hebben is dat
zijn tijdgenooten niet op die woordspeling zijn gekomen. Uitsteke~d voor

een schimpdicht: J oost, de keulsche vondeling, of iets dergelijks. Ook de teekening van ''het feut'' (offoet? NB heeten de groenen in Leiden tegenwoordig ook zoo?) is voortreffelijk. 3
Retour naar mijn ''verduurzaamde gedachten''. Ik heb, zooals ik je, geloof
ik, van het najaar vertelde, college gegeven over de latijnsche letterkunde
van 1000 tot 1200. Daarbij heb ik er telkens over gepeinsd, hoe dat artikel
over Alanus zou uitvallen. Ik zou het zoo goed hebben kunnen gebruiken.
Ook omdat ik nog altijd bezig ben met een ''Phänomenologie der litterarischen Gestalt''.
Nu je titel. 4
1. Duitsche Grenzen - in deze beteekenis, zooals je zelf hebt geschreven,
plurale tantum - zijn positiever dan hollandsch: grens of grenzen; hun taak
is dingen van elkaar te scheiden en niet dingen geleidelijk tot elkaar te brengen. Wanneer men bedoelt, dat A en B in elkaar over kunnen gaan spreekt
men niet van ''den Grenzen zwischen A und B'' (hoewel men kan zeggen,
dat een tertium ''auf den Grenzen von A und B liegt''). Grenzen (hd) = of öf; grenzen (nl) = zoowel als (NB Militärstaat, Neutralstaat). Misschien
overdrijf ik even - maar toch: wanneer ik in een duitschen ''Titel'' het woord
''Grenzen'' lees, neem ik aan, dat het de bedoeling is, twee dingen scherp te
onderscheiden en niet te bewijzen, dat wij ze eigenlijk niet kunnen onderscheiden.
Hoe dat nu in je stuk is, weet ik niet precies; maar je moet in ieder geval
met die nuanceering rekening houden.
2. Verbeelding bestaat, zooals je weet, niet in het duitsch. Het subst. bilidi
beteekent in het ohd. zoowel Bild, als Gestalten ook Vorbild. Een denominatief ontstaat niet. In de 13e eeuw komt het part. van stellen als subst. Gestalt
(NB Mystiek!). Later komen daaruit het denom. gestalten en Gestaltung.
In het nl. ontbreekt het verbum gestalten, daardoor wordt het subst. gestalte sterk substantivisch (vergeef dit abacadabral). In het duitsch zorgt het
verbum gestalten (dat men vaak en graag bezigt) er voor, dat ook het subst.
Gestalt min of meer verbaal blijft. Ik hoef dus, ook wanneer ik een werkzaamheid wil geven, niet uitdrukkelijk Gestaltung te zeggen; Gestalt is altijd
nog een part. pass.
3. Glauben ruikt in het duitsch eventjes naar praktische theologie of naar
vroomheid of iets dergelijks Zou je niet beter doen met een zeer bescheiden toespeling op Cap. XII van
den ''Herbst d. M.A. '' 5 te spreken van:
Religion und dichterische Gestalten bei A.d.I.
ofReligion und bildliche Gestalt bei A.d.I. (NB!)
ofReligion und bildliche Gestaltung im 12 Jh. (A.d.I.)
of desnoods: Auf den Grenzen von Rel. u. bildlicher Gestalt bei A.d.I.

?
Het blijft erbij dat vertaten een onding, een non-ens en een nonsens is.
Wat de zaak zelf betreft - ik ben hoewel ik de dames van Claudianus tot
Alanus, bij Martianus bij Boethius en bij nog eenige andere heeren nog eens
goed heb aangekeken, niet veel verder gekomen dan pag. 37/38 van Bezieling
357

en Vorm.6 Jammer dat je de uitdrukking van Anselmus v. C. 7 ''imaginationes corporales'' 8 niet in je titel kunt zetten, het is verreweg de beste (Religion
und imaginatio corporalis bei A.d.I ?)
Dat bij Alanus het nominalisme een rol speelt - daarvan ben ik vrij wel
overtuigd.
Ken je dat wonderlijke ding, dat Dümmler (Zeitschr. f. d. Altertum, Bd.
14, pag. 245 ssq.) heeft gepubliceerd? 9 (Vgl. Manitius III pag. 865). 10 Zoo
niet - lees het eens. Het ligt in de lijn.
23 en 24 Maart - hoe jammer! Ik kom 20 Maart naar Holland, om in Amsterdam over den nagel aan mijn doodkist te spreken. 11 Ik wou twee <lagen
blijven en dan naar het Zuiden reizen. Kunnen wij elkaar 23 of24 III niet ergens aan den Rijn ontmoeten?
Mij dunkt, wij zouden daarover, nu ik weer op dreefben, wel eens kunnen
korrespondeeren Heel hartelijke groeten van Grittli, ook aan Retha ·
je A.J.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

r. 'Vader, ik heb gezondigd'.
2. 'olor', Latijn voor zwaan.
3. Reactie op Huizinga's tekening van Vondel, die als bijnaam 'de Agrippijnse
(= Keulse) zwaan' had en wiens eerste Amsterdamse adres in de Warmoesstraat was .
..
4. J. Huizinga, Uber die Verknüpfung des Poetischen mit dem Theologischen bei Alanus
de Insulis (Amsterdam 1932); Mededeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Afdeeling Letterkunde deel 74, serie B, no. 6 (V.W. IV, 3-84).
5. ''Der religiöse Gedanke und seine bildliche Darstellung''.
6. Andre Jolles, Bezieling en vorm 37-38: over de verhouding nominalisme-realisme.
7. van Canterbury.
8. 'lichamelijke verbeeldingen'.
9, Ernst Dümmler, ''Gedichte aus lvrea'', Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur 14 (1869) 245-265; publikatie van middeleeuwse Latijnse gedichten,
ontdekt in het archiefvan het domkapittel van lvrea.
10. Max Manitius, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters (3 dln. München 1911-1931).
II. Op 31 maart was Jolles weer in Amsterdam om over de uitvoering van zijn lustrumspel te spreken. Verg. Amsterdamsche studenten-almanak voor het jaar 1933, 182:
'En op 22 April nam de Corpsvergadering, na enkele malen verdaagd te zijn, in een
stormachtige vergadering aan, het geheele oude plan te laten varen. Een geheel
nieuw spei, van een onbekende auteur, verscheen ter tafel'.

[ 915]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
6 maart 1932
Beste vriend Heeft A.J. voor meer dan dertig jaar bij een gesprek over Giotto's geloof of
Gla~ben inde:daad het woord epicurist gebezigd? Wist hij toen heusch al,
dat 1emand, die van de christelijke vroomheid niet veel weten wou en meer

den kant van de philosophie opging, in het trecento ''epicurist'' heette? Dat
zou mij van hem meevallen.
Hoe dit zij - de bronnen zijn de zoogenaamde ''novelle'' uit de r4e eeuw.
Nergens wordt Giotto als een ''vroom'' man geteekend. De soort die in Decamerone VI, 5 wordt gekenschetst, is geen christelijke soort. Ook de man, die,
wanneer de paus een staaltje van zijn kunst wil hebben, hem het beroemde
''tondo'' (0) stuurt (NB. Vasari! - hoe oud de anekdote is, weet ik niet) - is
geen ''vroom schilder''.
Maar dit is nog negatief. Positiefis: Sacchetti Novella LXXV. 1 Je moet het
heele ding lezen. Maar vooral:
- Deh, dimmi, Giotto, perche e dipinto Josef cosi sempre malinconoso? E Giotto rispose: - Non ha egli ragione, ehe vede pregna Ja moglie, e non
sa di cui? En iets verder: E tornatisi a casa, narrarono poi a molti le due novelle di
Giotto, le quali furono tenute parole proprio di filosofo etc. 2
Mij dunkt, dat is koren op de molentjes, waar je leninistische Moskoviet3
vermoedelijk mee loopt.
NB. Sacchetti is ± 1335 geboren - Giotto 1337 gestorven. S. heeft dus die
verhaaltjes nog vrij wel uit de eerste hand.
Verder vertelt Vasari dat Giotto op het fresco in het Bargello behalve Dante en Corso Donati ook Brunetto Latini in den Hemel gezet had. Het zal wel
niet waar zijn - maar het bewijst, dat er een traditie bestand, dat Giotto een
zekere voorliefde voor de te kwader naam en faam bekende philosofen had.
En dan het grapje dat hij tegen Dante maakte over zijn leelijke kinderen en
dat Benvenuto· da Imola vertelt (Muratori I p. 1185)... 4
Ben aardig artikeltje: ''Giotto de Epicurist en Beato Angelico''.
Ik hoop dat dit voldoende is, om mijn oudbakken beweringen te staven.
Hoe denk je over Cassel? of ben je daar binnen kort geweest? Anders
Spiers, Worms - ofKoblenz? Cassel zou genoeglijk zijn.
In haast
je vriend A.J.
Hartelijk bedankt voor Rothari, 5 zegt Grittli en ik ook. Het wordt een ''bundel''.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Verzameling novellen uit het derde kwart van de veertiende eeuw.
2. 'Zeg eens, Giotto, waarom wordt Jozef altijd zo somber geschilderd? En Giotto
antwoordde: - Heeft hij geen gelijk, als hij zijn vrouw zwanger ziet, zonder te weten
van wie?' ( ... ) 'Zij gingen naar huis, en yertelden allerlei mensen over de twee opmerkingen van Giotto, die als echt de woorden van een filosoofwerden beschouwd'.
3. Niet gel:dentificeerd.
4. L.A. Muratori, Rerum italicarum scriptores (25 dln. Milaan 1723-1751).
5. Een tekening van Huizinga.

359

[ 916]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
II maart 1932
Beste Han.
Je waart mij v66r met schrijven, dat spijt mij dubbel, want nu heeft 't de
schijn alsof ik je na je pessimistische beschouwing wat wil troosten. Maar
dat doe ik niet, want daar is geen reden voor.
1
Van Moerkerken en ik kregen den indruk dat je vermoeid waart en daardoor zenuwachtig, wij meenden dat dit de oorzaak was dat je niet los kwaamt
maar een zekere remming die enkele toehoorders misschien gewaar werden,
voel je zelfnatuurlijk als een tekort dat iedereen op moet gevallen zijn. Doch
daarin vergis je je volkomen, niet velen zijn z66 critisch als jij, Han ... ook
over jezelf.
Wat droevig de dood van Pom's jongeren broer in Batavia. 2 Ik meen te weten dat zij zeer op elkaar gesteld waren.
Van ons gaan naar de Buissche Heide komt niets, 't was droog en 't is nu
nog droger, dus 't te kort aan water is niet opgeheven. Wij zullen ons dus
hier moeten amuseeren.
Tot maandag!
Hart. gr. ook van Jet
je R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Tijdens de lezing voor de Rijksacademie; zie Richard Roland Holst aan Huizinga,
6 september 1931, n. 6.
2. Paul Guillaume Nijhoff(1895-1932), natuurkundige, sedert 1930 wetenschappelijk
hoofdmedewerker aan het Koninklijk Magnetisch en Meteorologisch Observatorium
te Weltevreden, was op 10 maart overleden; Paul Guillaume en Martinus Nijhoff
werden respectievelijk Pim en Pom genoemd.

[ 917]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
13 maart 1932
Beste vriend bedankt voor je bericht. Wij komen waarschijnlijk eerst iets later in Cassel - 23 Maart tegen avond. Je kunt dus desnoods nog een lateren trein nemen. Wij komen met het auto uit Essen en dat is een vrij groot stuk.
Wij logeeren in Hötel Handelshof - dat schijnt een vrij goedkoop hotelletje dicht bij het station te zijn. Schrijf er een brieftaart heen, wanneer je er
ook gebruik van wilt maken. Je hebt, geloof ik, niets tegen ietwat obscure albergi oftewel herbergen. Wanneer je liever beter logies hebt, wordt Hötel
Fürstenhof gerecommandeerd. Laat in dat geval, wanneer je eerder aankomt, een boodschap bij Handelshof achter, waar wij je kunnen vinden.
Ik verheug mij buitengewoon op dit samenzijn. Behalve Rembrandt vinden wij in Cassel Jordaens voor wien ik een zondige genegenheid heb.

Wij reizen hier 18.r11 weg.
Veel plezier bij meneer Goethe. 1 O.L.H. heeft hem tijdelijk uit den Hemel
verwijderd, omdat hij - misselijk als hij was van de duitsche feesten en de
boeken, die over hem verschijnen - op den hemelschen parketvloer kotste.
Hartelijke groeten ook van G.
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Op 22 maart r932 vertegenwoordigde Huizinga in Weimar de Nederlandse minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen bij de herdenking van Goethes honderdste sterfdag.

[ 918]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga (Middelburg)*
24 maart 1932
Beste Han.
Nu zult je wel uit Duitschland terug zijn. Was 't aardig om er bij te zijn, je
verwondert je er over dat een volk dat z66 onder den druk zit, tot zoo'n georganiseerde hulde komt, zoo groot en zoo algemeen opgezet.
Wij zijn zooals je ziet hier gebleven, het spijt ons wel want wij hadden erg
graag uit 't gedrang gezeten, en dat is hier niet wel mogelijk, met telkens bezoek en telkens getelefoneer.
Ik kan je iets aardigs verteilen, al zal 't op jou niet zoo'n indruk maken.
Broos die leerling van mij, is ver loofd met Truida. 1 Je weet wel Truida was
vier jaar bij ons en is nu al een paar jaar verpleegster. Wij houden erg veel
van haar, en 't lijkt ons een bijzonder goede combinatie. Dat heeft de Buissche Heide op haar geweten. Maar dat wij hier zitten in plaats van daar, dat
komt door de droogte die daar werkelijk beangstigend is. Ik liep vandaag
naar Zandvoort, het was er heerlijk, buiten de wind was 't warm. Hoelang
blijven jullie buiten, komt Leonard ook nog over uit Antwerpen. Vandaag
was mevr. van Ammers Küller hier om Jette spreken, ik zag haar niet. Jet
was niet enthousiast over haar. Zij vertelde Jet dat je voordrachten in Keulen2 een groot succes hadden gehad. Dat is prettig voor je.
Ik hoop wel tot werken te komen, maar ik moet eerst nog een paar <lagen
lanterfanten en alleen wandelen. Ik geniet van 't kunnen zwijgen.
Hart. gegr.
t.t. R.
Zijn de berichten van de kinderen goed. Hart. gr. ook voor Retha.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Truida Nijboer (*r905), kwarn op r6 mei 1925 in dienst bij het echtpaar Roland
Holst en logeerde na haar vertrek in r929 regelmatig een week op de Buissche Heide.
2. J. Huizinga, Holländische Kultur des siebzehnten Jahrhunderts. Ihre sozialen Grundlagen und nationale Eigenart (Jena 1933), drie voordrachten gehouden voor het DuitsNederlandse Instituut te Keulen in januari 1932, later verwerkt in Nederland's bescha·
ving in de zeventiende eeuw (Haarlem r941) (V.W. II, 412-507).

[ 919]
Johan Huizinga (Middelburg) aan Johannes Haller*
30 maart 1932
Hochverehrter Herr Kollege,
So sehr es mich freute, Ihre Zeilen zu erhalten, so tut es mir Leid, daraus
zu entnehmen, dass Sie und Ihr Haus ausser der allgemeinen Not noch von
Krankheit zu leiden haben. Und Sie treten also vom Lehramt zurück! 1 Ihr
Vorhaben, noch allerlei zu schreiben, bezeugt wenigstens, dass Sie Ihre Arbeitskraft ungeschwächt fühlen, und hoffentlich bessern sich bald die Gesundheitszustände in Ihrem Hause.
Mir und den meinigen geht es glücklicherweise nach Wunsch. Die beiden
Söhne haben ihren Weg gefunden, wenn auch dieser sie weit von hier fuhrt,
von der ältesten Tochter erhielt ich gerade gestern die Nachricht, dass sie
mit ihrem Kinde den Sommer in Europa verbringen kommt. Die jüngste
studiert jetzt skandinavische Sprachen und ist voller Lebenslust.
Ich war in diesem Winter zweimal in. Deutschland, nur nicht in der Nähe
von Tübingen, sonst hätten Sie mich gesehen. In Januar hielt ich einige Vorträge in Köln, Marburg und Münster, 2 und vergangene Woche war ich in W eimar als Vertreter des niederländischen Kulturministers bei der Goethe-Feier.
Im Laufe des Sommers hoffe ich Ihnen noch einige Sachen von meiner
Hand zusenden zu können, alles Dinge, die ich endlich einmal los werden
muss, um zu anderen überzugehen. Nur hat dies Andere noch sehr unbe·
stimmte Gestalt; ich habe ja nie ein eigentliches Gebiet gefunden, auf dem
ich zu Hause bin, und bleiben möchte. Das wird am Ende bedenklich, wenn
die Sechzig bevorsteht, aber was soll man machen!
Werden Sie im Ruhestand in Tübingen bleiben, oder denken Sie sich irgendwo sonst niederzulassen?
Mit herzlichen Grüssen von Haus zu Haus,
Ihr aufrichtig ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Koblenz, Bundesarchiv.
I. In 1932 ging Johannes Haller met emeritaat.
2. J. Huizinga, "Burgund, eine Krise des romanisch-germanischen Verhältnisses'',
Historische Zeitschnft 148 (1933) 1-28 (V. W. II, 238-265); uitgewerkte rede voor de
universiteit te Berlijn op 28 januari 1933 van een voordracht aan de seminaria voor
romanistiek van de universiteiten te Keulen, Marburg en Münster in januari 1932.

[ 920]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan J ohan Huizinga (Middelburg)*
30 maart 1932
Beste Han.
Ik zou 't zoo aardig vinden om voor je 6oste verjaardag een sierraampje te
maken - tenminste wanneer je daar zelfwat voor voelt.

Ik bedoel zoo'n los raampje dat in hout gevat voor je gewone raam kan
hangen en toch geen licht weg neemt.
Als je er wat voor gevoelt, is er dan niet iets dat je daar graag op voorge·
steld zoudt zien, of een spreuk die je lief is en die als uitgangspunt zou kunnen dienen? Bedenk je er eens over, want 't wordt tijd, want wil 't bijtijds
klaar zijn dan moet ik 't dezen zomer maken.
Eindelijk regen, heerlijk, en hoe heerlijk vinden de vogels het.
Hartelijk gegroet
t.t. Rik

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 921]

Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
10 april 1932
Beste Han.
Jet vertrok naar Weenen, zij komt hoop ik Donderdag weer thuis, zij is er
voor een paar redevoeringen heen. Ik herlas vandaag je boek over Veth.
Waarom dat zoo, zult je vragen. Wel ik zal Dinsdag voor de leerlingen van
de Akademie een tentoonstelling openen van + 130 gelithografeerde portretten van Veth. Ila Moes stond ze voor dat doel af, zij komt Dinsdagmorgen de
tentoonstelling zien, zij telefoneerde mij en vroeg mij zoo hartelijk, of ik met
haar alleen eerst alles nog eens wilde zien.
Het heeft mij goed gedaan je boek te herlezen, ik voel Jan Piet veel dichter
bij mij, en 't is ofhet herlezen allerlei oneffenheden in mijn gevoel heeft opgeruimd, zoodat ik hem weer geheel zag, z66 als in den tijd dat hij mij heel
na stand.
Alles wat zieh er dan later tusschen drong, lijkt je dan in eens zinloos en
onwaardig.
Het heeft mij zoo doen leven in die vervlogen jaren dat ik volkomen ongeschikt was voor 't bezoek van Jany en van Schendel die hier aten, zoo dat ik
moeite had, aanwezig te 'blijven. Het is prettig dat Jan Piet's kinderen, Ila
vooral en ook Joost zoo aanhankelijk zijn gebleven, want ik voel dit toch als
een voortzetting van een mooi en diep gevoel dat 45 jaren geleden al een rijk·
dom voor mij was.
Het plan voor die tentoonstelling kwam toevallig op. Ik ergerde er mij
over dat sommige leerlingen die portretten wilden lithografeeren, niets of
zoo goed als niets van zijn werk kenden. Ik liet mij toen ontvallen dat het mij
niet verwonderde dat hun werk zoo onbeduidend was, want dat zij uit onwetendheid alleen bij hun eigen domheid ter schole waren gegaan.
De heele reeks portretten van hem bijeen te zien, imponeerde mij zelf
zeer.
Naast de zeer vele andere kwaliteiten die er in te waardeeren vallen, be·

wonder ik bovenal het prachtig zieh openstellen voor 't leven van anderen.
Dat is werkelijk eenig.
Hartelijk gegroet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 922]
Gabriel Hanotaux (Cap Martin, Alpes Maritimes) aan Johan Huizinga*
II april 1932
Cher Monsieur,
Voici la preface que vous avez pense pouvoir faire figurer en tete de votre
si bei et si grand ouvrage. 1 II n'en avait nul besoin. Mais je suis votre premier lecteur en France, et il est nature! que je sois le premier ä annoncer son
•
succes.
Excusez-moi de vous envoyer un si mauvais manuscrit. Mais nous partons
demain pour la Tunisie et le Maroc et j'ai du travailler dans le tourbillon du
depart. Soyez donc indulgent. L'imprimeur se debrouillera. Si vous etes
presse que le livre paraisse, imprimez-le tel quel. Mais j'aimerais mieux revoir les epreuves. On pourrait me les adresser jusqu'au 20 avril: poste restante bureau central, Tunis, idem jusqu'au 26 avril: Alger; et ensuite jusqu'au 8
mai: chez M. Prince, 262 Boulevard de la gare ä Casablanca, Maroc. Ensuite: ä Paris vers le 10 mai.
Je vous prie instamment de corriger tout ce qui vous paraitra inexact ou
non de sa place dans cette preface. Je vous la livre: ure, seca. 2 Excusez-moi de
n'avoir pu faire mieux et veuillez agr:eer, eher Monsieur, l'assurance de mes
sentiments de particulier devouement.
signe G. Hanotaux

*
1.

Afschrift in Huizinga's hand: Parijs, Uitgeverij Payot.
Gabriel Hanotaux, ''Preface'' in J. Huizinga, Le declin du Moyen-Age (Parijs 1932)

3-7.

'Brand, snijd', citaat uit Justus Lipsius, Politica (1589) waarin deze strenge, maar
niet letterlijk op te vatten handelwijze werd aangeraden tegen ketters; gaat terug op
Cicero, Philippica VII, 5.
2.

[ 923]
Andre }olles aan Johan Huizinga*
•
5 me11932
Beste vriend bedankt voor je brief. Wanneer wij het spelletje wilden voort zetten, zou ik
kunnen zeggen, dat de nage! aan mijn doodkist 1 niet heelemaal langs mijn
koude kleeren is afgegleden. Het geval heeft mij moe gemaakt en ik ben er
een beetje misanthropisch door geworden. Alhoewel het tot een zeker soort

van ''gebrek aan succes'' hoort, waar ik ietwat aan gewend ben. Wij spraken
daar, als ik mij niet vergis, al eens over.
Eenigzins tot dezelfde rubriek hoort het ongeschreven stukje: ''T. Maccius Plautus, P. Terentius Afer en Jan Vermeer van Delft''. Wanneer ik ooit
een inaugurale rede in Holland had kunnen houden, zou die misschien zoo
hebben geheeten. Het viel mij voor het eerst op bij de ''Koppelaarster'' in
Dresden - ik heb er dan een beetje aan gewerkt en het weer laten liggen. Het
zou misschien wel een aardige dissertatie zijn: ''Invloed van de latijnsche
dichters op leven en kunst in de 17e eeu'Y''. Het is geen gekheid (en ook geen
aanstellerij) wanneer Cornelis de Witt op de pijnbank ''justum et tenacem
2
propositi virum'' van Horatius reciteert. Ofhoudt je dat voor een verzinsel?
Dan is het ''ben trovato''.
Nu wij toch bij het Latijn zijn - het aardige gedieht, waarover wij in Cassel spraken, heet: ''Opusculum Herimanni diverso metro compositum ad
amiculas suas quasdam sanctimoniales feminas'' en is te vinden: Z.f.d.A. Bd
XIII p. 385. 3 Wanneer je het nog niet gelezen hebt, zul je er een genoeglijken
avond aan beleven. Dümmler, die het uitgaf, vermoedt al, dat het ''weniger
seines Inhaltes als vielmehr nur seiner Form halber'' in het H.S. werd opgenomen. Zeer juist: vooral de Proloog bevat metrische vingeroefeningen. Je
moet eens opletten, hoe aardig hij met den dactylus weet te hanteeren. B.v.
eerst dactylus + spondeus: -uu/-- en dan hetzelfde maar met een spondeus
ervoor --/-vv/-I Mene vo/cari
auribus/hausi?
etc.
2 Certe/nescio/cara
et mi/maxima/cura
. etc.
Laat het Albert 4 eens kijken - en vraag hem, of metriek niet bestaat. Prettig,
dat je je heele familie weer. eens bij elkaar krijgt. Is dat met het oog op
7.x11.32 waarvan niemand mag spreken? Ons gaat het goed - behalve dat
5
Grittli over Amsterdam zeer in haar wiek geschoten is.
Hartelijke groeten ook aan Retha
je vriend A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Het niet doorgaan van de opvoering van het door Jolles geschreven lustrumspel
ter gelegenheid van het derde eeuwfeest van de Amsterdamse universiteit; zie Andre
J olles aan Huizinga, 28 februari 1932, n. 11.
2. 'Justum et tenacem propositi virum', 'een rechtvaardig en beginselvast man', Horatius, Carmina 3, 3, 1.
3. Ernst Dümmler, ''Opusculum Herimanni diverse metro conpositum ad amiculas
suas quasdam sanctimoniales feminas'', Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche
Literatur 13 (1867) 385-434; 'werkje van Herman in verschillend metrum samengesteld voor enkele bevriende nonnetjes', een latijns gedieht van de Duitse abt Hermann von Reichenau over acht hoofdzonden (ca. 1045).
4. Albert Verwey.
5. Zie noot 1.

[ 924]
Henriette Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga (Leiden)*
•
9 me11932

Beste Han,
Nog wel bedankt voor de Droit de Paix, 1 dat mij van hier uit keurig weer
naar Bl. werd gestuurd, zoodat 't toen toch weer in mijn koffer de reis hierheen maakte. Ik vind het een erg leerzaam boek, en erg onderhoudend ook.
''Spannend als een roman'' zegt men maar 't lijkt me heel w~t spannender
dan de nieuwe roman in de Gids, 2 die ik gelukkig niet hoef te lezen (de roman bedoel ik).
Rik bromde veel over de kou - 't is hier in huis en buitenhuis ongelooflijk
kil - maar genoot toch ook veel. Hij verdween gisterenavond en hoopt
Dond. avond terug te kamen. 't Zijn nu weer dezelfde lieflijke modderwegen
van verleden jaar. Fritsje Fiat zou weer blijven steken vrees ik!
Met veel hartelijks ook voor Retha
je Jet

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. C. van Vollenhoven, Du droit de paix. De iure pacis ('s-Gravenhage 1932).
2. A.H. van der Feen, ''De zieke'', De Gids 96 (1932) II, 123-181, 260-311.

[ 925]
Richard Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga (Leiden)*
•
21me11932

Beste Han,
Profiteerend van het feit dat wij op 't prachtige ''Wildhoef' 1 vrij mogen
wandelen, ben ik daarheen gegaan op dezen verrukkelijken voorjaarsmorgen, om daar mijn brieven af te doen. Ik krabbel dit dus zittend onder een
zwaren beuk.
Dus Elsje is er nu, wat gezellig voor jullie en wat een zonnige terugkomst.
Ik zal haar straks eens opschellen, en hoop haar spoedig te zien.
Nu ter zake.
Curieus dat ik eergisteren de zaal waar Bleeker2 werkt, binnenliep. Er was
nog niemand als 't vrouwelijk model dat zoo verdiept zat te lezen dat zij geen
eens op keek. Ik vroeg zoo - waar bent u zoo in verdiept -. Het bleek de Bramenzoeker3 te zijn, zij reikte 't mij over en zei '''t is van meneer Bleeker''.
Voorin stond Märle's naam. Ik dacht toen ''hoe zit dat?'' Bleeker ken ik al
lang. Hij is de zoon van een winkelier te Beverwijk, streng katholiek van origine. Hij is typisch katholiek van uiterlijk, hij loopt als wijlen den ouden
Thym, je kunt hem zoo een pij of een soutane aandoen.
[.•. ]4
Bleeker is een curieuse jongen, een raisonneur in hooge mate. Ik denk dat
zijn ontbolstering langzaam maar zeker is, moeilijk omdat hij het moeilijke
zoekt en met geen wisse wasjes genoegen neemt. Ik houd hem voor iemand

van 't soort die zieh ontplooit en vormt door den omgang met vrouwen. Ik
denk dat hij van huis uit in alle opzichten een erge kleinburgerlijken achterstand had in te halen, maar het zou mij niet verwonderen wanneer hij over
twintig jaren een figuur zou zijn. In zijn werk is hij ook veel verder gekomen, ook nu denk ik telkens ''zou 't nu bij hem doorbreken''. Ik heb meer geloof in hem dan in 9oo/o van de anderen. Hij is geestig, geconcentreerd en
streng in zijn aspiraties. Ik kan niet denken dat hij in zijn verhouding tot een
jong meisje banaal zou zijn. Ik denk dat hij een vrouwelijk gemoed naast
zieh noodig heeft om zieh zelf te ontwikkelen. Althans in dit levensstadium.
Aan de eene kant zie ik er tegen op dat hij bij mij komt omdat hij zeker vermoeiend zal zijn, maar aan de andere kant zal hij mij hartelijk welkom zijn
omdat hij mij erg intresseert. Een bel homme is hij zeker niet, en een charmeur in de vlotte en leege beteekenis zeker ook niet.
Wie zijn de andere ''akademie of kunstleerlingen'' waar je over schrijft
waar Räthe 5 omgang mede heeft.
Aan dit al lang relaas heb ik niets toe te voegen.
Wanneer komt de Gids weer samen? Wilt je mij dat s.v.p. even schrijven,
dan houd ik daar rekening mede.
Hartelijk gegroet
t. t. R.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Landgoed te Bloemendaal.
2. Laurentius Maria Bleeker (1905-1951), glazenier, leerling Rijksacademie voor

Beeldende Kunsten.
3. R.N. Roland Holst, Overpeinzingen van een bramenzoeker.
4. Bijzonderheden over Bleeker.
5. Aantekening in Huizinga's hand: 'lees: Märle'.
[ 926]
J.W. Meyer Ranneft (Sindangbaja) aan Johan Huizinga*
29 mei 1932
Hoog Geachte Professor Huizinga,
Het is waarlijk geen frase, als ik U verzeker, dat onder de gelukwenschen,
welke ik mocht ontvangen naar aanleiding van de mij toegevallen benoeming door de Amsterdamsche Universiteit, 1 Uwe goede wenschen door mij
wel bijzonder worden gewaardeerd. Ik dank U daarvoor hartelijk.
En gaarne maak ik van deze ongezochte gelegenheid gebruik om U nog
eens nader iets te schrijven over den grooten indruk, welken Uwe lessen (van
99 tot 04) indertijd op mij maakten en de groote beteekenis welke zij voor
mij hadden.
Allereerst kwam dat daardoor dat zij deden voelen dat er nog iets anders is
dan wat men thuis hoorde en wat de niet overmatig boeiende studieboeken
brachten. Voor een schooljongen is deze ontdekking veel waard. Ik herinner
me om iets meer te preciseeren door enkele voorbeelden uit tientallen te noemen de wijze waarop U sprak over de godsdienstoorlogen en b.v. den ge-

loofsovergang van Hendrik den Vierden. Voor een jongen uit een liberaal geworden Protestantsch milieu iets zeer belangwekkends. Of denk aan de suggestieve wijze waarop U beschreef hoe eerst half, daarna driekwart Europa
tegen Napoleon en Frankrijk kwamen te staan. ''Groote Russische legers naderden''. Ofaan de volstrekte objectiviteit waarmee V in een van Uwe teekeningen v66r een vacantie deed voelen - en dat in den Boerenoorlog - dat partijen tegenover elkaar kunnen staan zonder dat een daarvan uit schurken bestaat. Elk op zieh zelf zullen U deze feiten niet veel zeggen. Mij brachten
zij - voor zoover dat in een jongen van 16 jaar gelden kan - den diepen indruk dat er over de samenleving waarin men zieh bevindt een oordeel van
een afstand mogelijk is en dat ook onze tijd eenmaal historie zijn zal.
Voor latere jaren bracht mij de herinnering aan Uw lessen dit dat zij mij er
toe brachten alles te lezen wat U publiceerde. Dat was geen kleine winst. Behalve Uw eigen geschriften bracht mij dat o.a. tot Burckhardt en (door Uw
Gidsartikel) tot Spengler. Uw boeken zelfbrachten mij behalve den inhoud,
die natuurlijk nogal ver van mijn leven staat, nog iets wat ik zou willen noemen moed om het verschil te zien tusschen illusie en historie (de laatste
woorden zijn meen ik van V zelf). Ik denk b.v. aan Erasmus. Ik ben natuur·
lijk ter zake heel erg leek maar heb het gevoel: zoo moet deze groote man
hebben gedaan en geleefd. Zoo moet de werkelijkheid geweest zijn al zou
men het beeld vroeger misschien anders hebben gewild. Vroeger, niet meer
na de lezing van het boek.
Ik begrijp dat dit alles U eenigszins naief in de ooren moet klinken. Maar
de beteekenis voor mij was groot. Want wat men in rapporten of geschriften
van mijn hand dan wel eens geapprecieerd heeft, was dat ik poogde om mij
los te maken van de illusie en de suggesties die bestaan of gewekt worden
door de woorden waarmede de te onderzoeken zaak wordt aangeduid. Ik
noem b.v. woorden als ''geldhuishouding'', ''desa autonomie'', ofnu in mijn
tegenwoordig ambt ''parlementair stelsel'' of ''uitvoerende macht'' of ''partij''. Het is juist voor dezen moed om het woord nog eens te gebruiken dat ik
U en ook Van Vollenhoven dankbaar ben. Van Vollenhovens terrein valt dan
natuurlijk voor een zeer groot stuk met het beperkte terrein van mijn eigen
richting samen. Ik hoop dat V mij deze uitwijdingen niet euvel zult duiden;
ik had behoefte ze te uiten. Ik wil er nog slechts dit eene aan toevoegen dat
mij uit meer dan een gesprek gebleken is dat ik niet de eenige van Uw HBS
leerlingen was op wien Uwe !essen indertijd grooten indruk maakten.
Nog wil ik dezen brief gebruiken om Ute melden dat dezer <lagen de commissie voor eventueelen uitbouw van het Hooger Onderwijs in Indie haar
laatste vergadering hield, waarin ook de met V gehouden bespreking herhaaldelijk en met dankbaarheid werd gememoreerd. Wij hopen U het stuk
binnen niet te langen tijd te kunnen toesturen.
Wil, hoog geachte professor Huizinga, nogmaals mijn dank aanvaarden
voor Uwe gelukwenschen.
Hoogachtend
Uwdw.
J.W. Meyer Ranneft

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Ter gelegenheid van het derde eeuwfeest van de Universiteit van Amsterdam von·
den er op 28 juni 1932 in het Concertgebouw 39 ere-promoties plaats. Tot de gepro·
moveerden behoorden Cornelis van Vollenhoven, F. Schmidt Degener, I.H. Gosses
en J.W. Meyer Ranneft; de laatste kreeg een eredoctoraat in de handelswetenschap·
pen 'wegens zijn bijzondere verdiensten op het gebied van de koloniale economie'.

[ 927]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
•
•
23 JUnl 1932
Sehr geehrter Herr Doctor,
Mein Alanus de Insulis geht heute als eingeschriebenes Manuskript an Sie
ab. Erschrecken Sie nicht, weder über seinen Umfang noch über sein Äusseres! Fast die Hälfte ist lateinisches Zitat, und Sie werden sehen, dass all die
angeklebten Stücke wenig störend sind. Wenn mein Text Ihnen keinen
Raum für Korrektionen lässt, so heften Sie diese bitte mit Klammern an die
Seiten an. Ich werde wahrscheinlich alles was lateinisch ist, kursiv drucken
lassen; es fallen also später noch hier und dort die Anführungszeichen fort,
und es werden Wörter unterstrichen; darum brauchen Sie sich nicht zu
kümmern. Ein Punkt, darauf ich bitten möchte, genau acht zu geben, weil
er mir gänzlich unklar ist, ist der Gebrauch der Majuskel bei substantivisch
gebrauchten Adjektiven usw.; im A!?llgemeinen liebe ich die vielen grossen
Buchstaben nicht, aber ich möchte mich der deutschen Sitte anpassen.
Finden Sie es einen grossen Fehler, wenn die holländische Druckerei in
''grosse, lässt'' statt ß ss drucken wird? Man hat das Zeichen hier gewöhnlich
nicht.
Ein Zusatz zu Seite 75, und vielleicht noch einige Schlussworte folgen später noch. Mit der Rücksendung bitte ich eventuell nicht diese abzuwarten.
Ich möchte Sie nun bitten, wenn Ihnen der Vergleich nicht zu alltäglich
ist, sich ganz als 'beauty shop' zu betrachten, und am armen Alanus A!?lles
zu ändern, was Ihnen nicht richtig, unschön oder undeutlich scheint. Namentlich auch die Aufschriften der Kapitel empfehle ich Ihrer Kritik. Jede
Bemerkung, die nicht die Sprache sondern den Inhalt oder den Ausdruck
des Gedankens betrifft, werde ich dankbar entgegennehmen.
Für Ihren Brief vom 29. Mai noch besten Dank. Bis 15. Juli ist meine
Adresse hier, vom 15. Juli bis Ende August ''Toornvliet bei Middelburg''.
Möge Alanus Ihnen, für die Mühe der Verbesserung, in seinen eigenen
Worten auch einige Freude bereiten!
Mit den schönsten Grüssen,
Ihr ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.

[ 928 ]
.. )*
Johan Huizinga (Leiden) aan Gustave Payot (Par1Js
27 juni 1932
Monsieur,
.
.
Je vous remercie de m'avoir envoye les deux prem1ers exempla1re~ de~~~
ouvrage 'Le Declin du Moyen-age'. Le volume fait bon effet, et la s1mpl1c1te
de sa mise est tout ä fait ä mon gout.
Je vous prie de m'adresser les autres exemplaires d'auteur ä Leiden, s'ils
sont prets avant le 14 juillet; apres cette date jusqu'ä la fin d'aofrt mon adres·
se sera: ''Toornvliet'', pres Middelburg, Pays-:Bas.
Je ne puis qu'esperer que le succes du livre justifie tout ce que vous avez
·
pu en attendre.
Veuillez agreer, Monsieur, l'expression de mes sentiments tres distingues.
J. Huizinga
* Origineel: Parijs, Uitgeverij Payot.

[ 929]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
•
•
30 JUnl 1932
Sehr verehrter Herr Professor,
ich habe eben den ''Alanus'' zu Ende gelesen und durchkorrigiert; ich
glaube kaum, dass sich bei der zweiten Lesung noch viel Änderungen ergeben werden. Natürlich wirkt die Suggestion Ihrer Handschrift und Ihres
Deutsch unvergleichlich viel stärker als diejenige eines gedruckten holländischen Textes, sodass ich nicht garantieren kann, alle Unebenheiten bemerkt
zu haben, die auf einen Leser fremdartig wirken können. Aber das ist wohl
weder möglich, noch eigentlich nötig. Denn wenn Sie deutsch schreiben,
gilt Ihre Diktion und nicht die meine. Sie reden, auch wenn Sie völlig einwandfrei deutsch sprechen, eben als Holländer und nicht als Deutscher.
Dies wird vielleicht besonders deutlich z.B. bei Ihrer Verwendung von ''es
scheint''. Auch ich liebe den Ausdruck sehr, aber Sie brauchen ihn so häufig, dass der deutsche Leser, der ja wissenschaftsgläubiger ist als irgend ein
andrer Europäer, zuweilen murren und eine eindeutigere Ausdrucksweise
verlangen wird. Der holländische Ausdruck ist ja wohl etwas weiter und
zugleich positiver als das deutsche ''scheinen'', welches immer mitbesagt„
dass ''Schein trügt'', während im Holländischen die Bedeutung von '' erscheinen, sichtbar werden, sich zeigen'' nach meiner Empfindung dem Wort
als solchem stärker anhaftet. - Ich habe mich also bei meinen Korrekturen
und Änderungsvorschlägen an die Regel gehalten, dass vor allem die Klarheit des Sinngehaltes, die Korrektheit der Wortstellung und die unmittelbare Verständlichkeit den Ausschlag geben müssen.
Ihr Deutsch hat nämlich neben dem eben angedeuteten Nachteil eine sehr
positive Seite: es gibt - ohne Schmeichelei - sicher wenige deutsche Gelehr370

te (ich sage Gelehrte und nicht Schriftsteller), die ein so reich nuanciertes
Sprachinstrument zu handhaben wissen und überhaupt besitzen wie Ihr
Deutsch es ist. Der deutsche Gelehrtenstil wird m.E. von Jahr zu Jahr schludriger, verwaschener; und auch junge Leute, die in ihren ersten Büchern
sich sorgfältig ausdrückten, geraten im Trab des Universitätsbetriebs rasch
in das Allerweltsdeutsch der intellektuellen Konversation. - Wenn darum
Ihr Deutsch zuweilen einen eigenartigen Klang hat, so wirkt es nur umso
echter und da ja auch ''ein Deutsch'' dahintersteht, umso frischer.
[ ... ]l
Ich hoffe nun, dass Ihnen meine kleinen Marginalien im Ms. nicht gar zu
kümmerlich vorkommen und bleibe mit besten Grüssen
Ihr ergebener
Werner Kaegi
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Taalkundige bijzonderheden.

[ 930 l
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein (Amsterdam)*
3 juli 1932
Waarde Romein,
Ik heb U nog niets laten hooren over Uw Noordnederlandsche Geschiedschrijving, 1 dat Tjeenk Willink mij toezond. De reden is, dat ik tot heel veel
meer dan er eens wat in snuffelen nog geen tijd vond. Maar ook die vluchtige kennismaking is genoeg, om U met de voltooiing van dit werk geluk te
wenschen en er U hulde voor te brengen. Ongetwijfeld een buitengewoon
welkome verrijking van onze historische hulpmiddelen. Bijzonder geschikt
voor den geschiedenisleeraar, die gewoonlijk ver van deze zaken af blijft
staan, terwijl ze toch de soliditeit van zijn kennis, ende geschiktheid om het
vak aan anderen te leeren, zoo zeer kunnen vermeerderen. Maar ook de wetenschappelijke onderzoeker zal voortaan 'Romein' bij de hand hebben.
De kritiek over een werk als dit zal zieh eerst langzaam vormen, al naarmate de gebruiker erin blijkt te vinden wat hij zoekt, ofniet. Mij dunkt, ge kunt
er vrij gerust op zijn.
Met vriendelijke groeten, ook aan Mevr. Romein, die ik het genoegen had
2
eergisteren op de conferentie over het geschiedenisonderwijs te ontmoeten,
Uwdw.
J. Huizinga
* Origineel: Amsterdam, IISG.
r. Jan Romein, Geschiedenis van de Noord-Nederlandsche geschiedschrijving in de middeleeuwen (Haarlem 1932).
2. De 'Internationale conferentie voor geschiedenisonderricht' te 's-Gravenhage, 30
juni-2 juli 1932.

371

[ 931]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
4 juli 1932
Beste vriend de brief aan Leonhard 1 was eigenlijk niet voor je berekend. Maar nu je er
over begonnen bent, moet ik er nog even op terug komen.
Mijn moeder sprak wel eens van ''het standje van den dominee''. Zij bedoelde daarmee, dat zijn weleerwaarde in een leege kerk staat te scheiden
over de ongodsdienstigen en dat de heeren en dames, die gekomen zijn, op
die manier een boetpreek krijgen, waar zij die wegbleven, niets van hooren.
Ik moet daaraan denken, wanneer ik tegenover jou of Jan van der Waals
mijn gal lucht over het geval in Amsterdam. 2
Maar de geschiedenis heeft mij inderdaad een knak gegeven. Dat een intrigue lukt, is tot daaraantoe. Maar dat, wanneer zij mij bovendien finantieel
aansprakelijk willen maken3 - wat niets anders dan chantage van de gemeenste soort is - niet ergens - uit hun midden of elders - een kreet van verontwaardiging opgaat ... dat overschrijdt het paal en perk. Ik ben daardoor diep
gedegoiiteerd en ook eigenlijk gederouteerd. De zaak is zoo vuil, dat ik er mij
zelf door besmet voel. De vraag: ''is zooiets in Holland mogelijk?'' getuigt
misschien van een nai'.ef optimisme, maar zij komt mij toch gedurig op de
lippen.
Ik heb altijd ietwat neiging gehad menschenschuw te worden en die neiging heeft in de laatste maanden sterk toegenomen. Ik word ietwat naargeestig en achterdochtig - kortom ...
Laat ik er een kruisje onder zetten, ofliever een spinnetje
*

Een kleine illustratie bij ons gesprek in Cassel: een zinnetje uit Balzac ''11 fut en effet Je type du Don Juan de Moliere, du Faust de Goethe, du
Manfred de Byron et du Melmoth de Maturin, grandes images tracees par
les plus grands genies de l'Europe, et auxquelles les accords de Mozart ne
manqueront pas plus que la lyre de Rossini peut-etre''- etc.
''L'Elixir de longue vie''. 1830.
De combinatie is treffend.
Verder - ik heb in den laatsten tijd gepoogd het begrip ''allegorie'' ietwat
vaster te pakken omdat ik het voor zekere verschijnselen in de middeleeuwen
noodig had, en mij dat geharrewar met symbool, zinnebeeld, allegorie etc.
verveelde. Daarbij heb ik vaak aan je stukje gedacht. 4 Ik weet, dat je in dit
soort ''scholastieke vraagstukjes'' en hun oplossing maar niatig belang stelt maar indien je er iets over hooren wilt, kan ik, daar ik die dingen toch niet
publiceer, je mijn resultaat wel eens schrijven.
Je hebt zeker al vacantie? Ik moet nog tot I Augustus verder doordraven,
wat ditmaal meer moeite kost dan anders.
Heel hartelijke groeten
je A.J.

372

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Niet teruggevonden.
2. Op 30 juni, 2, 3 en 5 juli was ter gelegenheid van her driehonderdjarig bestaan van
de Amsterdamse universiteit het spei ''S.P.Q.A. 32'' opgevoerd en niet het door Jolles geschreven en be.k~oonde lustrums.pel over het thema ''De Dam in 1632''; verg.
Andre Jolles aan Hu1z1nga, 28 februar1 1932, n. 11.
3. Vermoedelijk had het Amsterdamsch Studenten Corps aan }olles voorgesteld om
de gemaakte onkosten voor zijn niet opgevoerde spei te delen. Het kasboek van het
ASC vermeldt namelijk op 31 augustus 1932 onder uitgaven een bedrag van f 571
'Memo mevr. Prof. Jolles ontw. costumes' en op dezelfde dag onder inkomsten
f 285,50 'Schadevergoeding v. [= van) Prof. Jolles', waarmee kennelijk de helft van
het te betalen bedrag is ingehouden. Tenslotte vermeldt het kasboek op 1 november
1932 een betaling aan de firma Jolles te Amsterdam van f 282,50, waarbij het ASC de
tweede helft van de onkosten alsnog vergoed heeft.
4. J. Huizinga, Alanus de Insulis.

[ 932]
Johan Huizinga (Middelburg) aan J.W. Meyer Ranneft*
22 juli 1932

Zeer Geachte Heer Meijer Ranneft,
Uw briefvan 29 Mei heeft mij bijzonder veel genoegen gedaan. Die Haarlemsche tijd, waarvan U spreekt, is al zoo ver achter mij komen te liggen, dat
de herinneringen, die U ophaalt, de geur meebrengen van lang vervlogen
dingen. War mijn !essen U hebben gegeven, moet wel in de eerste plaats aan
Uw eigen ontvankelijkheid gelegen hebben, aan Uw zin voor rechtvaardige
en ernstige beoordeeling van menschen en gebeurtenissen. Maar iets van dat
alles moet ik er dan, zonder ooit rnij een bepaalde strekking bewust te zijn
geweest, wel in gelegd hebben, en dat U juist dit er uit hebt kunnen halen,
maakt mij de herinnering aan die jonge jaren nog liever dan ze was.
Ik zou voor de producten van mijn gedachte geen beter waardeering kunnen wenschen, dan die U eraan geeft, en Uw uitingen geven mij moed, om
te trachten, nog weer nieuwe dingen uit te werken, zoolang het mij gegeven
•

18,

Hebt U van Vollenhoven herhaaldelijk ontmoet, ik hoop het, voor U en
voor hem. U zult binnenkort wel iets hooren over een poging, de aansluiting
van Nederland bij het Institute of Pacific Relations te bewerkstelligen. Al
kan men twijfelen over het directe nut van die instelling, wij kunnen er toch
moeilijk langer buiten blijven, en zij kan ieder oogenblik belangrijk worden.
Het werk, dar Uw ambt van U eischt, zal tegenwoordig zeker niet altijd
opwekkend zijn. Mocht U het ook nog eens in gunstiger omstandigheden
kunnen doen. Hoe het zij, het is mij, als ik aan Indie denk, altijd een bemoedigende en verbeugende gedachte, dat U op die gewichtige plaats staat.
Met mijn beste groeten,
Steeds de Uwe
J. Huizinga
* Origineel: 's-Gravenhage, ARA.

373

[ 933]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
25 juli 1932
Beste Han.
Zirren jullie al allen op Toornvliedt en sedert hoe lang? Is Jacob ook alterug, en zijn ze er verder allen of is Retha al naar 't N oorden.
Wij kwamen hier Donderdag, hadden eerst een paar ergernissen te verwerken over belle soeur, die ''stuffed'' hertenkoppen had op laten hangen in de
eetkamer, en door haar chauffeur die ook timmert, hekjes en bankjes had laten maken, waar op geschilderd staat Passy Park en Cosy Corner etc.
Ook ae oude lieve vervallen deur van 't luchtbad vernieuwde hij en schilderde er op ''zwembad'' ofschoon je er bij dezen waterstand niet zwemmen
kunt. De hertenkoppen zijn in een kist geborgen, en verder troosten wij er
ons maar mede dat zij er toch niet in zal slagen de Buissche Heide te maken
tot een speeltuin in een banlieu, het eldorado van ''Buiten'' voor de petit
bourgeois.
Wij zijn nu weer ingeleefd en genieren onuitsprekelijk van de rust en de
stilte. Alleen heb ik nog niet her veilig gevoel dar deze staat er een is voor
vele weken, daarvoor zit mij het klisteren van de laatste maanden nog te veel
in 't bloed.
Het speet mij dat Leonard niet ook op de Jacht Club is komen lunchen
toen ik daar Woensdag voor een week met Cornette 1 en zijn leerlingen was.
Ik had Cornette al gezegd dar ik hem wachtte. 't Is anders een prachtige
tocht geweest, zij waren 5 dagen bij prachtig zomerweer op 't water, de geest
was z66 goed als je maar verwachten kon. Zij hebben genoten, ik ben maar
een <lag met hen geweest op de boot en een dag in Antwerpen. Cornette
heeft ons charmant ontvangen. 't Heele stel kwam opgetogen en bruin verbrand nog op de Akademie afscheid nemen.
Hartelijke groeten aan allen
t.t. R.

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
1. Arthur Hendrik Cornette (1880-1945), sedert 1924 hoofdconservator van het Koninklijk Muse11m voor Schone Kunsten te Antwerpen, sedert 1936 hoogleraar kunst·
geschiedenis te Brussel.

[ 934 l
L.~.M. Baas Becking (Leiden) aan Johan Huizinga*
26 juli 1932
Waarde vriend;
Gij waart er onlangs niet zeker van - en aarzelde even mij uw historische
beschouwingen te zenden. Ten onrechte. Want nu is Philips de Goede 1 met
zijn heerlijke, sympathieke ''acedia'', levend voor mij geworden. Hoe ~ooi is
dar: il a l'horreur des affaires, il ne veut pas connattre l'etat de ses finances,
374

'

Huizinga met kinderen en kleinkinderen op Toornvliet, 26 juli 1932.
Van links naar rechts, staand: Leonhard, Jakob en Retha;
zittend: Paola Huizinga-Kestner, echtgenote van Leonhard,
hun dochter Fransje, Huizinga, Mary Vincentia Reinshagen
en Elisabeth.

•

Familiefoto, Toornvliet, juli r932.
Van links naar rechts: Huizinga, Retha, Elisabeth, onbekend,
Paola Huizinga-Kestner, Jakob en C.A. de Meijere.

et sans etre jamais oisif, il ne travaille pas ... Wat een bekende psychologische
toestand om in te zijn! Hebt ge daar nooit aan geleden? Zijn de keurige picto·
grammen die Ge schrijft wellicht een afweer regen ''acedia''?
A.A. Milne beschrijft een dergelijke toestand in een kinderversje, dat ik,
op het gevaar af dat het bekend is, op de achterzijde van deze kaart afschrijf. 2
Nogmaals mijn dank.
L. B. Becking

*

Origineel: Leiden, UB.

I,

J. Huizinga, ''La physionomie morale de Philippe le Bon'', Annales de Bourgogne,

4 (r932) II, ror-129 (V.W. II, 216-237), het volgend citaat p. 27, resp. 235-236.
2. Niet opgenomen. A.A. Milne (1882-1956), Engels schrijver, met name van kinder·
boeken, ''The Sailor'' uit When we were six.

[ 935]
Gabriel Hanotaux (Le Prieure, Orchaise, Loir-et-Cher) aan Johan Huizinga*
30 juli 1932
Cher Monsieur,
En vous exprimant, avec trop de modestie, sur la difficulte que vous trouveriez aecrire la partie relative ala pensee germanique dans l'oeuvre que je projet·
1
te, vous me mettez dans une peine reelle et, en plus, dans un grand embarras.
Votre autorite, votre savoir, votre impartialite, tout concourait ä faire de vous le
collaborateur ideal pour une oeuvre de synthese qui demande surtout une instruction generale et une haute faculte d'expression. Jene renonce pas tout afait
ä l'espoir, qu'apres reflexions, vous reviendrez vers nous. II s'agit, en somme,
d'une vue rapide et elevee sur les sommets et qui per1net de tenir compte des ho·
rizons europeens, France, Angleterre, Italie qui vous sont familiers.
En me resignant ä votre decision, si vous la maintenez, l'idee m'etait venue de m'adresser a un de vos eleves le Dr. A. de Kat Angelino. 2 A lire son
livre Le probleme colonial, 3 il me parait un esprit tres eclaire, philosophique
et realiste, mais peut-etre se trouve-t-il etre plutöt analytique que synthetique. Je ne me rends pas compte s'il a acquis l'autorite necessaire, pour embrasser le sujet clont il s'agit.
Voyez-vous quelque autre indication qui puisse me donner une vue sur
une solution. J'en reviens toujours ä celle qui m'etait venue la premiere ä
l'esprit. Comparez, mettez-vous a ma place et jugez.
Veuillez agreer, monsieur et eher confrere, avec mes excuses de cette occupation nouvelle que je vous impose, l'expression de mon sincere devouement. '
G. Hanotaux

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
.
r. Vermoedelijk een bijdrage aan een niet tot stand gekomen werk over de gesch1ede·
nis van de Europese volkeren.
2. Arnold Dirk Adriaan de Kat Angelino (1891-1969), sinoloog in dienst van de Nederlands-Indische regering en het Ministerie van Kolonien; ".ervul~e daarnaast verscheidene diplomatieke missies; vermaard om zijn Staatkundzg beleid en bestuurszorg
in Nederlandsch-Indie (2 dln., 's-Gravenhage I929-1930).

377

3. A.D.A. de Kat Angelino, Le probleme colonial (2 dln., 's-Gravenhage 1932), Franse
vertaling van het in noot 2 genoemde werk.

[ 936]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
30 juli 1932
Sehr verehrter Herr Professor,
Ihr Philippe le Bon hat mich höchlich interessiert, - ich danke vielmals für
die Freundlichkeit der Zusendung, - besonders aber, weil dieser Aufsatz von
neuem das Thema der Beziehungen von Psychologie und Kulturgeschichte
streift, das Sie schon oft berührt haben und über das ich längst gern ein paar
Sätze mit Ihnen gewechselt hätte. Da es Ferienzeit ist, wage ich Ihnen folgendes kleine Raisonnement auszubreiten. Ich weiss nicht was Sie davon denken.
Wenn man z.B. die Themen der Romantik, von denen Sie selbst in Ihrem
''kleinen Gespräch'' 1 gehandelt haben, rein historisch feststellt, so kommt
man auf eine Anzahl von Bildern wie die Zigeunerin, der Geiger, der wilde
Jäger, der Zaubergarten, das verlorene Goldene Zeitalter, der Hahn auf dem
Dach, der Totenzug, der Friedhof, der gute König, der Tyrann, usw., welche fast alle, abgesehen von ihrer historischen Existenz als Themen der Literatur und der Kunst, zugleich als rein psychologische Tatsachen bekannt
sind, nämlich als ständig wiederkehrende Trauminhalte auch bei Individuen, bei denen eine literarische Beeinflussung entweder kaum anzunehmen ist, oder doch eine geringe Rolle spielt. Ja, sie werden umso eindrücklicher im Traum gestaltet, je weniger das träumende Subjekt von literarischer
Tradition belastet ist. Nicht der Literaturhistoriker träumt am lebhaftesten
von diesen Dingen, sondern das Kind.
Dass dieser auffallenden Parallele, die Sie selbst ja im Falle von Hildegard
von Bingen2 und Alanus de Insulis höchst frappant andeuten, 3 eine Verbindung, ja eine ursprüngliche Einheit zu Grunde liege, hat die Psychologie
seit einiger Zeit angenommen durch ihren Begriff des kollektiven Unterbewussten, als dessen Inhalt ein Schatz von weiter nicht reduzierbaren ''Urbildern'' angegeben wird. Diese Bilder denkt sie sich natürlich mit der seelischen Struktur des Menschen im Kern bereits gegeben, nimmt aber doch
eine starke Wandelbarkeit und stetige Veränderung dieses Formenschatzes
im Verlauf der Geschichte an, und lässt das Schicksal von Einzelnen und
Völkern stark vom augenblicklichen Zustand dieser kollektiven seelischen
Grundlage abhängen und bestimmt werden, schliesst aber auch eine gewisse
Umgestaltung dieses Vorrates durch Einzelne oder durch ''Generationen''
nicht aus. (Ich denke dabei an eine Anzahl schweizerischer Psychologen, als
deren bekanntesten und weitaus bedeutendsten Sie wahrscheinlich C.G.
Jung4 kennen, der bereits in seinen ''Psychologischen Typen'' Ähnliches andeutete, seither aber in Einzelpublikationen und wohl am schönsten in sei••
ner Einleitung zu Richard Wilhelms Ubersetzung des chinesischen ''Geheimnis der Goldenen Blüte'' 5 diesen Zusammenhang behandelt hat.)

378

Ergibt sich hieraus nicht eine tiefe Verwandtschaft der beiden Disziplinen
und eine neue Würde der Kulturgeschichte, weil sie damit zur Seelengeschichte jedes Einzelnen wird? Natürlich fällt hier die Individualpsychologie als solche ausser Betracht; aber da gerade sie weitgehend bestimmt wird
durch die kollektiven Bewusstseinsschichten, die jedem eigen sind, wird die
''Geschichte des kollektiven Unterbewusstseins'', welche im Grunde nur die
Kulturgeschichte geben kann, zur Grundlage aller Individualpsychologie.
Wenn nun auch Methode und Terminologie von Geschichte und Psychologie auf immer grundsätzlich getrennt bleiben müssen, so scheint es mir doch
von Wert, dass auch der Kulturhistoriker sich bewusst bleibe, dass seine Objekte im Grunde Fragmente aus der Seelengeschichte des heutigen Menschen vorstellen, und falls sie das nicht sein können, auch historisch uninteressant bleiben.
Dies scheint mir eigentlich implicite in Ihrer ''Definition der Geschichte''
enthalten zu sein. Darf ich also Ihre wiederholten Betonungen der Grenzen
von Geschichte und Psychologie auffassen als eine Abwehr gegen die Einführung von psychologischer Methode und Terminologie und gegen die romanhafte Überbetonung des rein Individuellen in der Geschichte? Dass vor
allem die Darstellungsart auf beiden Gebieten eine grundsätzlich verschiedene sein muss, ist mir völlig klar.
Eben habe ich Ihren Abschnitt ''Psychologie oder Morphologie'' in den
Aufgaben der Kulturgesch. noch einmal gelesen und finde eigentlich keinen
Widerspruch zu dem eben Gesagten. Der Gegensatz scheint mir in der Auffassungsweise Jungs eigentlich aufgehoben.
Mich interessiert die Sache im Hinblick auf Michelet. So sehr der Anthropomorphismus seine ständige Gefahr ist, scheinen mir seine Ideen von der
Einheit des Menschengeschlechts und der Einheit des Volkscharakters sehr
viel Unersetzliches zu enthalten. Dass er gegen das Ende seines Lebens immer mehr aus der Geschichte einen Tummelplatz unverbindlicher Individualpsychologie machte, ist sein Verhängnis gewesen.
Verzeihen Sie die Länge, und machen Sie sich keine Mühe mit Antworten.
Mit vielen Grüssen,
Ihr herzlich ergebener
Werner Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, ''Kleine samenspraak over de thema's der romantiek''.
2. Hildegard van Bingen (1098-1179), Duits heilige, abdis van het klooster te Rupertsberg bij Bin.gen.
3. J. Huizinga, Uber die Verknüpfung des Poetischen mit dem Theologischen bei Alanus
de Insulis; de vergelijking met Hildegard van Bingen: 87-90 (V.W. IV, 68-70).
4. Carl Gustav Jung (1875-1961), Zwitsers psychiater; Psychologische Typen (Leipzig
1930).
..
5. Das Geheimnis der goldenen Blüte. Ein chinesisches Lebensbuch. Ubersetzt und erläutert von Richard Wilhelm, mit einem europäischen Kommentar von C.G. Jung
(München 1929); Richard Wilhelm (1873-1930), Duits sinoloog, oprichter van het
China-Instituut te Frankfurt, vertaler van Chinese klassieken.

379

•

[ 937]
Martinus Nijhoff(Amsterdam) aan Johan Huizinga*
27 augustus 1932
Waarde Huizinga,
Met bijzonder veel genoegen heb ik je studie over Philips de Goede in de
Annales de Bourgogne gelezen. Er is voor mij toch weer een aardige kant aan
het ontbreken der illustraties, omdat men ze zieh na je beschrijving wel ongeveer kan voorstellen. Wat in zeker opzicht een ''proef op de som'' is voor
de waarde van het stukje.
In de noot op blz. II staat een vergissing. Philips moet geboren zijn op 31
Juli en niet op 30 Juni zooals daar staat. 1 Anders klopt zoowel de toespeling
op zijn verjaardag van blz. 13 niet (''je le perdis hier'' etc), en evenmin kan
hij dan onder ''de Leeuw'' geboren zijn. De Leeuw immers is van 22 Juli tot
22 Augustus. Je verwijst echter naar Picard, 2 van wiens studie ik natuurlijk
geen kennis genomen heb. Het is niet ondenkbaar, dat Philips, gehecht als
hij was aan de Leeuw, zijn geboortedatum willekeurig een maand opschoof.
Dat zou dan een zeer kenmerkende karaktertrek zijn.
Terwijl je de geaardheid van Chastellain ontleedt om zijn woorden betrouwbaar te doen zijn, doe je niet hetzelfde met Rogier v/d Weyden. Meen je, dat in
de plastische kunsten het karakter van den schilder minder important is?
Beste groeten en tot ziens op de vergadering. Het was buiten heel wat aangenamer dan hier in de stad.
je Nijhoff

*

Origineel: Leiden, UB.
I. Anna/es de Bourgogne 4 (1932) III, n. 4 (V.W. II, 224, n. 1). lnderdaad had Huizinga zieh vergist; bij deze brief. van Nijhoff noteerde hij: 'geboorte Philips 31 Juli.
Chast. II. 150'.
2. Et. Picard, ''La date et le lieu de naissance de Philippe le Bon'', Revue de Bourgogne (1926).

[ 938]
Erich Auerbach 1 (Marburg) aan J ohan Huizinga*
[september 1932]
Sehr verehrter Herr Huizinga,
Haben Sie herzlichen Dank für die Zusendung Ihres Philippe le Bon, der
mir einen grossen Genuss bereitet hat. Ihre Kunst eine historische Gestalt
zu konkretisieren ohne sich einem psychologischen Schematismus (wie sie
jetzt Mode sind) unterzuordnen, findet bei mir Bewunderung und Zustimmung. Beim Lesen ist mir manchmal der Gedanke gekommen, ob Sie nicht
vielleicht die persönliche Bedeutung Philippes doch ein wenig unterschätzen. Nach meiner Erfahrung findet sich neben den bedeutenden Gestalten,
die aktiv und zielbewusst ihre Ziele verfolgen, garnicht selten das Beispiel
von solchen, die mit einer gewissen grosszügigen Nachlässigkeit, ja mit be-

deutenden Fehlern und Missgriffen im einzelnen, sich damit begnügen das
Schwergewicht des eigenen natürlichen Temperaments wiegen zu lassen,
und die gerade dadurch den Erfolg an sich ziehen; sie sind oft glücklicher als
der unruhig Tätige.
Mit herzlichen Grüssen und besten Wünschen
Ihr E. Auerbach

*

Origineel, Leiden, UB.
1. Erich Auerbach (1892-1957), Duits romanist, hoogleraar te Marburg tot 1933,
daarna te Istanbul, aan Pennsylvania State College en Yale University.

[ 939]
Gerard Brom (Nijmegen) aan Johan Huizinga*
18 september 1932
Hooggeachte Collega,
Dank voor de welkome gave van Uw studie, 1 die me al om de stofboeide.
Het doet immers goed een historicus te zien, voor wie de geest en wel de mid·
deleeuwse geest het object van zijn onderzoek vormt. Persoonlik stel ik biezonder belang in de verhouding van schilderkunst en letterkunde, waartoe
Uw gegeven over het ''pingere'' een mooie bijdrage levert. 2 Is er in de dagen
van het verluchte boek wel een groot verschil tussen schilderen en schrijven?
''Omnis mundi creatura Quasi liber et pictura'' 3 (S. 60) Het voorstellingsvermogen schijnt dan meer te hebben aan abstracties. We zouden dit misschien
kunnen vergelijken met de absolute muziek in bepaalde perioden. Misschien
beleven wij niet toevallig een richting naar het abstracte zowel bij schilders
als bij toonkunstenaars. Het verwijt van ''cerebrale'' kunst klinkt doorlopend.
Ik voor mij zou geneigd zijn, Uw vraag naar het al of niet reele in de voorstelling van de Deugden te bevestigen, vooreerst omdat ze in beeldvorm voorgesteld werden als liefelike figuren, verder omdat er stambomen van bestonden,
die op een sterke personificatie wijzen (ik bad er als student een, tot mijn
4
stichting, aan de muur hangen, genomen uit Richardus a S. Victore, als ik
me juist herinner), tenslotte omdat ik heel waarschijnlik vind, dat menige
kloosterling nog de drie geloften levend ziet in de trant van Sint Franciscus'
Bruid de H. Armoe. I-:Iet lijkt me daarom te eng verstandelik geconstrueerd,
dat de laat-antieke allegorie de enige 'bron' hiervoor zou zijn. Het in de liturgie zo vruchtbare Boek Wijsheid voert de Wijsheid sprekend in en legt haar
woorden nu eens J ezus, dan weer Maria in de mond. Daar groeit het concretiseren en personifieren voor onze ogen. Ben psalmtekst als: 'Justitia et pax osculatae sunt' 5 schiep onmiddelik een zieht bare werkelikheid voor de geest.
Zelf raakt U de verwantschap van deugden met engelen, van zonden met
duivels aan. Het katholieke kind voelt ze z6 verbonden, dat het ze feitelik
verwisselt. Vandaar bestaat er reden om niet het gemis aan plastiese zin in de
12• eeuw te constateren (trouwens Emile Male's L'art religieux au XIIe siecle6 leert wel anders), maar eerder het verlies van abstractievermogen in onze

tijd. Hoe meer de dogma's (de meest vitale ideeen) verdwijnen uit de gezichtskring, hoe verder de afstand tot de gevoelswereld wordt. In dit verband
mag ik de indruk niet verzwijgen, dat Alanus' theologie en poezie niet zo
volstrekt uiteenlopen als het lijkt. Is de 12e eeuw de periode van tasten naar
een wijsbegeerte als zelfstandige wetenschap, naar de opbouw van een vrije
logica, naar de waardering van de ideeen, zo is die even goed het experiment
van een natuurlike deugdenleer, waarop de genadeleer zal geplant worden.
De geest slingert naar schijnbare uitersten van rationalisme en van moralisme zonder meer, om de weg voor de hoogscholastiek te banen. Laat de Mag7
nanimitas, zoals U aannemelik maakt (S. 67), aan het hofherinneren, Thomas' Summa geeft aan die deugd een ereplaats, zoals ook aan de Eutrapelia8
die - eigenaardig genoeg voor de semantiek - bij Paulus (Eph. 5:4) een gebrek aanduidde. Terloops durf ik vermoeden, dat de wending in de verhouding tot de Armoe een gewoon proces betekent. Wat een gebrek heette, was
9
eerst de schande van de gedwongen armoe, waartegen de Mendicanten met
eerbied voor de tot offer geheiligde, vrijwillige armoe reageren. Als analogie
zou mogelik het waterdrinken v66r en na de drankbestrijding kunnen dienen? Een heel verrassende interpretatie van Sint Bernard's, zo dikwels iconocla.sties opgevatte, woorden geeft U S. 28., 10 als U tenminste ''symbolisch'' niet te letterlik beperkend bedoelt. - Vergeefmijn gebabbel, dat in ieder geval geen onverschilligheid voor Uw nieuwste werk bewijst.
Hoogachtend
Gerard Brom

*

Origineel, Leiden, UB.
I. J. Huizinga, Alanus de Insulis.
2. J. Huizinga, Alanus de Insulis 60-61: 'Jetzt aber wird pingere [ =schilderen] das
Wort ftlr Formgeben überhaupt, zunächst im höchsten Sinne von der Gottheit selbst
gebraucht'.
3. J. Huizinga, Alanus de Insulis 60, versregels van Alanus: 'Omnis mundi creatura/
Quasi liber et pictura/ Nobis est et speculum', 'Elk schepsel van de wereld is als een
boek en een voorstelling en ons een spiegel' (V.W. IV, 48).
4. Richard (t1173), prior van het augustijnerklooster St. Victor te Parijs, mystiek
theoloog.
,
5. J?s. 85:11, 'De gerechtigheid en vrede zullen elkander kussen'.
6. Emile Male, L 'art religieux du XI~e siecle en France, etude sur !es origines de l'iconographie du moyen iige (Parijs 1922); Emile Male (1862-1954), Frans kunsthistoricus,
schreef vier standaardwerken op het gebied van de middeleeuwse iconografie, hoogleraar te Parijs sedert 1912, directeur van het Franse Institut d' Archeologie te Rome
sedert 1925.
7. Verg. J. Huizinga, Alanus de Insulis, 155: 'Diese magnanimitas, der 'hohe Mut', als
Fürst im Herzen, sieht doch auch sehr höfisch aus' (V.W. IV, 53). ·
8. 'it EÖ,pd1tEAia', Eph. 5:4, 'gekkernij'; in navolging van Aristoteles interpreteerde
Thomas van Aquino het begrip als goedbedoelde spot.
9. Bedelmonniken.
10. J. Huizinga, Alanus de Insulis, 28: 'Der heilige Bernhard, der die monströs verschlungenen und lächerlichen Formen der ornamentalen Kirchenkunst tadelt, ist
symbolisch für den Umschwung der Zeit. Das alte Bild genügt dem neuen Geist
nicht mehr' (V.W. IV, 23).

[ 940]

Albert Verwey (Noordwijk aan Zee) aan Johan Huizinga (Leiden)*
20 september 1932
Waarde Huizinga,
Dank voor Uw overdruk. Onderwerp, opvatting en behandeling vind ik
gelijkelijk boeiend en als ik ooit kon betreuren geen geleerde te zijn geworden, dan zou het zijn bij de lezing van een opstel als dit, waarin de kennis er
niet om zichzelf is, maar geheel dient ter verheldering van een probleem als
het door U gestelde.
Vriendelijk groetend
de Uwe
Albert Verwey

*

Origineel: Leiden, UB.

[ 941]

Richard Roland Holst [Zundert] aan Johan Huizinga*
22 september 1932
Beste Han.
Wij staan op 't punt te gaan inpakken, Zaterdag eten wij de laatste kruimel
van de he:!erlijke koek.
Nu 't voorbij is vinden wij dat wij 't niet verstandig hebben ingepikt, wij
hebben te veel naar de mieren gekeken en te weinig naar de hommels. Maar
dit inzicht komt te laat. Ik heb geen eens de satisfactie van klaar te zijn gekomen met 't werk, zoodat ik de voltooil'.ng moet zien klaar te spelen, terwijl de
<lagen korten en de Akademie in vollen gang is. Ik had nog een goede kans gehad als ik rnij niet uit agitatie een erge nicotinevergiftiging had aangerookt,
waardoor ik 10 <lagen echt heel beroerd ben geweest. Nu is 't afgedreven en
gevoel ik alleen nog maar 't brooze dat je ook voelt als je griep hebt gehad.
't Is stom van mij, maar een mensch moet toch een zonde mainteneeren.
Naar je overdruk kijk ik met diep respect ik neusde er eens in en vrees dat
't de geleerdheid van mijn petje te boven gaat, daarbij komt dat alle tijd tot
lezen mij van nu af ontbreken gaat. Dus vindt 't niet onaardig wanneer ik er
niet zoo gauw en zoo gulzig in bijt als in 't stuk over Ph.d.G. 1
Je colleges beginnen zeker ook al spoedig? Jacob is zeker al weg, wat zal hij
genieren van die reis, 2 ik vind 't een eenig idee van hem. Je kinderen doen
dan soms wat wild, maar zij hebben ondertusschen, jong al, heel wat meer
ondervonden en gezien dan de meeste menschen.
Hartelijk gegroet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. J. Huizinga, Alanus de Jnsulis resp. ''La physionomie morale de Philippe le Bon''.
2. Huizinga's zoon Jakob maakte de overtocht naar Amerika per zeilboot.

[ 942]
Johan Huizinga (Leiden) aan Gerard Brom*
26 september 1932
Zeer Geachte Collega,
Vriendelijk dank voor Uw kantteekeningen. Bij enkele moest ik denken:
hoe heb ik dat kunnen vergeten? O.a. 'justitia et pax', dat ik al als jongen op
de Groningsche hoofdwacht placht te lezen. Alles wat U aangaande den aard
der personificatie opmerkt, aanvaard ik als welkome correctie van een lacune
in mijn betoog.
Met coll. groeten,
Gaarne Uw dw.
J. Huizinga
* Origineel: Nijmegen, KDC.

[ 943]
Johan Huizinga (Leiden) aan Johannes Haller*
9 oktober 1932
Hochverehrter Herr Kollege,
Zum Wohnortswechsel möchte ich Ihnen herzlich Alles Gute wünschen:
ungestörte Arbeitszeit bei frischen Kräften und alles was Sie sonst sich für
Ihr neues Leben wünschen können!
Den meinigen und mir geht es gut; diesen Sommer hatte ich all meine
Kinder noch mal beisammen, was wohl nicht so oft mehr zu erwarten i:st.
Ich lese jetzt Reformation, 1 bin noch mitten in der Vorgeschichte, und
präparierte gerade heute ein Stück, bei dem ich das meiste und beste Ihnen
entlehne: die Verwirtschaftlichung (wenn das ein Wort ist) des Papsttums
und der Kirche seit 1300.
Ich kenne Stuttgart nur von einem zweistündigen Aufenthalt damals als
ich aus Tübingen kam; es hat auf mich einen angenehmen Eindruck ge·
macht. Von Reisen wird in der nächsten Zeit ftlr mich nicht viel die Rede
sein, wegen Sekretariats- und darauf Rektoratspflichten. Auf ein Wiederse·
hen hoffe auch ich. Bitte überbringen Sie Ihrer Frau meine besten Grüssel
Ihr verehrungsvoll ergebener
J. Huizinga
* Origineel: Koblenz, Bundesarchiv.
I. Huizinga was op 4 oktober 1932 een college 'Hervorming' begonnen.

[ 944]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
10 oktober 1932
Lieber Herr Doctor,
1
Ich habe im stattlichen Walser-band gleich Ihre Einführung gelesen. Sie
haben damit eine wichtige Arbeit geleistet, und zum Renaissanceproblem
feine und tiefe Bemerkungen gemacht; deren Tragweite wohl manchmal
über Walser hinausgeht.
Zwei Sachen fielen mir auf: erstens wie die Schweizer doch zu Italien so
viel nähere Beziehungen und besseres Verständnis haben als die Reichsdeutschen oder Niederländer. zweitens dass ich doch eigentlich von Walser viel
zu wenig gekannt habe. Seiri Ruf ist während seines Lebens hier kaum
durchgedrungen; vielleicht wird diese Herausgabe seiner Schriften darin
Verbesserung bringen.
Darf ich aus Ihrer neuen Adresse schliessen, dass Sie wieder Ihre geregelte
Arbeit vollends haben· aufnehmen können?
Mit meinen besten Grüssen,
Ihr herzlich ergebener
J. Huizinga
* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
·
r. Werner Kaegi, ''Über die Renaissanceforschung Ernst Walsers'', in: Ernst Walser, Gesammelte Studien zur Geistesgeschichte der Renaissance. Werner Kaegi ed. (Bazel 1932) xi-lx.

[ 945]

W.J.M. van Eysinga 1 (Leiden) aan Johan Huizinga*
13 oktober 1932
Amice,
Een enkel woord om U mijne oprechte bewondering uit te spreken over
het gelukkige initiatief2 van U en Baas Becking, alsmede over de buitenge3
wone wijze, waarop gij die serie lezingen hebt ingezet. Het was een mooie
avond in elk opzicht, waarvan Corry4 en ik buitengewoon genoten hebben.
W at mij in deze geheele zaak ook zoozeer treft, is hoe hierdoor wederom
eens het bewijs wordt geleverd, dat groote sommen gelds, ook in het Hooger
Onderwijs, toch ook maar weder eene betrekkelijke rol spelen. Van alle kan·
ten wordt de U niversiteit financieel ingesnoeid en het is alsof het snoeimes
hier eene prachtige nieuwe rank doet uitschieten, die den fiscus niet alleen
niets kost, maar die de geheele Universitas in hooge mate ten goede komt.

[... ]5
Ik hoorde, dat men van plan is op den geboortedag van den Prins van
6
Oranje eene zeer groote manifestatie te houden in het Concertgebouw, waar
o.a. zoude spreken Minister Ruys 7 en waar als feestredenaar zoude optreden
de Heer Colijn. 8 Ik weet niet of gij dat reeds wist.

Met hartelijke groeten,
Als steeds t.t.,
W.J.M. Eysinga

*

Origineel: Leiden, UB.
r. W.J.M. van Eysinga, zie Briefwisseling I [133].
2. De lezingencyclus 'Wereldbeeld en wetenschap omtrent 1700', bestaande uit veertien voordrachten, gehouden in Leiden tussen II Oktober 1932 en 4 april 1933; in het
Prentenkabinet was een begeleidende tentoonstelling.
3. Huizinga opende de reeks op II oktober met een 'cultuurhistorische inleiding',
4. Van Eysinga's echtgenote, zie Briefwisseling I [133].
5. Literatuurverwijzing.
6. Op initiatiefvan een 'officieel herdenkingscomite' werd op 24 april 1933, de vierhonderdste geboortedag van prins Willem van Oranje, een herdenkingsbijeenkomst
gehouden in het Concertgebouw te Amsterdam in aanwezigheid van de koninklijke
familie. Huizinga vertegenwoordigde er als rector magnificus de Leidse universiteit.
7. Charles Joseph Marie Ruys de Beerenbrouck (1873-1933), roorns·katholiek staats·
man, minister-president 1918-1922, 1922-1925 en 1929-1933.
8. Hendrik Colijn (1869-1944), anti-revolutionair staatsman, minister-president 19251926 en tijdens vier opeenvolgende kabinetten 1933-1939; hij hield in Amsterdam van
regeringswege de 'officiele herdenkingsrede'.

[ 946]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
13 oktober 1932
Lieber und verehrter Herr Professor,
es ist mir eine grosse Freude, dass gerade Sie als erster Leser mir so tröstlich über meine Walser-Einleitung geschrieben haben. Denn gerade Sie hätten am leichtesten mir all die Inconsequenzen und Unstimmigkeiten aufzählen können, von denen mir selbst natürlich viele bekannt sind. Dass Sie aber
trotz all dem Dilettantischen, das einer solchen Skizze anhaften muss und
das zum Teil Walser selbst eigen war, doch einiges Positive bemerken und
die ganze Arbeit nicht ftir überflüssig halten wollen, ist mir die grösste Genugtuung, die ich wünschen kann. Sie werden mir auch verziehen haben, dass ich Sie so oft, vielleicht gegen
Ihre eigentliche Meinung als Eideshelfer in den Anmerkungen angerufen
1
habe. Aber Walser selbst war ja Ihr Buch eine so überraschende und bestäti·
gende Parallele, dass sich die Zitate von selbst ergaben.

[ .•• ]2
In Basel suchten mich übrigens zwei merkwürdige junge Deutsche auf,
die Sie vielleicht interessieren. Zunächst eine Dame, Dr. Jung, einstige Assistentin von Troeltsch3 in Berlin, die eine ''charakterologische Studie'' über
Erasmus schreiben will; 4 dann ein etwa 3ojähriger Westfale, Dr. Steding, 5
der mit einer Arbeit über Max W eber 6 ein Rockefeller-Stipendium gewonnen und den Auftrag bekommen hat ''das Verhältnis der germanischen
Randstaaten zur deutschen Reichsgründung'' (1870) zu untersuchen. Natürlich fand er in mir eine willkommene Beute, denn er war auf Jacob Burckhardt aus und hatte auch Sie auf der Liste der zu studierenden Vertreter der

''Randstaatenkult'ur''. Ich habe natürlich nicht verfehlt, ihn auf Ihre ''Wege
zur Kulturgeschichte'' (Aufgaben der K.G. und ''Einfluss Deutschlands'' ... )
hinzuweisen. Ich bin neugierig, was da herauskommt. Der Bearbeiter
scheint mir sehr begabt, lebt aber in dieser merkwürdigen deutschen Reichstheologie, denn von einer politischen Idee kann man bei einer derart aufgeblasenen Vorstellung eigentlich nicht mehr sprechen, wie sie als ''drittes
Reich'' nun überall spukt. Mir scheint trotz allem, dass die nächsten Verwandten dieser jungen Deutschen bei den Wiedertäufern in Münster zu fin·
den sind. Auffallend ist, wie sehr ftlr diese Leute Meinecke 7 und seine Schule ''als erledigt'' gelten. Auf Jacob Burckhardt kommt man in Deutschland
jetzt durch Westphals ''Feinde Bismarcks'', 8 die ich wohl gelegentlich lesen
muss.
Mit grosser Freude habe ich - ebenfalls in Basel - Ihren Alanus empfangen und danke vor allem für die liebenswürdige Widmung. Ich hoffe sehr,
einmal auf diesen merkwürdigen Menschen, dessen Bekanntschaft ich ganz
Ihnen verdanke, zurückkommen und vielleicht die Gegenüberstellung zu
Hildegard von Bingen etwas verfolgen zu können. Jedenfalls hat mir auch
Ihre Zustimmung 9 zur Psychologieepistel einigen Mut gemacht.
Verzeihen Sie den langen Brief
Ihrem herzlich grüssenden
Werner Kaegi

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
1. Werner Kaegi, 'Über die Renaissanceforschung Ernst Walsers', xxviii, xxxiii,
xxxv, alle verwijzingen naar 'Das Problem der Renaissance' in J. Huizinga, Wege der
Kulturgeschichte; xliii verwijzing naar: Ernst Walser, n.a.v. J. Huizinga, Herbst des
Mittelalters, Die neueren Sprachen (1926), 185-190.
2. Bijzonderheden over Kaegi's werkzaamheden.
3. Ernst Troeltsch, zie Briefwisseling I [430 ].
4. Bibliografisch onvindbaar.
5. Christoph Steding (1903-1938), Duits historicus; zijn Das Reich und die Krankheit
der europäischen Kultur (Hamburg 1938) is een nazistische verheerlijking van het
machtsprincipe in de Duitse geschiedenis.
6. Christoph Steding, Politik und Wissenschaft bei Max Weber (Breslau 1932).
7. Friedrich Meinecke, zie Briefwisseling I [312].
8. Otto Westphal, Feinde Bismarcks. Geistige Grundlagen der deutschen Opposition
1848-1918 (München 1930).
9. Niet teruggevonden.

[ 947]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
13 oktober 1932
Beste Han.
[ ••• ] 1

Han, - ik heb je nog een gekke vraag te doen. Al lang geleden spraken wij
over dat sierraampje voor je 6oe verjaardag. 2 Ik heb zoo 't gevoel dat ik je er
wel plezier mede zou doen, als bewijs van vriendschap, maar ik weet niet hoe

't komt, maar ik heb erg 't gevoel dat je de laatste jaren, al critischer en sceptischer staat tegenover vrijwel alles wat er gemaakt wordt, en nauwelijks meer
vreugde beleeft, aan wat in 't groot genomen je tijdgenooten fabrieken. Daardoor ben ik zelf ook sceptischer tegenover mijn eigen plan kamen staan, en
heb 't ook laten rusten. Ik hoop en verwacht dat je je niet zult excuseeren,
want dat is waarlijk niet noodig, ik sta zelf ook niet blakend van enthousiasrne
tegenover de ontstaansels van nu, en je voelt dit te erger, wanneer, wat je zelf
fabriekt niet in een lade is weg te moffelen, rnaar nog licht opeischt of maar
ruirnte. Dan bedenk je je liever drie dan twee rnaal. Bedenk jij je dus nog eens!
't Is nog erg druk, telkens heb ik hoop dat 't wat zal luwen maar 't luwt
• •
nog maar we1n1g.
Hartelijke groeten van ons ook voor Retha
t.t. R.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Bijzonderheden over Märle Huizinga.
2. Verg. Richard Roland Holst aan Huizinga, 30 maart 1932.

[ 948]

Johan Huizinga (Leiden) aan H.B. Wiardi Beckman*
23 oktober 1932
Amice,
Eergisteren hadden wij vergadering van Rector 1 en Assessoren, hoofdzakelijk ter kennisneming van een onderzoek, dat de waarnemende Rector, prof.
Van Itallie, had ingesteld naar aanleiding van twee berichtjes aangaande
''groentijdsschandalen'', versehenen in de Vooruit van 4 en 17 October. 2 Het
verslag van het, zeer nauwkeurig en onvooringenornen ingestelde onderzoek
gaf ons een allerbedroevendsten indruk van de wijze, waarop de correspondent van de Arbeiderspers zijn taak van voorlichting vervult. Vooral het laatste berichtje bleek een staaltje van leugenachtigheid, die zelfs met een beroep op volslagen imbecilliteit van den berichtgever niet zou vallen te verontschuldigen.
Men besloot, zieh niet verder hierover tot de Redactie te wenden, maar gaf
mij permissie, U persoonlijk een vriendschappelijk woord over de zaak te
schrijven. Het materiaal is, indien ge dat mocht wenschen, hier voor U ter
•
1nzage.
Waarschijnlijk zult ge het gevoel hebben: daar kan ik niet veel aan doen.
Begrijpelijk, maar het is toch goed, dat ge het weet. Een bewonderaar van de
lichtelijk verouderde vermaken van den groentijd zult ge in mij niet verrnoeden.
Met vriendelijke groeten,
de Uwe
J. Huizinga

* Origineel: Aerdenhout, familiebezit.
r. Op 19 september waren J.H. Zaaijer (1875-1932), hoogleraar heelkunde 1915-1932,

en Huizinga opgetreden als respectievelijk rector magnificus en secretaris van de senaat.
Onmiddellijk daarna openbaarde zieh bij Zaaijer een ziekte die hem noodzaakte het rectoraat neer te !eggen; hij overleed op 9 november. Op 29 oktober werd Huizinga tot rector
benoemd met D. van Biom (zie Briefwisseling /[171]) als secretaris van de senaat. Van 20
september tot 29 oktober werd de rectorale functie waargenomen door de oudste assessor,
L. van Itallie (1866-1952), hoogleraar artsenijbereidkunde en toxicologie 1907-1936.
2. N.N., ''Weer ontgroeningsschandalen. Leidsch student werd ernstig mishandeld''
en ''Zij hadden hem moe getreiterd. Ontgroeningsincident. Ernstig ongeluk nog juist
voorkomen'', Vooruit. Dagblad voor de arbeiderspartiJ~ resp. 4 en 17 oktober 1932.

[ 949]
P.S. Allen (Oxford) aan Johan Huizinga*
23 oktober 1932

My dear Huizinga
Your charming letter of 27 Sept. deserved an earlier reply. I rejoice to say
that convalescence is nowwell begun. We have been at home for nearly a fortnight, and the change to these beautiful surroundings has been most reviving.
In another fortnight we are to go to the sea, under the doctor's orders; we
expect to spend two months at Sidmouth in Devon - our childhood's home,
of which we are very fond. We hope to return in fine health early in January
for next term.
Please defer your promised coming until we are at home again and able to
receive you here: and please bring Retha with you. We greatly enjoyed her
visit last year. lt was a pleasure to see Elizabeth in the summer: looking well
in spite of tropical heats.
Vogel 1 tells us you are tobe Rector magnificus next year: what a high distinctionl W e shall be proud to have a Rector under our roof.
We are pretty well on with our Vol. VIII: it should have been ready by
now, but our summer diversions have retarded it.
The University gave my wife an Hon. M.A. last March for her share in it.
yours ever
P.S. Allen

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. J.Ph. Vogel, zie Briefwisseling /[6).

[ 950]
Johan Huizinga (Leiden) aan Peter van Anrooy 1*
9 november 1932

Beste Peter,
Je cri de coeur gaat ook mij ter harte, ik ben het met je verontwaardiging
2
geheel eens, en vind het een moedige daad dat je die hebt geuit. Speelden reclame, mode, vrees om ouderwetsch te zijn, en verwildering van muzikale
cultuur niet zulk een groote rol, dan zou je ongetwijfeld nog veel meer bijval

•

vinden, dan je, naar ik hoop, nu al ten deel valt.
Ik hoop hartelijk, dat alles loopt, zooals je het wenscht!
Veel groeten,
t.t. H.

* Origineel: 's-Gravenhage, Gemeentemuseum.
Peter van Anrooy, zie Briefwisseling l [99].
2. Op zondagmiddag 30 oktober 1932, voor de aanvang van zijn concer~ me.~ het Residentie-orkest te 's·Gravenhage, hield Van Anrooy een toespraak waar1n h11 de muziekcritici verantwoordelijk stelde voor de achteruitgang van het concertbezoek ende
muzikale belangstelling.
1.

[ 951]

Johan Huizinga (Leiden) aan B. Malinowski*
16 november 1932
My dear Malinowski,
lt was a great pleasure to have a word from you, 1 and to hear about a possi2
bility of meeting you soon. I shall not take part in the Steinmetz Celebrations, 1 have hardly any relation to him at all. But if you come, do take lod·
gings with me here, I shall always have a room for you, and it will be so good
to have some quiet hours or days for talk.
Jim's voyage suffered some delay, but last week I had news from him from
Tenerife, and I hope he will now soon reach Martinique. 1 shall be glad
when I know him safe and well in New York.
Leonhard is now in London, where he broke his leg. [... ]3
As to me I am quite well and having a good deal of work to do, especially
as the Rectorship ofthe University has been suddenly thrust upon me, by a
sad case ofillness and death ofmy predecessor. 4
What time in January is the celebration to come off? 1 shall be away for a
few days towards the end of that month, to lecture in Berlin. 5
So please let me know whether I may look forward to the very great pleasure of seeing you here in Leiden. If not, then please teil either orally to my
children or by letter to me all that regards you,
Yours ever
J. Huizinga
P.S. Did you get my article ''La physionomie morale de Philippe le Bon''? I
sent it in the end ofJuly to Tamaris.

* Origineel: New Haven, Yale University.
1. B. Malinowski aan Huizinga, 13 november 1932; niet opgenomen.
2. Sebald Rudolph Steinmetz (1862-1940), etnoloog en socioloog, hoogleraar te Am-

sterdam in de politieke aardrijkskunde, volkenkunde en land- en volkenkunde van de
Oost-Indische archipel 1907-1932; de feestelijkheden betroffen zijn vijfentwintigjarig
hoogleraarschap.
3. Bijzonderheden over Leonhard Huizinga.
4. Zie Huizinga aan H.B. Wiardi Beckman, 23 oktober 1932, n. 1.
5. J. Huizinga, Die Mittlerstellung der Niederlande zwischen West· und Mittel-Europa
390

(Leipzig/Berlijn 1933) (V.W. II, 284-303); rede gehouden op 27 januari 1933 voor de
Deutsche Hochschule ftlr Politik te Berlijn; J. Huizinga, ''Burgund, eine Krise des
romanisch-germanischen Verhältnisses'', Historische Zeitschrift 148 (1933) I, 1-28;
rede gehouden aan de universiteiten te Keulen, Marburg en Münster in januari 1932
en aan de universiteit te Berlijn op 28 januari 1933.

[ 952]
B. Malinowski (Hertfordshire, GB) aan Johan Huizinga*
27 november 1932
My dear Huizinga,
Many thanks for your letter of the 16. XI and for the very kind invitation
contained in it, which I accept with gratitude in case I am able to go to Holland in January.
I shall answer your letter only very shortly, since I am now in a sanatorium
where I decided to go after a nervous breakdown. 1 do not think there is any·
thing very tragic about me or that you need to order the crepe for your tophat. But I needed very badly a rest, and a sanatorium is the only place where
people like ourselves can really get some rest.
This also is the reason why I was not able yet to ring up your son Leonhard, but I hope to be back in town for a day or two next week and I shall
ring him up.
I am sorry that I did not acknowledge the receipt ofyour article on Philippe Le Bon, at Tamaris, but I was most of the time in pretty bad health.
Yours sincerely,
B. Malinowski

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
•

[ 953]
Henriette en Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
[voor 7 december 1932] 1
Beste Han,
Je zult nu 66k de grens overschrijden, of liever een grens, die weleer veel
gewichtiger werd gevonden dan tegenwoordig, maar toch ook heden nog beteekent een streep trekken achter de laten wij zeggen, tweede jeugd. Aan de
andere zijde van die grens wachten zeker, met ons, andere vrienden om je in
triomf binnen te halen. Zij allen rekenen er op, dat aan die zijde nog een levensperiode van groot en mooi werk voor je ligt, met alle voldoening die het
schenkt, zieh in zulk werk te verdiepen. En verder hoop ik, dat ook vele
zachte menschelijke vreugden er voor je zullen bloeien, zooals ze vooral opkomen uit je grootvaderschap, dat je met zulk een jeugdige gratie draagt.
Met een hartelijke handdruk
Jet
.
Door mijn schuld - ik begon aan de verkeerde kant van het velletje - lijken

391

onze wenschen een beetje op een bono: rechts en averechts. Maar dat is al·
leen de verschijning in de stof1
Beste Han.
Je ontsnapt er toch niet geheel aan ... maar 't is z66 plat, dat ik 't durfbe2
staan, het je op dezen dag toe te zenden.
Alle goede en hartelijke dingen die Jet je toewenscht, onderschrijf ik na·
tuurlijk geheel. Ik voeg er de wensch bij, dat wij tot onzen laatsten <lag even
vast op elkaar zullen kunnen bouwen, als in de twintig jaren die achter ons
liggen.
Hartelijk gegroet en hartelijke groeten aan allen die om je zijn
t.t. Rik

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Gelukwens met Huizinga's zestigste verjaardag.
2. Vermoedelijk een sierraam in glas-in-lood, verg. Richard Roland Holst aan Huizinga, 30 maart en r3 oktober 1932.

[ 954]
1
Johan Huizinga (Leiden) aan Herman Kampinga *
11 december 1932
Waarde Heer Kampinga,
Het deed mij bijzonder genoegen, Uw gelukwensch te ontvangen, en ik
zeg U daarvoor hartelijk dank. Ge behoort onder mijn eerste gepromoveer·
den, en al had de promotie te Leiden plaats, ik blijf U toch tellen onder de
leerlingen uit den Groningschen tijd, die zooveel goede herinneringen ach·
terliet.
Met mijn beste wenschen en groeten,
Gaarne de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Brussel, familiebezit.
r. Herman Kampinga, zie Briefwisseling I [104].

[ 955]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jan Romein*
II december 1932
Waarde Romein,
Van harte dank, aan U en aan Uw vrouw, voor Uw gelukwenschen! Het
doet mij leed, te hooren, dat ge van een inzinking weer moet omhoogkrabbe·
len; moogt ge U spoedig weer geheel volwaardig voelen!
Ook ik kan onder mijn leerlingen geen superlatief toepassen, maar als een
der beste blijf ik U zeker beschouwen, hoe ook in de toekomst anderen wel·
licht zullen uitsteken. Het zou interessant zijn, als wij eens zuiver konden af·
meten, hoever nu eigenlijk onze meeningen uiteenloopen. In eerste instan·
392

tie, en over deze maatschappij, zeker zeer ver. Maar voor mij is daarmee altijd nog zoo weinig gezegd. Er komt mij een brief in de gedachte, die ge mij
in het jaar 1917 eens geschreven hebt, 1 en waarvoor ik U, al weet ik niet precies meer wat er in stond, nog dank weet.
Mijn beste wenschen en groeten!
de Uwe J. Huizinga

* Origineel: Amsterdam, IISG.
Niet teruggevonden; verg. Jan Romein, ''Huizinga als historicus'' in: idem, Tussen vrees en vrijheid (Amsterdam 1950) 213, n.a. v. Huizinga's college over het Trecento in Florence, 'waaraan uiteraard ook Dante te pas kwam en waarin mij zijn pleidooi
voor de realiteit van Beatrice z6 trof, dat ik er hem over schreef - iets heel dwaas en
een beetje waars, zoals je dat dan wel doet op die leeftijd, zoiets van dat Europa - het
was in 117 of 'r8 - niet verloren kon gaan, zolang er nog mensen leefden zoals hij'.
1.

[ 956]
Johan Huizinga (Leiden) aan H.B. Wiardi Beckman*
11 december 1932
Waarde Wiardi Beckman,
Mijn hartelijken dank voor Uw gelukwensch! Het is de eerste maal, dat ik
aan eenige publiciteit niet ontkomen ben, maar voorzoover het oud-leerlingen en goede vrienden betreft, is de ondervinding niet pijnlijk, integendeel.
Het doet mij leed te hooren, dat ge nog niet hersteld zijt, en ik hoop van
harte, dat daar spoedig niets meer aan mag ontbreken!
De heer Voskuil 1 nam kennis van het dossier, en schreef daarop, met een
klein voorbehoud slechts, dat hij van de overdrevenheid der gegeven voorstellingen overtuigd was. Ik weet, dat couranten, ook in zulk een geval, geen
rectificatie plegen te geven. Daarmee is dus de zaak afgeloopen.
Nogmaals hartelijk danken hartelijk beterschap!
de Uwe
J. Huizinga
P.S. Was het stukje in 'Vooruit' 2 van Uw hand? Zoo ja, dan ook daarvoor oprecht dank. Antwoord onnoodig.
* Origineel: Aerdenhout, familiebezit.

Klaas Voskuil (1895-1975), chefredacteur van de Vooruit, de Haagse editie van Het
Volk, later hoofdredacteur van Het Vrije Volk; het betreft het dossier over de ontgroeningsschandalen; zie Huizinga aan Wiardi Beckman, 23 oktober 1932.
2. N.N., ''Prof. Huizinga. Nederlands bekwaamste geschiedkundige wordt heden
zestig jaar'', Vooruit. Dagblad voor de arbeiderspartij, 7 december 1932, waaruit: 'Verschilt hij met ons, sociaal-democraten, op vele punten van oordeel, wij kennen hem
als een geleerde, die vrij is van vooroordeel. In zijn oorspronkelijke studie over de
ontwikkeling van de Vereenigde Staten ''Menschen menigte in Amerika'', heeft Huizinga getoond, het historische materialisme als methode van onderzoek niet te verachten. In zijn ''Cultuur-historische Verkenningen", in 1929 versehenen, ontwikkelde Huizinga zijn opvattingen aangaande de beteekenis en de methode van het geschiedkundig onderzoek. Dit boek is, mede door den tegenstand, dien het uitlokte,
voor het geestelijk leven van Nederland van groote beteekenis gebleken. Een zestigjarige van wien wij nog belangrijk werk mogen verwachten'.
I.

393

[ 957]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
12 december 1932
Beste vriend,
Zou je even dit knaapje, voor het naar de drukkerij gaat, 1 willen kammen
en borstelen. Het moest heel gauw gaan. Het boek over H.d.K. 2 kwam te
laat; ik bad veel te doen en moest tusschen de druppeltjes door het een en an·
der bij elkaar snuffelen. Ik vrees dus, dat het van Germanismes wemelt. Verbeter, schrap ofvul aan - Wanneer je ten minste tijd hebt. Anders - vogue la
galere -.
Binnenkort - in de kerstvacantie - vertel ik je weer eens iets meer. Ik ben
moe en wij gaan dan een dag of tien naar München.
Bij voorbaat heel hartelijk bedankt
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Andre Jolles, ''Rhapsodie bij het praalgrafte Delft'', De Gids 96 (1933) I, 211-220.
2. E. Neurdenburg, Hendrick de Keyser, beeldhouwer en bouwmeester te Amsterdam
(Amsterdam 1929), door }olles wel genoemd, maar niet gebruikt.

[ 958]
Andre Jolles aan Johan Huizinga*
14 december 1932

•

Beste vriend Ik zie uit je brief, dat ons telegram veel te vroeg is gekomen. Data - je weet
het - zijn niet mijn ''fort''. Het was er niet minder hartelijk om gemeend.
Wij verheugen ons zeer je te zien. Grittli heeft je brief in bewaring geno·
men: wij zullen ons ditmaal niet vergissen en een dag ofwat vroeger op het
perron staan. Het is zelfs mogelijk, dat wij je te Berlijn komen afhalen. 1 Dat
hangt van ''economische omstandigheden'' af. Wij kunnen er nog over correspondeeren, waar je te Berlijn logeert. Heb je een Rötel? Anders kan ik je
aan een goed adres helpen.
Mijn stukje en je briefhebben elkaar gekruist. Er was alte veel haast bij.
Toen het weg was schoren mij de woorden te binnen, op die ik, toen ik het
2 bad gc.zet. '
schreef, niet kon komen. B.v. ''toestellen'', waar ik ''werktuigen''
Het duitsche ''Apparat'' bad als het ware dit ''toestel'' uitgewischt. Zulke
''taalverduisteringen'' zijn merkwaardig.
Overigens had ik een siecht geweten, daar ik wist, dat je veel te doen
hebt - maar aan den anderen kant angst, dat het ding er al te gek zou uitzien.
Hartelijke groeten, vooral aan Elsje en Leonhard
je A.J.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Verg. Huizinga aan B. Malinowski, 16 november 1932, n. 5.

394

2. Andre Jolles, ''Rhapsodie'', 219: 'De architect-ingenieur Dominico Fontana, die
de werktuigen had uitgedacht'; bedoeld zijn toestellen voor het weer oprichten van
obelisken.

[ 959]
Johan Huizinga (Leiden) aan Johannes Haller*
•
•
2 ianuar1 1933
Hochverehrter Herr Kollege,
Ihr Glückwunsch zum neuen Jahre war mir sehr lieb, und ich erwidere
denselben von ganzem Herzen. Auch meinen Kindern war 1932 nicht unbedingt glücklich; das schlimmste lässt sich jedoch jetzt wieder besser ansehen.
Für meine eigene Person habe ich mich über nichts zu beklagen gehabt: Gesundheit und Arbeitslust ganz wie ich mit den 60 Jahren, die ich eben erreichte, nur wünschen kann. Ich habe plötzlich, wegen eines Sterbefalles,
1 aber sehr viel Mühe
das Rektorat der Universität übernehmen müssen,
macht es mir bis so weit nicht. Reisen nach Süddeutschland werden vorläufig nicht vorkommen, sonst käme ich Sie und Ihre Frau in der neuen Umgebung aufsuchen.
Immer in treuer Verehrung,
J. Huizinga

*

Origineel: Koblenz, Bundesarchiv.
I. Zie Huizinga aan H.B. Wiardi Beckman, 23 oktober 1932, n. r.

[ 960]
Et. Gilson (Parijs) aan Johan Huizinga*
•
•
II 1anuar1 1933
Mon eher Collegue,
Je vous remercie vivement de m'avoir envoye votre etude sur Alain de Lille.1 Elle m'interesse d'autant plus que j'ai autrefois ecrit quelque chose sur
2 et que je suis en train d'etudier S. Bernard, 3 particulieBernardus Silvestris
rement sa mystique. 11 me semble impossible d'etre plus precis et exact que
vous ne l'avez ete et vous avez integre pour toujours les poemes d' Alain ä
5
4
l'histoire de la philosophie. L'influence de Chartres, donc de Chalcidius,
sur sa doctrine, est evidente. Vous avez eu raison aussi de signaler Hermes
Trismegiste, 6 car j'etais arrive ä la meme conclusion (apres avoir publie mon
article, malheureusement) en ce qui concerne Bernard Sylvestre. Le mot
Imarmene, 1 qu'il emploie, ne semble pouvoir venir que d'Hermes. Je vais attirer l'attention sur votre travail dans une note des chapitres que je redige actuellement,8 non pour vous, car vous n'avez pas besoin qu'on vous recommande, mais pour le benefice de vos futurs lecteurs. Je fais egalement acheter votre travail pour une bibliotheque medievale du Canada. Puis-je, ä cette
occasion, vous demander, au cas oü vous auriez des tires ä part d'articles de
395

vous relatifs au moyen äge, de vouloir bien les envoyer a cette bibliotheque?
Ils y seront recus avec reconnaissance et utilises, meme en hollandais.
L'adresse est: To the Librarian of the Institute of medieval studies, St. Michaels's College Toronto (5). Ont. Canada.
Je n'ai pas oublie votre charmante hospitalite lors de mon trop court passage dans votre admirable pays 9 et je vous prie de croire a ma cordiale recon•
na1ssance
Et. Gilson
* Origineel: Leiden, UB.
I. J. Huizinga, Alanus de lnsulis; het door Huizinga geschonken exemplaar thans in
de in de brief genoemde bibliotheek te Toronto.
2. Etienne Gilson, ''La cosmogonie de Bernardus Silvestris'', Archives d'histoire doctn'nale et litteraire du Mayen Age 3 (1928) 5-24; Bernardus Sylvestris (omstreeks 1200),
Frans dichter, voorbeeld van Alanus de Insulis, uit de omgeving van Bernard van
Chartres (zie n. 4).
3. Etienne Gilson, La theologie mystique de Saint Bernard (Parijs 1934); Bernardus
van Clairvaux (1090-1153), kerkvader, tegenstander van de dialektiek van Abaelard.
4. De Franse vroeg-scholastieke filosofen van de 'school van Chartres', waarvan Bernard van Chartres (t1130) de voornaamste representant was.
5. Chalcidius (omstreeks 400 ), Grieks neoplatonistisch filosoof.
6. Hermes Trismegistos, legendarische Egyptische wijze; de aan hem toegeschreven
Griekse 'hermetische' geschriften uit de tweede eeuw na Christus zouden wijsheden
bevatten uit het Egypte van Mozes' tijd.
7. Imarmene, afgeleid van het Griekse f1 EiµapµEVTJ, in de Stoa de standaarduitdrukking voor fatum, noodlot.
8. Gilson, La theologie mystique de Saint Bernard (41980) 82, n. 3: 'la remarquable etude de J. Huizinga'.
9. Zie Huizinga aan Martinus Nijhoff, 19 februari 1928.

[ 961]
Pieter Geyl ('s-Gravenhage) aan Johan Huizinga*
•
•
13 Januar1 1933
W aarde Collega,
In het onderhoud dat ik eergisteren met u had, deelde ik u mee dat Dr.
Van Eyck en ik binnen zeer korte tijd tot openbaarmaking van het door Prof.
Colenbrander gepleegde plagiaat zouden overgaan. Ik verzekerde u daarbij
1
tevens dat die openbaarmaking zieh tot het Gids-artikel zou bepalen. Gij
zult thans onze brief aan de Gids-redactie in Vaderland, Maasbode, en andere
bladen opgemerkt hebben. 2
Gij gaaft in ons gesprek blijk van even goed als ikzelfte gevoelen, dat de 6
Januari door Prof. Colenbrander in het Groot Auditorium gehouden rede3
een verergering van het begane misdrijf beteekent, en dat de Universiteit,
die bij die gelegenheid zoo nauw betrokken was, daartegenover zoowel als tegenover het oorspronkelijk plagiaat een houding zal moeten bepalen. Het
deed mij weldadig aan dat gij mij toegaaft dat (om uw eigen woorden te gebruiken) ''de doofpot een ongeschikt meubel is'', en ik acht die stelling evenzeer toepasselijk op de Universiteit als op de Gids-redactie, op de rede als op

het Gids-~rtikel. Ik heb echter te ~oed _in~ezien, hoe groote belangen bij de
behandel1ng der zaak door de Un1vers1te1t betrokken zijn; ik gevoel te zeer
de moeilijkheid van uw positie en van hen die met u over de eer der Universiteit moeten waken; ik ben te zeer doordrongen van de wenschelijkheid dat
op de tegenwoordigheid van de Koningin en de Koninklijke familie niet te·
veel gehamerd worde; om niet bij de openbaarmaking de rede buiten het ge·
ding gelaten te hebben, zoodat gij zonder overhaasting en uit eigen beweging
zoudt kunnen doen wat in deze te doen staat.
Ik wil u echter niet verhelen dat ik met belangstelling afwacht wat gedaan
zal worden, en zooals ik u mondeling reeds verklaarde, behoud ik mij mijn
vrijheid van handelen ten aanzien van de rede voor.
Ik voel eenige verzoeking om, scl1rijvende aan een vakgenoot, aan te too·
nen, niet slechts hoe onwelvoeglijk, maar op hoe ondeugdelijke argumentatie gegrond, de aanval was, welke Colenbrander zieh bij die nationale gelegenheid op mij en een groep in den lande veroorloofde. 4 Ik bied daaraan
weerstand, maar zend u toch het uitknipsel van een stuk waarin mijn vriend
Gerretson dit nader uiteenzet. 5 Ik voeg eraan toe dat hij zieh tot een inzen6
ding genoopt voelde omdat het in de aanhef vermelde hoofdartikel de rede
aan allen die ''eendracht'' wenschten ten voorbeeld stelde!!
De hoofdzaak blijft natuurlijk dat Colenbrander in zijn Gids-artikel plagiaat gepleegd heeft op een wijze die in de geschiedenis van onze historiographie haar weerga zoekt, en dat hij het bovendien gewaagd heeft de plechtige
herdenking onder de auspicien van de Universiteit en in het bijzijn van het
hoofd van de staat en haar gezin op te luisteren met een aftreksel van dat nageschreven artikel, voor de gelegenheid verrijkt met laatdunkende opmerkingen over anderer teveel aan ''vrijmoedigheid'' en tekort aan ''onbevangenheid''; nageschreven nog al liefst naar een Belgischen ons bij uitstek onwelgezind auteur, 7 van wie nog heele passages zelfs in de tekst der redete onderkennen zijn. Door dat alles is de integriteit der Nederlandsche wetenschap
zoowel als de zuiverheid van de herdenking van Willem van Oranje aange·
tast; de Universiteit en het hoog gehoor zijn beleedigd.
Gij zult mij het recht doen, waarde collega, - ik weet het, en het briefje dat
ik vanochtend van u ontvangen mocht, bewijst het, - aan te nemen dat ik in
deze door geen persoonlijke animositeit van welke aard ook, maar slechts
door mijn overtuiging dat openbaarheid hier het eenig ontsmettingsmiddel
is, gedreven word. Wilt gij mij ten goede houden, als ik u niettemin, ten bewijze van de houding welke ik in weerwil van wetenschappelijke meeningsverschillen tot dusver tegenover Colenbrander aangenomen heb, meedeel
wat v6or de Kerstvacantie in een vergadering van de Board of Studies in
History van de Londensche Universiteit is voorgevallen? Daar werd beraadslaagd over de vraag welke bt1itenlandsche geleerde men tot het houden
van een of meer voordrachten zou uitnoodigen; het ging tusschen Colenbrander en eenige Duitschers; ik heb bij die gelegenheid het mijne gedaan
om Colenbrander de voorrang te verschaffen en hij is uitgenoodigd.
De bedoeling van deze brief is ook allerminst om de zaak voor hem erger te
maken. Ik vertrouw dat zijn materieele positie buiten kwestie zal kunnen

397

blijven. 8 Maar het is mijn stellige overtuiging, dat de Universiteit iets zal moeten doen, en dat daarbij ook, en in het bizonder, voor de rede genoegdoening
zal moeten worden verstrekt. Het initiatief wat de rede betreft, en in het algemeen van de te volgen gedragslijn, laat ik met vertrouwen aan u en de gestelde
machten der Universiteit over. Ik zou het intusschen zeer op prijs stellen, als
gij mij te gelegener tijd van uw inzichten op de hoogte zoudt willen stellen.
Met vriendelijke groeten,
de Uwe P. Geyl
Ik vertrek morgenavond weer naar Londen; adres: 58 Circus Road, Londen
NW8

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. H.Th. Colenbrander, ''Willem van Oranje'', De Gids 97 (1933) I, 3-130; in dit artikel had Colenbrander grote gedeelten overgeschreven uit het werk van Henri Pirenne, onder vermelding van diens bronnen maar zonder Pirennes naam te noemen,
waardoor de indruk werd gevestigd dat het artikel op eigen onderzoek was gebaseerd;
voor exacte opgave van het plagiaat, zie Curatoren aan Huizinga, 4 februari 1933.
2. P .N. van Eyck en P. Geyl, ''Prof. Colenbrander en de herdenking van Willem van
Oranje'', NR C, 13 januari 1933; idem, ''Prof. Colenbrander ende herdenking van Willem van Oranje", Het Vaderland, 13 januari 1933 (ochtendblad), gevolgd door een
''Voorloopig antwoord van prof. Colenbrander''. Uit dit ''Voorloopig antwoord'':
'Zoodra hij den brief ontvangen zou hebben, zou hij, na bestudeering van den inhoud,
zijn antwoord mededeelen. Thans wenschte hij echter te volstaan met er op te wijzen,
dat hij inderdaad een ruim gebruik van Pirenne gemaakt heeft. Dit is op zichzelfniets
bijzonders en hij had dit ook reeds in een briefaan dr Van Eyck medegedeeld'.
3. H. Th. Colenbrander, Willem van Oranje. Wegbereider der christelijke vrijheid. Herdacht in het groot-auditorium der Leidsche hoogeschool op 6 januari 1933 (Leiden 1933).
De herdenking was het initiatief van Huizinga, die als rector magnificus de bijeenkomst opende en sloot.
4. H.Th. Colenbrander, Willem van Oranje (Leiden 1933) 22 en idem, ''Willem van
Oranje'', De Gids 103, 'Eene school van geschiedschrijving, wie het niet aan vrijmoedigheid, maar aan onbevangenheid mangelt, weet tegenwoordig het antwoord op te
dreunen als een van buiten geleerde les: Grootnederland is te gronde gegaan aan
waalsch verraad. ''De Walen,'' verklaart de meester dezer school, ''werden zieh hun
rasgemeenschap tegenover de onze bewust'''; met de laatste is bedoeld: P. Geyl, Geschiedenis van de Nederlandsche Stam (3 dln. Amsterdam 1930-1937) I, 57.
5. Frederik Carel Gerretson (1884-1958), historicus, dichter onder het pseudoniem
Geerten Gossaert, hoogleraar te Utrecht sedert 1925 in de geschiedenis van Neder•
lands-Indie; vriend en als aanhanger van de Groot-Nederlandse gedachte een medestander van Geyl. [F.C.] Gerretson, ''De herdenkingsrede van prof. Colenbrander'',
Het Vaderland, 13 januari 1933 (avondblad); opgenomen in C. Gerretson, Verzamelde
Werken (6 dln. Baarn 1973-1976) III, 5-7. De politieke hoofdredactie voegde de volgende opmerking toe: 'Het stuk van den geachten hoogleeraar, waarvan wij de juist·
heid allerminst bestrijden, geeft ons aanleiding tot de vraag, of nu wel het juiste tijdstip gekozen is, als men thans over deze quaesties gaat polemiseeren. Kunnen de geleerde heeren niet zooveel voor den Zwijger over hebben, dat ze althans niet v66r de
herdenking van den grooten man is afgeloopen, elkaar over tekortkomingen aan den
tand voelen?'
6. N.N., ''Eendracht'', Het Vaderland, II januari 1933; hierin werd de rede van Colenbrander geroemd als een voorbeeld 'op welke wijze Willem van Oranje als echt nationale held kan gevierd worden'.
7. Henri Pirenne.
8. Zijn secretariswerkzaamheden en vele bijdragen voor De Gids zouden voor Colenbrander een bron van onontbeerlijke neveninkomsten zijn geweest.

[ 962]
J.D. van der Waals (Amsterdam) aan Johan Huizinga*
16 januari 1933

B.H.
Van Blom was vanmiddag niet aanwezig, 1 zoodat wij niets definitiefs konden doen. C. begon met zijn verklaring voor de pers voor te lezen2 en toen
een verklaring aan ons, dat hij zijn al of niet in de redaktie blijven aan een
besluit van ons overliet. Waarna hij vroeg ofhij zieh maar dadelijk zou verwijderen en ons laten beraadslagen. Wij gingen hierop niet in maar beraadslaagden met hem om dan (zoo mogelijk donderdag) nog eens met van Blom
en zonder C. te vergaderen en onze houding vast te stellen. In een relaas van
C. kwam inderdaad je naam herhaaldelijk voor als degeen, die de zaak moeilijker voor hem maakte. Hij zeidt, dat je hem het hardst beoordeeldt. 3 Ik
vroeg daarop ofbij de conferentie met v.V. etc. gebleken was, dat het oordeel
van v.V, M. en W. 4 van dat van jou afweek, waarop ik een eenigszins lange
uiteenzetting kreeg zonder pertinent antwoord ja of neen. W el schemerde
door dat neen het antwoord moest zijn. Ik vroeg van B. nog even er de anderen naar te vragen daar ik begrijp, dat het onaangenaam voor je is altijd om
getuigenis gevraagd te worden. Ten slotte verzocht C. dat ons oordeel dat
van ons zessen zou zijn zonder jou als 7de er bij. 5 Ik antwoordde, dat dat van
zelf sprak. Dat wij echter onze meening vormden in verband met alles wat
wij gehoord hadden ofzouden hooren. Dat hij je naam in dit verband noemde gaf mij gelegenheid te verklaren, dat ik geheel overtuigd was, dat je niet
alleen met vriendschap voor hem handelde maar ook met de bedoeling de
beste oplossing voor hem te zoeken.
Over het algemeen was C. kalm, slechts toen Nijhoff en Janie (m.i. wat onhandig) herhaaldelijk op een verlof wegens ziekte terug kwamen verloor hij
zijn equilibre en werd bijna heftig. Ik kon den storm bezweren door hem bij
te vallen, 1e omdat duidelijk was, dat aandringen toch niet geholpen zou
hebben; 2e omdat zijn argument: ''ik was onder den druk van te groote drukte mijn rustig oordeel kwijt, maar ben niet ziek en wensch niet te vluchten
en op onwaarachtige wijze een ziekte voor te wenden'' mij niet onjuist leek.
Over het algemeen verliep alles niet ongunstig maar de eigenlijke moeilijkheid
komt ook pas op de vergadering, waarop een besluit moet genomen worden.
Adieu.
Recht hartelijke groeten
t.t. Jan

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Bij de vergadering van de redactie van De Gids, waarvan Huizinga sedert I januari
1933 geen deel meer uitmaakte. Verg. ''Stemmen uit de redactie'', De Gids 96 (1932)
IV, 251.
2. N.N., ''Een beschuldiging van plagiaat'', NRC, 16 januari 1933, waarin Colenbranders reactie, zijn 'eerste, tevens laatste woord', verspreid door het Nederlandsch
Correspondentiebureau: 'Ik denk er niet aan, heb er nooit aan gedacht en zal er nooit
aan denken, de afhankelijkheid van het grootste gedeelte van mijn opstel ter herdenking van Willem van Oranje in De Gids van Januari 1933 van Pirenne's Histoire de

399

Belgique te ontkennen. Ik heb geen nieuwe Oranje-biographie willen geven en dit in
het opschrift boven mijn stuk gezegd. Ik heb de geschiedenis der Nederlanden van
1556-1584 willen doen spreken, niet naar eigen bronnenstudie, doch naar de voorstelling der schrijvers, die ik voor de beste erken: Pirenne en Fruin. Ik heb gemeend, dat
de afhankelijkheid van Pirenne voor ieder deskundige volkomen duidelijk zou zijn;
ook zonder dat ik hem telkens opnieuw noemde heeft elk historicus moeten weten,
dat ik Pirenne in de eerste plaats volgde. Opzettelijke misleiding was voor deze categorie van lezers daardoor uitgesloten. Het is intusschen een ernstige en voor mij zelve tenslotte onverklaarbare fout geweest, niet te hebben ingezien, dat mijn overnemen ook van noten, bij den leek den indruk zou kunnen opwekken als waren die bewijsplaatsen door mij zelve bijeengezocht eo dat ik in het opschrift van mijn stuk
voor den leek niet veel duidelijker dan daar geschiedde, heb aangegeven, dat mijn artikel in hoofdzaak niet op eigen bronnenstudie, maar voor het grootste deel op de studie van Pirenne berustte.
De vraag in hoeverre mijn wetenschappelijke integriteit door dit verzuim is aangetast, laat ik ter beoordeling over aan degenen die door de bevoegde autoriteit zijn aangezocht de tegen mij gerichte beschuldiging te onderzoeken'.
3. Verg. Martinus Nijhoff aan A. Roland Holst, [14 januari 1933]: 'De zaak is ontzettend. Vanmorgen spoedvergadering gehad met v/d Waals, Crena, Rik enden totaal
verslagen Huizinga. Volgens Huizinga hebben Piet + Geyl volkomen gelijk. Hij
denkt er precies zoo over. Er is nu weer een vergadering a.s. Maandag 4 uur Handelmaatschappij, waar jij niet kunt gemist worden. Colenbrander zal daar zelfkomen en
zijn houding verklaren. Volgens Huizinga kan C. niet beter doen, dan zijn baan als
professor neerleggen, voor De Gids bedanken en in het buitenland voorloopig zieh
terugtrekken. Het was ellendig om te zien hoe diep Huizinga onder den indruk was
van dit eerverlies. Colenbrander zelf schijnt vol goeden moed, maar Van Vollenho·
ven, Van Eysinga, Meyers en andere Leidsche professoren schijnen het inzicht van
Huizinga te deelen. De kans dat Colenbrander geschorst zal worden is naar mijn indruk vrij groot' (Origineel: 's-Gravenhage, NLMD).
4. Cornelis van Vollenhoven, E.M. Meijers eo A.J. Wensinck (zie Briejwisseling I
[163]).
5. Verg. De Gids 97 (1933) I, 221, 'Verklaring. De ondergeteekenden wenschen hun
antwoord op den brief, dien dr. P.N. van Eyck en prof.dr. P. Geyl hun allen hebben
doen toekomen en met onridderlijke haast wereldkundig gemaakt, op te scharten tot
zij kennis zullen hebben genomen van de bevindingen der commissie van onderzoek,
ingesteld door Curatoren der Rijksuniversiteit te Leiden, in overleg met het Senaatsbestuur.
Zij behouden zieh intusschen hun zelfstandig oordeel voor, ook omdat dit punten zal
betreffen, vallend buiten de competentie der commissie, doch verklaren reeds thans,
dat bewuste misleiding door den redacteur-secretaris door hen niet wordt aangenomen.
Zij zijn tot hun besluit van opschorting geleid door de overweging, dat, zoolang het
onderzoek dier commissie nog niet is volbracht, zij, gelijk ook anderen, verstandig
handelen door over deze aangelegenheid in het openbaar te zwijgen.
D. van Biom, A. Roland Holst, R.N. Roland Holst, D. Crena de Iongh, M. Nijhoff,
J.D. van der Waals jr.'.

[ 963]
Johan Huizinga (Leiden) aan F.M.L. van Geen1*
•
•
17 Januar1 1933
Hooggeachte Heer Van Geen,
Voor het geval dat U uit de dagbladen kennis hebt genomen van een beschuldiging wegens plagiaat, tegen prof. Colenbrander ingebracht, en van
400

het onderzoek dienaangaande door Curatoren der Univ. ingesteld,2 stel ik er
prijs op, te verklaren, dat wij, zijn vrienden, aan C.'s goede trouw niet twijfelen. In de overspanning van een al te druk werkleven heeft hij een groote
en door hem erkende fout begaan, door niet op de gebruikelijke wijze de herkamst van de gegevens in zijn Gidsartikel verwerkt, te vermelden. Dat daarbij geenerlei bedoeling tot misleiding aanwezig is geweest, staat bij ons die
hem kennen vast.
Ik meld U dit, omdat de zaak een schaduw werpt over de herinnering aan
de plechtigheid van nog zoo kort geleden.
Met beleefde groeten heb ik de eer te zijn,
Uw dw. J. Huizinga ·

*

Minuut: 's-Gravenhage, NLMD.
1. F.M.L. baron van Geen (1866-1944), particulier secretaris van koningin Wilhelmina 1904-1934; hij antwoordde telegrafisch, 26 januari 1933: 'Beleefden dank schrijven 17 Januari, ben niet in gebreke gebleven aan Kon. mededeelen. Van Geen' (Origineel: 's-Gravenhage, NLMD).
2. Op 15 januari kwamen rector en assessoren 'bij den rector' in vergadering bijeen,
waarbij tevens waren uitgenodigd C. van Vollenhoven, A.J. Wensinck en W.J.M.
van Eysinga. Besloten werd de curatoren aan te raden om in samenwerking met het
senaatsbestuur een onderzoek naar het plagiaat in te laten stellen door een onpartijdige commissie. Curatoren besloten overeenkomstig dit advies en verzochten H. Brugmans, I.H. Gosses en G.W. Kernkamp te ondcrzoeken of de beschuldigingen op
waarheid berustten.

[ 964]
D. van Blom (Leiden) aan Johan Huizinga*
23 januari 1933
Amice,
Volgens De Blecourt1 formuleerde ik de grief van C. niet juist. Zij was~
volgens hem, niet, dat jij niet aanstonds hem (C.) van het erbij halen van curatoren hadt verwittigd, maar dat hij (C.) hiervan tevoren (d.w.z. eer curatoren erbij waren gehaald) niet op de hoogte was gebracht en dat het v66r en
tegen van dezen stap met hem niet tevoren was besproken.
Rebus sie stantibus2 ••• , doe ik d.m. beter, thans jegens C. hierover te zwijgen, daar zoo goed als zeker hij zou zeggen, dat zijn grief een andere was dan
die, waartegen de refutatie zieh richtte.
Met hart. groet
t.t. D. van Blom

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. A.S. de Blecourt, zie Briefwisseling I [199 ].
2. 'De zaken zo staande'.

401

•

[ 965]
G.W. Kernkamp (Utrecht) aan Johan Huizinga*
•
•
30 1anuar1 1933
Amice,
De vorige week Vrijdag was het rapport van de commissie 1 inzake Colenbrander in handen van den Leidschen president-Curator2 (het officieele,
door ons drieen onderteekend exemplaar heeft hij eerst een paar dagen later
gekregen, maar bij de toezending van den doorslag van het rapport heb ik
hem bericht, dat het officieele rapport eensluidend zou zijn met dien doorslag).
Toen de heer van d~ Sande Bakh. dezen doorslag bad ontvangen, schreef
hij mij terug, dat hij het rapport misschien eerst ter sprake zou kunnen brengen in de Curatoren-vergadering van 20 Febr. e.k.; misschien zou het hem
echter mogelijk zijn, wanneer hij bij de dies-viering van 8 Febr. a.s. met zijn
mede-Curatoren kon afspreken een vergadering ad hoc te beleggen, de zaak
eerder aan de orde te stellen.
Ik mag niet ontkennen, dat na het verzoek (bij onze opdracht) van de Leid- ·
sehe Curatoren om spoed te maken met ons rapport, en nadat die spoed door
ons betracht is, het mij vreemd aandeed, te vernemen, dat men nu met de
publicatie van het rapport zieh zoo weinig denkt te haasten. Voor alle hierbij
betrokken partijen schijnt mij spoedige publicatie gewenscht. De Leidsche
Curatoren hebben toen zij ons verzochten het rapport uit te brengen, zelf te
kennen gegeven dat zij publicatie wenschten; wij onzerzijds hebben dien
wensch gedeeld en alleen de voorwaarde gesteld, dat het rapport zonder eenige verkorting zou worden openbaar gemaakt.
Ik schrijf u dit, zonder dat ik de beide andere leden der Commissie hierover heb geraadpleegd. Aan u zelf laat ik het over of gij, als Rector, nu gij
weet dat het rapport in handen van Curatoren is, meent iets te moeten en te
kunnen doen om de publicatie te bespoedigen. Ik behoef ook geen antwoord
op dezen brief. Het spreke vanzelf, dat een eventueele poging tot bespoediging niet namens mij moet geschieden.
Met vriendel. groet
t.t. Kernkamp

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Zie Curatoren aan Huizinga, 4 februari 1933.
2. A. van de Sande Bakhuyzen (1874-r951), burgemeester van Leiden sedert 1927,
was tevens voorzitter van het college van curatoren tot zijn afzetting als president-curator door de bezetter in 1941.

402

[ 966]
College van curatoren 1 (Rijksuniversiteit Leiden) aan Johan Huizinga*
4 februari 1933
Zeer vertrouwelijk!
Afschrift
Edel Groot Achtbare Heeren,
Ter voldoening aan uw verzoek, een antwoord te geven op de vragen:
''1 Zijn de beschuldigingen geuit in den open brief aan de Gids-redactie door
dr. P.N. van Eyck en prof.dr. P. Geyl aan het adres van prof. Colenbrander
te Leiden, naar aanleiding van diens artikel in de Januari-aflevering van de
Gids van dit jaar, juist?
2 In hoeverre treffen deze beschuldigingen ook de op 6 Januari 11. door ge·
noemden hoogleeraar in het Groot-Auditorium te Leiden gehouden redevoe·
ring?'' hebben wij de eer het navolgende te Uwer kennis te brengen.
Tot ons leedwezen moeten wij de eerste vraag in hoofdzaak bevestigend
beantwoorden. Van het bedoelde Gids-artikel, dat 128 bladzijden telt, zijn,
zooals ons bij nauwkeurig onderzoek is gebleken, ruim tachtig bladzijden,
hetzij in letterlijke of vrije vertaling, hetzij in samenvatting of excerpt, ont·
leend aan Pirenne's ''Histoire de Belgique'', tome III, p. 368-461 en tome IV,
p. 3-186. Ook blijkens de volgorde der behandelde onderwerpen maakt de
heer Colenbrander zieh in verreweg het grootste gedeelte van zijn artikel
niet los van Pirenne. Alleen voor enkele algemeene beschouwingen, of wan·
neer het aangelegenheden uit de speciale geschiedenis van Noord-Nederland
geldt, die bij Pirenne of niet, of slechts terloops worden aangeroerd, staat de
heer Colenbrander, in die gedeelten van zijn artikel, waar hij overigens zieh
aan Pirenne vastklemt (blz. 10-44, 48-61, en 69-126), op eigen voeten. Hij put
dan uit de kennis, die hij reeds bezat voordat hij het bewuste Gids-artikel
schreef, verlevendigd en aangevuld door het raadplegen van de beste daar·
voor in aanmerking komende historische geschriften.
Zoowel hieruit, als uit de gedeelten van het artikel, die buiten de beschuldiging van plagiaat vallen, blijkt dat de heer Colenbrander nog iets anders
heeft gedaan dan Pirenne op den voet volgen. Hij heeft bovendien - om
slechts het voornaamste te noemen - gebruik gemaakt van verschillende artikelen van Robert Fruin en van diens (door hem zelfuitgegeven) ''Geschiedenis der Staatsinstellingen in Nederland tot den val der Republiek''; hij heeft
eveneens Rachfahl's ''Wilhelm von Oranien'' en Blok's ''Willem de Berste''
geraadpleegd; uit verschillende plaatsen volgt tevens, dat hij Groen's '' Archives'' ende door Dr. Japikse uitgegeven ''Resolutien der Staten-Generaal''
ter hand heeft genomen.
Maar noch dit, noch de omstandigheid, dat de heer Colenbrander voor een
aantal passages, die alleen feitelijke mededeelingen bevatten, ter contröle
van zijn geheugen evengoed met een ander auteur dan Pirenne te rade had
kunnen gaan, doet aan de zaak ten principieele veel af. Het ontstellende feit
blijft, dat hij een grootendeels op Pirenne berustend stuk als zijn eigen werk
heeft gepubliceerd, dus zonder den naam van zijn zegsman te vermelden;

sleehts twee malen eiteert hij Pirenne, op blz. 7 van zijn artikel, maar nooit
meer in het vervolg, nooit meer in die gedeelten, waar hij volkomen van Pi·
renne afhangt. En niet alleen dat hij deze afhankelijkheid verzwijgt, hij wekt
bovendien den sehijn, dat hij zijn artikel ontleent aan bronnen van de eerste
orde, door klakkeloos alle verwijzingen van Pirenne naar deze bronnen over
te nemen. Zoowel het een als het ander is misleidend voor elken lezer, die Pi·
renne niet naast het artikel van den heer Colenbrander legt.
Het antwoord op de tweede der gestelde vragen kan tot onze vreugde ont·
kennend luiden: de besehuldiging van plagiaat treft in geenen deele de rede,
die de heer Colenbrander op 6 Januari 11. in het Groot-Auditorium te Leiden
heeft gehouden. Natuurlijk heeft hij daarbij zijn voordeel gedaan met de
kennis, die hij voor het sehrijven van zijn Gids-artikel had vergaderd, maar
zoowel naar inhoud als naar vorm mag van deze rede worden getuigd, dat zij
het merk van zijne persoonlijkheid draagt.
Zoo de heer Colenbrander ter herdenking van Prins Willem Ivan Oranje
zieh beperkt had tot het uitspreken van de Leidsehe rede, zou hij zijn goeden
naam niet gedeerd en zieh een groot leed hebben bespaard.
Zieh zelf in de eerste plaats - maar ook ons; want het was een pijnlijke
taak, waarvan wij ons hadden te kwijten.
Een bevredigenden uitleg voor de daad van den heer Colenbrander vermogen wij niet te geven; trouwens, hij zelfheeft verzekerd, dat zijn handelwijze
een voor hem ''ten slotte onverklaarbare fout'' is geweest. Missehien geeft
het ons bekende feit, dat het artikel in zeer korten tijd, en daardoor onder
hoogen druk is gesehreven, een gedeeltelijke verklaring.
De kennis, die wij persoonlijk hebben van zijn karakter, maakt het ons on·
mogelijk, aan een toeleg om te misleiden te gelooven. De plaatsen, door de
heeren van Eyek en Geyl aangevoerd om te bewijzen, dat de schrijver van
het Gids·artikel ''hier en daar de aandacht van zijn plagiaat tracht af te leiden'', zijn niet overtuigend. Voor een deel willen zij met deze plaatsen aantoonen, dat de heer Colenbrander letterlijk een noot van Pirenne laat afdrukken, of dat hij zieh vergist, en ergens noot 2 van Pirenne in plaats van noot I
overneemt; ons ontgaat echter, waarom hieruit opzettelijke misleiding zou
volgen. Voor een ander deel dienen deze bewijsplaatsen om den heer Colen·
brander ervan te beschuldigen, dat hij, terwijl hij Pirenne volgt, naar Rachfahl of Groen, of J apikse verwijst. De drie genoemde auteurs zijn echter allen door den heer Colenbrander geraadpleegd (r), ook voor andere plaatsen,
dan de door de heeren van Eyck en Geyl aangewezene, ook voor enkele bladzijden, waar hij niet afhankelijk was van Pirenne; waarom zou hij dan ook
niet elders naar deze auteurs mogen verwijzen? Ook vergissen de heeren van
Eyck en Geyl zieh zeer bepaaldelijk, wanneer zij schrijven: ''Colenbrander
blz. 89 geeft als bron Bor; hij volgt echter trouw den tekst van Pirenne IV,
110-111, die van Meteren als bron vermeldt''. Colenbrander volgt op de aangeduide plaats niet Pirenne, maar Fruins ''Staatsinstellingen'' (2).
Van listigheid getuigt het plagiaat geenszins, veeleer van een zekere naiveteit. Immers, een handig plagiator zou zieh meer moeite hebben gegeven het
plagiaat te verbergen, omdat hij er op verdacht moest zijn, dat velen die zieh

in dezen tijd bezig houden met de studie van Willem van Oranje, ook het
boek van Pirenne ter hand zullen nemen.
Zeer afkeurenswaardig achten wij het, dat de heeren van Eyck en Geyl hun
brief aan de Gids-redactie onmiddellijk voor het forum der publieke opinie hebben gebracht. Een beroep op de openbaarheid ware in dit geval alleen geoorloofd, wanneer alle andere middelen om hun doel te bereiken hadden gefaald.
Zij hadden ook kunnen voorzien, dat deze ontijdige publicatie in breeden
kring een valsche11 schijn zou wekken, alsof de heer Colenbrander in zijn geheele wetenschappelijke werk onbetrouwbaar zou zijn. Wij stellen er prijs
op, hier te verklaren, dat de oorspronkelijke geschiedwerken, door den heer
Colenbrander in een lang leven van wetenschappelijken arbeid gepubliceerd, aanspraak hebben en behouden op aller eerbied. Van dien eerbied was
in het optreden van de heeren van Eyck en Geyl tegen den heer Colenbrander niet het geringste te bemerken.
Met de meeste hoogachting
Van U Ed.Gr.Achtb.Heeren de dienstw. dienaren
24 januari 1933
(w.g.) G.W. Kernkamp
,, l.H. Gosses
,, H. Brugmans

(1) Voor Rachfahl blijkt dit o.a. uit blz. 36-38 van het artikel; voor Groen's
''Archives'' uit blz. 17, noot 6, blz. 20, noot 1, blz. 28, noot 4, blz. 41, blz. 81
bovenaan; voor Japikse's ''Resolutien der Staten-Generaal'' uit blz. 83, noot
2, blz. 83, noot 3.
(2) De geheele tweede helft van blz. 89 bij Colenbrander is niet aan Pirenne,
maar aan Fruin's ''Staatsinstellingen'', eerste druk, blz. 164, ontleend, hetgeen hieruit blijkt, dat Colenbrander meer geeft dan bij Pirenne te vinden is;
alleen de aanvulling, die de vijf laatste regels van blz. 89 bevatten, is aan Pirenne ontleend. Dat Colenbrander Bor citeert, kan geen verwijt opleveren,
. want Bor is ook de bron, waarnaar voor de bedoelde kwestie (de voorwaarden waarop Matthias de landvoogdij zal aanvaarden) in Fruin's ''Staatsinstellingen'' wordt verwezen.

*

Doorslag: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Van de zijde van curatoren ontving Huizinga dit afschrift van het aan curatoren
gerichte rapport van de commissie van onderzoek naar het plagiaat van Colenbrander; een begeleidend schrijven is niet teruggevonden.

[ 967]
Pieter Geyl (Londen) aan Johan Huizinga*
4 februari 1933
W aarde Collega,
Ik voel mij gedwongen mij nogmaals tot u te wenden.
Van verschillende zijden hebben Van Eyck en ik de verwachting hooren

uitspreken, dat ''de commissie van deskundigen'' zeer lang met het uitbrengen van haar rapport zal talmen.
Gij zult het met mij eens zijn dat de vaststelling van het plagiaat onmogelijk zooveel tijd vereischen kan. Intusschen wordt door het (reeds nu!) onverklaarbare oponthoud een hoogst ongewenschte toestand geschapen.
Zooals gij gezien zult hebben, heeft de Gids-redactie het oorbaar geacht
om, al waarschuwende tegen openbare discussie zoolang de commissie geen
uitspraak gedaan zal hebben, niettemin op die uitspraak vooruit te loopen
door de ontmaskeraars van het misdrijf kwetsend te bejegenen en de dader
de hand boven het hoofd te houden. 1 Niet minder verbazingwekkend is het
dat Van Eyck gisterenochtend namens de Literaire Faculteit der studenten,
die hem v6or eenige weken tot het houden van een voordracht omstreeks ro
Maart uitgenoodigd had, een brief ontving, waarbij hem meegedeeld wordt
dat zijn optreden onder de omstandigheden ''onmogelijk'' geworden is; de
toevoeging dat hijzelf dat inzicht zeker wel ''billijken'' zal, beteekent vermoedelijk dat die jongelui aannemen, dat zelfs ro Maart nog geen uitspraak
zal zijn geschied. Natuurlijk is ook zoo het ostraciseeren van de man die Colenbrander op plagiaat betrapt heeft, niet te billijken; zeker niet als het door
literaire studenten gedaan wordt, van wie men zou moeten kunnen verwachten dat zij Pirenne met het Gids-artikel kunnen vergelijken en zieh een eigen
oordeel vormen.
Deze incidenten, bewijzen hoezeer onze intellectueelen, hoezeer onze studenten een krachtige herinnering aan de enormiteit van een vergrijp als door
Colenbr. begaan is, behoeven. Hoe eerder hun die toegediend wordt, hoe beter, - vooral voor de studenten, wier geesten door een voortgezette vertroebeling van de atmosfeer op den duur nog ernstig aangetast zouden kunnen
worden.
Geloof niet, waarde collega, dat ik meenen zou, dat gij van mij behoeft te
leeren, wat een zware verantwoordelijkheid op u en de academische overheden in deze ellendige zaak rust. Ik schrijfu slechts in de hoop dat gij mij omtrent de voorspelde en mijns inziens niet slechts onnoodige, maar schadelijke langzaamheid der commissie zult kunnen geruststellen. Van Eyck en ik
zijn noch door de commissie noch door een harer leden benaderd, en wij van
onze kant richten ons ook niet tot haar of tot een harer leden. (Ik wil hieraan
toevoegen, dat stappen mogelijk door vrienden van ons bij commissieleden
gedaan niet slechts niet in opdracht van ons maar zelfs buiten onze voorkennis gedaan zijn.)
Totnogtoe heb ik, zooals gij weet, door in het openbaar slechts de Gidsredactie in gebreke te stellen mij een zwakkere positie getroost ten einde de
Universiteit de ge!egenheid te geven op eigen initiatiefte handelen. Dat kan
echter niet onbepaald voortduren. 17 Februari moet ik voor het A.N.V. 2 in
Den Haag spreken over Willem van Oranje; 3 ro Maart te Leiden voor het
4
D.S.V. Indien bij die gelegenheden nog steeds geen openlijke verloochening van Colenbrander's plagiaat door de Universiteit heeft plaats gehad en
in studenten- en andere kringen daaruit het recht wordt afgeleid om ons als

onder verdenking van onoorbaar optreden liggende te beschouwen, zal het
mij onmogelijk zijn hier het zwijgen toe te doen. 5
Met vr. groeten,
Gaarne de Uwe
P. Geyl

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Zie J.D. van der Waals aan Huizinga, 16 januari 1933, n. 5.
.
2. Het 'Algemeen Nederlandsch Verbond', opgericht in Vlaanderen in 1895 en overgebracht naar Nederland in 1898, met als doel de versteviging van het zelfbewustzijn
en het saamhorigheidsbesefvan allen die zieh tot de 'Nederlandse stam' rekenden.
3. P. Geyl, ''De prins in de vrijheidsstrijd der Nederlanden'', niet gepubliceerd, tenzij deze lezing dezelfde is als die in n. 4 onder andere titel.
4. Het 'Dietsch Studenten Verband', organiseerde jaarlijks studentencongressen in
Nederland en Vlaanderen ter bevordering van de 'Groot-Nederlandse gedachte'.
A.N.V. en D.S.V. organiseerden in februari en maart 1933 'Wilhelmus van Nassouwedagen' in alle universiteitssteden, waar door vooraanstaande leden van het A.N .V.
over Willem van Oranje gesproken werd. Geyl hield op 9 maart in het klein auditorium van de Leidse universiteit de lezing 'Streven en verwezenlijking', opgenomen
in: P. Geyl red., Wilhelmus van Nassouwe (Middelburg 1933) 271-284.
5. ''De kwestie-prof. Colenbrander. Verweer van dr. van Eyck en prof. Geyl'', NRC„
15 februari 1933; publikatie van een briefvan Van Eyck en Geyl aan curatoren van de
universiteit te Leiden; eveneens gepubliceerd op dezelfde datum in de Arnhemsche
Courant en Het Vaderland.

[ 968]
Johan Huizinga (Leiden) aan Pieter Geyl*
6 februari 1933
Waarde Collega,
Ik heb Uw brief ontvangen, en kan U in dit stadium der zaak daarop niet
anders antwoorden dan dat Uwe interpretaties onjuist zijn, en dat gij zult
hebben af te wachten.
Als voren,
Gaarne Uw dw.
J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 969]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
[begin februari 1933]
Beste Han.
De kaart voor Jet heb ik helaas aan den Heer Krom: moeten terugz_enden.
Wij hebben allen te geanimeerd aan griep gedaan, 1k ben eerst ru1m een
week thuis geweest, maar nu is Jet, ofschoon door 't ergste wel hee~, toch
nog niet z66 dat zij dit Woensdag aandurft. Ik hoop vast te komen. Daar

blijft een kleine kans dat ik 't niet haal. Ik heb dien dag om II uur in de Akademie een vergadering te presideeren. Negen tegen tien is dat half een afgeloopen ... but you never can teil.
Maar 't zal wel lukken. Graag kom ik mij dan bij jou verkleeden voor 't diner. Naast wie zit ik, en wat is hun vak?
Ik ben natuurlijk erg verlangend naar het rapport van de Com. in zake Colenbrander. Met moeite heb ik mij weerhouden om je er over op te schellen.
Tot spoedig
Hart. gegr.

R.
Ik kan toch met den laatsten trein weg? Wat denk je?

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. De prosecretaris van de senaat, die de invitaties verzond voor het senaatsdiner tot
besluit van de diesviering van 8 februari, waaraan twee door de rector aangewezen genodigden mochten deelnernen; Huizinga had het echtpaar Roland Holst uitgenodigd.
2. Bij de viering van de dies natalis van de Rijksuniversiteit Leiden; Huizinga hield
bij die gelegenheid zijn oratie Over de grenzen van speien ernst in de cu/tuur (Haarlem
1933).

[ 970]
P. Visser ('s-Gravenhage) aan Johan Huizinga*
7 februari 1933
Waarde Huizinga,
Even een peniebel vraagje.
Verleden jaar heeft de Akademie (briefvan 30 Januari 1932, no. 12, afdeeling letterkunde) aan den Minister geschreven, dat h.i. Prof. Colenbrander
in aanmerking kwam om als Regeeringsgedelegeerde naar het historisch con1
gres te Warschau te worden afgevaardigd. Hij zal als Voorzitter van het
Ned. Rist. Comite er toch aan deelnemen en kan dus, zoo schreefzij, buiten
bezwaar van de schatkist gaan. Er is hier toen aan Buitenlandsche zaken een
voorloopig antwoordje geschreven, inhoudend, dat de Minister voornemens
was te zijner tijd (het congres zal eerst in Augustus 1933 zijn) afvaardiging
van Prof. Colenbrander en Prof. Posthumus2 (het tweede door de Akademie
genoemd delegatielid) te bevorderen.
Nu is langzamerhand het oogenblik gekomen, waarop deze zaak verderbehandeld moet worden, maar ook heeft zieh intusschen de naargeestige affaire
met het Gidsartikel voorgedaan. Ik zelf zie daarin geen bezwaar tegen een afvaardiging van Prof. C.; mij dunkt, dat de objectieve beoordeelaar tot het inzicht moet komen, dat de integriteit van zijn persoon door deze nonchalance,
verstrooidheid, onhandigheid, tijdelijke afwezigheid van gezond verstand, of
hoe men het ook noemen wil, ten slotte niet aangetast wordt. Maar het doet
niet ter zake hoe ik er over denk. Doordat hij zieh veel vijanden gemaakt
heeft, is deze affaire misschien toch ernstiger, dan zij naar eigen merites verdiende te zijn. Hoe staat nu Prof. C. zelf tegenover zijn mogelijke afvaardi-

ging? En hoe de Akademie? Kunt Ge mij hierover ook inlichten? Ik vraag dit
om zekerheid te hebben, dat als ik verder ga met de afvaardiging niet achter·
afhetzij door Prof. C. ze~fhetzij door de Akademie gezegd wordt, dat het be·
ter ware geweest hem bu1ten schor te houden.
Met vriend. groet

t.a.V.
P. Visser
Zoo Ge dezen brief aan Prof. C. wilt voorleggen, heb ik er geen bezwaar te·
gen.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Het zevende internationale congres van historici te Warschau en Krakau, 21-29
augustus 1933.
2. Nicolaas Wilhelmus Posthumus (1880-1960), hoogleraar economische geschiede·
nis aan de Handelshogeschool te Rotterdam 1913-1921 en aan de Universiteit van Am·
sterdam 1921-1949.
.

[ 971]
De rector magnificus Johan Huizinga aan koningin Wilhelmina ('s-Gravenhage)*
8 februari 1933
De Senaat der Leidsche Universiteit, heden bijeen ter viering van den stich·
tingsdag der hoogeschool en nog in de levendige herinnering aan het voor·
recht van Uwer Majesteits tegenwoordigheid bij de herdenking van een
maand geleden, veroorlooft zieh op den dag, die meer dan aan andere de
hechte banden tusschen de Universiteit en het Huis van Oranje in het geheugen roept, Uwe Majesteit de verzekering van diepe verknochtheid aan te
bieden.
De Rector.Magnificus
Huizinga

*

Afschrift (telegram): Leiden, UB, Senaatsarchief. Doorgestuurd naar vakantieadres in Zwitserland.

[ 972]
Gerard Brom (Nijmegen) aan Johan Huizinga*
9 februati 1933
Hooggeachte Collega,
Uw Diesrede 1 behandelt een van die elementen, die we nauweliks kunnen
onderscheiden, laat staan ontleden, juist omdat ze elementair en dus ''simplex'', voor verdeling niet vatbaar zijn. Het mooie boek, dat G. van der
Leeuw onlangs over Godsdienst en Kunst2 liet verschijnen, bevestigt even
welsprekend, hoe de eenvoudigste dingen de diepste zijn, omdat ze aan de
fundamenten van het leven raken. Uw biezondere verdienste lijkt me, de ge-

ff{,,

·:,,'

. f:

./:.;.

/''

....... :·

. . ,. .
·:,,·:··,ce:..·
'•. ·· ··

/:;-:_·:,:/
.·.·.·.
.,.

:::;:.'

..... ,,, :;;;,:, . "" ,·. ,:'; :. " . ,',"""
":
., .,.. . . , ........ "/'·:-"'"
................. ,,.,

.. ···x·.·.<.'.•..<' 'Ci" ,·,.,.. ).'-' ,' "" ,', .... "
. .. · ,, .' . . .. " .,.•"' · .... -,
. ..
.
·"·
.-- '.'.'.":_;:,. "t>>." .•!,: ' '.:.\,j·:'.... '.·..
.:.·.:'
•,,

''·,(:<':'

. • ',·,',

'·'".'i,:c,//"
."'

.. ,,

,;·:;
{.

,. ·" .

/{,:;.·:::\·.ij

,: . : '')j,;,'/''

!{.,;;;·,/

!: .,./'·'.

.·.,-.·

"

):

.;.

}Ji1izir1ga doo1· J.A.J. Bcirge geportrettee,·d
,1ls zezien verschillencle J1istor·ische .f:igztre1i,
al!e1i voor·zier1 var1 !1et beeld,nerk vari
zvandelgroep 'De Beer1tjes '.
.De teker1irtger1 sier·clert de rr1er1ztkaa1·t bij de
diesvierirtg op 8 februari r933.
r. Rector· rr1agni/'icus
2. Verl,e11r1er
3. Eras1r111s
4. PJ1ilips cle Goede
5. Uncle S'a1r1
6. Rer1aissar1ce-figui11·
7. Jlc/1ttiende-eei1zuer

•

gevens niet ingewikkelder te maken; dan nodig en ze tot hun wezenlike betekenis te herleiden. Ligt in het woord ''gospel'' (god-spell) niet de verbinding
van het goddelike met het kinderlike; zoals wij die bij het spel beleven? Het
spe! ''boeit'' niet alleen; het betoovert. Daarvan getuigt ten overvloede het paradoxale (de paradox is het filosofies spel bij uitstek) pleidooi, door de geestesacrobaat Bolland gehouden voor woordspelingen, 3 waarmee de rede toch, om
hem te antwoorden, in zijn tegendeel verkeerde. Zestiendeeeuwse Religionsgespräche beantwoorden aan hedendaagse debatavonden tussen Dageraad en
Middaghoogte of aan de, op bl. 18 vermelde en in Viollet-le-Duc's Histoire
d'une cathedrale et d'un hötel de ville4 zo geestig geillustreerde, gedachtewisseling tussen een paar bouwmeesters coram populo. 5 De dialectiek, die zieh
binnen een enkel hoofd afspeelt, is trouwens - zelfs voor Thomas van Aquino
en niet uitsluitend voor Socrates - het spel der spelen, waarbij de denkende
geest zieh zelf de spoel toegooit; om het gedachteweefsel met heen en weer
gaande redenering te voltooien. En de mystiek bereikt deze zieledans weer
langs andere weg: noemde Sint Franciscus zieh niet joculator Dei?6 Gaat er
door Christus' antwoorden aan de Schriftgeleerden; die Hem willen vangen;
geen glimlach van humor (heilige humor is een motief, dat geen monopolie is
van de door Goethe als ''humoristischer Heilige'' getypeerde Sint Filip
Neri). 7 Goethe's liefde voor de Napelse marionettentheaters vertoont weer de
samenhang van klassieke kunst met populair spel. ·
Een voorbehoud, misschien in andere vorm al door U bepaald, zou ik willen maken. Het spel houdt op spel te zijn; zo gauw het bewust wordt. Ligt
daarin ook niet de verklaring voor het evenmin naieve als sublieme van het
geconstrueerde filmmechanisme? Vandaar dat U (bl. 23) in de ceremoniele
18e eeuw speelse bestanddelen ziet; die voor de tijdgenoot belachelijk ernstig
gemeend waren en ons daarom juist zoveel aan spel herinneren. Iets dergelijks meen ik omgekeerd waar te nemen in het histories gezichtsbedrog, waarmee ons geslacht Moliere en Bredero tragies opvat, terwijl hun werk indertijd
echt bli,jspel is geweest. Mag ik het in stichtelike taal uitdrukken, dan blijkt
achteraf de ijdelheid van ieder streven, dat, zoals de psalmen (blijkbaar Uw
Luthertekst inspirerend) het zeggen, door God in de hemel belachen wordt. 8
Ik veroorloofmij enkele bladzijden drukproefte sturen uit een boek ''Herleving van de kerkelike kunst'' , 9 waar het, tussen Tl1ijm 10 en Broere 11 hartstochtelik (en daarom weer spelenderwijs meteen!) uitgevochten, thema van
''kunst is spel'' aangestipt wordt. Kon ik het fijne bundeltje rijmraadsels terugvinden, dat een ernstig filosoof als Franz Brentano 12 in onze dagen publiceerde, dan zou ik het graag aanbieden als moderne pendant van wat Karolingen bedachten. De wetenschap is een jacht naar de waarheid, maar in het
jagen ligt de gezonde en ook weer gevaarlike prikkel van het spel.
Dank en groet!
Gerard Brom

*

Origineel: Leiden, UB.
I. J. Huizinga, Over de grenzen van speien ernst in de cultuur.
2. Gerardus van der Leeuw, Wegen en grenzen. Studie over de verhouding van religie e11
kunst (Amsterdam 1932); Gerardus van der Leeuw (1890-1950), theoloog, hoogleraar
412

godsdienstgeschiedenis en -fenomenologie te Groningen 1918-1950· minister van On'
derwijs, Kunsten en Wetenschappen 1945-1946.
3. G.J.P.J. Holland (1854-1922), filosoof, hoogleraar te Leiden 1896-1922· propageerde de filosofie van Hegel in Nederland.
'
4. E.-E. Viollet-le-Duc (zie Briejwisseling /[72]), Histoire d'un h6tel de ville et d'une cathedrale [Cluny] (Parijs 1878).
5. 'In tegenwoordigheid van het volk'.
6. 'Grappenmaker Gods'.
7. Philippus Neri (1515-1595), Italiaans dominicaner monnik, een der voorvechters
van de contrareformatie.
8. Ps. 2:4, 'Die in den hemel woont zal lachen; de Heere zal hen bespotten'.
9. Gerard Brom, Herleving van de kerkelike kunst in Katholiek Nederland (Leiden

1933).
.
10. J.A. Alberdingk Thijm, zie Briejwisseling I [502].
II. Cornelius Broere (1803-1860), rooms-katholiek geestelijke en emancipator, oprichter van het maandblad De Katholiek, hoogleraar kerkgeschiedenis aan het grootseminarie W armond sedert 1851.
12. Franz Brentano, (1838-1917), Duits filosoof en psycholoog, hoogleraar te Würzburg en Wenen (sedert 1874); tot priester gewijd in 1864, trad in 1873 uit de katholie2
ke kerk; Franz Brentano, Aenigmatias. Neue Rätsel (München 1909), eerste uitgave
onder pseudoniem: Neue Rätsel von Aenigmatias (Wenen 1879).

[ 973]
E.J. Dijksterhuis 1 (Oisterwijk) aan Johan Huizinga*
9 februari 1933
Hooggeachte heer Huizinga,
Ik dank u van harte voor de toezending van uw Dies-rede. Ik ben blij, het
stuk te bezitten, want ik ben nog nooit zoo sterk onder den indruk van een
academische redevoering geweest, als dat gisteren het geval was. Het zal
steeds een genot voor me zijn, haar, zooals vanavond, te herlezen, vooral nu
ik de herinnering bezit aan de wijze, waarop ze werd uitgesproken. De keeren, dat ik u nu het woord heb hooren voeren, ben ik telkens sterk bekoord
geweest door den zachten humor, die de ernstige stemming van uw betoog
telkens weer doorbreekt en die haar toch zoo volkomen onaangetast laat; gisteren pakte mij nog in het bijzonder de wijze, waarop u voor het indrukwekkende slot van uw rede de juiste accenten wist te vinden.
Met de meeste hoogachting steeds
· uw dw. E.J. Dijksterhuis

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Eduard Jan Dijksterhuis (1892-1965), wetenschapshistoricus, docent wis- en natuurkunde in het middelbaar onderwijs tot 1953, vervolgens buitengewoon hoogleraar in de geschiedenis van deze vakken te Utrecht, in 1955 eveneens te Leiden, in
1960 gewoon hoogleraar te Utrecht; volgde op 1 januari 1941 Colenbrander op als redacteur-secretaris van De Gids.

413

[ 974]
Henri Pirenne (Ukkel) aan Johan Huizinga*
II februari I933

Mon eher collegue et ami,
Je vous remercie tres cordialement de l'envoi de l'avis ecrit par MM.
Brugmans, Gosses et Kernkamp dans la triste affaire qui l'a insuscite. Comme vous, je ne puis expliquer ce qui est arrive que par un affaiblissement pathologique des facultes de Colenbrander ä la suite sans doute d'un surmenage prolonge. 11 y a la pire aberration ä laquelle j'avais refuse de croire au debut. Mais il a bien fallu le rendre ä l'evidence. Il va de soi que je n'en ai jamais voulu ä notre pauvre collegue. Je me borne ä le plaindre du fond du
coeur.
Croyez, eher collegue et ami, a tous mes sentiments les meilleurs et les
plus devoues
H. Pirenne
J'ai lu avec un bien vif interet votre discours rectoral I sur le jeu et le serieux
(ce mot ne coincide pas exactement avec ernst) dans la civilisation. 11 m'a rappele, mais dans un horizon bien plus !arge, l'article dejä ancien de Bücher2
sur le jeu, source du travail. Y a-t-il un rapport entre l'age d'une civilisation
et la place que le jeu y occupe? Et jusqu'ä quel point le jeu est-il conscient?
En quoi, par exemple, un speculateur au bourse se diflerencie-t-il d'un
joueur de Monte Carlo, ou un champion de tennis d'un aviateur? Voilä bien
des questions. Elles montrent du moins combien votre lecture est suggestive.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. ·J. Huizinga, Over de grenzen van speien ernst in de cultuur.
2. Karl Bücher (1847-1930), Duits socioloog en econoom, hoogleraar te Dorpat, Bazel, Karlsruhe en Leipzig; Arbeit und Rhythmus (Leipzig 1896), in de eerste druk nog
een brochure, in latere edities sterk uitgebreid.

[ 975]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
II februari I933

Beste Ran
Nu krijg je toch een ''nogmaals'' briefje zooals jij dat noemt.
Ik heb je rede voortreffelijk gevonden, en ik verheug mij deze nu nog eens
rustig te kunnen herlezen. Intressant en zeer oorspronkelijk.
Ik vond je kleinkinderen snoezig, en 't diner 1 vond ik erg aardig om eens
bij te wonen, en om dit alles eens van dicht bij te zien. Alleen tegen den Heer
2
Ronkel heb ik bezwaren, een hooggeleerde nazaat van Kakadorus 3 die bo·
ven zijn stand leeft.
Wij hopen dat Retha ons morgen spoedig zal vinden. 't Is een heele zitting
van 4 tot Io.I5!

Maandag voor 't eerst Redactievergadering met Colenbrander. Toch heb
ik hoop dat 't mede zal vallen. Ik zie er echter wel wat tegen op.
Hartelijk gegroet, - kom je heusch eens gauw.
t.t. Rik

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Aan het senaatsdiner op 8 februari, dat waarschijnlijk plaatsvond in 'Maison
Bruyns', Rapenburg 8, 'speciaal huis voor feesten, promoties, diners, recepties'.
2. Ph.~. van Ron~e; (1870-1954), .h~ogleraar Male!s ~e Leiden 1917-1940; vertegenwoord1ger van Hu1z1nga s faculte1t 1n de eetcomm1ss1e van de senaat, die kennelijk
het woord heeft gevoerd.
3. Kakadorus of kokadorus, in het algemeen benaming voor kwakzalver, in het bijzonder een Amsterdamse marktkoopmati. die als 'professor' of 'meester Kokadorus'
zijn waren aan de man bracht.

[ 976]
Johan Huizinga (Leiden) aan Gerard Brom*
12 februari 1933
•

W aarde Collega,
Mijn dies-oratie bezorgt mij de voldoening van allerlei welkome
weerklank, in de eerste plaats die van Uw zijde. Veel dank, zoowel voor Uw
geschreven als voor Uw gedrukte aanvullingen! Ik hoop er mijn voordeel
mee te doen, als ik ooit het onderwerp opnieuw ter hand mocht nemen.
Achter Luther's teksten, het komt herhaaldelijk bij hem voor, zit zoowel
Plato als de Psalmist, weet ik nu al.
Van harte stem ik in met Uw opmerking aangaande het gezichtsbedrog in
zake Moliere en Bredero! In een publicatie, die binnenkort verschijnt, heb ik
het over lieden, die Jan Steen en Adriaen Brouwer eerst kunnen genieten,
door ze ''in dostojewskische Sentimente umzuinterpretieren'' (het betreft
een duitsch geschrift). 1
Met vriendelijke groeten;
Gaarne Uw dw.
J. Huizinga
* Origineel: Nijmegen, KDC.
1. J. Huizinga, Holländische Kultur des siebzehnten Jahrhunderts 45: 'Uns Modernen
mag es bisweilen vorkommen, als ob uns der Gegenstand eines Jan Steen, eines
Adriaen Brouwer, eigentlich im Weg stünde, um die Schönheit ihrer Schöpfungen
zu geniessen. Wir möchten dieses Element der derben Satire oder des Schwankes
vergessen. Es gibt Ästheten, die es fertigbringen, das Sujet in :Qostojewskische Sentimente umzuinterpretieren, um es geniessen zu können'; verg. J. Huizinga, Nederland'~ beschaving in de zeventiende eeuw (Haarlem 1941) 133: 'De tijd ligt gelukkig al
weer achter ons, dat sommige literaten bereid waren, ons achter iederen Breughel,
Jan Steen of Adriaan Brouwer de tragiek van Dostojewski te onthullen' (V.W. II,
482).

977
H. Th. Colenbrander aan ohan H uizinga *
18 februari 193 3
Beste Han
Hierbij het advies van Kernkamp, dat ik terug verzoek, en dat ik besloten
ben te volgen. Wil dus aan Visser mededeelen dat ik er de voorkeur aan geef,
niet als regeeringsafgevaardigde in aanmerking te komen. Deze mededeeling
lijkt mij op zichzelf voldoende; het heele geval kan buiten de Akademievergadering blijven. Van de twee door de · ademie genoemden is er nog maar
een beschikbaar. Laat deze alleen benoemd worden; het heele ding is een
schertsfunctie, zouden de studenten zeggen; men lachte er te Oslo mee dat
Nederland er vier ofvijfbenoemd had; Posthumus kan het alleen best af.
H.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
978
ohan Huizinga Leiden aan G.W. Kernkamp*
20 februari 1933
Amice,
.
C. heeft mij, onder toezending van Uw briefje, bericht, dat hij Uw advies
wil volgen en verzoekt mij, aan Visser te berichten, dat hij er de voorkeur
aan geeft, niet als regeeringsafgevaardigde in aanmerking te komen.
Nu ik tot mijn vreugde hoor, dat ge, zoo nog niet geheel de oude, toch
weer op weg van herstel zijt, meen ik, niet langer te mogen wachten met U
het een en ander mee te deelen aangaande mijn opvatting van het heele geval, aangezien die op belangrijke punten van de Uwe afwijkt. Mijn instemming met het rapport, waarvan ik U getuigde, is aanzienlijk getemperd door
de wijze, waarop C. op de publicatie reageert, of liever niet reageert. aar
daarover zoo meteen nader.
C. heeft mij verweten, dat ik in de behandeling van zijn geval in vriendschappelijkheid ben te kort geschoten. Al degenen, die mij daarbij met hun
raad hebben terzijde gestaan, meenen, dat C. daarin dwaalt. Ik moet het oordeel aan anderen overlaten. Wanneer ik in het nu volgende U schijn, harder
te oordeelen, dan U noodig schijnt, moet ik mij op mijn geweten beroepen.
Naar mijn meening had C., zoodra hij tot de erkenning van het objectieve
feit genoopt was geworden, de consequentie moeten aanvaarden, dat hij, geheel afgescheiden van de vraag van zedelijke schuld, door het feit zelf voorloopig ongeschikt was geworden, zieh als vertegenwoordiger der Nederlandsche wetenschap te gedragen.
Toen het Senaatsbestuur aan Curatoren als commissie U en Gosses en
Brugmans aanbeval, heeft het daarmee bedoeld, C. de genadigste rechters te
bezorgen, die hij zou
nen vinden, en die hem zooveel mogeli;"k zouden
sauveeren. Dat hebt ge gedaan, en daarover hebben we ons verheugd. De

passus over zijn verdiensten was ons allen uit het hart gegrepen. Aan de opportuniteit en de mate van gerechtvaardigdheid van U w berisping der aanvallers hebben sommigen terstond getwijfeld. Het hoofddeel van het rapport
evenwel, Uw onverbloemde afkeuring van het plagiaat, heeft hier slechts een
qualificatie gevonden: vernietigend.
Zoo heeft C. het geenszins opgevat blijkbaar; hij gedraagt zieh alleen, en
met stuitende vrijmoedigheid, naar de bijkomstige uitspraken van het rapport.
Ik wil hier niet C. in Uw oogen bezwaren. ij zijn het er hier over eens, en
het. is mij van psychiatrische zijde volmondig bevestigd, dat men hier te
doen heeft met een ziekelijke verzwakking ·van zijn onderscheidingsvermogen, die tragisch is in de hoogste mate, en waaruit ook zijn volslagen onvataad, te
baarheid voor de erkenning van de beteekenis van het gepleegde
verklaren valt.
Maar nu hij weigert, eenige consequentie die voor hem ongu11stig is, te
aanvaarden, maakt hij het ons onmogelijk, hem in alles te ontzien. Het is
daarom gelukkig, dat hij zieh althans in deze
estie van de regeeringsafvaardiging terugtrekt. Want ik wil U dit zeggen: als de Akademie in Maart
over deze zaak had moeten beslissen en handhaving van zijn aanbeveling als
regeeringsafgevaardigde besloten bad, zou ik voor mij zonder aarzeling de
consequentie hebben aanvaard, mij als voorzitter en als lid der Akademie terug te tre en.
Ik hoop nog steeds, over dit alles nog eens rustig met U te nnen praten.
Voorloopig is daar nu geen haast bij. Hartelijk verder herstel gewenscht!
t.t. . Huizinga
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. ·

979
Richard Roland Holst aan ohan Huizinga*
23 februari 1933
Beste Han
1
Vandaag
am op mijn spreekuur de Heer Bakker, restaurateur, helper
2 en ''hernieuwer'' van de Staalmeesters.
van S. Degener,
Ik kende hem al uit de verbalen. ''Ben zenuwzieke'' zegt men, of 't gewenscht is doeken als de Staalmeesters aan zenuwzieken ter restauratie te geven, waag ik niet te beoordeelen op weg om zenuwziek te worden is hij allicht maar s pathiek is hij in zeker opzicht ook, en lang niet zonder geest.
Ik heb hem gezegd dat ik den tijd miste om in dat wespennest te grijpen,.
maar ik heb gezegd, ''wendt u tot Prof. H., die voorzitter is van de muse11111commissie''. Ofhij zal komen weet ik niet, maar mocht hij 't doen, laat hem
dan eens rostig gaan. Hij bood mij aan direct mede te gaan naar het Rijks
useum, dan zou hij mij laten zien welke narigheden hij bad moeten uithalen op bevel van S.D. Hij vertelde ook dat de oro's vuil uit Rusland waren
gekomen, 3 dat alles wat er aan gebeurd was op bevel van S.D. was geschied.

De man is nu zeker door het onrecht geprikkeld, maar dat neemt niet weg
dat hij bij mij 't gevoel versterkt heeft dat er in 't museum dingen gebeuren
die niet toelaatbaar zijn.
Ik herlees je mooie boek over Jan Piet, 4 ook als documentatie is 't erg intressant. In lang hoorde ik niets van je.
Hartelijke groeten ook van Jet
t. t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. P.N. Bakker (*1882), restaurator schilderijen in het Rijksmuseum te Amsterdam
1909-1930, had in januari 1933 in De Telegraaf de 'restauratie' aangeklaagd van de Staalmeesters, in welk artikel werd gesuggereerd dat Bakker op last van museumdirecteur
Schmidt Degener het schilderij te drastisch had moeten restaureren. Het Rijksmuseum
zag zieh daarop genoodzaakt te verklaren dat het schilderij in 1929 slechts was verdoekt
en van de buitenste, vuile waslaag was ontdaan. Bakker, in 1924 officieel berispt wegens
roken in het atelier en in 1930 betrapt op het restaureren van schilderijen onder werktijd
voor particulieren, werd in het laatste jaar op eigen verzoek vervroegd gepensioneerd;
zijn actie was hem naar alle schijn ingegeven door een tekort aan erkenning.
2. F. Schmidt Degener.
3. Verg. Richard Roland Holst aan Huizinga, 19 september 1931, n.6.
4. J. Huizinga, Leven en werk van Jan Veth.

[ 980]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
[na 23 februari 1933]
Beste Han.
Je uitlating over Colenbrander trof mij te meer daar ik zeer onlangs hoorde
zeggen dat C. morphiomaan was. Geloof jij dat? Als leek zoudt je zeggen 't
klopt, want bij die lijders vallen immers onverwacht ook zedelijke remmen
weg? 't Is droevig.
Ik hoop, - al hoap jij 't niet, - dat die restaurateur 1 tach bij je komt, ondanks iets in zijn optreden dat je gereserveerd tegen hem doet zijn, geloof ik
toch in den man, en mijn argwaan tegen wat er in 't museum gebeurt is erzeker sterk door toegenomen. Dat S.D. niet competent is am kostbare aankaopen te doen, staat bij mij al lang vast.
Jet is nog steeds niet geheel fit en nag erg heesch.
Straks kamen Kik en Ila bij ons kaffiedrinken. Erg gezellig.
Is er geen kans dat je eens hier komt, kunt je niet eens hier kamen eten na
de K.Ac.?
2
Graet Cees vooral oak zeer van ons als je hem ziet, wij hopen dat hij eens
spoedig komt, zoaals hij beloofde.
Ik heb 't akelig druk gehad, maar over een week hoop ik door de accumulatie heen te zijn.
Wat zal 't je vreemd zijn dat 't huis met al haar jonge goedje leeg loopt.
Tot spoedig hoop ik.
Hartelijk gegr.

R.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I.
2.

'

P.N. Bakker.
Cornelis van Vollenhoven.

[ 981]
Werner Jaeger 1 (Berlijn) aan Johan Huizinga*
28 februari 1933
Hochgeehrter Herr Kollege,
Haben Sie vielen Dank für die gütige Zusendung Ihrer Abhandlung über
das Spiel in der Kultur. Diese Linie habe ich immer mit Vorliebe verfolgt.
Platon, der einer der Schöpfer des europäischen Kulturbegriffes ist, lehrt
Leges YII 803 B-C und sonst, dass die menschlichen Dinge des grossen Ernstes nicht wert sind. 2 Nur Gott ist wahren Ernstes wert, der Mensch ist sein
Spielzeug, und daher ist des menschen Leben am besten, wenn er es als
möglichst vollkommenes und schönes Spiel auffasst und lebt.

[... ]3

4

Wir erinnern uns mit Vergnügen an Ihren Besuch in Berlin und hoffen
auf seine Wiederholung, besonders dankbar sind meine Frau und ich Ihnen
für die Stunde, die Sie uns geschenkt haben.
Mit herzlichem Gruss
Ihr aufrichtig ergebener
Werner J aeger

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Werner Wilhelm Jaeger (1888-1961), Duits klassiek filoloog, hoogleraar te Bazel
1913-1915, Kiel 1915-1921, Berlijn 1921-1936 en Chicago 1936-1939.
2. Verg. J. Huizinga, Homo ludens (Haarlem 1938) 308, 'Alles is spei. Het lijkt goedkoope beeldspraak, louter een anmacht van den geest. Doch het is de wijsheid, waar·
toe Plato gekomen was, toen hij den mensch een speeltuig der goden noemde' (V.W.
V, 245, met wijziging).
3. Uitnodiging om een bijdrage voor J aegers tijdschrift Die Antike (1925-1936) te
schrijven, waaraan Huizinga geen gevolg heeft gegeven.
4. Zie Huizinga aan Malinowski, 16 november 1932, n. 5.

[ 982]
1
Pieter Geyl (Londen) aan Johan Huizinga *
1 maart 1933
W aarde Collega,
Ik ben, sedert ons gesprek op 19 Februari, niet minder verheugd geworden
om de gulheid waarmee gij instemdet dat onze persoonlijke verhouding door
deze droevige zaak niet geleden had en in het bizonder om uw betuiging dat
gij respect voor mijn houding hadt en dat, waar gij het niet in allen deele met
mij eens waart, zulks aan dat respect niets afdeed. Maar ik moet toch, iets nadrukkelijker dan ik het mondeling misschien deed, uiting geven aan een an·
der gevoelen, namelijk van spijt dat uw persoonlijke houding (waarin mij
ook trof de instemming die gij op zooveel punten van mijn kritiek op het

rapport deed blijken) zoo weinig in overeenstemming is met wat uit de Universiteit naar buiten uitgaat.
Wij weten nog steeds niet of Curatoren met hun overnemen van het rapport inderdaad bedoelden onze handelwijze als ''zeer afkeurenswaardig'' te
bestempelen. 2 Maar wat mij vooral dringt u te schrijven is het verbijsterend
berieht in de pers omtrent de betuiging van vertrouwen door tachtig studenten uit de literaire faculteit openlijk tot Prof. Colenbrander gericht. 3 Ik betoogde in ons gesprek, dat het rapport, al mocht het ook in de oogen van volwaardige intellectueelen zooals gij en Prof. van Eysinga (die beiden dat
woord tot mij gebruiktet) voor Colenbrander ''vernietigend'' zijn, door de
verontsehuldigingen die het zoekt voor hem en door de tegenaanval op ons
bij afwezigheid van eenige onbewimpelde afkeuring van de schuldig bevondene, op de studenten verwarrend werken moest. Gij spraakt mij van ''de
mensehelijke faetor''. Uit Holland wordt ons gesehreven dat het adres van
vertrouwen in werkelijkheid niets anders is dan een uiting van medelijden.
Ik heb alle waardeering voor de gevoelens van bezorgdheid welke de drie
vrienden zoowel als van edelmoedigheid welke de studenten bewogen hebben. Het feit blijft echter dat dit alles gaat ten koste van de eerbied voor de
integriteit van ons wetenschappelijk werken. Is het niet de eerste taak van de
universiteit om die eerbied bij de haar toevertrouwde jeugd aan te kweeken?
en wanneer zieh een eonfliet voordoet tusschen die eerbied en subjectieve
persoonlijke of groepsinzichten, te leeren dat wetenschappelijke eerlijkheid
voorgaat? Ik zal de laatste zijn om er de studenten hard om te vallen; mijns
inziens ligt de schuld bij de drie hoogleeraren en bij de autoriteiten der Leidsche Universiteit die hun verantwoordelijkheid door een zoo kennelijk ontwijkend en partijdig rapport gedekt hebben geacht. Veel van de jongelui die
hun handteekening onder het stuk geplaatst hebben, zullen zieh, durf ik hopen, tot de jaren des onderscheids gekomen met eenige ontsteltenis herinneren, dat zij het misdrijfvan plagiaat, geconstateerd door drie bevriende vakgenooten van de schuldige, zoo licht telden, en dat zij openlijk verklaarden
dat men het werk van een ander sehrijver voor het zijne uitgeven kan en toch
als mensch en als man van wetenschap alle vertrouwen verdienen en van
''bewuste misleiding'' zonder kwestie vrij te pleiten zijn. Voor het oogenblik
is dit intusschen een ontsporing in persoonlijke en plaatselijke loyaliteit,
welke de naam de Universiteit, die mij zoo goed als u ter harte gaat, bij het
nadenkende publiek moet schaden. Ik vind mij bevestigd in de opvatting die
ik u reeds meedeelde: ''Wij hebben de Universiteit de gelegenheid gegeven
zieh te zuiveren, en zij heeft die gelegenheid slechts ten halve gebruikt''.
In het licht van deze beschamende gebeurtenis wil ik nog iets zeggen over
mijn voordracht op 10 Maart. Van Eyek zal II Maart te Amsterdam spreken
in de Aula en onder voorzitterschap van de Rector Magnificus. 4 Het contrast
van mijn hagepreek zal alweer de indruk vestigen, alsof te Leiden de houding tegenover een plagiaris en zijn ontmaskeraar voornamelijk bepaald
wordt door de omstandigheid dat de eerste er een professoraat bekleedt. Het
moet rnij van het hart, dat dit door u in uw publieke kwaliteit gesteund ostracisme mee voor de begripsverwarring onder de studenten verantwoordelijk
420

is. Zoowel gij als Prof. van Eysinga spraakt van de mogelijkheid van ''incidenten''. Gij zult wel willen gelooven, dat de kwaadwillige of slecht ingelichte lasterpraatjes die te Leiden onder dekking van het rapport tegen mij rondgaan, mij persoonlijk onverschillig laten en dat ik ''incidenten'' zal beschouwen met de verachting die zij verdienen. Er zou echter opnieuw een solidariteitsverklaring met de plagiaris in opgesloten liggen, waardoor de eer van de
Universiteit nog meer in het gedrang zou komen. Ik hecht eraan u hierop
vantevoren te wijzen.
Een opmerking nog wil ik hieraan toevoegen. Het speet mij dat gij in ons
gesprek van Eyck in tegenstelling met mijzelf motieven van persoonlijke vijandschap toeschreeft, 5 al naamt gij tot mijn genoegen mijn verzekering dat
gij hem daarmee onrecht deedt, grif aan. Ik heb achterna bedacht dat ik u
daarbij op een omstandigheid bad kunnen wijzen, die u overigens uit ons gesprek op II Januari bekend kon zijn, nl. dat ik naar Holland was gekomen
zonder afspraak met mijn mede-onderteekenaar tot onmiddellijk publiceeren; daarom kon ik mij immers bereid verklaren om mij door u een practische oplossing die uitstel vereischte te laten aanduiden. Van Eyck heeft mijn
besluit goedgekeurd, maar daarom blijft het niet minder waar dat het mijn
besluit was. Dat onmiddellijke publiceeren nu is door de commissie ''zeer afkeurenswaardig'' genoemd, een oordeel dat alle grond mist, en dat gij, die
wist hoezeer ik het ten volle voor mijn rekening nam en die mij toch verzekerdet dat gij bij mij aan eenigerlei persoonlijke beweegredenen niet dacht,
ook niet deelt, al blijft gij het besluit ''betreuren''. Toch speelt dat onmiddellijk publiceeren vermoedelijk door het hoofd van allen die zieh van Eyck
voorstellen als de man die er op uit was zijn persoonlijke vijand (als hoedanig
hij C. trouwens niet beschouwt) eindelijk ten val te brengen. Uit de juiste
toedracht volgt vanzelfhoe bizonder onbillijk die gedachtengang is.
Intusschen blijf ik als steeds na vr. groeten,
Uwdw,
P. Geyl

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Deze briefbevat in notitie het niet teruggevonden antwoord van Huizinga: 'Ook
ik niet voldaan, maar op andere gronden. Univ. heeft haar plicht gedaan. Ant. v.
Cur. reeds onderweg. Sympathiebetuiging der stud. ook door mij betreurd, maar kon
noch wilde die tegenhouden. Gij verwart ten aanzien van 9 Mrt geval C. met bezwaren reeds langte voren bestaande tegen 'W. v. Nassaudag' enz.'
2. Verg. Curatoren aan H.Th. Colenbrander, 9 februari 1933: 'Zooals door U reeds
is medegedeeld in de pers zijt Gij zelfvan meening een ''onverklaarbare'' fout te hebben begaan. Ook het rapport der door ons benoemde commissie staat - geiet op uw
wetenschappelijk verleden en uw wetenschappelijke positie - op dat standpunt. Inhoud en strekking van het rapport aanvaardende, verklaren wij als Curatoren van de
Leidsche Universiteit het voorgevallene te betreuren' (Doorslag: Leiden, UB, Senaatsarchief).
3. Op r6 februari 1933 bood een groep studenten uit de Faculteit der Letteren van de
Leidse universiteit aan Colenbrander een verklaring aan, waarin zij hun vertrouwen
in hem uitspraken.
4. P.N. van Eyck, ''Het Wilhelmus als lied van de revolutie'', verg. P.N. van Eyck,
"Het Wilhelmus'' in: P. Geyl red., Wilhelmus van Nassouwe (Middelburg 1933) 225-270.
'

421

5. P.N. van Eyck werd verweten tegen Colenbrander gehandeld te hebben uit animositeit over zijn ontslag als poezie-medewerker van De Gids in 1925; verg. Andre
Jolles aan Huizinga, 13 juni 1925, n. 7.

[ 983 ]
Walter Porzig (Wabern/Bern) aan Johan Huizinga*
I maart 1933
Sehr verehrter Herr Kollege!
Herzlichsten Dank für die liebenswürdige Übersendung Ihrer wirklich
aufregenden Rektoratsrede!
Im vorigen Sommer las ich im Seminar den Kratylos. 1 Die Studenten begegneten darin zum ersten Mal Platon (man sollte das notieren für die künftige Kulturgeschichte des 20. Jahrhunderts), und ich hatte ihnen die platonische Ironie klar zu machen. Den Schweizern ging es schwer ein - vielleicht
waren meine pädagogischen Fähigkeiten nicht gerade vom ersten Rang aber ein sehr gescheiter Mensch begriff es überhaupt nicht - und das war
ein Amerikaner. Er protestierte energisch dagegen, dass eine ernste Sache Spiel sein könnte. Hat dieser Amerikaner eine Bedeutung für Amerika?
Dass Platon bei Ihnen nicht vorkommt, begreife ich natürlich sehr gut.
Ich habe mir aber doch erlaubt, ihn zwischen den Zeilen zu lesen. Das eigentliche Wort für das Kindspiel ist im Griechischen übrigens a6upco,
ä.6upµa. ist das Spielzeug. Aber das Spiel als kultureller Wertfaktor ist natürlich ä:yrov. Diese Leute verteilen ja Preise nach der Schlacht bei Salamis!
(Diesen ''Streit mit Waffen'' lassen Sie wohl gelten? p. 11). 2
Weil Sie nun aus der arabischen Bedeutungsverzweigung schliessen, dass
''spielen'' von Musikinstrumenten überall selbständig zu Stande gekommen
sei, so regt sich mein Widerspruchsgeist und fragt: Kann die abendländische
Verwendung von ''spielen'' in dieser Bedeutung nicht Lehnübersetzung gerade aus dem Arabischen _sein? Die ''Laute'' ist ja auch arabisches Lehnwort.
Und man ''spielt'' die Laute, ''schlägt'' die Harfe, ''bläst'' die Trompete.
Problematisch ist eigentlich unser Weltbild. Wie kommen wir dazu, und
was bedeutet es, dass wir Kinderspiel und Glücksspiel und Lautenspiel unter einen Hut bringen und dem ''Ernst'' gegenüber stellen? Sind wir sehr
ernsthaft oder sehr ironisch?
Mit freundlichen Grüssen
Ihr W. Porzig
* Origineel: Leiden, UB.
I. Dialoog van Plato waarin de opvattingen over taal en werkelijkheid van de wijsgeer Kratylos op een ironische manier worden weerlegd.
2. J. Huizinga, Over de grenzen van speien ernst in de cultuur 11, 'Het zou een ontmoedigende bevinding zijn, als wij niet wisten, dat niet alle strijd die met de wapenen is'
(V.W. V, 10)•

•

422

[ 984]
Arno Duch (Gräfelfing/München) aan Johan Huizinga*
4 maart 1933
Hochverehrter Herr Professor,
nehmen Sie meinen herzlichsten Dank für die freundliche Zusendung Ihrer Rektoratsrede. Gerade in ihrer Selbstbeschränkung auf einen schmalen
grünen Pfad durch reiches Gartenland eröffnen sich so viele genussreiche
Seitenwege und Ausblicke, dass man sich stundenlang damit beschäftigt.
Auch ich sehe den wesentlichsten Faktor des Spieles als eines gesellschaftlichen Bandes darin, dass es als Ernst auftritt. Aufklärung und Liberalismus
haben diese ''unvernünftigen'' Sphären als zwecklosen faulen Zauber hingestellt und aus dem öffentlichen Leben zu verbannen gesucht - die Folge ist,
dass heute in Deutschland ein Heisshunger danach besteht, den sich der
deutsche Faschismus sehr zu Nutz gemacht hat. Die deutsche Demokratie
kannte nur den Gehrock, sie hat Symbol und politisches Schauspiel weggelassen, ein Grund für ihren Mangel an Volkstümlichkeit - jetzt stürzt man
sich auf die ''circenses''. Jener demokratische Gedanke, dass es besser sei das
Geld für Notdürftige auszugeben statt für politische Feste etc. ist sozial(-politisch), und doch, gerade sozial(-psychologisch) gesehen, falsch, so paradox
es klingt. Der Gemeinschaftssymbolismus des Faschismus - Fahne, Abzeichen, Gruss - wird als Befreiung aus der Dumpfheit empfunden - er ist
doch nichts anderes als ein Austrieb des Spielbereiches. - Hier ist Ihr Vortrag überaus zeitgemäss.
Zu Seite 9: play - jeu - spel: Die Inkongruenz der ''gleichen'' Wortbedeutung besteht mindestens in demselben Masse auch innerhalb der Sprachen
selbst. Ich meine nicht etwa die Verschiedenheit der Definitionen für gehobene Begriffe, sondern den Vorstellungsbereich im allgemeinen Sprachgebrauch - Worte sind nur wie Becher, deren Füllung oft recht verschieden
bei den einzelnen Geistern ist - der consensus über die Bedeutung ist meist
Fiktion, es gibt nur Näherungswerte. Der Bereich des Wortes ''Spiel'' z.B.
wird auch innerhalb des Deutschen ganz verschieden umgrenzt.
Zu S. 27 a. 7: Beispiel hat mit Spiel ursprünglich nichts zu tun, mhd.
''btspel'' gehört zu germanisch Spell = Erzählung und ist eine Art Contrafaktur zu ''parabola''. Dieses ''spei!'' steckt auch im engl. gospel = Gotteserzählung. Ob ''Spiel'' etymologisch etwa mit ''spei!'' verwandt ist, weiss ich
nicht, ich glaube nicht.
1
Meinen Brief über Alanus haben Sie wohl bekommen? Ich habe die Zeit
über meist an meinen Weltchroniken gearbeitet und werde voraussichtlich
mit einem Teil davon im Sommer bei Lehmann promovieren, 2 da es in
Deutschland anscheinend unmöglich ist, ohne dergleichen eine wissenschaftliche Stellung zu finden, und ich muss mich dann umsehen, wo ich
3
unterkommen kann - mein alter Lehrer und väterlicher Freund Brandi in
Göttingen hat mir doch einige tröstliche Hoffnung gemacht - in einen Verlag als Angestellter möchte ich nicht wieder gehen - die Diskrepanz von
Geld und Geist ist doch zu schneidend.

Wie geht es dem ''Herbst''? Sind Sie zufrieden mit dem neuen Verleger?
Mit den schönsten Grüssen und in treuer Gesinnung
bleibe ich Ihr dankbar ergebener
Arno Duch

4

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Niet opgenomen.
2. Paul Lehmann, zie Briefwisseling I [371]; de promotie heeft niet plaatsgevonden;
wel verscheen: Arno Duch, ''Das Geschichtswerk Hermanns von Reichenau in seiner Überlieferung'' in: Hans Oesch, Berno und He1·mann von Reichenau als Musiktheoretiker (Bern 1961) 184-203, een plaatsbepaling van de kroniek van deze elfdeeeuwse geleerde te midden van contemporaine wereldgeschiedenissen.
3. Karl Brandi, zie Briefwisseling I [261].
4. Arno Duch had zijn betrekking bij uitgeverij Drei Masken Verlag opgegeven; de
derde druk van Herbst des Mittelalters verscheen nog bij Drei Masken Verlag in 1931,
de viertle bij uitgeverij Kröner te Stuttgart in 1938.

[ 985]
Pieter Geyl (Londen) aan Johan Huizinga*
6 maart 1933
Waarde Collega,
Toen ik u schreef, hadden wij de briefvan Curatoren 1 nog niet ontvangen
•
2
en wist ik nog niet, dat mijn lezing in het Klein Audrn. zou plaats hebben.
In het bezit van die twee feiten zou ik anders of niet geschreven hebben.
Ik wil u nog doen opmerken dat ik het verband met de zaak C. en de
''inopportuniteit'' in verband met vroegere viering niet verwarde, maar dat
wat ik over mijn ''hagepreek'' schreef, gebaseerd was op ons gesprek, waarin
gijzelfmijn heele optreden in verband met die zaak ongelukkig achteten mij
(heel vriendschappelijk) zeidet dat Curatoren toch niet zouden kunnen vergeten dat ik hun net een van hun meest geziene hoogleeraren gekost had.
Het doet mij genoegen dat wij, zooals gij schrijft, snel terrein winnen.
Ofschoon ik sommige zaken anders blijfwaardeeren dan gij, onderschat ik
toch werkelijk uw moeilijkheden niet en ik kan u verzekeren dat ik er niet
aan denk te beweren dat gij uw plicht niet gedaan zoudt hebben.
Het spijt mij dat gij verhinderd zijt mijn voordracht bij te wonen.
Met vr. groeten,
Uw P. Geyl

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Mogelijk een antwoord op de open briefvan Van Eyck en Geyl aan Curatoren van
15 februari 1933, zie Pieter Geyl aan Huizinga, 4 februari 1933, n. 5.
2. Zie Pieter Geyl aan Huizinga, 4 februari 1933, n. 4.

424

[ 986]
N.N. (Leiden) aan Johan Huizinga*
8 maart 1933
Het pijnlijke ''geval Colenbrander'' is in ieder's gedachte, wanneer ook niet
op ieder's tong.
Zal het in Leiden door de sluier der vergetelheid gedekt worden? Het ziet
er zoo naar uit, maar het is niet te hopen!
Dat de studenten in groote getale openlijk de zijde van den Heer Colenbrander kozen, lijkt mij een slag in 't aangezicht van de collega's.
Dat de Gids-Redactie zieh gewaarborgd gevoelt voor de toekomst, is haar
zaak. 1
Dat dit geval tijdens Uw rectoraat plaats vond is uiterst onaangenaam en
onverkwikkelijk voor U, maar zoudt U geen weg weten om dan ook tijdens
Uw rectoraat de Leidsche Universiteit, die als oudste, eerste, en beste in Nederland staat aangeschreven van een blaam te zuiveren?
... Een weg weten om te voorkomen dat haar leden in het buitenland zouden kunnen ervaren met een medelijdend gebaar of een ''überlegene sneer''
te worden bejegend over z66veel onwetenschappelijke clementie?
Ik zend U dezen anoniem, opdat het U gemakkelijk zij het geschrevene in
de prullemand te laten glijden, maar het moest me toch van het hart.
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Verg. De Gids 97 (1933) I, 355, 'Verklaring. De ondergeteekenden hebben het aan
Curatoren der Leidsche Universiteit uitgebrachte en sindsdien openbaar gemaakt
verslag overwogen. Zij sluiten zieh bij de hierin neergelegde conclusies aan.
Zij hebben tevens overwogen, wat hunzelven te doen stond en zijn hierbij v66r alles
rnet de hun toevertrouwde belangen van het tijdschrift te rade gegaan.
Zij hebben tegenover den door hun mede-redacteur, in de eerst plaats jegens De
Gids, beganen misslag zijn kwart·eeuw van ongebroken toewijding en noeste diensten aan het tijdschrift in de weegschaal gelegd.
Ten slotte hebben zij zijn verdiensten en gaven, die waarborgen bieden en ook voor
de toekomst vertrouwen wekken, het zwaarst bevonden.
D. van Blom, A. Roland Holst, R.N. Roland Holst, D. Crena de Iongh, M. Nijhoff,
J .D. van der Waals Jr.'.

[ 987]
A.J. Barnouw (New York) aan Johan Huizinga*
I2 maart 1933
Amice,
Van harte dank voor de toezending van de mooie rede op den Dies Natalis
gehouden. Over het spel als cultuurelement in de Amerikaansche samenleving zou een boeiende studie zijn te schrijven. De journalist spreekt over
zijn beroep als ''the newspaper game''. De politicus die, schoon van huis uit
eerlijk, moet meevaren in het schuitje der corruptie, zal tot zijn verontschuldiging aanvoeren dat hij ''had to play the game''. ''Be a good sport'' is de
phrase waarmee de douanebeambte wordt gesoebat om een overtreding van

de Prohibition Law door de vingers te zien. Ge kunt goed illustratie materiaal vinden in Fred L. Allen's ''Only Yesterday'', 1 een boeiende geschiedenis der Amerikaansche samenleving van na den Oorlog. Ik heb zeer genoten
van de lectuur van Uw voordracht en er veel uit geleerd.
[••• ]2
Met vriendelijke groeten,
t.t. A.J. Barnouw
P.S. Ik heb dit jaar twintig studenten voor Nederlandsch, meer dan ooit te
voren.

*

Origineel: Leiden, UB.
r. Frederick Lewis Allen, Only yesterday: an informal history of the nineteen-twenties
(New York 1931).
2. Verzoek om financiele steun voor een student.

[ 988]
Enno Littmann (Tübingen) aan Johan Huizinga*
16 maart 1933

Hochverehrter Herr Kollege:
••
Durch die freundliche Ubersendung Ihrer Rektoratsrede haben Sie mir
eine sehr grosse Freude gemacht. Lassen Sie mich Ihnen daftlr meinen herzlichen Dank aussprechen! Sie können sich denken, dass ich Ihre Rede mit
dem lebhaftestem Interesse gelesen habe. Sie regen, wie immer, Ihre Leser
und Hörer zu tiefem Nachdenken an. Zu den Liederwettkämpfen, die im
Mittelalter bei uns so beliebt waren, möchte ich noch bemerken, dass ich sie
im Orient noch heute beobachtet habe. Einige von ihnen, aus Syrien und
aus Abessinien, habe ich auch veröffentlicht. Die ''Tenzonen'' sind heute
bei Türken und Arabern noch sehr beliebt; da gibt es Wettstreiten zwischen
''Telegraph u. Telephon'', zwischen ''Ehemann u. Junggeselle'', zwischen
''Schuhmacher u. Schullehrer'' u.s.w.
Am 28. Januar war ich in Berlin abends in der Deutschen Gesellschaft.
Am 29. erzählte mir Lüders, 1 dass Sie auch dort gewesen seien. Wie schade,
dass wir nichts von einander wussten; ich hätte Sie so gern gesprochen!
Das ''Holländisch'' Ihrer Rede ist für mich die schönste Musik. Dass meine niederdeutsche Heimatsprache2 in ihrer niederländischen Form sich so
wundervoll entwickelt hat, ist mir eine grosse persönliche Freude.
Als Drucksache schicke ich Ihnen zwei Vorträge von mir, die Sie vielleicht
•
•
1nteress1eren.
Mit freundlichen Grüssen
Ihr sehr ergebener
E. tittmann

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Heinrich Lüders (1869-1943), indoloog, hoogleraar te Berlijn 1909-1935.
2. Littmann was afkomstig uit Oldenburg.

[ 989]
Johan Huizinga (Leiden) aan Menno ter Braak*
r7 maart 1933

•

Waarde N eef,
Mijn broer 1 vertelt mij, dat ge de kennismaking van vele jaren geleden
eens weer wilt komen aanknopen. Wees verzekerd, dat ik U met genoegen
verwachten zal. Ik heb in de volgende week de avonden van 24 en 25 nog
open, in de daarop volgende die van 30, 3r en I. 2 Doe maar eens een voorstel,
als ge wilt.
Gaarne Uw dw.
J. Huizinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Jakob Huizinga, met wie Menno ter Braak op vriendschappelijke voet stond.
2. Het bezoek vond plaats op 31 maart.

[ 990]
Hajo Holborn 1 (Berlijn) aan Johan Huizinga (Leiden}*
25 maart 1933
Sehr verehrter Herr Professor,
Gestern sandte ich an den Verlag Teubner die zweite Korrektur Ihres
Vortrags 2 mit dem Imprimatur versehen zurück. Dem Verlag liegt sehr an
einer beschleunigten Fertigstellung des Heftes, da ein anderes, das mit Ihrem gleichzeitig erscheinen soll, bereits ausgedruckt worden ist. Ich habe
mir deshalb auch erlaubt, eine Änderung in dem Wortlaut Ihres Vortrags
auf eigene Verantwortung vorzunehmen, die mir bei der heutigen Situation
in Deutschland unabweisbar scheint. In dem Satze ... ''da war es der Leidener Astronom, mein alter Freund de Sitter, welcher seine englischen Freunde zuerst (mit Einsteins Werk und Person} 3 in Berührung gebracht und damit die Wiederaufnahme der wissenschaftlichen Beziehungen zwischen den
beiden grossen Völkern ganz bedeutend gefördert hat.'' habe ich die eingeklammerten Worte ersetzt durch ''mit deutschen Gelehrten''. 4 Professor
Einstein hat durch seine jüngsten Äusserungen zur politischen Lage nicht
nur seinen Gegnern Anlass zu schweren Angriffen gegen die Ernsthaftigkeit
seines Eintretens für Deutschland gegeben, sondern es auch seinen Bewunderern und Freunden in Deutschland schwer gemacht, für ihn einzutreten.
Ich glaubte annehmen zu dürfen, dass im Rahmen Ihres Vortrags die Bezugnahme auf Einstein inhaltlich nicht so gewichtig ist, als dass sich um ihretwillen eine Gefährdung der Wirkung Ihres Vortrags verantworten liesse. Ich
hoffte deshalb Ihr Einverständnis zu dem Eingriff in Ihren Text voraussetzen zu dürfen.
Mit den besten Empfehlungen
Ihr aufrichtig Ergebener
Holborn

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Hajo Holborn (1902-1969), Duits historicus, promoveerde in 1924 bij Meinecke,
doceerde sedert 1931 aan de Deutsche Hochschule für Politik te Berlijn, emigreerde
in 1934 naar de Verenigde Staten, waar hij na enkele gastdocentschappen in 1938
werd benoemd tot hoogleraar Duitse geschiedenis aan Yale University.
2. J. Huizinga, Die Mittlerstellung der Niederlande.
3. Albert Einstein (1879-1955), theoretisch natuurkundige, Nobelprijswinnaar natuurkunde 1921, vestigde zieh in 1933 in de Verenigde Staten, waar hij Amerikaans
staatsburger werd. In 1920 was hij benoemd tot bijzonder hoogleraar in de natuurkunde te Leiden vanwege het Leids Universiteitsfonds.
4. J. Huizinga, Die Mittlerstellung 20 (V.W. II, 302).

[ 991]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
25 maart 1933
Verehrter und lieber Herr Professor,
Schon seit ein paar Wochen bin ich Ihnen den herzlichsten Dank schuldig
für Ihre Rektoratsrede, nun kam neulich noch das Büchlein über die Holländ. Kultur des 17. Jhdts. 1 dazu, um meine Schuld zu verdoppeln, um mir
aber auch inhaltlich genau das zu bringen, was ich längst gern von Ihnen gewusst hätte. Da ich gerade Lust hatte, meine Arbeit zu unterbrechen,
schrieb ich eine Anzeige für die Neue Zürcher Zeitung, beginnend mit dem
Alanus, zu dem die Rede über Spiel und Ernst eine Art erweiterter Kommentar scheint. Ich hoffe Ihnen damit nichts Unerfreuliches anzutun. Ich
selbst war derart beglückt, mich wieder für einige Stunden etwas zu batavisieren, dass mir die kleine Arbeit eine wahre Erholung war. Seit dem deutschen Umschwung fühlen wir uns hier derart in die Enge gepresst, wie es
während des Krieges kaum schlimmer war, - sodass man derartige tiefere
Atemzüge, wie Sie Ihre Schriftehen boten, sehr nötig hat.
Ich erlebe zum ersten Mal ein grosses politisches Ereignis, dass mir gänzlich wider den Strich geht und bei dem ein ganzer Porzellanschrank von Illusionen zerbricht. Ich hatte zum mindesten erwartet, dass man sich wehren
würde. Aber dass eine Welt über Nacht ins Moor versinkt, von der man angenommen hatte, sie stehe wenn nicht auf Felsen, so doch auf tragfähigem
••
Grund, ist eine fatale Uberraschung. Ich bin zu lange nicht mehr in
Deutschland gewesen.
Mein Michelet ist einigermassen gediehen in den letzten Monaten. Ich
habe im Augenblick mit seiner Mittelaltervorstellung zu tun und finde zur
allgemeinen Orientierung nichts Befriedigendes, denn das kleine Büchlein
von Schmalenbach von 1926 (das Mittelalter, sein Begriff und W esen)2 ist
allzu begrifflich und lässt Frankreich fast unberührt. Ich spüre erst jetzt, wie
gut ichs hatte mit der Renaissance dank Ihrem Aufsatz, ohne den ich zu
nichts gekommen wäre.
Mit dem Ausdruck des herzlichsten Dankes und vielen Grüssen bleibe ich
Ihr immer ergebener
Werner Kaegi

P .S. Meine Anzeige werde ich Ihnen natürlich schicken, sobald sie gedruckt
ist. Wenn Sie deutsche Druckbogen zu korrigieren haben, schicken Sie sie
mir doch bitte. Ich mache das mit Vergnügen und ohne viel Zeitverlust. In
der ''Holländ. Kultur'' hatte es eine Anzahl kleiner Versehen, die ich Ihnen
für die 2. Auflage dann gerne melden werde. Sie sind aber alle unbedeutend,
soviel ich sehe.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. J. Huizinga, Holländische Kultur; zie Richard Roland Holst aan Huizinga, 24
maart 1932.
2. Hermann Schmalenbach, Das Mittelalter. Sein Begriff und Wesen (Leipzig 1926).

[ 992]
Walther Köhler (Heidelberg) aan Johan Huizinga*
26 maart 1933
Sehr verehrter Herr Kollege!
Ich stehe schwer in Ihrer Schuld und Sie werden sich gewiss gewundert
haben, dass ich auf Ihre verschiedenen freundlichen Zusendungen hin gar
nichts von mir hören liess. Aber ich hoffe, Sie werden sich auch die Ursache
meines langen Stillschweigens gedacht haben: ich bin durch den grösseren
Wirkungskreis 1 ganz bedeutend mehr in Anspruch genommen und finde zu
privaten Korrespondenzen kaum mehr Zeit. Bitte, nehmen Sie meine Entschuldigung freundlich auf.
Es ist bewunderenswert, wie Sie immer wieder neue Gebiete in Angriff
nehmen und fruchtbringend bearbeiten. Ganz besonders hat mich die Abhandlung über Alanus ab Insulis interessiert; auf diesem Gebiete weiss in
der Regel der protestantische Kirchenhistoriker nicht allzu viel und nimmt
dankbar jede Belehrung entgegen. Die Rektoratsrede ist ausserordentlich
fein. Ist Ihr Rektorat jetzt zu Ende, oder dauert es bei Ihnen wie in Zürich
auch zwei Jahre? Normalerweise hätte ich hier jetzt auch Rektor werden sollen, habe aber von vorneherein wegen meines schlechten Gehöres darauf
••
verzichtet. In diesen unruhigen Zeiten wäre das nicht gegangen. Ubrigens
sind die Dinge nicht so unruhig wie es wohl im Ausland scheinen könnte.
Von kriegerischer Stimmung ist gar keine Rede; ich freue mich aber, dass
wir endlich eine einheitliche Regierung haben; wir müssen nun abwarten,
was geleistet wird. Wenn Deutschland unter Hitler das erreicht, was Italien
unter Mussolini erreichte, so können wir nur froh sein. Und nicht nur wir.
Denn wenn ein Land in die Höhe kommt, reisst es die anderen Länder alle
mit. Ich hoffe nur, dass Holland die handelspolitischen Wirkungen der
neuen Regierung bei uns nicht allzu stark spüren wird. Unsere Landwirtschaft liegt am Boden und bedarf, soweit ich sehe, hoher Schutzzölle.
Gleichzeitig sende ich Ihnen ein von mir nach langer Arbeit fertig gestelltes Buch, 2 für das ich mir Ihr Interesse erbitte. Es greift zwar stark in's Kirchenrecht, möchte aber insofern auch den Profanhistoriker interessieren als
429

eine für die gesamte Entwicklung des Calvinismus wichtige Erscheinung,
nämlich das Genfer Consistoire, auf seine Wurzel zurückgeflihrt wird. Ich
bin eben dabei, Material für den zweiten Band zu sammeln.
Hoffentlich geht es Ihnen und den verehrten Ihrigen gut. Jetzt kommt
3
wieder die Zeit, wo ich vor vier Jahren mit meiner Tochter in Holland war.
Wir beide haben das in schönster Erinnerung und denken noch besonders
gerne an den hübschen Abend bei Ihnen. Was ist wohl aus Ihrem jüngeren
Fräulein Tochter geworden? Sie sass damals so eifrig über ihren Büchern.
Meine Tochter hat sich mit einem Norweger verlobt und wird demnächst
f'lir längere Zeit nach Oslo gehen.
Ende April gehe ich zum Jubiläum der Universität nach Zürich4 und hoffe, dort Professor Eekhof 5 zu sehen. Sollten Sie noch Rektor sein, so sind
Sie gewiss auch da, was doppelt schön wäre.
Meine Frau end meine Tochter grüssen Sie mit mir aufs Herzlichste; wir
würden uns sehr freuen, Sie bald einmal wieder hier zu sehen.
Ihr ergebener
W. Köhler

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Het hoogleraarschap te Heidelberg na dat te Zürich.
2. Walther Köhler, Zürcher Ehegericht und Genfer Konsistorium (2 dln. Leipzig 19321942).
3. Zie Huizinga aan Werner Kaegi, 14 mei 1929.
4. De viering van het eerste eeuwfeest van de universiteit van Zürich.
5. Albert Eekhof (1884-1933), sedert 1914 buitengewoon hoogleraar te Leiden in de
geschiedenis van het gereformeerd protestantisme, in 1924 uitgebreid tot de geschiedenis van het Christendom.

[ 993]
Johan Huizinga (Leiden) aan Walther Köhler*
28 maart 1933
Sehr verehrter Herr Kollege!
Wahrscheinlich ist Ihnen schon bekannt, dass wir gestern Eekhof zur
Ruhe gebracht haben; eine Lungenentzündung nach einer Grippe hat ihn in
etwa 10 Tagen hinweggerafft, nur erst 48 Jahre war er alt; übrigens war er in
den letzten Jahren nicht mehr der junge, frische Mann mit dem Lockenkopf, wie Sie ihn gekannt haben; er scheint auch abgesehen von seiner letzten Krankheit doch nicht ganz gesund mehr gewesen zu sein.
Für Ihr schönes Buch danke ich von Herzen; es interessiert mich umsomehr, als ich diesen ganzen Winter Reformationsgeschichte gelesen habe,
und dabei natürlich oft an Sie und Ihre Schriften denken musste, insbesondere anlässlich des Marburger Religionsgesprächs. 1
Sie fragen nach meinen Kindern. Die Jüngste ist rioch zu Hause, und studiert englisch, hat sich aber neulich mit einem Freunde ihrer Brüder verlobt. 2 Leider ist die Ehe meiner ältesten Tochter diesen Monat geschieden
worden. Das ist auch der Grund, weshalb ich die Vertretung der Universität

in Zürich lieber dem Prorektor überlassen habe, 3 weil die Eltern meines
Schwiegersohnes dort wohnen; damals als ich Sie in Zürich besuchte, waren
die jungen Leute gerade verlobt; vor zwei Jahren war ich mit der jüngsten
Tochter bei ihnen in Hongkong.
Unser Rektorat währt von September bis September; die Rede fallt in die
Mitte, auf die Jahresfeier. Ich hab es übernehmen müssen, weil mein Vorgänger gleich nach seinem Antritt krank wurde, und bald danach starb.
Was soll man zu dem Gang der Welt sagen! An Kriegsgefahr denkt hier
niemand. Eine feste Hand gegen Umsturz wünschen auch hier viele. Ein
Historiker weiss, dass man den Dingen Zeit lassen muss; was sind die vierzehn Jahre seit Ende des Krieges in der Entwicklung einer so komplizierten
Welt wie die unsrige?
Mit meinen besten Grüssen, auch an die Ihrigen, im besten Andenken an
Sie alle,
Ihr ergebener
J. Huizinga
•

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Zie Huizinga aan Walther Köhler, 29 november 1929.
2. Cornelis Adrianus de Meyere (1908-1976), student in de rechten, sedert 1941 werkzaam als advocaat, sedert 1948 functies bij de rechterlijke macht, als laatste raadsheer

en vice-president van de Hage Raad.
3. De Leidse universiteit werd vertegenwoordigd door de prorector L. van Itallie.

[ 994]
Richard Roland Holst (Beatenberg) 1 aan J ohan Huizinga (Leiden)*
I I april 1933 (poststempel)

B.H.
Wij hebben goed gekozen, 't is hier heerlijk, nog geen gast te zien, de groote Hotels stijfdicht, maar vol op zon en zomersche warmte en dan de heerlijke lucht van t200 M. hoogte. Ik hoor dat 't in Holland ook zacht is, 't zou
prettig zijn wanneer jullie 't op Torenvliedt goed troffen.
Groet wie er thuis zijn hartelijk van ons,
dag
t.t. Rik
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD. Prentbriefkaart van de Eiger, Mönchen Jungfrau te Beatenberg. Doorgestuurd naar Middelburg.
I. Berner Oberland, Zwitserland.

'

431

[ 995 l
Johan Huizinga (Leiden) aan de Minister van Buitenlandse Zaken 1*
12 april 1933
Excellentie,
Namens het Bestuur van den Academischen Senaat der Rijksuniversiteit
te Leiden heb ik de eer, het volgende tot Uwe kennis te brengen.
Van 7 tot 12 dezer vergaderde in het Academiegebouw alhier eene Conferentie van Engelsehe, Duitsche en Fransche gedelegeerden der International
Student Service,2 ter bespreking van vraagstukken rakende de verhouding
van den student tot staat en maatschappij. De bijeenkomst werd door den
rector magnificus, tevens eerevoorzitter der conferentie, geopend.
Gisteren kwam aan het Senaatsbestuur3 ter oore, dat de leider der Duitsche delegatie, Dr. J. van Leers, 4 de schrijver zou zijn van een brochure getiteld ''Forderung der Stunde: Juden 'raus'', 5 herdrukt in Maart I933, waarin
een passage voorkomt over den zoogenaamden ''ritueelen moord'' op Christenkinderen, met een conclusie, die een ondubbelzinnige aansporing bevat,
om aan dit oude volksgeloof als een dreigend gevaar ook voor het heden geloof te schenken, en er zieh voor in acht te nemen.
Het Senaatsbestuur heeft het voor de eer der Universiteit zijn plicht
geacht, zieh te vergewissen, of Dr. van Leers inderdaad deze zinsneden had
gepubliceerd, en hem verzocht, rector en secretaris in te lichten. Dr. van
Leers heeft daarop, met een voorbehoud zonder beteekenis, ten volle erkend
het bovenvermelde te hebben geschreven. Daarop heeft de rector, met het
voorbehoud, door Dr. van Leers gemaakt, hem den afschuw ende verachting van den Academischen Senaat over zoodanige uitingen te kennen gegeven, en hem verzocht, van de gastvrijheid, welke de U niversiteit hem had
verleend, niet verder gebruik te maken.
Dr. van Leers heeft aan dezen wenk gehoor gegeven, hetgeen er toe geleid
heeft, dat de Duitsche delegatie heeft verklaard, aan de conferentie niet langer te kunnen deelnemen, zoodat deze kort voor het voorgenomen einde van
haar besprekingen is uiteengegaan.
Van het onderhoud tusschen den rector en Dr. van Leers is door ons een
protocol6 opgemaakt, dat desgewenscht ter beschikking van Uwe Excellentie
is, terwijl over het ter zake ter conferentie verhandelde Prof. Van Wijk7 ongetwijfeld gaarne bereid zal worden gevonden, alle gewenschte inlichtingen
te verstrekken. 8
De rector magnificus

*

Doorslag: Leiden, UB, Senaatsarchief; minuut: Leiden, Academisch Historisch
Museum.
1. F. Beelaerts van Blokland (1872-1956), minister van Buitenlandse Zaken 1927-20
april 1933; nadien was premier Ruys de Beerenbrouck waarnemend minister tot 26
•
•
me11933.
2. In 1920 was de 'World Student Christian Federation' opgericht ter leniging van
de nood onder studenten ten gevolge van de Berste Wereldoorlog. Hiervan splitste
zieh in 1925 de 'International Student Service' af, die tot dot> 1 bad de bevordering van

432

sociaal werk en internationale contacten tussen studenten op basis van politieke neutraliteit.
3. Het senaatsbestuur (het college van rector en assessoren): J. Huizinga, L. van Itallie, P.C.T. van der Hoeven en W.B. Kristensen, plaatsvervangend assessor D. van
Biom, de secretaris N.J. Krom ende prosecretaris van de senaat. Her kwam bijeen in
de senaatskamer op II april om de houding te bepalen ten opzichte van het navolgende geval, waarvan voor het eerst melding werd gemaakt in: ''Proef op de som. Bij het
bezoek van Dr. van Leers'', Vooruit, ro april 1933. Wie het senaatsbestuur heeft inge·
licht is onbekend.
4. Johann von Leers (1902-1965), Duits jurist, propagandist van het nationaal-socia·
lisme, o.a. verbanden aan het ministerie van Buitenlandse Zaken en van Propaganda;
sedert 1933 beheerder van de afdeling buitenland van de Deutsche Hochschule für
Politik en sedert 1936 hoogleraar rechts-, economische en politieke geschiedenis te
Jena; verbleefna de oorlog in Argentinie en Egypte.
5. Dr. v. Leers, Forderung der Stunde: Juden raus! ([Berlijn 1928, 21933]).
6. 'Op II April 1933 te vijfuur verscheen op verzoek van den Rector, Dr. Van Leers
voor dezen enden Secretaris in de Senaatskamer. De Rector gafhem de band, stelde
hem voor aan den Secretaris, verzocht hem plaats te nemen, en zeide hem ongeveer
het volgende: ''Wij zullen den Senaat verslag hebben te doen aangaande een mededeeling, die ons ter oore kwam, als zoude U de schrijver zijn van een brochure, geti·
teld ''I<'orderung der Stunde, Juden 'raus'', versehenen lvlaart 1933, waarin een passage, die den z.g. ritueelen moord op christenkinderen als geloofwaardig feit en nog
voortdurend gevaar voorstelt, en besluit met de woorden: ''Mütter, sorgt dafür dasz
die jüdische Gefahr ftir eure armen Kinder aus dem Lande kommt!'' Dr. Van Leers
erkent, de brochure te hebben geschreven, maar noemt het een ouder geschrift. Hij
geeft toe, dat het in Maart 1933 herdrukt is. Hij erkent de waarschijnlijkheid, dat de
bedoelde passage zijn eigen woorden beheizen en geen citaat zijn. Als, onder laatst
genoemd voorbehoud, vaststaat, dat Dr. Van Leers voor de bedoelde uitingen aan·
sprakelijk is, 1) geeft de rector, overeenkomstig voor dit geval met assessoren vooraf
bepaalde gedragslijn, doch eveneens onder het gemaakte voorbehoud, hem den diepen afschuw en verachting van den Senaat voor dusdanige uitingen te kennen, ver·
klaart, dat de Senaat zieh verdere maatregelen voorbehoudt, en verzoekt hem, van de
gastvrijheid, welke de Universiteit hem heeft verleend, niet verder gebruik te maken."
Dr. Van Leers was over deze mededeeling blijkbaar zeer ontdaan. Hij merkte eerst
op: ''Weer de Rector wel, dat deze opvattingen door den Rijkskanselier en vele hoog·
geplaatste personen in Duitschland gedeeld worden?'' De Rector antwoordde, dat dit
hier niets ter zake doet. Dr. Van Leers beroept zieh op de jarenlange stemming van
haar, in Duitschland gekweekt door de gebeurtenissen na den oorlog, op het verlies
van honderden vrienden en broeders, in de troebelen van dien tijd. De Rector merkt
op, dat ook dit hem in geenen deele kan verontschuldigen, en zegt in het verder verloop van het gesprek, als Dr. Van Leers voortgaat zijn uiting te verontschuldigen: ''U
hebt toch een geweten?''
Dr. Van Leers doet alle moeite den Rector alsnog van zijn uitspraak terug te brengen,
o.a. door te verzekeren, dat hij ende zijnen juist aan de verstandhouding met Nederland bijzondere waarde hechten, waarop de Rector opmerkt, dat hij roch in de laatste
dagen wel bemerkt zal hebben, welk een diepe kloof op dit oogenblik tusschen WestEuropa en Duitschland gaapt. ''Die trachten wij met alle krachten te overbruggen'',
zegt Dr. Van Leers. In dit verband wijst de Rector er hem nog op, hoezeer de sympa·
thie die Duitschland in de laatste tien jaren bij velen had teruggewonnen, door de gebeurtenissen van de laatste weken overal weer verloren is gegaan.
Tenslotte verklaarde de Rector, dat het hem doelloos en voor beide partijen pijnlijk
scheen, het onderhoud verder te rekken, en besloot met de woorden: ''Het doet rnij
hevig leed, maar ik kan U ten afscheid niet de hand reiken. U kunt gaan'', waarop Dr.
v .L. heenging.
Het geheele gesprek werd van de zijde des Rectors gevoerd in een toon van diepe

433

verontwaardiging, ernstig leedwezen en verwijt, niet vertoornd of onvriendelijk. Het
kwam aan Rector en Secretaris voor, dat de stemming van Dr. v.L. het best kan worden gekenschetst als volgt: toen hij bemerkte, dat zijn poging om met het beroep op
den rijkskanselier te overbluffen, geen gevolg had, verviel hij in schrik en teleurstelling, waaraan naar de indruk dezerzijds, schuldbesef niet vreemd was. Hij bewaarde
de goede vormen.
1
) Uit de inmiddels ingekomen brochure, waar de passage op pag. 18 en 19 voorkomt,
blijkt onmiddellijk, dat van eenig citaat met betrekking tot de geincrimineerde woorden geen sprake is' (Afschrift: Leiden, UB, Senaatsarchief).
7. Als hoofd van de Nederlandse delegatie.
8. In het senaatsarchief zijn geen reacties van de zijde van het Ministerie van Buitenlandse Zaken teruggevonden; verg. Huizinga's verslag van de gebeurtenissen aan
Fritz Sax!, 31 oktober 1935.

[ 996]
W.J.M. van Eysinga (Leiden) aan Johan Huizinga*
13 april 1933
Amice,
Vanmorgen belde de president-curator 1 mij op met de vraag ofhij mij dadelijk even kon spreken over de bewuste kwestie. 2 Wij hebben toen na eenige
minnten een onderhoud gehad, waarbij mij bleek, dit gaat even voorop, dat
hij toen nog niet in het bezit was van het afschrift van Uwen brief aan den
Minister van Buitenlandsche Zaken. Ik kan de gedachte niet van mij afschuiven, dat hier weder eene slofheid in de administratie in het spel is. Gij hebt
gisterenmiddag meen ik om I uur den brief geteekend en gisterenmiddag had
dus de briefin handen van Curatoren moeten zijn. De waarheid is, dat Mr.
Idenburg 3 hem vanmorgen om 10 uur kreeg en toen dadelijk aan den Burgemeester terhand heeft gesteld.
Het bovenstaande verklaart ook het volgende, wat de Burgemeester mij
mededeelde. Vanmorgen had hij bezoek gehad van Prof. Lessing(?), 4 die ook
bij de duitsche studenten was en die hem over het eind van de bijeenkomst
gesproken had, einde dat hij zeer betreurde, terwijl hij alles deed om de zaak
uit de couranten te houden. Een feit is ook, dat ik tot nu toe noch in de Rotterdammer noch in het Leidsch Dagblad iets gezien heb, maar het Handelsblad5 schijnt iets gehad te hebben. De Burgemeester, die niets van de zaak afwist dan wat gij hem eergisterenavond op het diner gezegd hadt, hield zieh
uit den aard der zaak op de vlakte, maar kreeg toch te hooren van den Heer
Lessing, dat de zaak waarschijnlijk zonder nadere gevolgen zoude kunnen afloopen wanneer de rector magnificus zijne verontschuldigingen zoude aanbieden. - De Burgemeester was ook eenigszins getroffen hierdoor, dat, terwijl Curatoren de gastvrijheid in de lokalen van de Universiteit hadden verleend, de rector den duitschen dr. v.L. had in overweging gegeven van die
gastvrijheid niet langer gebruik te maken, waarop ik slechts heb gezegd, dat
het mij voorkwam, dat het hier niet zoozeer ging om eene vraag van het ter
beschikking stellen van lokalen, maar ook om eene vraag van de eer van de
Universiteit; dat gij snel hadt moeten handelen en dat het Uwe bedoeling

434

ook was om den president-curator van alles op de hoogte te houden, terwijl
gij bovendien eenen bijzonderen titel hadt om U met deze zaak te bemoeien
als eere-voorzitter van het congres.
Ik heb den Burgemeester natuurlijk aangehoord en heb toen mijne persoonlijke meening daartegenover gesteld.
Van duitschen kant heeft men eene dubbele indelicatesse begaan; in de
eerste plaats door aan het hoofd van de duitsche studenten eenen ambtenaar
van het Ministerie van Buitenlandsche Zaken te plaatsen, die veel met de
propaganda te doen heeft. Dat is niet het kader, waarin dergelijke bijeenkomsten worden gehouden. Het propagandakarakter lag, naar ik van studenten gehoord heb, er dik bovenop en het zoude mij niet verwonderen, dat
daarmede ook in verband staan berichten in de duitsche pers van den buitengewoon gunstigen indruk, dien de jeugdige Hitlerianen hier in nederlandsche studentenkringen hebben gemaakt. Dit is de eerste indelicatesse om het
karakter der bijeenkomst geheel te veranderen, terwijl het hier geldt eene
zuivere studentenbijeenkomst. - De tweede indelicatesse, die m.i. door de
Duitschers begaan is, is om als ambtenaar van Buitenlandsche Zaken iemand
te nemen, van wien men kon weten, dat hij zieh nog onlangs op zoo ignobele
manier had uitgelaten over ritueele joodsche moorden op Christenkindertjes. De mentaliteit van Nederland kennende, is het in hooge mate incorrect
om zoo'n persoon te sturen. Ik liet hierbij ook uitkomen, dat de man tegenover U bad toegegeven aan die ritueele moorden eigenlijk niet te gelooven,
maar dat nu eenmaal in de duitsche moeilijkheden van het moment ze niet
gemist konden worden. Dat hadt gij mij er immers van gezegd.
Als mijne meening heb ik gezegd, dat het mij voorkwam, dat van nederlandschen kant, hetzij van den kant van de Universiteit hetzij van den kant
der Regeering, er op deze twee indelicatessen de nadruk moet worden gelegd,
wanneer althans de zaak wordt voorgebracht, en dat er m.i. geen sprake kan
zijn van verontschuldigingen door den rector magnificus aan te bieden; dat
men eerder verontschuldigingen van de duitsche regeering kan vragen, wanneer die het zoude noodig vinden op de zaak terug te komen, voor de onhebbelijke wijze waarop zij menschen in Nederland gastvrijheid laat genieren,
van wie zij moet weren, dat men hier te lande slechts afschuw kan hebben.
Ik heb her onaangename van het geval geenszins onderschat en ook te kennen gegeven, dat het misschien gelukkiger ware geweest wanneer de onrhulling over het personnage 24 uren later had plaats gehad! Ook heb ik gezegd,
dar her mij niet zoude verwonderen, dar, wanneer werkelijk de zaak bij den
duitschen gezant uit Berlijn zoude worden aangebracht, de Heer von Zech6
zoude trachten Berlijn ervan te overtuigen, dat zij verstandig doen deze zaak
niet voor te brengen; want als zij voorgebracht wordt, dan kan moeilijk het
propaganda-ambtenaar-karakter van het hoofd der delegatie, althans van een
vooraanstaand persoon der delegatie, geloochend worden en dan moet bovendien bloot komen zijne ignobele uitlating over de ritueele moorden. Ik
denk, dat men dat in Duitschland toch ook zal begrijpen en dat daar ook misschien mede verband houdt de welwillende houding van Prof. Lessing om
de zaak uit de pers te houden!

435

De Burgemeester wilde, wat volkomen begrijpelijk is, alvorens zijn oordeel te vestigen geheel op de hoogte zijn, ook gaarne de brochure gelezen
hebben, terwijl de Heer Lessing hem had gevraagd, of de rector die heele
brochure wel had gelezen, want dat men die passage niet uit haar verband
mocht rukken, waarop ik heb opgemerkt, dat er zekere passages zijn, die op
zichzelf z66 ignobel zijn, dat zij moeilijk door een ander deel van een geschrift kunnen worden goedgemaakt. Ik hoop, dat gij het schotschrift inmiddels onder oogen hebt gehad, al zoude ik U in de Paaschvacantie betere lectuur toewenschen.
Toen ons gesprek zoowat afgeloopen was, kwam Idenburg binnen met
Uwen briefl Wij zijn toen naar Idenburg's kamer gegaan, hebben de zaak
daar nogmaals doorgesproken, waarbij ik nogmaals mijn zeer persoonlijk
standpunt heb uiteengezet, den Burgemeester verzoekende niet te vergeten,
dat hij mij geheel privatim had geraadpleegd. Nu ik geen universitair orgaan
meer ben, 7 moet mijn naam natuurlijk niet genoemd worden in deze zaak;
dat zoude tot allerlei verkeerde consequenties kunnen leiden.
Wil dit eenigszins onsamenhangende epistel verontschuldigen, maar ik
heb geenen tijd om eenen behoorlijken briefte schrijven, daar ik straks naar
eene vergadering moet, waarvoor ik nog het een en ander te doen heb, terwijl ik daarna den trein naar Gelderland hoop te pakken.
Met hartelijke groeten,
Als steeds,
t.t., V. Eysinga

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. A. van de Sande Bakhuyzen, die zowel president-curator van de universiteit als
burgemeester van Leiden was (verg. G.W. Kernkamp aan Huizinga, 30 januari
1933).
2. De 'affaire Von Leers'.
3. Petrus Johannes ldenburg (1898-1989), secretaris van het college van curatoren sedert 1928.
4. Niet geidentificeerd.
5. Er is over het incident op of voor deze darum in het Algemeen Handelsblad geen
melding gemaakt.
6. Julius Graf von Zech-Burkersroda (1885-1945), Duits gezant te 's-Gravenhage
1928-1940.
7. Sedert 1931 was Van Eysinga geen hoogleraar meer, maar lid van het Permanent
Hof van Internationale Justitie te 's-Gravenhage; zie Briefwisseling I [133].

[ 997]
D. van Blom (Leiden) aan Johan Huizinga*
r5 april 1933
Amice,
Van hier geen nieuws. Een en ander, dat ik per telefoon van Van Wijk vernam, had deze, zeide hij, jou ook reeds meegedeeld, telefonisch, v6ör je vertrek.
Naar aanleiding van je pas ontvangen briefje 1 dit. ''Houd naar behoefte
436

Krom en assessoren op de hoogte'' vat ik letterlijk op als een imperativus, in
dezen zin, dat ik wacht tot mij die ''behoefte'' blijkt, wat tot heden niet het
geval was.
Van Eysinga's optreden waardeer ik zeer, niet het minst zijn krachtig ad•

v1es.
Dat curatoren van zijn intermediair - van hun kant gevraagd - gebruik
maken om den rector een boodschap te doen toekomen, ontmoet bij mij
meer ver- dan bewondering.
Dat gij er niet aan denkt, verontschuldiging aan te bieden, juich ik van
harte toe; evenzoo, dat gij ''zoo noodig'' de verantwoordelijkheid geheel persoonlijk op U wilt nemen.
lk hoop intusschen van harte, dat dit ''zoo noodig'' niet in vervulling zal
gaan. Het college van R. en A. 2 stond achter U en behoort in deze houding
te volharden, jegens curatoren zoowel als jegens de senaat. Ik persoonlijk
was ditmaal als plv. assessor, dus stem-hebbend, aanwezig en ben voornemens, zoo noodig niet onder stoelen ofbanken te steken, hoe mijn stem luidde.
Mij trof in de N .R.Ct. van gisterochtend, dat Sir John Simon3 de uitdrukking ''diepen afschuw'' in het parlement bezigde over de Joden-vervolging in
Duitschland in het algemeen. Hoe te meer is zij van pas op de zinsneden in
dr. Von Leers' pamflet (waaruit ook v. Blankestein in de Groene van heden
citeerde). 4
Mijn aanvankelijke indruk van de houding der Duitschers is, dat zij stilzwijgend voorloopig begeeren om binnenskamers een succes te bereiken, dat
zij later zoo noodig buitenskamers kunnen uitbuiten, maar dat zij beseffen,
binnenskamers moeilijk te zullen bereiken, zoo aanstonds het geval in zijn
bizonderheden ruchtbaar wordt. Is deze indruk juist, dan is er alles aan gelegen, dit succes binnenskamers te verijdelen. Is deze indruk onjuist (t.w. zouden de Duitschers ook daarna willen blijven zwijgen), ook dan is er reden te
over, dat succes hun te onthouden; zij hebben immers niets anders verdiend
dan een wansucces.
Ook gij zult van Van Wijk hebben gehoord, dat de engelsche en nederlandsche delegaties critisch stonden tegenover d~ houding van de rector, anders dan de Franschen. In studentenkringen liepen geruchten, dat die critische houding in kranten-stukken tot uiting zou komen. Tot nu kwam er
niets, zulks in overeenstemming met wat (volgens Van Wijk) de congres-/eiding uitdrukkelijk begeerde.
Ten slotte nog dit: gij zult, vertrouw ik, tot het geheel persoonlijk op U
nemen van de verantwoordelijkheid niet overgaan, alvorens andermaal met
assessoren te hebben vergaderd; thans immers is de toestand deze, dat het
college U dekt; enkel het college zelf kan in deze positie verandering brengen, dat het die zou begeeren, kan ik mij niet voorstellen.
Nog een vraag: geldt het strikt vertrouwelijke, mij opgelegd inzake de rol
van Van Eysinga, al dan niet jegens assessoren en Krom?
Met hartel. groeten
t.t. D. van Blom

437

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Niet teruggevonden.
2. Rector en assessoren (het senaatsbestuur).
3. John rst Viscount Sin1on (1873-1954), Brits politicus, minister van Buitenlandse
Zaken 1931-1935; N.N., ''Het debat in het Lagerhuis'', NRC, 14 april 1933.
4. M. van Blankenstein, ''Gevaren en aspecten in Duitschland'', De Groene Amsterdammer, 15 april 1933.

[ 998]
D. van Blom (Leiden) aan Johan Huizinga*
18 april 1933
Amice,
In dank je briefJe 1 ontvangen. Inzake v.V. 2 heden geen nieuws; Van Eysinga houdt mij op de hoogte, als er iets nieuws te melden valt, zoo gister de wat
betere nacht (hetzelfde bericht, dat jij van Wensinck kreegt); als er ooit
mocht worden gesproken van bange zorg, dan hier!
''Volk'' 3 en zijn kopkranten4 hadden vanochtend bericht over rede Von
Leers Zaterdagavond in Berlijn: zijn conflict met den L. rector ''was ont·
staan door een anti-semit. uitdrukking in een verkiezingsbrochure voor binnenlandsch Duitsch gebruik en in ieder geval op aanstoking van J oodsche
gruwelhetzers'', van wie reeds 2000 in A'dam moeten zijn. Het conflict te L.
zou ''natuurlijk'' diplomatieke gevolgen hebben ''die vanzelfsprekend genoegdoening voor Duitschland moeten brengen. Ben dergelijke behandeling
wegens politieke werkzaamheden van iemand in eigen land maakt natuurlijk
iedere samenwerking met het buitenland onmogelijk''. Verder wat Leiden
betreft, in die rede enkel dit: ''het is verbazingwekkend te zien, hoeveel ha·
kenkruisen in de tafels van de aula van de universiteit in het voorname, stille
stadje Leiden staan geschreven''.
Duitschers hechten aan inscripties en zijn meesters in streng gelocaliseerd
inductief onderzoek. Zelfs moet er een monografie bestaan over ''die In·
schriften auf den Aborten im Schwarzwald''!
Het verheugt me, dat je Donderdag weer thuis komt. Ik zelf zal denkelijk
alleen de vlg. week Maandag en Dinsdag 's ochtends en 's middags uit de
stad zijn.
Vale
t.t. D. van Biom
* Origineel: Leiden, Academisch Historisch Museum.

Niet teruggevonden.
2. Sedert begin april was Cornelis van Vollenhoven ernstig ziek; hij leed aan longtrombose.
3. N.N., ''Dr. Von Leerspakt weer uit. Meneer eischt voldoening voor zijn conflict
met den Leidschen rector. Tweeduizend ''hetzers'' in Amsterdam'', Het Volk. Dagblad voor de Arbeiderspartij, 18 april 1933.
4. Verscheidene grote steden in het westen hadden hun eigen editie van Het Volk; zo
verscheen de Haagse editie onder de titel De Vooruit.
l.

[ 999]
Sylvain Levy 1 (Parijs) aan Johan Huizinga*
21 april 1933
Mon eher collegue,
J'apprends par !es journaux l'acte si noble que vous avez accompli ä Ia reunion universitaire de Leyde. Dans !es heures tristes que nous vivons, Ia sympathie des belles ämes est le plus puissant reconfort; il empeche de desesperer de l'humanite. Et c'est pour moi personnellement une satisfaction morale de plus que cet incident se soit passe ä Leyde, ce cerveau de la Hollande,
auquel me rattachent tant de liens d'affection.
Veuillez agreer mes felicitations avec mes souvenirs les plus cordiaux.
Sylvain Levy

*

Origineel: Leiden, Academisch Historisch Museum.
I. Sylvain Levy (r863-r935), Frans sanskritist, buitenlands lid van de Koninklijke
Akademie van Wetenschappen sedert r4 april 1930; zijn Le theiitre indien (Parijs 1890)
werd veelvuldig door Huizinga gebruikt in diens dissertatie De vidO.saka in het Indisch
toneel (Groningen 1897).

[ 1000]

Henri Hauser (Parijs) aan Johan Huizinga*
22 april 1933
Mon eher collegue
La lettre est partie ä son adresse. 1 Helas! nous aussi nous sommes accables
de demandes auxquelles nous ne pouvons pas satisfaire, car dejä !es positions
se rarefient pour !es Franc;:ais eux-memes. C'est vraiment une chose tres triste que cet exode des intellectuels. On se croirait revenu aux temps de Philippe II.
Je sais combien vous avez du faire preuve d'energie ä la conference de
l'Entr'aide universitaire. C'etait vraiment une singuliere idee que de choisir
votre universite, qui a toujours ete un asile de la pensee, pour y tenter une
pareille manoeuvre.
Par contre vous avez du apprendre que nous allions ouvrir, en octobre
prochain, un Institut franc;:ais en Hollande. 2 Pour une raison de commodite,
on a choisi comme siege Amsterdam, mais comme Leyde attirera surtout les
orientalistes, les physiciens et d'autres, votre ministre M. Loudon nous a fait
esperer que nos pensionnaires obtiendraient des conditions de faveur pour le
parcours Amsterdam-Leyde.
J'ai eu le plaisir de passer quelques jours en Suisse avec votre compatriote
M. Posthumus.
J'ai un peu les m~mes apprehensions que vous au sujet de l'entreprise de
M. Rohden, 3 ä laquelle je me suis associe en partie parce que vous en etiez
vous-meme. Je crois pouvoir dire que M. Rohden lui-meme, que j'ai vu pendant son sejour ä Paris, appartient ä la categorie des Allemands avec qui l'on
439

peut vivre. Je me demande par ailleurs si, apres le dollar, le mark ne va pas
flechir, ce qui diminuerait sensiblement les avantages materiels promis aux
collaborateurs. Jamais on n'a eu davantage le sentiment de vivre dans l'incer•
ta1n.
Veuillez croire, mon eher collegue, ä mes sentiments bien devoues
Henri Hauser

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Onduidelijk welke kwestie precies bedoeld is inzake de ondersteuning van (een)
Duitse emigrant(en).
2. In navolging van de bestaande Franse instituten in Madrid en Rome werd er ook
in Amsterdam een 'Maison Descartes' gevestigd.
3. Peter Richard Rohden (1891-1942), Duits historicus, privaat-docent te Berlijn;
Hauser en Huizinga waren door hem uitgenodigd een bijdrage te leveren tot een wereldgeschiedenis waaraan schrijvers van verschillende nationaliteiten zouden meewerken. Uiteindelijk werd het toch een geheel Duitse aangelegenheid: Karl Brandi,
Helmut Göring e.a., Knaurs Weltgeschichte. Von der Urzeit bis zur Gegenwart. K.A.
von Müller, P.R. Rohden red. (Berlijn 1935).

[ IOOI]

Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
2 3 april 1933
Lieber Herr Doctor,
Ich habe Ihren Brief vom 25. III. noch unbeantwortet gelassen, weil ich
neugierig aussah nach der Anzeige, welche Sie mir freundlichst ankündigten. Sie ist also wohl noch nicht erschienen?
Bei der bevorstehenden Feier der Universität Zürich hätte ich als Rektor
vielleicht Gelegenheit gefunden, Sie zu besuchen, was mir recht angenehm
gewesen wäre, aber ich habe wegen Familienumständen vorgezogen, an meiner Statt den Prorektor gehen zu lassen.
Die heutige Lage lässt, wie Sie denken können, auch uns hier nicht unberührt. Als Rektor habe ich neulich, im Namen des Senatsausschusses, ftir
die Ehre der Universität, gegen einen deutschen Kongressdelegierten einschreiten müssen, der in einem Pamphlet die deutschen Mütter für die Gefahr des Ritualmordes gewarnt hatte! in einer ganz niederträchtigen Form.
Ich muss hoffen, dass dieser Fall mir die Beziehungen zu meinen vielen
deutschen Freunden nicht stören wird; man weiss ja nicht, wie verdreht sie
es zu hören bekommen; oder besser gesagt, ich weiss es jetzt schon einigermassen. Wenn es aber so sein muss, so werde ich auch das ruhig hinnehmen.
Das kleine Buch über ''Holl. Kultur'' wurde sprachlich verbessert von einer deutschen Dr., 1 die aber eine holländische Mutter hat, und offenbar
doch noch nicht fein genug auf Batavismen reagiert hat. Von Ihrem freundlichen Anerbieten werde ich gegebenenfalls recht gerne Gebrauch machen.
Für einen Dr. P.R. Rohden habe ich 'Spätmittelalter', 64 Seiten, ftir eine
Weltgeschichte übernommen. Es muss vor I. August fertig sein, und macht
mir viel Mühe; mein Deutsch wird vom Herausgeber verbessert, damit
440

brauche ich also Sie nicht zu bemühen.· Ich schreibe mit einigem Verdacht,
dass die Ausgabe, für welche mehrere ausländische Mitarbeiter gewählt waren, überhaupt nicht zu Stande kommt. 2
Es wird mich zu jeder Zeit freuen, mal wieder von Ihnen und Ihrer Arbeit
zu hören.
Mit herzlichen Grüssen,
Ihr sehr ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
I. Niet geidentificeerd.
2. Huizinga's bijdrage bevatte bij voltooiing honderd bladzijden machineschrift met
als hoofdstuktitels: 1. Das ausgehende 13. Jahrhundert als Abschluss und Vollendung; 2. Die Kirche und die Staaten im Anfang des r4. Jahrhunderts; 3. Krisen und
Verwirrungen; 4. Das Wachstum des Staates; 5. Wirtschaftsleben; 6. Die Zeitwende
um 1400. Soziale Verschiebungen; 7. Die Konzilien und die Konsolidierung der
Staaten im 15. Jahrhundert; 8. Weltbild und Geistesformen des Spätmittelalters. De
tekst bleef ongepubliceerd (UB Leiden, Huizinga-archief, nr. 92); verg. Henri Hauser aan Huizinga, 22 april 1933, n. 3.

[ 1002]

Johan Huizinga (Leiden) aan Albert Verwey*
25 april 1933
•

Waarde Verwey,
1
Ik voel niet veel voor een verklaring, als ge bedoelt. Het zal enkel stijven
in de verdwazing. Mocht men in Duitschland werkelijk tot zulk een boekenverbranding overgaan, dan zou het zieh daarmee zoo hopeloos belachelijk
maken, dat het gezond en ontnuchterend werken zal. Men moet hopen, dat
zoo iets doorgaat. 2
Als ge wilt, mondeling nader, b.v. bij de promotie Vrijdag. 3
Met vr. groeten
de Uwe
J. Huizinga
* Origineel: Amsterdam, Verwey Archief.
I. Een gemeenschappelijke verklaring tegen op banden ziinde boekverbrandingen in
Duitsland.
2. De eerste grote boekverbrandingen vonden plaats op 10 mei 1933 op de Opernplatz in Berlijn en in andere Duitse steden, op aanstichten van de nationaal-socialisten ende 'Deutsche Studentenschaft'.
3. De promotie op 28 april 1933: Adr. Wisse, De Commercie-Compagnie te Midde/burg
van haar oprichting tot het jaar r754 (Utrecht 1933).

44r

[ 1003]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
26 april 1933
Lieber und verehrter Herr Professor,
gestern bekam ich Ihre Zeilen, für die ich vielmals danke, und heute das
neue Heft der Histor. Zschr. - Ihren Aufsatz' habe ich erst durchgeflogen,
aber die Situation dank der redaktionellen Bemerkung am Schluss leider
auch erfasst. 2 Man lebt wieder in Kriegszeiten, nur dass der Hexenhammer
des Nationalismus inzwischen gehörig ausgebaut worden ist. Ich möchte Sie
nun folgendes fragen:
Im Laufe der nächsten Woche erscheint in der Neuen Zürcher Zeitung
meine Anzeige von 1. Alanus, 2. Spel en ernst ... 3. Holländ. Kultur. Es ist
ein grösserer Artikel, der bisher liegen geblieben ist, weil die Redaktion
noch einen andern Aufsatz zu bringen hatte, den ich Ihnen beilege. (''Eng·
land und die Antike'' .)3 Die Überschrift wird lauten: ''Batavisches. Von Ley·
••
4
den und drei Schriften J. Huizingas'' und der Aufsatz beginnt mit der Aus·
serung B.A. Niebuhrs über die Universität Leyden: ''Es gibt ausser Italien
und Griechenland für den Philologen keinen heiligeren Ort als den Saal der
Universität zu Leyden ... " (Röm. Gesch. Erstausg. I 170 Anm.) Dann folgen
einige Bemerkungen über die Rolle des holländ. Gelehrten im 17. Jh. und in
der Gegenwart.
Es wäre also schönste Gelegenheit geboten, mit ein paar Worten auf den
augenblicklichen Zwischenfall zu sprechen zu kommen. Freilich wäre die
angezeigte Form wohl diejenige einer kleinen Notiz, welche in derselben
Zeitungsnummer oder ein paar Tage darauf erscheinen könnte. 5 Darin
könnte man den Vorfall mitteilen und zugleich die ''amtliche'' deutsche Be·
richterstattung ergänzen oder berichtigen. Da die Zürcher Zeitung wohl das
in Deutschland am meisten gelesene ausländische Blatt deutscher Sprache
ist, und da sie bisher keine Schwierigkeiten in Deutschland gehabt hat, wäre
damit eine gute Gelegenheit geboten, Ihren Freunden in Deutschland den
wahren Sachverhalt mitzuteilen. Nun die Frage: würden Sie selbst eine Notiz redigieren oder wollen Sie mir Material dafür mitteilen? Ich weiss vom
Einzelnen nichts, habe auch die Nachricht wohl übersehen, tatsächlich ist
sie aber auch hier durch die Presse gegangen, in welcher Form, werde ich in
den nächsten Tagen erfahren. Die Redaktion der NZZ hat sich auf meine
Anfrage hin bereit erklärt eine Notiz im eben angedeuteten Sinn aufzuneh·
men. Ich warte also blass auf Ihre Nachricht. Vor allem schiene es mir wich·
tig klarzustellen, dass Sie nicht als Privatmann, sondern als Funktionär der
Universität gehandelt haben.
Mir ist es zuweilen erbärmlich zu Mute und der Gedanke, dass Jacob
Burckhardt das alles vorausgesehen hat, tröstet mich wenig. Meine stärksten
und meisten Beziehungen gingen nach Deutschland. Ich habe eigentlich
mein ganzes Studium ausserhalb der Schweiz, und zum grossen Teil in
Deutschland verbracht.
Vor etwa vierzehn Tagen war ich ein paar Tage in Basel mit Prof. Werner

442

Weisbach6 aus Berlin zusammen, der aus Sizilien kam, nach Berlin zurück~
kehrte und natürlich abgesetzt ist. Ein Spaziergang auf die römischen Rui7
nen von Augusta Rauracorum war mehr als symbolisch. Kaum war ich wieder hier, wurde ich eingeladen, Prof. Ernst Cassirer8 in Luzern zu besuchen.
Derselbe Fall, nur viel trauriger, da seine nächsten Verwandten durch Tod
und schwere Krankheit im Zusammenhang mit den Ereignissen des Monats
betroffen waren. Dabei sind wir Schweizer noch gezwungen, uns gegen die
Flüchtlinge zu wehren, da wir ohnehin mehr als genug Fremde im Land haben und unsre wenigen öffentlichen Stellen nicht diesen Einwanderern
überlassen können, so sehr sie unsern Universitäten Ehre machen könnten.
Ihrer Mühe, das Spätmittelalter auf 64 Seiten zu behandeln, werden Sie
nun wohl enthoben sein. Ich hoffe, die Entlastung trage trotzdem zu Ihrem
übrigen Wohlbefinden bei. Seien Sie noch einmal aufs herzlichste bedankt
fur Ihren Brief. Ich bleibe mit vielen Grüssen in Verehrung
Ihr ergebener
Werner Kaegi
* Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.
1. J. Huizinga, Burgund.
2. Historische Zeitschrift 148 (1933) 228, 'Erklärung. Der Aufsatz des Herrn Prof.Dr.
Huizinga, derzeitigen Rektors der Universität Leyden, war wie fast das ganze übrige
Heft bereits ausgedruckt, als die Redaktion der H.Z. die amtliche Mitteilung von
dem durch ihn veranlassten Vorfall in der Leydener Universität erhielt. Die Redaktion erklärt, dass sie den Aufsatz nicht zum Abdruck gebracht haben würde, wenn sie
von diesem Vorfall rechtzeitig Kenntnis gehabt hätte. Die Schriftleitung'. ·
3. Werner Kaegi, ''England und die Antike'', Neue Zürcher Zeitung, 4 april 1933.
4. Werner Kaegi, ''Batavisches. Von Leyden und drei Schriften Johan Huizingas'',
Neue Zürcher Zeitung, 12 mei 1933.
5. In de rubriek 'Kleine Chronik' verscheen: W.Kg., ''Zwischenfall an der Universität Leyden'', Neue Zürcher Zeitung, 18 mei 1933: 'Das neueste Heft der Historischen
Zeitschrift bringt einen Aufsatz J. Huizingas, ''Burgund, Eine Krise des romanischgermanischen Verhältnisses'', wozu die Redaktion am Schluss des Heftes erklärt,
dass sie diesen Beitrag nicht zum Abdruck gebracht haben würde, wenn sie von der
amtlichen Mitteilung über den Vorfall in der Leydener Universität rechtzeitig
Kenntnis gehabt hätte.
Wie der Verfasser dieser Zeilen durch Erkundigung an der zuständigen Stelle in Leyden erfährt, handelt es sich dabei um folgendes. Während eines internationalen Studentenkongresses, der im Leydener Universitätsgebäude unter dem Ehrenvorsitz des
derzeitigen Rektors J. Huizinga vom 7. bis r2. April tagte, sah sich der Senatsausschuss veranlasst, den Führer der deutschen Delegation, Dr. J. van Leers, um
Aufschluss zu ersuchen über einen von diesem in seiner Broschüre ''Forderung der
Stunde. Juden raus!'' publizierten Passus (neugedruckt im März 1933, Verlag P.
Hochmuth, Berlin), in welchem (Seite 18 und I9) der sogenannte Ritualmord an
Christenkindern als eine glaubwürdige Tatsache und als eine stets drohende Gefahr
dargestellt und in Fettdruck beigefugt wird: ''Mütter, sorgt dafür, dass die jüdische
Gefahr für eure armen Kinder aus dem Lande kommt!'' Im Verlaufe der Besprechungen zwischen Dr. J. van Leers einerseits und Rektor und Schreiber der U niversität anderseits ergab sich, dass van Leers den genannten Passus nicht nur nicht belegen konnte, sondern ihn selbst nicht glaubte und ihn mit der aufgeregten Atmosphäre in Deutschland zu entschuldigen suchte. Der Rektor gab ihm darauf zu verstehen,
dass der akademische Senat derartige Äusserungen verachte und nicht entschuldigen
könne, und er ersuchte ihn, von der Gastfreiheit der Universität nicht länger Gebrauch zu machen. Der Senatsausschuss fühlte sich zu diesem Schritt verpflichtet,

443

da ihm obliegt, die Ehre der Universität zu wahren. Es handelt sich lediglich um den
genannten Passus, und Huizinga handelte als Funktionär der Universität. Der Vorfall hatte zur Folge, dass der Kongress einen Tag vor dem festgesetzten Termin auseinanderging'.
6. Werner Weisbach (1873-1953), Duits kunsthistoricus, buitengewoon hoogleraar te
Berlijn vanaf 1921; in 1933 uit zijn ambt ontzet, in 1935 gedwongen Berlijn te verlaten, vestigde hij zieh als ambteloos geleerde te Bazel.
7. Augst, bij Bazel.
8. Ernst Cassirer (1874-1945), Duits filosoof, hoogleraar te Hamburg 1919-1933, Oxford 1933-1935, Göteborg 1935-1941, Yale University 1941-1944, Columbia University
1944-1945.

l 1004]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
28 april 1933
Lieber Herr Doctor,
Ihr Brief hat mich ganz besonders erfreut; ich antworte sofort. Zuerst
herzlichen Dank für 'England und die Antike'. Sie haben da in vier halben
Spalten ein kleines Juwel geschaffen, das ich das Ideal einer Zeitungsbesprechung nennen möchte; gleich der erste Absatz hat den Wert eines ganzen
Buches, und es ist eine Freude, in Ihnen die echte und weise Bildung das
Wort fuhren zu hören. Ihre Bemerkungen interessieren mich umsomehr,
1
weil ich selbst den Band zur Besprechung bekam. Dazu finde ich nun wahrscheinlich früher Zeit, als ich gedacht hatte. Unter vielem Seufzen war das
''Spätmittelalter'' in erster Fassung flir dreiviertel fertig; ich hatte doch einige Freude daran bekommen, und meinte es in noch einigen Wochen abzuschliessen, als mich gesternabend Ihr Brief überraschte, und mich veranlasst, heute morgen nicht daran weiterzuarbeiten, sondern an Sie zu schreiben. An einem Wochentag in den Morgenstunden einen Brief zu schreiben
statt zu arbeiten ist flir mich eine unerhörte Seltenheit.
Von der redaktionellen Bemerkung am Schluss meines Artikels in der HZ
erfahre ich nämlich erst aus Ihrem Briefe. Das Heft ist hier noch nicht angekommen, weder bei mir noch in der Bibliothek. Ich kann also noch nicht le·
sen, was da gesagt wird, aber vermuten allerdings, wohl eine Art Anathema! - Ihr zu erwartendes Artikel über meine drei Schriften und Ihr Vorschlag, mir die Gelegenheit zu einer richtigen Darstellung des Zwischenfalls
zu eröffnen, sind mir in diesen Umständen besonders lieb. Bis jetzt hat unsere Universität sich jeder bezüglichen Publizierung enthalten, es ist uns nicht
um Propaganda zu tun. Ich hatte aber gerade wegen Nachfrage aus deut·
sehen Kreisen beiliegendes Bericht2 aufgestellt, nicht zur Veröffentlichung
sondern zur freien Mitteilung und Weitergebung. Weil ich nun die Notiz in
der HZ noch nicht kenne, wäre es mir am liebsten, wenn Sie fur die Neue
Zürcher Zeitung die betreffenden Zeilen aufstellen wollten. Sie finden in
meinem Bericht das Material dazu. Selbstverständlich werden Sie vieles
weglassen, u.a. über die Ausflüchte des dr. v.L. - Ich streiche rot an was
m.E. jedenfalls erwähnt werden sollte. Darf ich es also Ihnen überlassen, es
444

.

zu fassen wie Sie es erwünscht erachten, und zu entscheiden, ob es gleichzeitig mit Ihrem Artikel oder etwas später erscheinen soll? Meinen herzlichsten
Dank brauche ich kaum ausdrücklich zu betonen. Sie senden mir wohl von
beiden ein Exemplar?
Die Schwierigkeit, dass wir den Flüchtlingen keine Stellen bieten können,
besteht auch hier.
Wo steht die Prophezeiung Burckhardts, welche Sie meinen?
Mit herzlichen Grüssen,
Stets Ihr ergebener
J. Huizinga

* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.

r. J. Huizinga, n.a.v. England und die Antike. Vorträge der Bibliothek Warburg, her·
ausgegeben von Fritz Saxl, IX: Vorträge 1930-1931 (Leipzig 1932), Museum 41 (1933/
34) kol. 7-8 (niet in V.W.).
2. Niet teruggevonden.

[ 1005]
College van curatoren (Rijksuniversiteit Leiden) aan de rector magnificus
Johan Huizinga*
28 april 1933
Uit een afschrift van een schrijven door U gericht tot den Minister van Buitenlandsche Zaken, dd. 12 April jl., no 570, ons toegezonden door den Prosecretaris van den Senaat onzer Universiteit bij missive van denzelfden datum,
kregen wij kennis van het feit, dat U gemeend heeft Dr. J. von Leers, leider
van de Duitsche delegatie op de conferentie van de International Student
Service, voor welke bijeenkomst wij gastvrijheid in het Academiegebouw
hadden verleend door het beschikbaar stellen van eenige localiteiten, te moeten verzoeken van de verleende gastvrijheid niet verder gebruik te maken.
Wij zullen het waardeeren nader van U te mogen vernemen, wat U aanleiding heeft gegeven tegen een deelnemer aan een besloten bijeenkomst, die
met goedvinden van ons College in het Universiteitsgebouw werd gehouden, zonder ons erin te kennen, op te treden, gelijk door U geschiedde.
Wij kunnen niet verhelen, dat ook de wijze, waarop wij van deze zaak bericht ontvingen, ons heeft bevreemd.
Curatoren der Rijksuniversiteit te Leiden
A. v.d. S. Bakhuyzen
Voorzitter
P .J. Idenburg
Secretaris
* Origineel: Leiden, UB, Senaatsarchief.

445

[ 1006]

Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
3 mei 1933
Lieber Herr Doctor,
Endlich erhalte ich soeben die Historische Zeitschrift, mit der Erklärung,
die aber anders ist als ich erwartet hatte. Ich lese vieles heraus was nicht darauf hinweist, dass meine historischen Freunde in Deutschland mich verleugnen wollen. Ich habe nun gleich Dr. Rohden, dem Herausgeber dieser
Weltgeschichte, geschrieben, und mich bereit erklärt, falls der Verlag in den
gegebenen Umständen meinen Beitrag nicht veröffentlichen kann, den Vertrag rückgängig werden zu lassen.
Es scheint mir, dass ich Meinecke1 und anderen keinen Dienst tun würde,
wenn ich ihnen jetzt über den Zwischenfall schriebe, um ihnen den richtigen Sachverhalt mitzuteilen. In 'Le Temps' 2 hat darüber eine ziemlich genaue Mitteilung gestanden.
- Ich wurde durch einen Besuch aufgehalten, und es wird spät.
Mit den besten Grüssen,
Ihr ergebener
J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
r. Friedrich Meinecke, zie Briejwisseling I [3r2].
2. N.N., "Lettre des Pays-Bas. L'incident allemand ä la conference de Leyde'', Le
Temps, 20 april r933.

[ 1007]

Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
•
3 me11933
Beste Han.
Zoo is Cees dus begraven op een wijze die bij zijn wezen pastte en waar
hij, hetgeen zeker ook bij hem pastte, den precies juisten vorm voor koos. 1
Voor zeer velen is zijn weggaan een verarming, het is niet te zeggen voor
hoevelen en het verlies is vermoedelijk voor ieder anders, omdat hij ofschoon
altijd zieh zelfblijvend, toch de kleur reflecteerde van hem met wien hij was.
Wij hebben allen het gevoel dat er met hem iets uit ons leven weggevallen
is dat eenig en onvervangbaar en met niets te vergelijken is.
Je bent wel erg in je vriendschap getroffen beste Han, eerst door de teleurstelling die Colenbrander je bezorgde en nu z66veel dieper nog door den
dood van Cees die je van allen het naast stond. Hoeveel eenzamer zult je je er
door gevoelen.
Ik hoop dat wij elkaar eens spoedig zien. Maandag heb ik Gidsredactie
waar ik in lang niet was (en niet lang meer zal komen).
Hartelijk gegroet

R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Cornelis van Vollenhoven was na een kort ziekbed op 29 april 1933 overleden; op
2 mei werd hij tegen de avond begraven bij het 'Groene Kerkje' te Oegstgeest, slechts
in aanwezigheid van de naaste vrienden; verg. het volgende rondschrijven: 'Leiden, r
mei 1933. L.S. Bij dezen vervul ik den treurigen plicht U mede te deelen, dat
prof.mr. C. van Vollenhoven op 29 April is overleden. Omtrent uur en plaats van begraven zal ter voldoening van den uitdrukkelijken wensch van den overledene geen
mededeeling gedaan worden. Dringend wordt verzocht dienaangaande ook geen navraag te doen. Colleges, examens enz. gaan door als gewoonlijk. De Rector Magnificus' (Afschrift: Leiden, UB, Senaatsarchief).

[ 1008]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
•
7 me11933
Lieber und verehrter Herr Professor,
leider ist bis heute weder mein Aufsatz, noch meine Notiz erschienen; von
der letztern lege ich Ihnen einen Durchschlag 1 bei; ich schrieb so sachlich
wie nur möglich, um wenn möglich niemand in Harnisch zu bringen; denn
dies läge ja zweifellos nicht in Ihrem Sinn. Der Zufall wollte es, dass ich, gerade als Ihr Bericht eintraf, einen der herrschenden Partei sehr nahestehenden jungen Deutschen hier zu Besuch hatte, jenen Dr. Steding, von dem ich
Ihnen schrieb, und der nächstens bei Ihnen auftauchen wird. Er erbat sich
Ihren Durchschlag zur Kopie und will ihn - er ist jetzt wieder in Genf - an
seine in Berlin ''regierenden'' Freunde schicken. Er schreibt mir heute:
''Leers muss, wenn die Sachlage so ist, wie H. sie darstellt, unschädlich gemacht w.erden. Das ''3. Reich'' ist auf solche Leute nicht angewiesen.'' Sehen wir, was dabei herauskommt. Da Sie Ihren Bericht für die private Verbreitung hergestellt hatten, glaubte ich ihn schon mitteilen zu dürfen. Von
meiner Notiz in der NZZ lege ich einen Durchschlag bei.
Ich glaube übrigens den eigentlichen Kirchenvater des dritten Reiches in
Hegel sehen zu müssen. Wenn man ein paar Seiten in seiner Rechtsphilosophie2 liest und noch Ihren Aufsatz über Burgund im Ohr hat, so wirkt
der Kontrast geradezu provozierend und man empfindet es beinah als Symbol, dass gerade Ihnen diese leidige Geschichte passieren musste. Und dass
Sie Ihren Aufsatz auf den Namen Burckhardts gestimmt haben, 3 schafft ja
auch die direkte historische Beziehung zu Hegel und seinem Widerpart.
Wenn in der Schweiz gewisse Bewegungen gross werden, die eine Parallele
zu den Deutschen darstellen, und deren relatives Recht ich in manchen
Punkten anerkennen muss, so sehe ich doch gerade an Ihrem Aufsatz wieder, dass für Holland wohl so gut als für die Schweiz die Annahme der fascistischen Systeme geradezu eine Gefährdung der staatlichen Existenz bedeuten müsste, was für Deutschland natürlich nicht zutrifft, auch wenn dort
allerdings schon genug aussenpolitischer Porzellan zerschlagen worden ist.
Ich danke Ihnen auch für Ihren letzten, kürzeren Brief. Auch ich habe den
Eindruck, dass die HZ in einer Zwangslage gehandelt hat; umso eher besteht eine Aussicht auf Wirkung unsrer Aufklärung. Aber natürlich ist auch

447

das Gegenteil möglich; denn da bisher in Deutschland kaum irgend jemand
ernstlichen Widerstand geleistet hat, steht der Weg zu einer völligen Radika·
lisierung der Revolution wohl offen.
Ich hoffe, Ihnen bald die Kopien aus der NZZ schicken zu können und
bleibe in herzlicher Verehrung
Ihr Werner Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Niet teruggevonden.
2. G.W.F. Hegel, Grundlinien der Philosophie des Rechts (1821).
3. J. Huizinga, ''Burgund'', opent met de raadgeving van Burckhardt aan zijn leer·
ling Bernhard Kugler een studie te wijden aan Kare! de Staute (V.W. II, 238); verg.
Werner Kaegi aan Huizinga, 8 mei 1929.

[ 1009]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
•
9me11933
Lieber und verehrter Herr Professor,
eben erhalte ich auf dem Weg, den Sie kennen, 1 von Berlin die Nachricht,
''alle Delegationen hätten sich auf die Seite der deutschen Delegation gestellt''
und die Auflösung des Kongresses sei eine ''einmütige'' Protestaktion gewesen.
Ich gebe Ihnen die Darstellung weiter, damit ich in meiner Notiz, die erst
in einigen Tagen erscheint, eventuell noch eine Bemerkung einfügen kann,
wenn Sie das für nötig halten, auch damit ich meinen Bekannten in Genf informieren kann.
Die Regie in Berlin scheint jedenfalls auch in diesem wie in den meisten
Fällen gut gehandhabt zu werden.
Ich bedaure sehr, die Gelegenheit nicht benützt zu haben, in Zürich
Herrn Prof. de Italy2 (schreibt er sich so?) zu sprechen. Bekannte wollten
mich mit ihm bekannt machen; es war dann aber aus Zeitgründen nicht
mehr möglich.
Mit den besten Grüssen bleibe ich Ihr ergebener
Werner Kaegi
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Waarschijnlijk is weer bedoeld via Chr. Steding.
2. L. van Itallie, zie Huizinga aan Walther Köhler, 28 maart 1933, n. 3.

[ IOIO]

Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
•
10 me11933
Lieber Herr Doctor,
Vielen Dank für Ihre beiden Briefe! Die Nachricht aus B. 1 ist, wie Sie
schon wohl gedacht haben, eine Lüge. Ihr Bekannter soll nur nachfragen

beim Sekretär der I.S.S. Dr. R. Kotschnig, 13 rue Calvin, Genf. Ich kann
auch sehr leicht Erklärungen von den französischen, englischen und holländischen Leitern der Konferenz bekommen, die alle ganz anders lauten werden! Vorläufig unterlasse ich letzteres, aber es kann zu jeder Zeit geschehen.
Nach dem Inzident hat man von B. aus versucht, dr. v.L. zu rehabilitieren,
indem man ihn als Vertreter zur Assemblee der I.S.S. schicken wollte. Darauf hat die I.S.S. ihn als solchen· abgelehnt; es sind dann keine Deutschen
nach der Assemblee gekommen. Inzwischen ist Dr. Kotschnig nach B. gereist, um dem dortigen Bureau der I.S.S. mitzuteilen, dass das? I.S.S. eine
Hilfsaktion zugunsten der Verfolgten beginnen wird. In B. war man sehr begierig, die Beziehungen zum I.S.S. unversehrt zu halten. 2
Ich bin Ihnen äusserst dankbar für die Mittlerrolle, welcher Sie in dieser
Angelegenheit sich unterziehen wollen. Herrn Dr. S. 3 werde ich, wenn er
wirklich ''auftaucht'' mit grossem Vergnügen erwarten. Ende des Monats
bis Pfingsten werde ich in Frankreich sein. 4
· - ·
••
Uber alles andere was Sie schreiben, ein anderes Mal.
Ich habe vor 12 Tagen einen meiner besten Freunde verloren, der zugleich
einer der allerbedeutendsten Geister Hollands war, meinen Kollegen C. van
Vollenhoven, Jurist und viel mehr als das. Haben die Schweizer Zeitungen
etwas über ihn gesagt? Ich schicke Ihnen bald einen kurzen Nekrolog, der
noch erscheinen muss. 5
Mit herzlichen Grüssen
Ihr J. Huizinga

*

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
1. Berlijn.
2. In 1934 vond er opnieuw een conferentie plaats, in Ettal bij Oberammergau.
3. Steding.
.
4. Als rector magnificus woonde Huizinga samen met J.A.J. Barge de verlate viering
bij van het vijfhonderdjarig bestaan van de universiteit van Poitiers.
5. J. Huizinga, ''Mr. C. van Vollenhoven'', De Volkenbond. Maandelijksch t~'dschrift
voor internationale vraagstukken 8 (1932/33) 229-231 (V. W. VI, 496-498); later door
Kaegi vertaald en opgenomen in: J. Huizinga, Mein Weg zur Geschichte (Bazel 1947)
132-136.

[ 101!]

De rector magnificus Johan Huizinga (Rijksuniversiteit Leiden) aan het College van curatoren*
•
II me11933
Ter beantwoording van Uw schrijven no. 47 K.A., dd. 28 April 1933, en in
aansluiting aan een gesprek, dat ik I Mei j.l. mocht hebben met den Voorzitter van Uw College, heb ik de eer het volgende op te merken.
Het Senaatsbestuur, namens hetwelk de Rector in het onderhavige geval
handelde, meent, dat er een scherp onderscheid dient te worden gemaakt
tusschen het beschikken over de academische localiteiten en het verleenen
van de gastvrijheid der Universiteit. Het eerste is te beschouwen als een uit449
•

vloeisel van het beheer over het materiaal, dat aan Curatoren is opgedragen, - de gastvrijheid der Universiteit daarentegen is een begrip van ethischen inhoud, waarvan de toepassing geheel binnen de competentie van den
Rector valt, overeenkomstig den aard en de beteekenis van diens waardigheid, zonder dat daartoe de medewerking of goedkeuring van Curatoren
wordt vereischt. Het feit, dat de Rector, als eerevoorzitter der Conferentie,
deze in de Senaatskamer had geopend, accentueerde in dezen zijn positie als
gastheer.
Het Senaatsbestuur heeft voorts gemeend, met den stap tegenover Dr.
Van Leers de eer ende waardigheid der Universiteit te dienen. Ook dit is een
taak, waartoe de Rector al ofniet met medewerking van Assessoren, zieh volkomen bevoegd moet achten. De motieven, die tot het inderdaad krasse op·
treden hebben geleid, heb ik U in het afschrift van mijn schrijven no. 570,
dd. r2 April, en vervolgens mondeling aan den President, ook door overlegging van de geincrimineerde brochure, reeds medegedeeld. Tot uitvoeriger
toelichting blijf ik te allen tijde bereid. Ik geef toe, dat aan de opportuniteit
van mijn optreden twijfel mogelijk is. Een Universiteit evenwel, - en van
welke zou het eer gelden dan van de Leidsche? "'", heeft ten opzichte van
kwesties van eer en waardigheid andere maatstaven aan te !eggen dan een
Regeering. Ook in gevallen, waar deze laatste zieh wellicht door redenen van
staatsbelang of diplomatieke zede zou laten weerhouden, behoudt de Universiteit niet alleen het recht, maar ook de plicht, om voor waarheid en ge·
rechtigheid naar haar beste weten op te komen.
Onverminderd het bovenstaande erken ik gaarne, wel te kunnen begrijpen, dat Curatoren, uitgaande van hun ter beschikking stellen van de verga·
derzaal, in het gebeurde een tekortdoen aan hun zeggenschap hebben kun·
nen zien, en eveneens, dat het feit, dat een en ander juist voorviel v66r mijn
moeilijk uit te stellen vertrek uit Leiden, aan de volledigheid, waarmee ik anders Curatoren terstond zou hebben ingelicht, ietwat te kort heeft gedaan.
Ik veroorloofmij, aangezien het gerezen verschil van opvatting zijn grond
heeft in de niet geheel duidelijke begrenzing tusschen het gezag van Curatoren en dat van den Rector, afzonderlijk in een brief aan den Voorzitter eenige algemene beschouwingen dienaangaande ter overweging aan te bieden.
(w.g. J. Huizinga)
Rector Magnificus

*

Doorslag, Leiden, UB, Senaatsarchief.

[ IOI2]

De rector magnificus Johan Huizinga (Rijksuniversiteit Leiden) aan de pre·
sident-curator A. van de Sande Bakhuysen*
•
11me11933
Hooggeachte Heer Voorzitter,
In het gesprek, dat ik op r Mei j.1. met U mocht voeren, 1 heb ik Uwe op·
merking, dat de grenzen tusschen het gezag van Curatoren en van den Rec450

tor Magnificus niet gemakkelijk scherp te bepalen zijn, niet alleen volkomen
beaamd, maar eraan toegevoegd, dat misschien juist deze vage begrensdheid
als een gelukkige omstandigheid voor het welzijn der Universiteit moet wor·
den aangemerkt. Immers, bij een goede verstandhouding tusschen de beide
autoriteiten moet daardoor de samenwerking bevorderd worden, en het belang der Universiteit meer tot zijn recht komen. Wij verbeugen ons erin, dat
het College van Curatoren tot zulke samenwerking voortdurend geneigd en
bereid blijkt, en waardeeren met groote erkentelijkheid de buitengewone
zorg, die Curatoren aan de belangen der Universiteit voortdurend wijden,
een zorg, waarvan wij in de volmaking der administratieve organisatie, de
behartiging der huisvesting en bewerktuiging en nog op velerlei ander gebied
dagelijks de vruchten plukken.
Het op den voorgrond treden van de werkzaamheid van het Curatorium
door de uitbreiding en ingewikkeldheid der universitaire verhoudingen gebiedend geeischt, kan evenwel het gevaar met zieh brengen, dat daarbij de
functie van het Senaatsbestuur meer op den achtergrond geraakt dan wenschelijk of gepast zou zijn. Niet dat wij ons in dat opzicht over de houding
van Curatoren te onswaart zouden hebben te beklagen, verre vandaar. Het
gevaar ligt hierin, dat allengs de academische publieke opinie en daarmede
ook de Regeering het gezag van Curatoren te zeer zou kunnen gaan opvatten
als een algemeene voogdij over de Universiteit, den Senaat incluis. Het komt
niet in ons op, te meenen, dat de bevoegdheid van Curatoren, naast eenig
toezicht en de voordracht tot benoemingen, zieh zou beperken tot materieel
beheer. De wet zelve draagt immers aan het College de behartiging van veel
wijder strekkende belangen op. Het recht van toezicht evenwel op de handelingen van den academischen Senaat of zijn bestuur, vindt zijn natuurlijke
begrenzing in de bewoordingen van art. 107, die het in werking doen treden
in gevallen van plichtverzuim en wangedrag.
Met name meen ik, dat in alle zaken waar de Universiteit optreedt als
geestelijk lichaam, door haar orgaan den Rector Magnificus, het gezag van
dezen moet worden beschouwd als geenszins onderworpen aan dat van Curatoren. De Rector Magnificus blijkt het representatieve hoofd der Universiteit; hij spreekt namens haar bij officieele gelegenheden, en vertegenwoor·
digt haar als zoodanig. Zaken, die de eer en waardigheid der Universiteit betreffen, zijn bij uitstek zijn domein.
Ik weet wel, dat deze opvatting van het ambt door de letter der hoogeronderwijswet niet ten volle wordt uitgedrukt. De wet kent den Rector Magnificus enkel als voorzitter van den Senaat. Het is echter voor niemand een geheim, dat onze universitaire wetgeving van 1815 af zieh altijd heeft gekenmerkt door een buitengewoon gemis aan erkenning of begrip van het element traditie, dat aan het leven eener Universiteit onverbrekelijk verbonden
is. Gelukkig wordt dat leven niet uitsluitend beheerscht door de letter der
wet. De waardigheid van den Rector wordt mede bepaald door de zeer oude
en internationale traditien aan dien titel verbonden. Wilde men het ambt inderdaad tot het voorzitterschap van den Senaat beperken, dan zou het geen
zin hebben, ja belachelijk zijn, den ouden weidschen titel te behouden (gelijk
451

het van weinig historischen zin heeft getuigd, toen men dien titel klakkeloos
over alle vakhoogescholen uitbreidde).
Het is wellicht in dit verband niet misplaatst, te herinneren aan het vrijwel
vergeten feit, dat de voorrang van Curatoren v66r en boven den Rector Magnificus eerst dateert van het Organiek Besluit van 1815, nauwkeuriger gezegd
eerst van de interpretatie daarvan gegeven bij Koninklijk Besluit van 18 September 1817. Aan onze oude U niversiteiten ging de Rector v66r Curatoren
en presideerde hij den Senatus amplissimus. Art. 233 van het Besluit van
1815 bepaalde: ''Bij akademische plegtigheden of vergaderingen, heeft het
kollegie van curatoren den eersten rang''. De Senaten van Leiden, Groningen en Utrecht meenden (naar aanleiding van een te Groningen dienaangaande gerezen conflict) dat dit de kwestie van het praesidium in den Senatus amplissimus nog onuitgemaakt liet, totdat de Koning ten gunste van Curatoren besliste. Nog in 1824 schreefReuvens, 2 ''dat het terugzetten van den
Rector achter de Curatoren ... schoon voor den oppervlakkigen beschouwer
eene kleinigheid, en zelfs een noodzakelijk gevolg van de geheele tegenwoordige inrigting (hij bedoelt de monarchale staatsinrichting), echter op den
geest der administratie (hij bedoelt het staatsbestuur) nadeelig moet werken.'' 1}
Het is niet mijn bedoeling, mij met dit gevoelen van honderd jaar geleden
in alle deelen te vereenigen, maar enkel om, ook door verwijzing naar historische traditien, een niet geheel onnoodig accentueeren van de waardigheid
van den Rector in de oogen van het academische publiek aan te bevelen.
In de hoop, dat Gij mijne beschouwingen ook aan het College ter overwe·
ging zult willen voorleggen heb ik de eer mij te noemen
Uwdw.
(w.g. J. Huizinga)
Rector Magnificus
1) Bedenkingen over de vraag, of de vacantien der Hoogescholen in de noordelijke provincien der Nederlanden al ofniet te lang zijn, blz. 29.
* Doorslag: Leiden, UB, Senaatsarchief.
1. Hierbij zegde Huizinga de president-curator tevens het protocol van het voorval
toe, dat op 16 mei door de prosecretaris van de senaat aan het college van curatoren
werd verzonden; het protocol: Huizinga aan het Ministerie van Buitenlandse Zaken,
12 april 1933, n. 3.
2. C.J.C. Reuvens (1793-1835), oudheidkundige, hoogleraar in de klassieke talen te
Harderwijk 1816-1818 en sedert 1818 in de archeologie te Leiden.
[ 1013]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
•
14 me11933
Beste Han
Allereerst dit: zoudt je mij het genoegen willen doen 10 Juni mede aan te
zitten op 't Gidsdinertje in Hotel de Hout te Haarlem. 't Is toch 't laatste
partijtje waar ik gastheer zal zijn. 1 Ik hoop dat je kunt en wilt.
452

Dan dit: ik heb enorm veel genoegen gehad in je kwalificatie van de
vrouwtjes van Vermeer. 2 Ik las A 0 3 artikel in de N.Rott.Ct. 4 Ik vind 't even
juist als origineel gezien, 't is wonder dat zij nu pas zoo gezien worden. Al·
leen 't melkmeisje 5 mag je niet verdenken.
Gisteren was ik ook nog even in Noordwijk. 6 Daar was dicht onder Noordwijk iets dat desnoods in aanmerking zou kunnen komen, al hoop ik toch wel
iets beters te vinden. Maar Jet's hart trekt wel een beetje naar haar geboortedorp, echter heelemaal niet z66 dat 't een punt is. Ik zag gisteren iets dat de
Hoeve heet, te bevragen bij Huurman Heerengr. 12 Leiden. Wanneer ik
over Leiden terug was gegaan had ik hem wel getelephoneerd. Maar 't is
toch beter wanneer je eerlijk kunt zeggen, ik telefoneer voor een ander.
Daarom als 't je niet lastig is vraag dan eens of er centraal verwarming in is
en koud en warm water, en wat 't zou kosten. Daar is heelemaal geen haast
bij. Welbedankt bij voorbaat.
Daarjuist komt de afgehaalde post met je bijzonder mooi stuk over Cees7
dat ik direct las. Jet zal er ook blijde mede zijn.
Dank je wel. Hartelijk gegroet ook Elsje
t.t. Rik

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Richard Roland Holst zou bij deze gelegenheid meedelen dat hij zijn redacteurschap wilde neerleggen. ·
2. J. Huizinga, Holländische Kultur des siebzehnten Jahrhunderts 48: 'Das sind ja auch
eigentlich keine Bürger-, Kaufmanns- oder Patrizierfrauen, diese Wesen in gelben,
blauen, grünen Kasacks, die sich mit Perlen schmücken oder einen Brief bekommen
oder ein Musikinstrument spielen. Sie scheinen einer unbekannten, fast verklärten
demi-monde anzugehören. Mein Freund, Professor Jolles, hält sie für Figuren aus
den Komödien des Terenz' (verg. V.W. II, 486-487).
3. Anderendaags (?).
4. Menno ter Braak, n.a.v. J. Huizinga, Holländische Kultur (Jena 1933), NRG, 13
•
me11933.
5. Johannes Vermeer, 'Het melkmeisje' in het Rijksmuseum.
6. Voor het zoeken van een nieuwe woning.
7. J. Huizinga, ''Mr. C. van Vollenhoven''.

[ 1014 ]
B. de Jonge 1 (Zutphen) aan Johan Huizinga*
•
15 me11933
Hooggeachte Heer Huizinga,
Vriendelijk zeg ik U dank voor de toezending van de aflevering van den
Volkenbond met Uw stukje over Kees. 2
Ik ben zoo diep bedroefd over zijn overlijden, en toch gevoel ik dat de volle beteekenis daarvan eerst na mijn herstel tot mij zal doordringen. Ben zieke
is te veel met zieh zelfbehebt.
Uwe opmerkingen zijn treffend juist. Een aantal ervan sprangen mij als
verrassingen in de oogen: dingen die ik wel altijd gevoeld of geweten had,
maar zonder ze te formuleeren.

453
-

"

Boven alles staat voor mij in de herinnering aan Kees zijne trouwe en wegschenkende vriendschap. Zelfs zijn schitterendste hoedanigheden doen daarvoor onder; en met alle recht begint Uw artikel met daar op te wijzen, daar
Gij zelf zulk een groot aandeel in die vriendschap hebt gehad.
Wat mij verwondert in de vele loftuitingen, die men leest, is dat niemand
aan Kees schijnt te denken als kunstenaar. En toch had hij groote artistieke
gaven. De laatste maal dat mij dit trofwas bij het lezen van het slot van zijn
artikel in de Gids van Januari. De parallel tusschen den Haagen Delft en het
praalgraf en den Steen. 3
Ik gebruik de gelegenheid om U ook nog zeer te danken voor Uw telephoon op den avond van zijn dood. Het is een ellendig verlies.
Geloof mij met vriendelijke groeten
Hoogachtend
Uw dw. dr.
B. de Jonge

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Jhr. Bonifacius de Jonge (1874-1933), advocaat te Zutphen, vriend van Cornelis
van Vollenhoven.
2. J. Huizinga, ''Mr. C. van Vollenhoven''.
3. C. van Vollenhoven, ''Opgang van 's Prinsen lot, en neerwaartsche gang'', De
Gids 97 (1933) I, 131-135, waarvan het slot luidde: 'Wie 's prinsen voorspoed en onspoed wil meevoelen wende zieh van de stad van het succes ['s-Gravenhage], naar het
stadje der dagen van beproeving [Delft]; het stadje, in welks nieuwekerk, tegenover
en als in wederwoord op het praalgraf, die stille zerk ligt met het stil getuigenis: Resurrectionem expectat Guilelmus Primus Pater Patriae [Willem de Berste, vader des
vaderlands, verwacht de verrijzenis]'.

[ 1015]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
•
17 me11933
Lieber und verehrter Herr Professor,
ich schicke Ihnen endlich eine Kopie meines Aufsatzes ''Batavisches'' . 1
Die Notiz über den Zwischenfall 2 ist - sie liegt seit mehr als zehn Tagen bei
der Redaktion - bis heute nicht erschienen, ich fürchte aus politischen
Gründen. Die N.Z.Z. ist uns allen zuweilen unerträglich vorsichtig. Im vorliegenden Fall wäre es für mich beschämend, denn ich hatte mit aller erfindlichen Sachlichkeit berichtet, jede Spitze vermieden - aber dennoch. Sollte
die Notiz noch erscheinen, so folgt sie postwendend nach.
Ihre Mitteilungen über den Standpunkt der andern Delegationen habe ich
inzwischen nach Genf weitergegeben. Ich vermutete natürlich diesen Sachverhalt, bin Ihnen aber dankbar für die Darstellung.
Besondern Dank schulde ich Ihnen für den Nachruf auf Prof. Vollenhoven, den ich nur dem Namen nach und durch das Medium anderer Bücher
kannte als der seinen.
Leider kann ich Ihnen heute nur diese paar Zeilen schreiben. Mein Vater

454

'

ist plötzlich so schwer erkrankt, dass wenig Hoffnung bleibt. Wahrscheinlich wird mein Leben hier binnen kurzem ein Ende haben.
Mit vielen Grüssen bleibe ich
Ihr Werner Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Zie Werner Kaegi aan Huizinga, 26 april 1933, n. 4.
2. Ibidem, n. 5.

[ 1016 ]
Richard Roland Holst [Bloemendaal] aan Johan Huizinga*
17 mei 1933 (poststempel)
Beste Han.
Het spijt mij erg maar ik begrijp 't toch wel dat je liever niet komt.
Wat een prijs voor dat huisl Niet een haar denkt er bij ons over. Intus·
sehen welbedankt voor de moeite.
Van Retha's succes las ik en zag ik, ik zag het blijde kiekje van de ploeg
met den beker . 1 Wensch er haar wel geluk mede.
Hart. gegr.
'

R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
r. Foto in NRC, 15 mei 1933, met onderschrift: 'De Jeden van de Leidsche damesstu·
dentenvereeniging de Vliet [... ]. De Leidsche studenten hebben Zaterdag de roeisters
van de universiteit van Edinburgh geslagen, zooals wij reeds hebben gemeld. Men
ziet hier de Nederlandsche ploeg met den beker, uitgeloofd voor het beste stijlroeien'.

[ 1017]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
•
21me11933
Lieber Herr Doctor,
Der Schluss Ihres Briefes vom 17. hat mir herzlich leid getan, und die Tat·
1
sache, dass die Anschrift Ihrer Sendung vom 19. nicht von Ihrer Hand war,
lässt nichts gutes ahnen. Was Sie mir schreiben, lässt wenig Raum flir Er·
mutigungen, das Beste zu hoffen. Sollte dieser schmerzliche Verlust Sie
wirklich treffen, so kann ich Ihnen nur all dasjenige wünschen, was Sie
selbst nötig wissen, und, wenn ich Sie recht kenne, auch besitzen. Schreiben
Sie mir bitte, wenn Sie dazu Mut und Kraft haben, wie alles sich heraus·
stellt.
2
Inzwischen besten Dank fti.r die beiden Artikel aus der N
Es freut
mich, dass auch der Bericht über den Zwischenfall doch noch in die Öffent·
lichkeit gelangt ist. Ich hoffe aufrichtig, dass Herr Dr. Sterling mich
wirklich einmal aufsucht; ich möchte gerne mal mit einem anständigen Ver·

.z.z.

455

treter des Systems reden können. Man hat bisweilen den Eindruck: eine Re3
volution, die gleich mit der Hefe, mit den Hebert und Chaumette, anfängt.
Sie werden aber jetzt Ihre Gedanken bei anderen Sachen haben, und ich
will nicht weiter plaudern. Später sollen Sie mir noch einmal näher schreiben, wie Sie es mit Hegel als Kirchenvater der neuen Tyrannei gemeint haben.
Mit einem herzlichen Handdruck,
Ihr J. Huizinga

* Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
Niet teruggevonden.
2. Verg. Werner Kaegi aan Huizinga, 26 april 1933, n. 4 en 5.
3. Pierre Gaspard Chaumette (1763-1794) en Jacques Hebert (1757-1794), leiders van
de extreem-linkse, populistische en egalitaristische stroming in de Franse Revolutie;
tijdens de fase van de 'Terreur' beiden zelf terechtgesteld.

1.

[ 1018]
Johannes Haller (Stuttgart) aan Johan Huizinga (Leiden)*
•
21me11933

Verehrter Herr Kollege,
Die Unruhe der Zeit, lange sich hinschleppendes Unwolsein und trotzdem lastende Arbeiten haben mich nicht eher zum Genuss Ihrer letzten
schönen Aufsätze kommen lassen. Herzlichen Dank! Die ''Holländ. Kultur''
habe ich eben erst gelesen, sie hat mir mit ihrer wunderbaren Klarheit der
Gedanken und reichen, treffenden Sprache in stiller Ruhe über eine peinlich schwere Stunde hinweggeholfen.
Dafür noch besonderen Dank. Auf Sie muss man wirklich das Wort anwenden, das mir der längst verstorbene Theologe Franz Overbeck 1 einmal
sagte: ''Der Meister reduziert''. Sie reduzieren auch die verwickeltesten Erscheinungen so auf die einfachste Formel, dass sie klar und natürlich werden.
Mit verehrungsvollem Gruss
Ihr stets ergebener
Haller

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Franz Overbeck (1837-1905), hoogleraar in de exegese van het Nieuwe Testament
en de oudere kerkgeschiedenis te Bazel 1871-1897.
I.

[ 1019]
Johan Huizinga (Leiden) aan B. Malinowski*
23 mei 1933
My dear Malinowski,
I should be delighted to accept your very kind invitation to stay with you
during my visit to London, 1 but I have already made arrangements in order
to see as much as I can of my son Jim during those days, by staying next
doors to his lodging in Half Moon street, in a hotel he recommended me.
But I hope to come and see all of you as many as there are. As to travelling
back together we can make that out after your plan and mine have been fixed. I intend to cross to England 23/24, my going back will depend on the
question whether I can take Tuesday 27 for seeing my friends Allen in Oxford. Any way I hope you will find means to stay with me at Leiden either
before or after your visit to Brussels.
Now as to the Academy. You have to thank your election2 to your own merits. There was question of it a year before. Being no anthropologist I refrained from taking a leading part in your candidature, though signing it with
some others. Steinmetz is not a member. But we have quite a lot of men who
appreciate you, Snouck Hurgronje, Van Ossenbruggen3 among them.
I think you might say 'Member of the Royal Academy of Sciences of the
Netherlands'. The official style is: K. Akademie van Wetenschappen te = at
Amsterdam, but as this suggests a purely local corporation, 1 prefer 'of the
Netherlands' for international use.
Give my kind regards please to Mrs. Malinowski, and believe me
Yours ever
J. Huizinga

*

Origineel: New Haven, Yale University.
1. Als rector magnificus vertegenwoordigde Huizinga de Leidse universiteit bij de
feestelijkheden ter gelegenheid van de eerste'steenlegging voor het nieuwe centrale
gebouw van de universiteit te Londen, 24-26 juni 1933; in een briefvan Malinowski
van 20 mei 1933 had deze Huizinga uitgenodigd bij hem te logeren.
2. Op 10 april 1933 was Malinowski gekozen tot buitenlands lid van de Koninklijke
Akademie van Wetenschappen; in bovenvermelde briefhad hij gevraagd ofhij Huizinga als initiatiefnemer hiervoor dank verschuldigd was.
3. F.D.E. van Ossenbruggen (1869-1950), jurist, raadsheer 1924-1927 en president
1927-1929 van het hooggerechtshof in Nederlands-Indie; sedert 1916 correspondent,
sedert 1929 lid van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen.

[ 1020]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
26 mei 1933
Lieber und verehrter Herr Professor,
Ihre freundlichen Worte vom 21. Mai waren mir eine starke Ermutigung;
ich danke Ihnen und kann berichten, dass das Schlimmste, das zu befürch-

457

•

ten stand, bis heute nicht eingetreten ist, dass aber die Situation sehr ernst
bleibt und vorläufig sich nicht entschieden hat.
Es tut mir Leid, dass ich Sie noch einmal mit der Angelegenheit von Leers
bemühen muss. Der Kürze halber lege ich Ihnen die beiden Schreiben bei,
die ich eben bekomme. 1 Sie können so am besten urteilen, was zu tun ist.
Die N .z.z. würde nach meinem Dafürhalten wohl die Erklärung van Leers'
zusammen mit einer Äusserung von Ihrer Seite, eventuell im politischen
Teil (des Raumes wegen) abdrucken. Da nun allem Anschein nach die Angelegenheit in die Sphäre der deutsch-niederländischen Beziehungen eingreift,
können Sie allein wissen oder erfahren, was weiter zu tun ist.
Mit besten Grüssen
Ihr herzlich ergebener
Werner Kaegi
PS. Den Brief van Leers muss ich natürlich an die NZZ zurückschicken. Sie
können sich aber ruhig eine Woche Zeit lassen.

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1.

Niet teruggevonden.

[ 1021 ]

Johan Huizinga (Leiden) aan Johannes Haller*
•

29 me11933

Verehrter Herr Kollege,
Über Ihre Karte vom 21. habe ich mich ganz besonders gefreut, nicht nur
weil Sie Ihr Lob über meine kleine Schrift gerade in eine Form gossen, die
mir besonders angenehm war, sondern auch, und noch mehr, weil man in
der letzten Zeit von seinen deutschen Freunden so wenig hört, und mir das
Zeichen Ihrer Freundschaft wertvoll und wichtig war.
Mein Rektoratsjahr geht seinem Ende entgegen; bald kommen die Ferien,
und Mitte September kann ich es niederlegen. Es war nicht glücklich. Drei
meiner Kollegen, 1 alle jünger als ich, sind uns durch den Tod entrissen, darunter zuletzt ein meiner allerbesten Freunde, der Jurist Van Vollenhoven,
dessen ganz unerwarteten Verlust wir kaum verschmerzen können; er war
einer der Ruhmestitel der Universität, und eine ganz erhabene Person. Auch
sonst hat mir das Amt manchen Verdruss gebracht.
Morgen reise ich auf einige Tage nach Poitiers, zu den Universitätsfesten.
Das verspricht also eine angenehme Abwechslung.
Von einem Besuch in Stuttgart wird wohl nicht bald die Rede sein. Mögen
Ihnen dieser Sommer Gesundheit, Arbeit und Sorge günstig sein!
Mit herzlichem Grusse,
Ihr sehr ergebener
J. Huizinga

*
1.

Origineel: Koblenz, Bundesarchiv.
J.H. Zaayer, Albert Eekhof en Cornelis van Vollenhoven.

[ 1022]
Johan Huizinga (Leiden) aan Werner Kaegi*
29 mei 1933
Lieber Herr Doctor,
Haben Sie besten Dank für Ihre Bemühung in der Sache der N.Z.Z. Sie
bekommen in ein oder zwei Tagen meine offizielle Antwort, und die Briefe
zurück.
Wir werden nur den letzten Punkt, den Herr v. L. erwähnt, nl. die Mittei·
lung der niederl. Regierung, richtigstellen; es gab nämlich keine solche, im
übrigen aber auf Auseinandersetzung mit v. L. verzichten.
Man hat ihm tatsächlich die Frage, ob er an den Ritualmord glaube, nicht
fürmlich gestellt; dennoch bleibt alles was ich Ihnen mitteilte, vollkommen
richtig, und seine Behauptung, er glaube daran, eine neue Lüge. Ich habe
keine Lust, darüber Details zu erzählen.
Dass ich die offizielle Antwort 1 nicht gleich mitsende, hat seinen Grund
darin, dass ich diese, um Missverständnissen vorzubeugen, dem Kurato·
rium und dem Auswärtigen Amt im Haag vorlege.
Morgen reise ich nach Poitiers für die Universitätsfeste, und will am Samstag 3 Juni zurückkommen. Der Sekretär der Universität2 schickt Ihnen den
Brief.
Mit der Krankheit Ihres Herrn Vaters wünsche ich Ihnen alles mögliche
Gute.
Mit herzlichem Grusse,
Ihr J. Huizinga
'

*
1.
2.

Origineel: Bazel, Paul Sacher Stiftung.
Zie Werner Kaegi aan Huizinga, 12 juni 1933, n.
P.J. Idenburg.

1.

[ 1023 ]
Henri See1 (Rennes) aan Johan Huizinga*
· 5 juni 1933
Monsieur et eher collegue,
Les journaux franc;:ais ont relate l'''incident'' de Leyde et la part, si digne
d'eloge, que vous y avez prise, mais un peu sommairement. Depuis, j'ai eu
connaissance de la note, vraiment scandaleuse, dont la redaction de l' Historische Zeitschrift a fait suivre l'article qu'elle avait insere. Toutes les personnes
qui reverent la liberte de la pensee doivent etre de coeur avec vous.
Desirant contribuer a montrer jusqu'a quel degre d'aberration peut aller
le ''racisme'', je serais heureux d'avoir quelques details sur ce qui s'est passe
a Leyde. Je vous serais bien reconnaissant des renseignements que vous
pourrez me faire parvenir, sans que cela vous cause la moindre perte de
temps.
459

Agreez, monsieur et eher collegue, l'assurance de tous mes sentiments de
haute consideration et de sympathie.
Henri See
Professeur honoraire al'Universite

*

Origineel: Leiden, Academisch Historisch Museum.
I. Henri See (1864-1936), Frans historicus, hoogleraar te Rennes 1893-1920.

[ 1024]
College van curatoren (Rijksuniversiteit Leiden) aan de rector magnificus
Johan Huizinga*
6 juni 1933
Met veel belangstelling namen wij kennis van Uw nevensgemeld schrijven
betreffende het geval Van Leers. Voor de door U gegeven uiteenzetting zeggen wij U bij dezen dank.
Uwe beschouwing omtrent het begrip ''gastvrijheid der Universiteit''
waarvan de toepassing geheel binnen de competentie van den Rector zou
vallen, zonder dat daartoe de medewerking of goedkeuring van Curatoren
wordt vereischt, kunnen wij geenszins deelen. Ook overigens heeft Uw uiteenzetting ons niet overtuigd van de juistheid van Uw standpunt.
Hoewel wij meenen, dat er geen aanleiding bestaat over den inhoud van
Uw brief nader van gedachten te wisselen, meenen wij toch te moeten uitspreken, dat wij Uwe handelwijze ten dezen niet juist achten.
Curatoren der Rijksuniversiteit te Leiden
A. van de S. Bakhuyzen
Voorzitter
P .J. Idenburg
Secretaris

*

Origineel: Leiden, UB, Senaatsarchief.

[ 1025]
De rector magnificus Johan Huizinga (Rijksuniversiteit Leiden) aan het College van curatoren*
6 juni 1933
Ik heb de eer, Uw College de ontvangst te berichten van bovenvermeld
schrijven. Ik merk op, dat het geene redenen aanvoert, om mij mijne opvattingen aangaande ons punt van geschil te doen wijzigen. Ook voor mij bestaat derhalve tot verdere gedachtenwisseling daarover geene aanleiding.
De Rector Magnificus
J. Huizinga

*

Doorslag: Leiden, UB, Senaatsarchief.

[ 1026 ]

Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
II juni 1933
Beste Han.
Jou kom ik lastig vallen met een vraag, voor een deel omdat de beantwoording jou naar ik vermoed, geen kopzorgen zal geven, doch ook omdat ik op
die manier weer eens hoor hoe je 't maakt en hoe de kinderen en kleinkinde·
ren het maken.
Gisteren was de Gidsredactie mijn gast, ik heb toen meteen medegedeeld
dat ik hen met Januari a.s. ging verlaten. Ik heb 't gevoel dat ik schoon schip
maak, als wij nu maa.r ons huis kwijt kunnen dan zit er wel iets erg aardigs
in, nog eens op nieuw te beginnen. Maar daar zit nog veel herrie aan vast.
Nu de vraag. Een jong schilder moet naar Belgi!\ met de opdracht om däär,
hetzij de copie te maken van een schilderij of portret dat op historische gron·
den voor ons land van belang is, of om een bestaand gegeven af te beelden,
waar voor l-Iolland bijzondere historische herinneringen aan verbonden zijn.
Aan het Gidsdiner lag ik de aanwezigen deze vraag voor. Colenbrander
zei: het wassen beeld van Karel V in Brugge. De ober fluisterde: Quatre
Bras. Geen van de twee antwoorden kan mij enthousiast maken. Ik verwed
er mijn krullen om dat jij wat weet.
Zouden wij elkaar niet meer zien v66r dat je op de Buissche Heide komt.
I-Iartelijke groeten voor jou en voor wie bij je zijn, van ons
t.t. Rik

*

Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.

[ 1027]

Johan Huizinga (Leiden) aan H.Th. Colenbrander*
•
•
13 JUnl 1933
B.H.,
Ik wil er graag eens over peinzen, maar het is niet zoo eenvoudig. Uitpak·
ken tegen hedendaagsche Duitsche manieren is gemakkelijk genoeg, maar
het antisemitisme als cultuurverschijnsel is iets anders! Intusschen zal ik, als
1 welkom zijn, eraan denken, als mij iets invalt. 2
'stemmetjes'
Vr.gr.
t.t. I-I.

*

Origineel: l,eiden, UB, Gidsarchief.
1. De Gids·t'Ubriek 'Stemmen uit de redactie'.
2. Er verscheen geen bijdrage van Huizinga over dit onderwerp in De Gids; verg. J.J.
von Schmid, ''Antisemitisme als cultuurverschijnsel'', De Gids 97 (I93,3) IV, 201-225 •

•

[ 1028]
H.M. Allen (Oxford) aan Johan Huizinga*
•
•
13 JUnl 1933
Dear Professor Huizinga
You will have learnt from my card ofyesterday that my husband is ill; how
ill I could not write on a card. He has been in bed with saepticaemia following influenza since February 4th. I still hope he will recover, but the doctors are very grave. lt would have been such a pleasure to us both to see you
on June 23rd had all been well, but now the future is all uncertain to us; but
I believe in the goodness of God for this world and the next.
With love to Elizabeth and Retha
yours always sincerely
Helen Mary Allen

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ 1029]
Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
1
13 juni 1933
Lieber Herr Professor,
verzeihen Sie meinen späten Bericht über den weiteren Ablauf des frommen
Streites. Zunächst hat die NZZ wie ich Ihnen ankündigte am 7. des Mts. die
beiden Notizen kommentarlos abgedruckt, 2 um jede Fortsetzung der Polemik
zu verhindern. Damit waren nun aber die Zürcher Juden nicht zufrieden. Sie
haben vielmehr erstens als Kultgemeinde in einem Brief an die Redaktion,
zweitens in persönlicher Abordnung an den mir befreundeten Redaktor3
gefordert, die NZZ · müsse deutlicher Stellung beziehen, die kommentarlose
Wiedergabe sei eine Beleidigung ihrer Gemeinschaft. Darauf hat mein Freund
ihnen den Gefallen getan, im gestrigen Abendblatt die Notiz ''Nochmals .. .'' zu
bringen, 4 welche nun das wirkliche Ende bedeuten dürfte. v. Leers kann wohl
· auch so zufrieden sein, denn seine Kriegsziele scheint er inzwischen rooo/oig
erreicht zu haben. Wie ich aus einer sehr zuverlässigen Quelle aus Berlin gestern erfuhr, ist er inzwischen in den Lehrkörper der Hochschule für Politik
und in den Vorstand des PEN-Klubs befördert worden. Tableau!
Mit der grössten Freude habe ich inzwischen den mir zugesandten Aufsatz über die '' Mittlerstellung Hollands ... " 5 gelesen und gleich meinem
Freund Fritz Ernst,6 von dem ich Ihnen wohl schrieb, weitergeschickt. Er
ist auf diesen Herbst eingeladen, in einer Reihe holländischer Städte im
Kreise einer ''schweizerisch-holländischen Vereinigung'' zu sprechen. Ich
freute mich besonders über Ihre Kritik des Begriffs ''Mitteleuropa'', der
meines Erachtens in der heutigen Bedeutung bloss eine friedliche Markierung des Kriegsbegriffes ''Mittelmächte'' bedeutet. Ich glaube nicht, dass
ohne diesen aktuellen Hintergrund ''Mitteleuropa'' ein so geläufiger Ausdruck geworden wäre, den übrigens in der Schweiz bezeichnenderweise niemand braucht. Er klingt uns entsetzlich falsch in die Ohren.

In den übrigen Lauf der Welt sucht man sich in Geduld zu fügen. Meinem Vater geht es anhaltend besser. Eine völlige Wiederherstellung erscheint wenigstens als Möglichkeit. Ich bleibe mit vielem Dank für all Ihre
Freundlichkeit
Ihr ergebener
Werner Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Abusievelijk gedateerd - blijkens de datum van het in noot 4 genoemde krallteartikel: 12 juni 1933.
2. Neue Zürcher Zeitung, 7 juni 1933: 'Zum Zwischenfall an der Universität Leyden.
Dr. van Leers bittet uns um die Aufnahme folgender Notiz: ''Bei der Besprechung
zwischen dem Rektor der Universität Leyden, Professor Huizinga, und Herren Dr.
Johann v. Leers, ist letzterer, wie er uns mitteilt, überhaupt nicht gefragt worden, ob
er an die Wahrheit der von ihm aufgestel~ten Behauptung des Vorkommens jüdischer Ritualmorde glaube und ob er diese Überzeugung belegen könne. Dr. v. Leers
teilt uns mit, dass er selbstverständlich nicht nur an die Wahrheit dieser Behauptung
fest glaube, sondern auch im Besitz gerichtlicher Urteile, wissenschaftlicher Gutachten und Tatsachen sei, aus denen das Vorkommen solcher Fälle unzweifelhaft sich
ergäbe. Er teilt ferner mit, dass von seiten der deutschen Regierung wegen des gänzlich unbegründeten Vorgehens des Rektors der Leydener Universität wegen einer in
Deutschland geschriebenen Broschüre auf diplomatischem Wege bei der niederländischen Regierung Einspruch erhoben sei, und die kg!. niederländische Regierung
Herrn Professor Huizinga mitgeteilt habe, dass sie sein Verhalten nicht billige.''
Hierzu erfahren wir aus Leyden: ''Anlässlich der Notiz des Herrn Dr. v. Leers, dessen neue Schrift ''Juden sehen dich an'' ihn inzwischen auch einem weiteren Publikum bekannt gemacht haben mag, ist nur zum letzten Passus zu bemerken, dass Herr
Dr. v. Leers seine Auskunftgeber falsch verstanden haben muss: eine Mitteilung der
kg!. niederländischen Regierung an das Rektorat oder an Professor Huizinga persönlich hat nicht stattgefunden. Im übrigen wünscht man dieserseits auf jede Auseinandersetzung mit Herrn Dr. v. Leers zu verzichten''.'
3. Hans Barth (1904-1965), redacteur van de Neue Zürcher Zeitung 1929-1946, nadien
hoogleraar filosofie te Zürich.
4. Neue Zürcher Zeitung, 12 juni 1933: 'Nochmals ''Zwischenfall an der Universität
Leyden''. Wir haben in Nr. 1030 kommentarlos eine Erklärung von Dr. von Leers auf·
genommen, wonach Dr. von Leers vom Ritualmord als von ''wissenschaftlichen Tatsachen'' spricht. Wir glaubten, die Erklärung charakterisiere sich selbst und bedürfe
nicht der redaktionellen Distanzierung, die übrigens bereits in Nr. 899 vorgenommen
wurde. Nach der Meldung aus Holland hat Dr. von Leers seine Ausführungen mit der
aufgeregten Atmosphäre in Deutschland entschuldigt. Aus Deutschland widerruft er
diese Entschuldigung: die widersprechenden Aussagen richten die Sache selbst'.
5. J. Huizinga, Die Mittlerstellung der Niederlande.
6. Fritz Ernst (1889-1958), doceerde Duits en geschiedenis in het middelbaar onderwijs en sedert 1947 zowel aan de Eidgenössische Technische Hochschule als aan de
universiteit te Zürich.

[ 1030)
Johan Huizinga (Leiden) aan Pieter Geyl*
14 juni 1933
Waarde Collega,
Ik blijf van meening> dat .de Akademie niet een forum mag zijn voor wetenschappelijke betoogen met een politieke pointe, 1 vooral niet> wanneer die

zieh keert regen een medelid, in casu ons buitenlandsch lid Pirenne. De Akademie is een lichaam, dat het cultiveeren van zijn internationale betrekkin·
gen tot een zijner wettelijk omschreven doeleinden heeft (Reglement, art.
3g); dit vereischt, ook waar een medelid dwaalt, courtoisie en matiging, in
het bijzonder als die dwaling juist op nationaal gebied ligt.
Met Uw brief kan ik mij afgezien van het bovenstaande, in hoofdzaak vereenigen. Ik verheug mij over de verwijdering van Uw slotzin.
Toch kamt het mij voor, dat ge twee dingen vergeet: I. dat er bij U in het
algemeen een zekere neiging bestaat, U van krasse termen te bedienen. 2. dat
onder wetenschappelijke lieden, welke qualificatie U toch aan de bestreden
heeren wel niet zult willen ontzeggen, een betoog des te sterker werking
heeft, naarmate het in hoffelijker termen is vervat en bedenkelijke conclusies
aan den lezer overlaat.
In het onderhavige geval vind ik het waarlijk noch onbegrijpelijk noch erg,
dat Pirenne, zijn groote werk schrijvende, 2 dit detail niet heeft gecontroleerd.
Daarom klinken mij nog altijd eigenlijk al Uw adjectieven een tikje te luid.
Ik sluit hierbij een lijstje in van plaatsen, waar een kleine verzachting of
weglating naar het oordeel van het Bestuur der afdeeling gepast zou zijn.
Wij zullen het daar, hoop ik, gemakkelijk over eens worden.
Inmiddels wil ik U nog eens verzekeren, dat ik Uw betoog zelf met groote
belangstelling en waardeering voor Uw geslaagde kritiek heb gehoord en
herlezen.
Met vriendelijke groeten,
de Uwe J. Huizinga

*

Origineel: Utrecht, UB.
I. P. Geyl, Ben historische legende. Het Zuid-Neder/andsch tarief vatt 2r december 1680
(Amsterdam r933); Mededeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen,
afdeeling Letterkunde deel 76, serie B, no. 4; voorgedragen door Geyl als buitenlands
correspondent van de Akademie in de vergadering van I2 ju.ni 1933. De kritiek van
Geyl behelsde de interpretatie van genoemd tarief inzake het heffen van in- en uit·
voerrechten in de Zuidelijke Nederlanden. Door enkele Belgische geschiedschrijvers,
onder wie Pirenne, was dit voor de industrie in Vlnanderen nadelige tractaat als het
werk beschouwd van Nederlandse kooplieden. Geyl toonde aan dat het tarief was
verkregen door de Brabantse steden, met name Antwerpen en dat deze 'legende' was
ontstaan door het ongecontroleerd overnemen van de onvolledige voorstelling van zaken in M. Huisman, La Belgique commerciale sous l'empereur Charles VI. La compag·
nie d'Ostende (Brussel/Parijs r902).
2. Henri Pirenne, Histoire de Be/gique (Brussel 1920) V, 36 .
•

[ 1031]
Henri See (Rennes) aan Johan Huizinga*
15 juni 1933

Monsieur et eher collegue,
Mes bien vifs remerciements pour votre tres aimable et tres interessante
1
lettre, et aussi pour la coupure du Temps, que je me rappelle avoir lue sur le
moment, mais un peu distraitement.

Tout cet incident m'apparait maintenant tres clairement. Tous nos confreres, tous les esprits libres, sans distinction de croyances ou de nationalites,
ne peuvent que vous feliciter hautement de votre attitude. D'autre part, il est
vraiment triste qu'un homme d'une certaine culture, comme ce M. Van
Leers, puisse encore parler de ''sacrifices rituels''.
Votre hypothese, en ce qui concerne la note de !'Historische Zeitschrift, me
parait fort plausible. Ce serait, pour la redaction de la revue, une circonstance attenuante. Et on peut voir la une nouvelle manifestation de la terrible tyrannie qui pese sur l' Allemagne. C'est une cruelle deception pour ceux d'entre nous qui s'employaient au rapprochement franco-allemand et au progres
des idees humanitaires. C'est navrant de voir un grand pays comme l'Allemagne soumis a une pareille regression. Esperons que cela ne durera pas
trop longtemps. Mais malheureusement il est difficile aujourd'hui de se debarrasser des dictatures, quand on les a laisse s'implanter.
Je suis tres heureux, mon eher collegue, de cette occasion qui s'est presentee pour moi d'entrer en relations avec vous, dont j'apprecie hautement les
ecrits. Je m'interesse beaucoup aussi a l'histoire et aux choses de Hollande.
Croyez a tous mes sentiments de bien vive sympathie,
Henri See
* Origineel: Leiden, Academisch Historisch Museum.
1. Niet teruggevonden.

[ 1032 ]
Pieter Geyl aan Johan Huizinga*
17 juni 1933
W aarde Collega,
Ik heb uw aanwijzingen nauwkeurig gevolgd, behalve dat ik, om niet een
heel verband te ontwrichten, de zin onderaan blz. 24 1 niet geheel weggelaten
maar verzacht heb.
Uw beschouwing omtrent wat overeen te brengen is met het doel der Academie maakt ook objectief wel eenige indruk op mij. U w opvattingen omtrent ''kras, dik, luid'' (alles ook nogal sterke woorden) deel ik niet, en ook
uw meening dat men in wetenschappelijke discussie niet slechts ''hoffelijk''
moet blijven, maar ''bedenkelijke conclusies aan den lezer overlaten'', is
vooral wat dat laatste betreft niet de mijne.
In dit bizondere geval, voorzoover het Pirenne betreft, verklaart u nalatig·
heid ten opzichte van een detail noch onbegrijpelijk noch erg te vinden. Op
zichzelf genomen inderdaad. Maar juist daarom verwees ik naar mijn bespreking van P .'s deel VI2 en verzocht u die eens te lezen of te herlezen. Ik
geef daarin (in een indertijd zoowel door Colenbrander namens De Gids als
door Van Dillen3 namens het Tijdschrift voor Geschiedenis geweigerd, maar
in mijn Groot-Nederl. Gedachte 114 opgenomen artikel nog vermeerderd) een
heele reeks gevallen die elk op zichzelf genomen vergeeflijk mogen zijn,
maar die tezamen en in onderling verband gesteld mij tot het inzicht hebben

gebracht dat Pirenne een hoogst onbetrouwbaar schrijver is. Zoolang men
mijn kritiek niet weerlegd heeft, acht ik mij gerechtigd dat oordeel onbewim·
peld uit te spreken en zoolang onze Noord-Nederlanders volharden in hun
blinde bewondering voor Pirenne, zal ik het ook nuttig en noodig vinden dat
bij alle gepaste gelegenheden te doen.
Tot nader order schrijf ik dus ook uw oordeel over mijn zucht tot al te
groote scherpheid toe aan het feit dat u mijn werk niet voldoende kent. Ik
herinner mij uit uw lezingen voor Amerikaansche studenten - nu al weer
eenige jaren gelden - een opmerking over ''a little controversy pro and con''
die een paar historici opgezet hadden. 5 Ik heb van het kritisch en polemisch
werk waarmee ik v6or tien, twaalf [jaar] begonnen ben, een ietwat grootere
voorstelling. Voor mij gaat het om een heel systeem, in wezen politiek, en
dat de historische visie bij ons en in Belgie verwrongen en belemmerd heeft.
Ik voel dat als een strijd van afmetingen, en ik beken u dat hij in mijn eigen
bewustzijn mijn leven verheft. Dat ik van tijd tot tijd eenige verontwaardiging doe blijken, heb ik noodig voor mijn eigen gemoedsrust en acht ik bovendien gewenscht om hen die in de conventioneele voorstelling vastzitten,
op te schrikken. Ik zou mij over de enkele krachtige woorden die ik hier en
daar gebruikt heb pas schamen als mij hun onjuistheid aangetoond werd. Ik
ben er mij van bewust dat ik ze altijd zorgvuldig gewikt en gewogen heb en
kan ze tegenover mijn eigen historisch inzicht volledig verantwoorden.
Ik houd polemiek niet voor de hoogste vorm van geschiedschrijving en ik
ben eer geneigd er u om te benijden dat gij het zonder stellen kunt. Ik voor
mij heb er behoefte aan het terrein, waarop ik toch naar de mate van mijn gaven wel bouwen wil, eerst van de verwarrende rommel van valsche constructie te zuiveren; en ik houd dat toch voor een goed werk.
U zult in deze ontboezemingen het bewijs wel willen zien dat uw briet; al
acht ik hem niet geheel billijk, mij aangenaam aandoet. Als ik ook door die
ontboezemingen zelf uit de in het vaderland gebruikelijke toon gevallen
mocht zijn, dan mag ik als verklarende omstandigheid misschien aan het isolement van mijn lange ballingschap 6 herinneren.
Met vriendelijke groeten,
gaarneuw
P. Geyl
* Afschrift: Utrecht, UB.
I. Bedoeld is kennelijk van het manuscript; niet uit te maken van welke zinsnede
sprake is.
2. _Henri P_iren~e, Histoire d~ Belgique VI (~russel 1926), over de Franse tijd, het Vere?1g~ Ko~1nkr1Jk ende Belgische Revolu!1e; ~- Geyl, ''Belgicistische geschiedschrijv1ng , B1;dragen voor vader/andsche gesch1eden1s en oudheidkunde (6de reeks) 5 (r927)
161-193.
3. J.G. van Dillen (1883-1969), economisch historicus, sinds 1920 redactie-secretaris
van het T1jdschr1ft voor geschiedenis, onderdirecteur van het Bureau voor 's Rijks Geschiedkundige Publicatien 1920-1933, sedert 1943 lector, sedert 1949 hoogleraar economische en sociale geschiedenis te Utrecht.
4. P. G~yl, De Groot~Neder/andsche gedachte (Antwerpen 1930) II, hoofdstuk vier (de
bespreking genoemd 10 n. 2) en hoofdstuk zes, ''Belgicistische geschiedschrijving en
Klein-Nederlandsche kritiek''.

•

5. J. Huizinga, ''How Holland became a nation", in: Lectures on Holland delivered in
the University of Leyden during the first Netherlands week for American students July 7r.2, r924 (Leiden 1924) 1-18, 15: 'Are we to look at the separation ofNetherland on one
side and the Flemish-speaking parts ofBelgium on the other, as the inevitable result
of deep-lying differences of character, or as an unfortunate accident tobe deplored?
Some historical scholars here, of late years, have started a little controversy pro and
con' ~.W. II, 280).
6. Geyls jaren in Londen, zie Briefwisseling I [319], n. 2.

[ 1033]
Henri See (Rennes) aan Johan Huizinga*
18 juni 1933
Monsieur et eher collegue,
Je vous remercie vivement pour l'envoi de cette nouvelle note de la Neue

Zürcher Zeitung. 1
C'est une nouvelle preuve de la bonne foi de ce monsieur, comme d'ailleurs de son esprit critique! 11 n'y a pas adiscuter avec lui, comme vous le remarquez si justement. Ce qui est triste, c'est de voir un grand pays civilise,
comme 1' Allemagne, livre pour le moment ade pareils gens.
Croyez a tous mes sentiments de bien vive sympathie,
Henri See

*

Origineel: Leiden, Academisch Historisch Museum.
1. Zie Werner Kaegi aan Huizinga, 12 juni 1933, n. 2 en 4.

[ 1034]
Johan Huizinga (Leiden) aan H.M. Allen*
19 juni 1933
Dear Mrs. Allen,
Vogel was here some moments ago and told me the very sad news ofyour
husband's, our very dear friend's, decease. 1 To think he has left us is extremely painful to me. Though our meetings were so few and far between the
feeling of a strong and perfect friendship was always present to me, and now
I feel to have lost as much as ifwe had seen each other every day.
I know the remembrance of so many happy years with him and so much
work done together will make you strong to bear it. And you will get such an
amount ofsympathy from all parts ofthe world.
For he was loved and admired by every one who knew him.
Yours always sincerely
J. Huizinga

*

Origineel: Oxford, Bodleian Library.
1. P.S. Allen was op 16 juni 1933 overleden.

[ 1035)
1
Johan Huizinga (Leiden) aan W. Kienast (Berlijn)*
19 juni 1933
Sehr geehrter Herr Doctor,
Ich glaube zurzeit die Zwangslage darin die Schriftleitung der Historischen Zeitschrift die Erklärung auf S. 228, Heft 1, Bd. 148 aufnahm, ri~~tig
verstanden zu haben. Deshalb habe ich mich damals und bis jetzt jeder Ausserung dazu enthalten, weil ich gemeint habe, damit der Redaktion nur Verdriesslichkeiten zu bereiten.
Jetzt aber bin ich erstaunt, aus einem Briefe, den Sie 12. Juni an Herrn
Prof. Geyl in London schrieben,2 und welchen dieser mir zur Lektüre zuschickt, zu erfahren, was für eine Darstellung Sie zuversichtlich als '' den
wahren Sachverhalt'' des Vorfalles bezeichnen zu dürfen glauben!
Falls es Sie interessiert, besser unterrichtet zu werden, finden Sie mich
dazu bereit. Vorläufig sei nur bemerkt, dass das Wort Barbarei gar nicht gebraucht worden ist. Auch sonst gibt kaum ein einziger Satz dieser Darstellung die Begebenheit richtig wieder.
Das Rektorat bleibt nach wie vor überzeugt, dass die Ehre der Universität
ihm das Einschreiten gegen Herrn dr. von Leers gebot.
In vorzüglicher Hochachtung,
J. Huizinga

*

Minuut en afschrift: Leiden, Academisch Historisch Museum.
r. Walther Kienast (1896-1985), Duits historicus, sedert 1933 privaatdocent te Berlijn, redactiesecretaris van de Historische Zeitschrift; hoogleraar te Graz 1939-1945 en
Frankfurt a.M. 1960-1962.
2. Geyl had op 8 juni 1933 zijn medewerking aan de Historische Zeitschrift opgezegd
en de redactie laten weten dat zij met haar verklaring over Huizinga, 'sich unter den
vulgärsten Wahn des Tages gebeugt und damit das Vertrauen in den wissenschaftlichen Charakter der Zeitschrift erschüttert habe'. Hierop antwoordde Kienast op 1:2
juni 1933: 'Ich habe nach diesem Satz vielmehr den Eindruck, dass Sie über den wahren Sachverhalt ungenügend unterrichtet sind[ ... ].
Das Heft, welches den Aufsatz von H. enthielt war zum grössten Teil bereits ausgedruckt, als die Nachricht von dem Vorfall in Leyden durch alle Zeitungen ging. Auf
Grund einer amtlichen Mitteilung haben wir folgende Darstellung der Sachlage erhalten:
Zu dem internationalen Studentenkongress in Leyden war auch eine deutsche Dele·
gation unter Führung des Herrn von Leers erschienen: Herr v.L. wurde plötzlich
zu Rektor Prof. H. gebeten, der ihm erklärte, ein aus Berlin geflüchteter Jude, namens Goldschmidt habe ihm mitgeteilt, dass sich in den Schriften des Herrn v. L.
Stellen aus~~sprochener antisemitischer Tendenz befänden. H. stellte Herrn v.L.
über diese Ausserung zur Rede. Er gebrauchte dabei den Ausdruck 'Deutschland
fiele in den Zustand der Barbarei zurück' und ersuchte den Herrn v .L. von der
Gastfreundschaft der Universität Leiden keinen weiteren Gebrauch zu machen. Die
deutsche Delegation stellte sich geschlossen hinter Herrn v .L. und kehrte am nächsten Tage noch einmal auf die Konferenz zurück, auf der eine Vollversammlung
stattfand. Die deutsche Delegation erklärte, dass sie unter diesen Umständen zu einer weiteren Mitarbeit nicht in der Lage sei. In der Debatte trat u.a. der holländische Delegierte filr L. und gegen H. auf. Danach reiste die deutsche Delegation
geschlossen ab.
Die Redaktion trat mit leitenden amtlichen Stellen in Verbindung und erhielt die

Mitteilung, dass man dort den Vorfall als ausserordentlich schwerwiegend betrachte,
Die kurze Erklärung, welche die Redaktion in die Zeitschrift aufnahm, war das mindeste, wozu sie sich verstehen musste, da man wohl am liebsten gesehen hätte, wenn
wir den Aufsatz noch in letzter Stunde ganz fortgelassen hätten; zudem war zu die·
sem Zeitpunkt noch gar nicht zu übersehen, welche eventuellen Folgen sich noch
aus dem Vorfall ergeben würden. Ich glaube, dass in Anbetracht der Lage, in der sich
die Redaktion befand, Herr Prof. Huizinga verständig genug sein wird, um die Notwendigkeit dieser Erklärung zu verstehen. Sie ist zudem so abgefasst, dass meiner
Ansicht nach jede persönliche Kränkung H.s vermieden ist. Schliesslich muss man
••
auch objektiv sagen, dass das Vorgehen H.s einen Ubergriffgegen die deutsche Delegation darstellte, denn was Herr v.L. früher einmal geschrieben hat, geht Herrn H.
einfach nichts an und stellt einen unerlaubten Eingriff in innere deutsche Verhältnisse dar'. Doorslag door P. Geyl: Utrecht, UB; Leiden, Academisch Historisch Museum. De briefvan Geyl gepubliceerd in De Scheide, 11 juni 1933.

[ 1036 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan Pieter Geyl*
•
•
2! JUlll 1933
W aarde Collega,
Houd mij ten goede, dat ik U maar kort antwoord: ik word v6or mijn ver·
trek naar Engeland 1 opeens nog overstelpt met rectorale werkzaamheden.
Dank voor Uw tegemoet komen aan de wenschen van het Bestuur der
Akademie. Eveneens voor de inzage van Uw correspondentie met de H.Z.,
die hierbij teruggaat, en die mij omtrent de houding van het tijdschrift belangrijk minder optimistisch heeft gemaakt, zooals U kan blijken uit een af·
schrift, 2 dat ik mede insluit.
Over ons principieel verschil van opvattingen liever bij gelegenheid nog
eens mondeling.
Met vriendelijke groeten,
de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Utrecht, UB.
1. Zie Huizinga aan B. Malinowski, 23 mei 1933, n. 1.
2. Huizinga aan W. Kienast, 19 juni 1933.

[ 1037 ]
Johan Huizinga (Leiden) aan Paul Mantoux 1 (Parijs)*
2
[juni 1933]
Monsieur et eher collegue,
Le journal hollandais De Telegraaf3 publie la traduction hollandaise d'un
compte-rendu de la clöture de la conference de l'Entr'aide universitaire a
Leyde, de la main de M. van Leers, qui a paru dans une revue du nom de
''Schwarzburg'', 4 numero de juin. Comme la plus grande partie de ce comp·
te-rendu a rapport a des choses de la Conference, et comme le t.exte allemand
m'est inaccessible, je l'ai traduit en fran~ais aussi literalement que possible.

•

La teneur du rapport de M. van Leers me semble en contraste assez vif avec
les sentiments dont vous avez bien voulu me faire part apres l'incident en
question. Je vous serais sincerement oblige de bien vouloir me faire connattre les observations auxquelles ce texte vous donne lieu et de m'autoriser ä
en publier dans le journal susdit ce que bon vous semblera.
J'adresse une lettre identique ä Messieurs Guillebaud, 5 Kotschnig et
Baak. 6
Veuillez croire, Monsieur et eher collegue, ä l'assurance de mes sentiments de haute estime
(w.g. J. Huizinga)
Recteur de l'Universite de Leyde
idem (mutatis mutandis) 2. le Professeur C.M. Guillebaud, Cambridge; 3.
Monsieur W.M. Kotschnig, Geneve; 4. Monsieur J.C. Baak, Amsterdam.

*

Minuut: Leiden, Academisch Historisch Museum.
r. Paul Mantoux (1877-1956), Frans historicus, o.a. hoofd van de politieke afdeling
van het secretariaat van de Volkenbond te Geneve 1920-1927, doceerde aan het door
hem in 1927 opgerichte 'Institut universitaire des hautes etudes internationales' te
Geneve; voorzitter van de Franse studentendelegatie op de conferentie van de 'International Student Service'.
2. Het in n. 3 genoemde artikel in De Telegraaf van 29 juni 1933 bevat de antwoorden van Mantoux e.a. op deze briefvan Huizinga, zodat deze ruim voor 29 juni 1933
verzonden moet zijn.
3. N.N., "Het incident met Dr. Von Leers - Wat is er in Leiden gebeurd'', De Telegraaf, 29 juni 1933; voorzien van een korte toelichting bevat dit de weergave van het
incident door Von Leers, gevolgd door een repliek namens rector en secretaris door
N.J. Krom.
4. J. von Leers, ''Tagung des Weltstudentenwerks in Leiden'', Die Schwarzburg.
Hochschulmonatschrift 15 (1933) nr. 6, 190-191: ''Aufzeichnung vom 16. 4. 1933. Bei
der am 7. April dieses Jahres begonnenen Tagung des Weltstudentenwerks waren
ausser den niede.rländischen Gastgebern eine französische Delegation, geführt von
Herrn Prof. Mantoux, eine englische Delegation, geführt von Herrn Prof. Gillibaud,
Oxford, und eine deutsche Delegation, geführt von mir, anwesend. Die vorgesehene
Aussprache hatte zum Thema: ''Jugend und Staat'', sowie eine Behandlung der europäischen Revisionsfragen. Es war zu erwarten, dass von Anfang an die Umgestaltung
in Deutschland im Mittelpunkt des Interesses stehen würde. Es war mir und meinen
Kameraden möglich, nachdem zuerst eine stark antideutsche Stimmung infolge der
Greuelhetze vorherrschte, von Tag zu Tag Boden zu gewinnen und ein immer grösseres Verständnis für die deutsche Lage zu erwecken. Dies ging so weit, dass der sehr
sachliche Professor Gillibaud eine ganz ausgezeichnete Darstellung des Judenproblems in Deutschland gab, die ausdrücklich den hohen idealistischen Inhalt der nationalen Revolution anerkannte. Selbst bei den Franzosen konnte doch ein weitgehendes Verstehen des wirklichen Geistes des neuen Deutschlands erreicht werden,
wenn sie auch von ihrer krankhaften Sucht nach ''Sicherheit'' nicht zu heilen waren.
Immerhin ergab sich von Tag zu Tag eine grössere freundschaftliche Annäherung.
Dies wurde plötzlich gestört durch eine Handlung des Rektors der Leidener U niversität, Prof. Huizinga, der am Dienstag, dem 11. 4., nachmittags mich zu sich bat. Er
empfing mich in Anwesenheit seines Sekretärs im Senatszimmer, legte mir einen
"
Zettel mit einer niederländischen Ubersetzung von aus dem Zusammenhang gerissenen Sätzen aus einer von mir in den deutschen Wahlkämpfen veröffentlichten Broschüre: ''Gebot der Stunde: Juden raus!'', vor, die sich mit der Frage des Ritualmordes beschäftigten. Ohne überhaupt auf den Kern der Frage einzugehen, erklärte mir
Prof. Huizinga seine Empörung und Missachtung und erklärte, mir das Gastrecht
der Universität entziehen zu müssen. Er äusserte dabei, das ''zwischen dem Westen

470

und Mitteleuropa eine Kluft bestehe, die nicht mehr überbrückt werden könne''.
Auf diesen deutschfeindlichen Affront beschloss die deutsche Delegation sofort dass
längeres Verbleiben in Leiden damit unmöglich geworden sei. Auf der am Abe;d anstehenden Tagung wurde eine zwischen mir, dem Führer der niederländischen Delegation, Herrn Landgerichtsrat Baak, und den übrigen Delegationsführern vereinbarte, rein sachliche Darstellung des Falles in wenigen Worten gegeben. Darauf erhob
ich mich, dankte den niederländischen Gastgebern, erklärte, dass der deutschen Delegation es nunmehr praktisch unmöglich sei, an der Sitzung länger teilzunehmen
und stellte den Antrag, die Konferenz zu schliessen, wobei ich zugleich die Mitglieder der anderen Delegationen einlud, die nächste Sitzung in Deutschland abzuhalten. Dieser Antrag fand stürmischen Beifall, die Sitzung wurde sogleich geschlossen.
Nach Schluss stieg der erste Chargierte des Leidener Studentenkorps, de Blijk, auf
einen Tisch und erklärte in einer kurzen Ansprache, dass, wenn einer niederländischen Delegation dies zustossen würde, sie genau wie wir handeln und sofort abreisen würde. Der niederländische Delegationsführer Baak bat ihn darauf, seine Rede
abzubrechen. Die anderen Delegationen waren offen empört über das Verhalten des
Rektors, das nicht nur zu einer Störung und voreiligen Beendigung der Konferenz
geführt hatte, sondern darüber hinaus einen unerträglichen Präzedenzfall darstellt,
denn auf diese Weise kann es jedem radikalen Politiker jedes Landes praktisch unmöglich gemacht werden, an internationalen Kongressen teilzunehmen.
Wie ich später erfuhr, haben mehrere Juden, sowohl aus Amsterdam, wie der jüdische Buchhändler Ginsburg in Leiden, sich an den Rektor gewandt.
Da die deutsche Presse die Angelegenheit bereits aufgenommen hat, da ich selbst
ausserdem, als ich am Ostersonnabend zur ''Stimme des Tages'' im Berliner Rundfunk sprach und über die T11gung Bericht gab, wobei diese Angelegenheit zum mindesten gestreift wurde, da schliesslich die fragliche Broschüre in einem Parteiverlag
der N.S.D.A.P. herausgekommen und durch die S.A. verkauft ist, können wir es
nicht auf sich beruhen lassen.
Eine glatte Genugtuung des Rektors ist unter diesen Umständen unbedingt nötig
und müsste, schon um weitere Diskriminierung führender Nationalsozialisten ein
für allemal unmöglich zu machen, gefordert werden.
Dr. von Leers, Leiter des Hauptamtes für Grenz- und Aussenpolitik der D.St.'.
5. Claude William Guillebaud (1890-1971), Engels econoom, doceerde in verschill~nde functies aan Cambridge University, voorzitter van de Engelse studentendelegat1e.
6. J.C. Baak (1897-1945), jurist, lid van de Nederlandse studentendelegatie.

[ 1038]
Pieter Geyl (Londen) aan Johan Huizinga*
23juni1933
Waarde Collega,
1
Ingesloten nogmaals een brief van Kienast, - die ditmaal ~~ grenzen va~
het verbazingwekkende overschrijdt. Ook doorslag van m11n antwoord.
Mag ik beide terug ontvangen?
Ik voeg er nog een uitknipsel 3 bij, waaruit gij zien zult dat ik tracht mezelf
·
onder verschillende omstandigheden gelijk te blijven.
Met vr. gr.
wg. P. Geyl

*

Afschrift: Utrecht, UB,
. , .
R h
Kienast aan P. Geyl, 20 juni 1933, waaru~t: Sie ?aben vollkommen ec t,
1•
wenn Sie annahmen, dass der Redaktion über die Schriften des Herrn von Leers

w.

471

nichts näheres bekannt war. Von der Schrift ''Juden raus'' kenne ich nur den Titel
aus dem Strassenverkauf, wusste auch bisher nicht, dass sie von Herrn v.L. herrührt.
Ebenso wenig war es mir bekannt, dass er die Ritualmord-Märchen für seine Propaganda ausgeschlachtet hat und nehme als sicher an, dass die beiden Herren Herausgeber darüber ebenso wenig unterrichtet waren wie ich. Ihr Urteil über die Verbreitung solcher Lügen als ''Misdadige ophitsing'' teile ich durchaus. Ich muss aber feststellen, dass meines Erachtens das Vorgehen von Herrn Prof. H. auch jetzt noch
nicht zu rechtfertigen ist. Nehmen Sie bitte an, einer der franz. oder engl. Teilnehmer des Kongresses hätte sich in der Lügenpropaganda gegen Deutschland hervorgetan, Gewinnung von Fett aus Soldatenleichen, Abhackung von Kinderhänden und
was es sonst schöne Dinge gibt. Glauben Sie, dass Herr Prof. H. auch diesen Delegierten von der Konferenz verwischen hätte? Vix et ne vix quidem credo [ik geloof
het niet ofnauwelijks]. Herr v.L., über dessen Person ich hier nicht zu urteilen habe,
••
sprach in Leyden im Namen Deutschlands. Ich will dabei auf die törichte Ausserung
''Deutschland fiele in Barbarei zurück'' gar nicht eingehen. Durch solche Ritualmord-Lügen, mag man sie nun närrisch oder verbrecherisch schelten, fällt Deutschland nicht in Barbarei. Wenn sich heute ganz Europa in der Gefahr der Barbareibefindet, so verdanken wir das dem Verbrechen von Versailles.
Ich kann Ihnen ruhig einräumen, dass in ruhigen Zeiten die Schriftleitung von dem
ganzen Vorfall keine Notiz genommen und sich darauf beschränkt hätte, wenn sie
das Vorgehen Prof. H.s bei gründlicher Prüfung nicht billigen konnte, ihn künftig·
hin nicht mehr um Beiträge zu bitten. Ein solches Stillschweigen war in Zeiten wie
den heutigen ganz unmöglich. Das geschah nicht aus Furcht vor irgendwelchen äusseren Eingriffen, sondern die Schriftleitung setzte sich, besonders wenn der Vorfall
in Leyden zu Weiterungen geführt hätte, dem Vorwurf eines Mangels an nationaler
Selbstachtung aus. In welche Lage wären wir geraten, wenn die Vorfälle in Leyden
zu einem allgemeinen Entrüstungssturm in der deutschen Presse geführt hätten und
gleichzeitig die führende historische Fachzeitschrift ein Heft mit einem Aufsatz von
H. eröffnet hätte? Ich bin überzeugt, dass man im Ausland im umgekehrten Falle
ebenso gehandelt, wenn nicht noch eine schärfere Antwort gefunden hätte. Berücksichtigen Sie doch bitte, dass in Deutschland heute eine Umwälzung vor sich geht,
die das Gesicht unseres Volkes nicht weniger verändert als die Revolution Cromwells das Gesicht des englischen oder die von 1789 das des französischen verändert
hat. Aus diesem Grunde hat auch die Schriftleitung mit einer obersten Staatsbehörde
Fühlung genommen und von ihr die notwendigen Informationen bezogen. Es handelt sich also, sehr verehrter Herr Professor, nicht um die Wahrung der ''geistigen
Unabhängigkeit'' sondern der nationalen Würde. Ob die nationale Würde nicht
durch die Ritualmordpropaganda des Herrn v.L. in schlimmerer Weise verletzt wurde, is eine Sache fti.r sich und steht hier nicht zur Erörterung.
Ich möchte Ihnen zum Schluss noch zum Ausdruck bringen, wie sehr ich, ebenso
wie die beiden Herausgeber bedauere, dass gerade Herr Prof. H. der Urheber dieses
Zwischenfalles ist. Wir kennen ihn als würdigen ruhigdenkenden Mann. Ich schätze
in ihm einen ausgezeichneten, vielfach zu neuen Fragestellungen vordringenden Gelehrten, dessen Schriften, da sie sich mit meinem eigenen Arbeitsgebiet berühren,
mir wohl vertraut sind. Der tiefste Grund für .den Vorfall in Leyden sowohl wie für
die Beurteilung unserer Stellungnahme liegt, glaube ich darin, dass Sie wie Herr
Prof. H. und der grösste Teil des Auslandes überhaupt noch keine wirkliche Vorstellung von der Umwandlung in Deutschland, der Tiefe des Umsturzes und den Zielen
der neuen Entwicklung haben'. Doorslag afschrift door P. Geyl: Leiden, Academisch
Historisch Museum.
2. P. Geyl aan W. Kienast, 23 juni 1933, waaruit: 'Het ging erom, schrijft gij, de na·
tionale waardigheid te beschermen, en gij laat er op volgen: 'Ob die nationale Würde
nicht durch die Ritualmordpropaganda dess Herrn von L. in schlimmerer Weise ver·
letzt wurde, ist eine Sache fti.r sich und steht hier nicht zur Erörterung'.
Mijns inziens legt gij zelf daar de zwakheid van Uw positie bloot.

472

Gij spreekt ook van ''nationale Selbstachtung''> een woord dat tegenwoordig in
Duitschland opgeld doet. Hoe gij aan zelfrespect kunt winnen door U blindelings
aan te sluiten bij al wat door de nieuwe machthebbers in Uw naam gedaan wordt, is
mij een raadsel. Maar zelfrespect is ten slotte iets volmaakt subjectiefs, dat door de
wetten van uw eigen psychologie bepaald wordt. Ik kan u slechts verzekeren, dat gij
de achting van anderen niet verkrijgen zult (ofliever, dat gij ze verspelen zult, want
gij had ze), als gij U de vertegenwoordiging door een misdadig ophitser (gij geeft het
toe!) laat welgevallen.
Prof. Huizinga zendt mij afschrift van een briefwaarin hij U voorstelt U de onjuist·
heid van Uw lezing van het gebeurde aan te toonen. Maar uit Uw jongste schrijven
aan mij moet ik afleiden dat de vraag naar juistheid of onjuistheid U volmaakt onver·
schillig laten zal. Uw lezing is immers die ''einer obersten Staatsbehörde''. Uw nationale waardigheid gebiedt U er U zonder kritiek naar te gedragen. Maar Uw weten·
schappelijke waardigheid? Dat gij niet inziet dat die twee slechts in harmonie bestaan
kunnen, is voor mij een bedroevend bewijs, van de verwarring die zelfs in de beste
Duitsche geesten op dit oogenblik heerscht.
Geloofmij, Hoogachtend Uw dw. w.g. P.Geyl
P.S. Enkele voor de band liggende opmerkingen die ik eerst achter wege had willen
laten, voeg ik hier toch nog aan toe.
Gij schrijft (en het is een argument dat door Duitschers tegenwoordig veel gebruikt
wordt), dat wij buitenlanders niet begrijpen wat er bij U gebeurt. Zijt gij er zoo zeker
van, dat gij het zelfjuist verstaat? Wij hebben in ieder geval het voordeel dat wij inge·
licht worden over velerlei wat bij U de censuur onderdrukt, niet slechts kritiek maar
ook feiten. Bovendien - het ware begrip schijnt toch werkelijk niet aan alle Duit·
schers geopenbaard te zijn: de eene groep na de andere, links en rechts, wordt tenminste krachtdadig onderdrukt; moeten wij gehoorzaam aannemen dat de machtigste
partij (de voor het oogenblik machtigste partij) het ieder keer bij het rechte eind
heeft?
Maar bovendien, het soort overspannen nationalisme dat thans bij U opgeld doet,
is werkelijk niet zoo moeilijk te begrijpen. Het is een oude kennis en waarlijk geen
met wiens weder opduiken Duitschland of de wereld geluk te wenschen is. Gij
weet dat ik nationalist ben, - maar er zijn zaken die ik hooger stel dan nationalis·
me.
Gij weet ook dat ik geen Franschgezinde ben en gij zult mij niet voor een bewonderaar van het verdrag van Versailles houden. Toch gaat het niet aan om te schrijven,
zooals gij doet, alsof de wereldgeschiedenis met ''de misdaad van Versailles'' begint.
Ook daarvoor bestaan verklaringen. En in ieder geval is het een vreemde vertooning
(en voor een vriend van Duitschland geen verkwikkelijke) als men thans Duitschers
het onrecht van Versailles aan Duitschers wreken ziet en tevens alle sympathie van
landen als Engeland en Nederland verspelen'. Doorslag: Utrecht, UB; Leiden, Aca·
demisch Historisch Museum.
3. Vermoedelijk: P. Geyl, ''Waar de scheidingslijn wel loopt'', Vlaande~en. Weekblad
tot verspreiding der Vlaamsch-nationale gedachte, IS juli 1933; ingezonden brief als
reactie op: ''Prof. Geyl als Neo-Belgicist'', Vlaanderen, 24 juni 1933.

[ 1039]
Johan Huizinga (Lenden) aan Pieter Geyl*
26juni1933
Waarde Collega,
Ik haast mij, U te berichten, dat ik den brief van Kienast niet in het couvert heb aangetroffen. Maar Uw antwoord is in ieder geval uitstekend, en ze-

473

1

ker beter lectuur dan het stuk zelf. Ook het Vlaamsche stuk las ik met belangstelling, in het bijzonder het citaat.
Hierbij alles terug,
Met vr. groeten
de Uwe J. Huizinga

*

Origineel: Utrecht, UB.
I. P. Geyl, ''Waar de scheidingslijn wel loopt''.

[ 1040]
Paul Mantoux (Parijs) aan Johan Huizinga*
26 juni 1933
Monsieur le Recteur,
Je reponds d'autant plus volontiers ä la question posee par la lettre que
vous me faites l'honneur de m'adresser, qu'entre les faits connus de moi et la
maniere dont ils sont presentes dans le rapport de M. Von Leers, il y a beaucoup de diflerence.
Tout d'abord, malgre l'incontestable habilete avec laquelle M. Von Leers
s'est efforce de nous donner ce qu'il appelle ''une idee plus saine de la nouvelle Allemagne'', et malgre le desir sincere des etudiants fran9ais de faire de
leur mieux pour comprendre sans parti-pris l'etat d'esprit de la jeunesse allemande en un temps de bouleversement materiel et moral, nos objections
contre les sophismes du national-socialisme et contre la brutalite de ses methodes ne se sont nullement attenuees au cours de la discussion. La forme
courtoise de cette discussion a permis le maintien de bonnes relations entre
membres des deux groupes, mais l'opposition des idees est restee entiere.
Sur l'incident provoque par la communication qui vous a ete faite, le 11
avril, d'un passage de la brochure intitulee Gebot der Stunde: Juden 'raus, la
relation de M. Von Leers est de nature ä creer une impression tout ä fait erronee. Ce n'est pas sur sa proposition que la conference a ete ajournee. Vers
l'heure du diner, !es chefs des groupes fran~ais et britannique avaient ete informes de l'incident par M. Kotschnig, secretaire-general de l'Entre'aide
Universitaire Internationale. Apres le diner, une reunion a eu lieu chez un
professeur de l'U niversite: y assistaient M. Kotschnig et son adjoint, M. Pobereszki, 1 Mr. Guillebaud, M. Baak et moi-meme, accompagne d'un des
membres du groupe francais, M. Jean Thomas. Nous avons eu connaissance
du texte incrimine et de votre conversation avec M. Von Leers. Notre sentiment unanime a ete que votre indignation etait pleinement justifiee. D'autre
part, notre devoir etait, dans l'interet comme dans l'esprit de l'Entr'aide Internationale, de tout faire pour eviter qu'un incident individuel eut pour
consequence de rendre difficiles, dans l'avenir, de nouvelles reunions avec
les etudiants allemands.
Nous savions que la delegation allemande se solidarisait avec son chef.
C'est pourquoi nous avons decide 1° de proclamer immediatement la clöture
de la conference, qui devait, en principe, durer un jour de plus. Nous evi474

tions ainsi que fut posee la question d'une seance qui n'aurait pu etre tenue
le lendemain, qu'en l'absence des Allemands; 2° de faire connaitre atous Ie:
membres de la conference ce qui s'etait passe, afin que chacun fü.t en etat de
comprendre votre attitude et les raisons de la conclusion a laquelle nous
etions arrives nous-memes quant al'interruption de nos travaux. Nous avons
examine s'il ne conviendrait pas de lire publiquement, apres le b~ef coromunique sur lequel nous nous etions mis d'accord, les lignes dans lesquelles M.
Von Leers avait rappele et renouvele !'abominable accusation, tant de fois
refutee, du meurtre rituel. Nous etions arrives, apres discussion, ala conclusion qu'il fallait le faire, afin de ne laisser dans l'esprit des membres de la
Conference aucun doute sur l'origine et l'explication de l'incident.
Notre double decision prise, nous en avons fait part aM. Von Leers. 11 n'a
eleve aucune objection contre la redaction de notre communique et a reconnu sans detour l'authenticite du texte qui vous avait ete transmis. Mais il
nous a dit que, si ce texte etait lu en seance pleniere, il se sentirait oblige de
repliquer. Nous lui avons repondu que nous voulions ecarter toute discussion, tant pour empecher que vous fussiez mis en compte que pour menager
nos relations futures avec les etudiants allemands: nous avons consenti a ne
lire que notre communique sommaire, mais en nous reservant le droit d'annoncer, aussitöt apres cette lecture, que les groupes se reuniraient separement, et seraient informes en detail de tout ce qui s'etait passe.
Ce programme a etc suivi exactement. Lorsque, apres les quelques mots
prononces par M. Von Leers, M. De Blieck2 a fait entendre sa protestation,
j 'ai dit que, si un debat s' engageait contrairement a notre desir forme!, nous
serions obliges de lire immediatement le texte qui avait donne lieu al'incident. L'intervention de M. Baak a tout arrete: nous nous sommes alors separes, et j'ai fair connaitre a mon groupe tous les faits dont j'etais informe. La
delegation a ete unanime a approuver ma conduite et celle de mes collegues,
et s'est pleinement associee a notre appreciation de votre attitude.
Je suis heureux de vous renouveler a cette occasion l'expression de mon
sentiment personnel, et je reste, avec la plus profonde estime, votre tres sin·
cerement devoue,
Paul Mantoux

* Origineel: Leiden, Academisch Historisch Museum.
r. Pobereszki, adjunct algemeen secretaris van de I.S.S.
2. J. de Blieck (*1907), jurist, als voormalig praeses collegii van het Leids studentencorps lid van de Nederlandse studenter1delegatie, had na de sluiting van de conferentie verklaard dat een Nederlandse delegatie, wanneer haar iets dergelijks was overkomen, op dezelfde wijze zou handelen. Nadat ?,ii eenmaal volledig~an het gebeurde ~p
de hoogte was gesteld, betreurde De Blieck ZIJn woo~den, maa~ z1Jn ?ptr.eden wer~ 1n
de door Von Leers verbreide versie van het voorval• 1n pro-Du1tse z1n u1tgelegd: der
•
•
holländische Delegierte', verg. Huizinga aan W. K1enast, 19 Juni 1933, n. 2.
•

475

[ 1041]
F. Meinecke en A. Brackmann 1 (Historische Zeitschrift, Berlijn) aan Johan
Huizinga*
•
•
27 JUnl 1933
Sehr geehrter Herr Kollege!
Herr Dr. Kienast, von dessen Korrespondenz mit Herrn Professor Geyl
wir erst nachträglich Kenntnis erhielten, hat uns Ihr an ihn gerichtetes
Schreiben vom 19.d. Mts. mitgeteilt. Wir entnehmen daraus, dass Sie die
Darstellung des Leydener Vorfalls, wie sie uns auf unser Befragen von amtlicher Stelle gegeben wurde, nicht für richtig halten. Für unsere Haltung
musste in einer Frage, die das Gebiet der nationalen Ehre und Würde berührte, selbstverständlich diejenige Darstellung des Sachverhalts massgebend sein, die wir von amtlicher Seite empfingen. Dass wir grade Ihnen gegenüber, und nachdem wir selbst Sie um Ihren Aufsatz gebeten hatten, zu
einem solchen Schritt genötigt waren, empfanden wir mit besonderem Bedauern. Angesichts der Befürchtungen, die in dem an Dr. Kienast gerichteten Schreiben des Herrn Professor Geyl zum Ausdruck kommen, dürfen wir
auf die Zukunft verweisen, dass wir die natürlichen Pflichten, die wir als
Deutsche zu erfüllen haben, auch ferner mit der Wahrung der reinen Wissenschaft vereinigen werden.
In grösster Ergebenheit
Meinecke
Brackmann

*

Origineel: Leiden, Academisch Historisch Museum.
I. Albert Brackmann (1871-1952), Duits historicus, sedert 1922 hoogleraar te Berlijn,
sedert 1929 directeur van de 'Preussische Staatsarchive', in 1935 tot zijn pensionering
in 1936 nog belast met de leiding van het 'Reichsarchiv' .
•

[ 1042]
Johan Huizinga aan de Historische Zeitschrift (p.a. A. Brackmann, Berlijn)*
30 juni 1933
Sehr geehrte Schriftleitung,
Ihr Schreiben vom 27.d.Mts. bestätigt mich in meiner Ansicht, dass ich
die Haltung der Historischen Zeitschrift richtig verstanden habe. Deswegen
will ich Sie mit einer protokollmässigen Darstellung des Zwischenfalles
nicht belästigen. Nur auf die formelle Seite des Konfliktes möchte ich mit einem Worte eingehen. Ein angesehener Jurist-Diplomat versicherte mir damals, seiner Meinung nach liege auch in dieser Hinsicht das Unrecht durchaus auf deutscher Seite. 1 Man müsse ernstlich beanstanden, dass zu einer
Konferenz wie diejenige der I.S.S. eine Regierung den Delegierten beschickt,
und für diesen, wenn ihm etwas passiert, hinterher diplomatische Geltung
beansprucht.
Ganz abgesehen davon hat eine Universität, deren Wesen die Freiheit ist,

in Sachen ihrer Ehre und Würde andere Masstäbe anzulegen als diejenige
welche den Verkehr der Staaten regeln.
Ihr sehr ergebener,
0, Huizinga)
Rector-Magnificus

*

Minuut en doorslag: Leiden, Academisch Historisch Museum.
I. Verg. W.J.M. van Eysinga aan Huizinga, 13 april 1933.

[ 1043]
Henriette Roland Holst (Bloemendaal) aan Johan Huizinga*
8 juli (1933?]
Beste Han,
Ik ben erg blij met je hartelijke brief, en in mijn schik met je lof over mijn
boekje, 1 dat spreekt. Ik heb het me.t liefde en aandacht geschreven, en natuurlijk beheerschte ik het onderwerp, maar je weet natuurlijk zelf nooit
heelemaal zeker, of het je gelukt is, in zoo'n geschriftje het licht te doen
overvloeien, waarin je schrijvend, menschen en dingen zag.
Wat vervelend dat Retha een beetje ziek is; door dat ze wat vermoeid was,
heeft de infektie zeker vat op haar kunnen krijgen. Ze moet het nu maar goed
uitvieren. Ik hoop dat het ook met Paula2 los zal loopen; het troepje uit
Brandt3 zal wel erg moe zijn aangekomen na een warme reis, en 't heerlijk
vinden in je koele vertrekken te bekomen.
Wij stellen je voor, om Vri1äag hier te komen eten, dan begint Riks vakantie, om vier uur sluit hij de zaak en we vinden je komst een feestelijke inzet
van de vakantie. Schikt het je niet, dan zijn wij a.s. Zondag ook vrij. 06k kan
het wel Donderdag.
Wat een zwaar jaar hebben Rik en jij in jullie werk gehad, door zeer verschillende oorzaken wel is waar, maar voor beide zwaar om doorheen te komen. Gelukkig is hij er nu bijna doorheen, de laatste weken brachten nog
een paar vervelende incidenten.
Verbeeld je, dat geheel onverwacht ons vriendinnetje Elsie Watteville v.d.
Loeff is overgekomen en nu twee dagen bij ons logeert. Zij is haast niet veranderd - heeft nog al de vroegere bekoringen. Na die 8 jaar is 't, ofzij gisteren bij ons was.
Nu nog een verzoek: zou ik dezen zomer van je mogen leenen: Kees' Drie
treden van het volkenrecht, en, opnieuw, zijn Droit de paix; 4 ik heb ze noodig voor de voorbereiding van een voordracht. Misschien vindt je het 't makkelijkst, ze mee te brengen.
Met veel hartelijke groeten ook voor de kinderen, en goede wenschen voor
de zieken, die hoop ik, al herstellenden zijn,
je Jet
* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. Henri!tte Roland Holst, Herman Gorter (Amsterdam 1933).
2. Paola Huizinga-Kestner, echtgenote van Leonhard Huizinga.
3. Brand (Oostenrijk), waar Leonhard Huizinga en zijn gezin regelmatig verbleven.

477

4. Cornelis van Vollenhoven, De drie treden van het volkenrecht ('s-Gravenhage 1918)
en Du droit du paix ('s-Gravenhage 1932).

[ 1044]
Pieter Geyl (Lenden) aan Johan Huizinga*
II juli 1933
Waarde Collega,
Uit de ingesloten brief van Kienast 1 leid ik af, dat er nog verdere corres·
pondentie tusschen u en hem plaats gehad heeft, ofschoon in de brief van
Meinecke en Brackmann aan u maar van een brief sprake is. Ik zou het op
prijs stellen als ik uw tweede brief, indien gij er een geschreven hebt, zien
mocht.
De houding van M. en Br. is precies wat ik aan Kienast reeds voorspeld
had. De lankmoedigheid die de heeren tegenover mij aan den dag !eggen, is
het eenige wat mij verbaast.
Met vr. groeten,
de Uwe,
P. Geyl

*

Origineel: Leiden, Academisch Historisch Museum.
r. W. Kienast aan P. Geyl, 8 juli 1933, waarin de discussie werd gesloten onder verwijzing naar de directe correspondentie tussen Huizinga ende beide redacteuren van
de Historische Zeitschrift. Doorslag door P. Geyl: Utrecht, UB; Leiden, Academisch
Historisch Museum.

[ 1045]
Johan Huizinga (Leiden) aan Pieter Geyl*
12 juli 1933
Waarde Collega,
De chronologie van Dr. Kienast is onnauwkeurig; ik schreef geen andere
brieven dan ingesloten A 1 en C; 2 het ''inzwischen'' is dus niet juist. Van C
liet ik terstond een doorslag voor U bestemd maken, maar verzuimde die te
zenden. A en B3 ontvang ik gaarne van U terug.
Ik heb thans ook genoeg van de Historische Zeitschrift. Het is misselijk.
Met vriendelijke groeten,
de Uwe
J. Huizinga

*

Origineel: Utrecht, UB.
1. Huizinga aan W. Kienast, 19 juni 1933.
2. Huizinga aan de Historische Zeitschrift (p.a. Brackmann), 30 juni 1933.
3. F. Meinecke en A. Brackmann aan Huizinga, 27 juni 1933.

[ 1046]
l'aul Mantoux (Hendaye, Basses·Pyrenees) aan Johan Huizinga*
22 juli 1933

Monsieur le Recteur,
Je vous remercie de votre communication et suis heureux de voir que les
lecteurs du Telegraaf ont maintenant quelques elements d'appreciation serieux; j'espere qu'ils seront aussi informes du temoignage de Mr. Guillebaud.1 Je m'empresse de vous renvoyer la lettre de celui·ci, ainsi que Ja coupure du journal.
II n'est pas surprenant que votre attitude si justifiee vis avis de Von Leers
ait emu !es hitleriens. Toute leur propagande repose sur des falsifications de
l'histoire. En particulier, l'usage qu'ils font de ce faux notoire qu'on appelle
''les Protocoles des Sages de Sion'' 2 pour accuser tous les juifs de conspirations tenebreuses et subversives, est un bel exemple du <langer que continuent a presenter des documents de ce genre, longtemps apres que leur caractere de faux a ete scientifiquement et completement demontre. Le silence
ä ce sujet de toute la science historique allemande est une chose bien triste.
Agreez je vous prie, Monsieur Je Recteur, l'assurance de ma haute estime
et de mes sentiments devoues
Paul Mantoux

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
N .N ., '' Meening van prof. Guillebaud'', De Telegraaf, 19 juli 1933.
'De protocollen van de wijzen van Sion', antisemitisch geschrift, voor het eerst in
1905 in Rusland versehenen en in vele talen vertaald, verslag van een fictieve bijeenktimst van joodse leiders ('de wijzen van Sion') te Bazel in 1897, waar besloten zou
zij11 tot vernietiging van de christelijke maatschappij.

1.
2.

[ 1047]
I-1.M. Allen (Oxford) aan Johan Huizinga*
23 juli 1933
Dear Professor Huizinga
Thank you for all your letters and for your sympathy. I was very sad that
just when you came to England, my husband might have rejoiced to see yo~,
he passed beyond our sight. He is so beloved and seemed so ~eeded here, 1t
is hard to understand. But his belief was firm that further serv1~e lay beyond
the Gate of Death.
.
r am having some photographs made of the port.rait :"'hich was pa1nted of
my husband four years ago. Would it be appropr1ate 1f I gave one of these
photoes to your university? I seem to remember that you had photoes ofthe
Hon. Doctors. But ifwhat I propose is unsuitable please tell me.
With love to Elisabeth, Retha and many thanks to you
yours sincerely
Helen M. Allen

479

•

Vol. viii 1 has been all corrected in proofby my husband, and only awaited
comparison with mss. on the continent. We had hoped to come to Leiden to
see the letter from Erasmus to Viglius Zuichem and Charles Sucquet Fruzeta, dated prid. Cal. Augusti r530. Papenbroek 2. Would it be possible to get
a rotograph of this sent me?

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. P.S. Allen, H.M. Allen red., Opus episto/arum Des. Brasmii Roterodami VIII (Oxford 1934).

[ 1048]
Johan Huizinga (Leiden) aan Jaap Kunst*
28 juli 1933
Amice,
1
Een dag later dan je brief over Von Hornbostel kreeg ik er een van Curt
Sachs met de vraag, of er voor hem, Sachs, 2 hier iets te vinden zou zijn. Het
antwoord moet in beide gevallen luiden: niet de geringste kans. Men gaat
hier zwaarder bezuinigen dan ooit, van het creeeren van nieuwe posten geen
sprake, laat staan voor buitenlanders.
Deze uitwijzing der Joden in naam van barbaarsche humbug en bewust
zelfbedrog is wel het treurigste wat wij sedert 1914 te zien kregen. ·
Vanhier verder niet veel bijzonders. Mijn rectoraatsjaar loopt ten einde;
het heeft niet veel gelukkigs opgeleverd.
Met mijn kinderen gaat het naar wensch. Heeft Retha je bericht gestuurd
van haar engagement met C. de Meyere, jur. cand., vriend van de jongens? 't
Lijkt een goed span. Leonhard zit met vrouw, kind, en kinkhoest (des kinds)
op Toorenvliedt. Elsje met haar dochtertje is hier. Volgende week wisselen
wehet om.
Hartelijke groeten aan je allen,
t.t. J. Huizinga

*

Origineel: Amsterdam, Etnomusicologisch lnstituut 'Jaap Kunst'.
1. Jaap Kunst aan Huizinga, 4 juli 1933, waaruit: 'Zooals ik al gevreesd had, is ook
Von Hornbostel slachtoffer van de Arische verdwazing geworden. Hij heeft, 8 uren
nadat hij de aanzegging kreeg, Berlijn en zijn werk moeten verlaten. Dit, wijl zijn
moeder een Joodsche was. Ze zitten nu in Zürich'; Kunst vroeg Huizinga of er voor
Von Hornbostel een betrekking in Nederland te vinden zou zijn.
2. Curt Sachs (1881-1959), Duits musicoloog, hoofd van de Staatliche Instrumentensammlung sedert 1919, zowel aan de Berlijnse universiteit als aan de Hochschule für
Musik; in 1933 van al zijn functies ontheven; werkzaam te Parijs aan het Musee de
l'homme 1933-1937, hoogleraar aan New York University 1937-1957, Columbia University 1957-1959.

[ 1049]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
28 juli 1933

Beste Han.
Ik moest en ik kon het weten, maar ik weet 't niet meer: waar zit je op
Toornvliedt of in Leiden? lk heb de herinneririg aan een veel over en weer
vliegen van jullie tusschen Middelburg en Leiden.
.
Maar je waart toch ergens, deze glorieuse week, laat 'top Toornvliedt zijn
geweest, dan hebt je genoten zooals wij hier. Ik heb er de moeheid en het
mauvais sang academique uitgeluierd, de bruinheid zit nu bij mij aan de buitenzijde, van binnen ben ik al aardig opgelicht en blanker.
Dank je wel voor de toezending van je overdruk, 1 dien ik, ongehin<lerd
door eenig habijt in 't luchtbad heb gelezen. Wanneer je zoo klaar en helder
't leven van een belangrijk persoon uit 't verleden te lezen krijgt, dan denk je
steeds, dät was nog eens een leven en je voelt je van den weeromstuit een
kruideniertje. Ook treft 't je, treft 't mij tenminste steeds dat zij niet zooveel
anders waren dan wij maar dat door de levensomstandigheden die hen omgaven een wind woei die ons den adem zou benemen. Oflijkt dit maar door het
synthetisch proces dat jij hen liet ondergaan?
Hoe is 't met de kinderen en kleinkinderen. Wanneer zien wij je hier. Van
Vrijdag 4 Aug. tot Dinsdag 8 Augs zijn wij hier weg, Jet moet in Haarlem
zijn, ik ga wat zien, ik moet eens echt een apartje hebben met een meesterwerk, ik heb te lang mij in leerlingenwerk verdiept.
Wij hooren wel eens gauw van je.
Hartelijk gegr.

R.
* Origineel: 's·Gravenhage, NLMD.

. . ,, ..
.. .
1. J. Huizinga, ''Ben praegothieke geest: Johannes van Salisbury , T11äschrift voor
geschiedenis 48 (1933) 225-244 (:/.W. IV, 85-103).

[ 1050]
I·I.M. Allen (Oxford) aan Johan Huizinga*
10 augustus 1933

•

Dear I'rofessor Huizinga
. .
Thank you for your kind promptitude in sending the rotograph. lt .1s JU~t
what we wanted for the last letter in Vol. VIII. 1 should be greatly obl1ged if
you would let me know what I owe for it.
. .
· .
My husband's devoted care has nearly brought Vol. _VIII to 1ts co~~let10?he was working at the proofs within three weeks of his death. B~t 1t 1s taking
Professor Garrodl. and me a long time to do the little that rema1ns. I have so
many interruptions and he is strange to the period, though a fine scholar.
Thank you for sending me your review. I am so touched at what you say
2
about my husband.

When the photoes come I will gladly send you one, as well as the one for
the university. I have written to notify the Maatschappij der Nederlandsche
Letterkunde of my husband's death, but I do not know where to communicate with the Historisch Genootschap ofUtrecht or the Dutch Royal Academy of Sciences at Amsterdam.
His loss is indeed hard to bear. The sun is gone.
Yours sincerely
Helen Mary Allen

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. H.W. Garrod (1878-1960), hoogleraar poezie te Oxford 1923-1928, tutor en bibliothecaris van Merton College, mede-redacteur van de delen IX-XI van de brieven van
Erasmus.
2. J. Huizinga, ''Nieuwe Erasmiana'', n.a.v. H.&A. Holborn, Desiderius Erasmus Roterodamus, Ausgewählte Werke (München 1933), Wallace K. Ferguson, Erasmi opuscula, a supplement to the opera omnia ('s-Gravenhage 1933), De Gids 97 (1933) III, 252255 (V. W. VI, 268-271).

[ 1051]
Prinses Juliana aan Johan Huizinga*
9 september 1933
Hooggeachte Professor,
Mijn moeder verzoekt mij, U in Uw qualiteit van Rector Magnificus,
strikt vertrouwelijk Uw oordeel te vragen over het navolgende.
Bij mijn moeder is de gedachte opgekomen voor het Academiegebouw een
gobelin te doen vervaardigen dat zieh in stijl en kleur aan de omgeving aanpast, uit te voeren door de Kon. Kunstweefschool te 's Gravenhage, naar een
ontwerp van haarzelf. Mogelijk zou het een plaats kunnen vinden aan een
van de vele witte muren, die de Academie nog heeft.
Aangezien mijn moeder alleen landschap schildert, zou de voorstelling
''het land van Rembrandt'' kunnen zijn, met op den achtergrond de silhouet
van Leiden. Met het oog op dit landschap had zij gaarne dat het stuk meer
lang dan hoog zou kunnen worden. Goed voldoende maten zijn een lengte
van 2 1/2 meter bij een hoogte van 11/2 meter, maar de gobelin kan even goed
wat grooter als wat kleiner genomen worden. 1 Zij hoopt dat U hiermee voldoende gegevens hebt om U een beeld te kunnen vormen.
Wanneer U van oordeel is, dat den Senaat een dergelijk geschenk aangenaam zou zijn, verzoekt mijn moeder de plaats te mogen zien, die U daarvoor geschikt vindt, om een indruk te ontvangen van het passende coloriet.
Zij zou dan gaarne enkele van haar kleurnotities meebrengen om in die om·
geving te zien welk palet zij moet gebruiken.
Met gevoelens van de meeste hoogachting en vriendelijke groeten ben ik
Uw oud-leerlinge
Juliana van Oranje N.M.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
I. AJ~us geschiedde. Door tussenkomst van Huizinga werd de koningin in de gelegenhe1d gesteld haar schetsen te maken in het grootauditorium, dat als plaats voor de
gobelin was uitgekozen. Het schilderij werd een gezicht op Leiden vanuit de richting
Voorschoten, maar de gemaakte gobelin werd door de koningin afgewezen; na haar
persoonlijke instructies aan de directrice van de Kunstweefschool en nadat de koningin zieh door deze gedurende elke fase van de totstandkoming van het doek op de
hoogte had laten houden, voldeed een tweede gobelin wel aan de koninklijke wens.

[ 1052]
Johan Huizinga (Leiden) aan H.M. Allen*
17 september 1933
Dear Mrs. Allen,
I am sending you a translation ofthe short commemoration I spoke in the
meeting of our Academy of Sciences in Amsterdam on September II.
The Vogel's told me they had seen you. I hope you will not ask too much
of your strength, there is so much work before you. 1
Sincerely yours,
J. Huizinga

*

Origineel: Oxford, Bodleian Library.
I. De voortzetting van de uitgave van Erasmus' correspondentie; verg, Bn'efwisseling
l [397], n. I.

[ 1053 ]
Richard Roland Holst (Zundert) aan Johan Huizinga*
18 september 1933
Beste Han
· · ··
Omdat wij er laatst over spraken kan ik niet nalaten je even over de laatste
Gidsvergadering en speciaal over C. 1 te schrijven.
Hem nu observeerend, vind ik zijn toestand naarder dan een half jaar geleden. Hij was druk, zeer druk, zeer luid, zeer wijdloopig en bij vlagen dwaas
autoritair. Hij bestond 't een keer ä propos van een medewerker te zeggen;
''ik verdenk hem dat hij goed op de hoogte is van de midden Europeesche literatuur en veel naschrijft. ''
Zeg eens hoe je dan kijken moet, ... als ik niet al met een voet op de treeplank stond die van schip voert dan had ik zeker gezegd> eh bien?
Ik ben toch blij dat ik wegga, menschen van ons gehalte moeten toch niet
dineeren met menus die aldus beginnen, meloen> oesters, caviaar, dat gaat
toch niet, 't is toch ook niet behoorlijk om in een dik uur voor f 10 per persoon te eten. 't Is er alles naast, hinderlijk naast. Behalve v. Blom wil eigenlijk iedereen er uit als hij de kans krijgt. (Van Crena weet ik 't niet). Vrijdag
zijn wij weer in Bloemendaal.
Hart. gegr. allen
t.t. R.
•

*
1.

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
Colenbrander.

[ 1054]
Johan Huizinga (Leiden) aan Th.J.G. Locher*
20 september 1933
Waarde Locher,
Dank voor Uw woord van instemming. 1 Helaas schijnt de Ministerjuist
den kant op te willen, waar ik voor waarschuwde. Van Uw Russische studien2 wist ik nog niet. Mij dunkt, er zou op te letten zijn, in hoeverre de
slavophilie al vooruitliep op moderne rassentheorieen, en in het algemeen op
haar verhouding tot het geoutreerde nationalisme van tegenwoordig. Was
men in dien tijd nog fatsoenlijker en waarheidslievender, of lijkt het maar
zoo?
Mocht ik tot het verleenen van het subsidie iets kunnen bijdragen, dan zal
Prof. Van Wijk het mij wel zeggen.
Met vriendelijke groeten, ook aan Mevr. Locher,
Gaarne Uw dw.
J. Huizinga

* Origineel: Leiden, Mw. Locher-Hibma.
r. Inzake Von Leers-kwestie.
2. Locher volgde colleges Russisch bij N. van Wijk.

[ 1055]
Lucien Febvre 1 (Parijs) aan Johan Huizinga*
2 oktober 1933
Monsieur et eher Collegue,
.Vous connaissez certainement les Anna/es que j'ai fonde il y a 5 ans et que
je dirige avec Marc Bloch2 depuis ce temps lä. Vous savez qu'elles ont pris la
place que ne tenait plus, pour beaucoup de raisons, le Vierteljahrsschrift J.
Sozial u. Wirtschaftsgesch., devenu une revue ä peu pres exclusivement allemande. Vous savez aussi qu'elles entendent le mot ''social'' qui figure sur
leur titre, d'un fa~on le plus large et le plus vaste.
Au moment oü nous etablissons le programme de la nouvelle annee, il
nous serait tres agreable de pouvoir donner de vous une etude large et precise comme celles que vous avez l'habitude d'ecrire. Sur la fin du Moyen Age;
sur la societe d'Erasme; sur l'ancienne societe hollandaise - ou sur tout autre
sujet qu'il vous plairait, n'auriez vous rien ä nous offrir? Nous serions heure11x de publier en France quelque chose d'un historien dont nous estimons
infiniment l'originalite et le talent.
Vous serez bien aimable de nous donner un petit mp• de reponse sans trop
tarder; je souhaite tres vivement qu'il soit favorable et je vous prie de croire,

Monsieur et eher collegue, a mes sentiments de haute estime et de bien etre
devouement,
Lucien Febvre
Professeur d'Histoire de la Civilisation Moderne au College de France

*

Origineel: 's-Gravenhage, KB.
1. Lucien Febvre (1878-1956), Frans historicus, hoogleraar te Straatsburg 1919-1933,
nadien aan het College de France; met Marc Bloch oprichter en redacteur van het
tijdschrift Anna/es d'histoire economique et sociale (1929), later genaamd Anna/es. Economies Societes Civilisations.
2. Marc Bloch (1886-1944), Frans historicus, lector middeleeuwse geschiedenis te
Straatsburg 1919-1936, nadien hoogleraar economische geschiedenis aan de Sorbonne; in 1944 als verzetsman gefusilleerd.

[ 1056]
Lucien Febvre aan Johan Huizinga*
[na 2 oktober 1933)
Mon eher Collegue,
Mais non! vous etes trop modeste, et vous assignez aux Anna/es un but
trop restreint! 11 y a toute sorte de choses excellentes de vous qui sont faites
pour les Anna/es! Tous les chapitres de votre Declin du Moyen-Age auraient
pu y paraitre les uns apres les autres. Tout ce qui noue un lien entre /'art et
l'economie, entre la pensee et la structure sociale, entre la psychologie collective et
/es etats sociaux rentre dans nos preoccupations. De l'economie pure, nous en
avons; des historiens economistes, au sens etroit du mot, nous en avons:
mais des hommes capables comme vous de nouer, avec talent, un lien entre
art, moeurs, etat social, pensees collectives ou individuelles, il n'y en a pas des
masses; et c'est par cela que personnellement, je tiens beaucoup votre collaboration. Jene fais pas une Revue pour y enfouir des articles. Je fais une Revue pour elargir de jeunes esprits, et les tirer de leur specialite precisement les montrer qu'il y a autre chose. Reflechissez et vous trouverez certainement dans vos cartons - ou dans votre esprit, le pendant d'un de vos beaux
chapitres du Declin: ''L'apre saveur de la vie'' ... ''La conception hierarchique de la Societe'' ... ''Les formes de la pensee reflectees dans la vie pratique'' ... ''L'art et la vie'' ... ''Le verbe et l'image'' ... Tout cela, bon pour les
Anna/es! Tout cela ou leur equivalentl Tout cela qui est de meilleur Huyzinga et dont nous avons bien envie! - Donc, je ne renonce pas. Je vous veux
collaborateur ä notre oeuvre d'education et d'elargissement intellectuel.
Pardonnez moi cette insistance. Nous ne manquons pas d'articles, certes.
Mais d'hommes ä l'esprit large, nous n'en aurons jamais assez.
Bien ä vous, mon eher collegue,
Lucien Febvre

a

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.

[ ro57 ]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
12 oktober 1933
Beste Han.
Je brief over Dre vind ik ongelooflijk. Het verloop van deze geheele ont·
moeting onbegrijpelijk! Wat bezielde hem, om je eerst op te wekken om hem
te ontmoeten en dan na afloop van die ontmoeting, te breken? 1
Hij is een zonderling bevracht schip dat is zeker.
·
Na onze jongensjaren ben ik nooit zoo erg op hem gesteld geweest. Ik had
altijd 't gevoel alsof er een glazen wand tusschen ons was.
Dat hij Nazi geworden is dat bevreemdt mij niet, hij heeft niet zoo maar
een Nerokop voor niets.
Wanneer wij het nog mochten beleven dat hij Mussert2 een handje kwam
helpen, geloofmij maar dat wij over den kling gejaagd zouden worden.
Wanneer je mij later de details vertelt dan zal ik het verloop beter begrijpen, maar het is toch naar voor je om zoo iets te ondervinden. Daar zijn wij
te oud voor.
Telkens moet ik denken ''hoe moet 't er bij Dre van binnen uitzien, dat hij
z66 doen kan?''
Jet is nog niet geheel boven Jan maar wel langzaam op weg van beter worden.
Hartelijke groeten voor jullie
t.t. R.
Hadt je 't aardig in Parijs?3

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Andre Jolles, bekeerd tot het nationaal-socialisme, had aan de vriendschap met
Huizinga een einde gemaakt. Verg. J. Huizinga, M1jn weg tot de historie (Haarlem
1947) 36, 'Meer dan vijfen dertig jaar heeft die vriendschap e"en groote plaats in mijn
leven ingenomen, totdat zij op 9 October 1933 met een woord werd afgebroken, niet ·
door mij' (V.W. 1, 30); verg. Leonhard Huizinga, Herinneringen aan mijn vader ('sGravenhage 1963) 163-164, 'Hij bracht Jolles weg naar de trein naar Duitsland. Ik
herinner mij zijn verslag van het afscheid met pijnlijke duidelijkheid. Ondanks alles
was het niet vader die een levenslange vriendschap verbrak. [... ] Het was geen oorlogsverklaring aan zijn oude en zo dikwijls ontrouwe vriend, toen hij staande bij de
trein zei: 'Dan Andre, valt er tussen ons eigenlijk niets meer te zeggen.' [... ] Ik weet
niet meer wat vader nog gehoopt heeft op dat moment, maar ik herinner mij zijn volslagen ontreddering toen hij thuis kwam: 'En toen zei Andre: Nee, inderdaad, niets
meer. En hij stapte in de trein en keek niet eens meer om'.'
2. Anton Adriaan Mussert (1894-1946), politicus, een der oprichters en voorman van
de Nationaal-Socialistische Beweging in Nederland.
3. Op een conferentie (16-18 oktober 1933) van het 'Institut International de Cooperation Intellectuelle', een instelling van de Volkenbond waarvan Huizinga het Nederlandse lid was; verg. J. Huizinga, ''Discours sur l'avenir de l'esprit europeen'', Troi-

sieme entretien organise par le Comite permanent des Lettres en des Arts de la Societe des
Nations, Octobre 1933 (Parijs 1933) 53-63 (V.W. VII, 261-268).

[ 1058 ]
N.B. Tenhaeff1 aan Johan Huizinga*
18 oktober 1933
Hooggeachte professor,
U wijte het niet aan bemoeizucht, als ik mij meng in zaken, die mij persoonlijk niets aangaan. Maar ik heb te Warschau het genoegen gehad, Professor A. Brackmann te ontmoeten en vond zoo, ongezocht, de gelegenheid
over het voorlaatste nummer van de Historische Zeitschrift te spreken. Bij
dat gesprek kreeg ik scherp den indruk, dat, als U, over en weer, elkaars
standpunt zoudt begrijpen, wel een zeer duidelijk meeningsverschil, maar
geen persoonlijke ontstemming zou blijven bestaan. In ieder geval was ont·
stemming bij den Heer Brackmann niet aanwezig.
Voor den Duitscher ligt de zaak zoo, dat Dr. von Leers was Führer van de
Duitsche studentendelegatie en, als zoodanig door de Duitsche Regeering
erkend, beschouwd moet worden als een vertegenwoordiger van Duitsch·
land. Antecedenten doen dan alleen in zooverre ter zake, dat zij ter beoordee·
ling staan van wie afvaardigt. Zoo zal men, nu ook, in Duitschland handelen
•
met Sovjet-delegaties. Alleen hun gedragingen ter plaatse zijn ''massgebend''
voor eventueele maatregelen.
Uw standpunt is duidelijk, uit Uw rectoraatsrede. 2 Antecedenten doen wel
ter zake, want de Universiteit heeft na te gaan ofhaar eer en haar plicht niet
in het gedrang komen.
Uit mijn gesprek met den Heer Brackmann bleek mij, dat voor zijn gevoel
de persoon van Dr. von Leers, die hem en de Redactie geheel onbekend is,
buiten de zaak staat. Maar, aldus professor Brackmann, waarom zouden wij
niet, over en weer, kunnen begrijpen, dat wij ieder, - U van Uw kant, de
Redactie van de Hist. Zschft. van haar kant -, eenvoudig deden, wat wij na
rijp beraad als eerlijke en ernstige menschen doen moesten, ook wanneer
wij, over en weer, vast houden aan het eigen standpunt en het andere stand·
punt niet kunnen deelen?
Ik dacht, dat ik er goed aan zou doen, U dit over te brengen. En ik geloof,
dat ik dit niet verkeerd zie. De Redactie van de Hist. Zeitschrift vond de bot·
sing met U des te meer onaangenaam, omdat zij (ik citeer weer letterlijk) uw .
''Gelehrtenpersönlichkeit verehrt'',
Op de details van ons gesprek behoef ik, dunkt mij, niet in te gaan. Ik vermeld alleen, dat ik het gesprek over U niet begonnen ben. Ik lokte dus ook
niet 'n paar verzoeningsgezinde woorden uit. Maar ik ben blij, dat ik uit den
toonaard van ons gesprek mocht afleiden, dat het zijn nut kon hebben, U er
dit weinige van te zeggen.
En nogmaals, zelfs als deze brief volmaakt nutteloos mocht blijken, geen
0

•

bemoeizucht dreef mij.
Gaarne Uw dw.
Tenhaeff

*

Origineel: Leiden, Academisch Historisch Museum.

r. N.B. Tenhaeff(1885-1943), historicus, sedert 1912 werkzaam in het middelbaar onderwijs, 1929-1939 rector van het Vrijzinnig Christelijk Lyceum te 's-Gravenhage,
1929-1933 privaatdocent te Leiden in de hulpwetenschappen van de geschiedenis, in
1938 benoemd tot hoogleraar algemene geschiedenis te Amsterdam.
2. Rede van de rector magnificus bij de overdracht van het rectoraat aan D. van
Biom op 18 september 1933, Jaarboek der rijksuniversiteit te Leiden 1933 (Leiden 1933)
191-211 (V. W. VIII, 409-414, gedeeltelijk), 200: 'In ongewild verband met de zoo even
genoemde conferentie van het I.S.S. heeft de rector, in overleg met het senaatsbestuur, op 11 April aan een vreemdeling, die schuldig stond aan een openbare en recente uiting van misdadige strekking, verzocht, van de gastvrijheid der universiteit
niet verder gebruik te maken. Een Universiteit moet, om haar roeping in vrijheid getrouw te blijven, haar plicht en haar eer naar eigen maatstaven bepalen, en zal zieh
bij wijlen handelend optreden voorgeschreven vinden, dat enkel dient tot verdediging van den gewijden geestelijken grond waarop zij staat' (niet in V.W.).

[ 1059]
Johan Huizinga (Leiden) aan B. Malinowski*
27 oktober 1933
My dear Malinowski,
This morning I came across a review of Hofstra's book 1 in my paper, N.
Rotterdamsche Courant. As I read the book with great attention and much
pleasure, 1 venture to say that this review is as stupid as it is badly written. 1
hope my suspicions about the person of the reviewer are not true. lt occurred to me you might perhaps care to give the Dutch public a better idea of
the value ofHofstra's work. This summer when I had read it, I felt inclined
to review it myself, but after all I am no ethnologist and thought I had better
not. In case you would write an article of say 5 or 6 pages in print, and send
it to me, I could translate it and offer it to our monthly ''De Gids''. lt was especially the theoretical part which struck me as being very sound.
lf you find difficulty in reading this cutting, ask Jim.
He just wrote me about his frame of mind, and how very grateful he is to
you for the advice (a Mentor's advice I may well call it) you gave him. lt is
very interesting and touching to me to see him develop and struggle into ...
what the unknown future will allow him to be.
Yours ever,
J. Huizinga

*

Origineel: New Haven, Yale University.
1. N.N., n.a.v. Sjoerd Hofstra, Differenzierungserscheinungen in einigen afrikanischen
Gruppen (Amsterdam 1933), NRC, 27 oktober 1933; Sjoerd Hofstra (1898-1983), hoogleraar sociologie aan de Gemeenteuniversiteit te Amsterdam 1948-1968.

[ 1060]

B. Malinowski (Londen) aan Johan Huizinga (Leiden)*
30 oktober 1933
My dear Huizinga,
lt was very kind indeed ofyou to write to me and forward me the cutting
from the Courante. You seem to underestimate my present knowledge of
Durch, as l think there is not a single word in it which I do not understand. I
should be delighted to write an article for De Gids. 1 You speak about five or
six pages of print. l shall look up a number of the paper and calculate the
number of words. l shall probably send you the article already in Dutch and
shall be grateful if you correct my style.
lt is a very great pleasure for me to see Jim from time to time, and I hope
he will be a regular guest at my house. I hope he will show me also some of
his work. He seems to me an exceptionally gifted young man with great ambitions and a very wide outlook, and it is a real pleasure to have his confidence.
Yours ever,

*
1.

Minuut: New Haven, Yale University.
Er is geen artikel van Malinowski in De Gids versehenen.

[ 1061]

Werner Kaegi (Oetwil am See) aan Johan Huizinga*
12 november 1933
Lieber und verehrter Herr Professor,
ich bin gestern abend endlich dazugekommen, mit der wünschbaren Musse Ihren Aufsatz über Johannes von Salisbury zu lesen und bewundere von
neuem, wie Sie aus scheinbar völlig konventionellen Nebensachen ein Bild
zu gestalten vermögen, dass man es vor sich sieht wie eine Steinfigur auf einem Sarkophag. Sie verfügen da über eine Art Zauberschlüssel. Ich frage
mich nach der ersten Verwunderung über Ihre Arbeiten immer wieder, ob
sich so etwas wohl lernen lässt, und wie. Johannes Sarisberiensis war mir bis
gestern wirklich nur ein Name xrlit ein paar theoretischen Sätzen wie demjenigen über den Tyrannenmord behängt. Nun werde ich ihn nie wieder
vergessen. Ich bin ihm gleichsam begegnet. Was will der Historiker mehr als
diese Wirkung?
Vorgestern habe ich eine Arbeit ''Michelet und Deutschland'' 1 von etwa
2
100 Seiten mit einem Habilitationsgesuch der Basler Fakultät eingereicht.
Ich war kürzlich wieder für zwei Wochen in Basel. Allem Anschein nach
wird es gut gehen. Aber man weiss nie, was dazwischenkommt. Im günstigsten Fall habe ich die Entscheidung im Januar.
Wer hätte gedacht, dass eine so umfassende Genugtuung so rasch in der
Historischen Zeitschrift erschiene?3 Es ist beinah zum Lachen. Jedenfalls
gratuliere ich von Herzen für diese glatte Beilegung der Differenz. Ich hoffe,

dass auch die übrigen Beziehungen wieder allmählich alle ins Geleise kommen. Hat der Drei Masken Verlag Sie wenigstens davon benachrichtigt, dass
er die ''Wege der Kulturgeschichte'' für 4.50 M auf den Ramsch gibt? So
hörte ich von einem Freund in Leipzig und ein Basler Buchhändler bestätigte .es. Vielleicht macht der Aufsatz der Histor. Zschr. beim Verlag etwas
Eindruck. Wie es wohl Herrn Duch geht? Ich hätte beinah Lust, den Joh. v.
S. zu übersetzen, zum Zeitvertreib, denn bis zur Entscheidung des Habilit.
Gesuchs kann ich eine grössere Arbeit kaum unternehmen. Man nimmt das
Colloquium sehr ernst, ich muss wahrhaftig repetieren wie auf ein Doktorexamen und tue es mit der Weltgeschichte von Ludo Moritz Hartmann. 4
Wissen Sie etwas Besseres?
·
Mit erneutem Dank für den Sarisberiensis und den besten Grüssen
bleibe ich Ihr ergebener
Werner Kaegi

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Werner Kaegi, Michelet und Deutschland (Bazel 1936).
2. Inlevering van het 'Habilitationsschrift' en de goedkeuring ervan door de faculteit
verleende Kaegi het recht om aan de universiteit te doceren (1934) en beroepen te
worden tot hoogleraar. Dat gebeurde in 1935 toen hij benoemd werd tot hoogleraar in
de geschiedenis van de middeleeuwen en de nieuwere tijd, met de nadruk op de cultuurgeschiedenis.
3. Met deze 'Genugtuung' wordt niet gedoeld op een verontschuldiging van de zijde
van de redactie, maar op de uitvoerige aandacht voor Huizinga's werk in: Richard
Koebner, ''Zur Begriffsbildung der Kulturgeschichte. 1. Kulturform und Kulturbewegung (Jan Huizinga und Jacob Burkhardt)'', n.a. v. Wege der Kulturgeschichte, Tien
studien, Herbst des Mittelalters (zweite, verbesserte Auflage), Historische Zeitschrift
149 (1934) 10-34; verg. II n. 1: 'Die folgenden Betrachtungen, die im wesentlichen
Ende r93r abgeschlossen waren, können die grundsätzlichen Erörterungen, auf die es
ihnen ankommt, nur an die vorstehend bezeichneten Schriften anknüpfen [ ... ]; die
Absicht ein Bild von H.'s Schaffen zu geben, muss ihnen schon darum fernliegen,
weil dieses Schaffen noch in reicher Entfaltung fortschreitet'.
4. Ludo Moritz Hartmann (red.), Weltgeschichte in gemeinverständlicher Darste,llung
(3 dln. Gotha 1919-1920).

[ 1062]
Richard Roland Holst aan Johan Huizinga*
26 november 1933
Beste Han.
Door Van Blom hebt je zeker gehoord over den loop der Gidszaken. Per
slot gaan wij er nu met zijn vijven uit en blijft van Blom alleen met Colenbrander.1 Van Blom verwijt de meerderheid dat zij de consequenties van
haar daad niet aandurft.
Ik kan niet aannemen dat van Blom's goede hart alleen bij consequent handelen vrede heeft. Ik ben liever inconsequent en laat Colenbrander het secretarishonorarium, waar hij klaarblijkelijk niet buiten kan en waar hij het behoud van, boven zijn eer stelt.
Het is een droevig einde van de catastrophe. Vijf ratten verlaten 't schip

490

waar de kapitein op blijft, niet uit zedelijken moed maar uit eigen belang. Ik
had zonder preciese blootlegging van mijn redenen de redactie willen verlaten, het heeft nu gewild dat ik Colenbrander toch de waarheid heb moeten
zeggen, die klaarblijkelijk van hem afglijdt, want hij gaat onmiddelijk over
tot een blafferig offensief met verwijten aan anderen, zonder te beseffen dat
hem de sterkste verwijten treffen.
Ofhet van Blom en Colenbrander onder de gegeven omstandigheden gemakkelijk zal vallen nieuwe redacteuren te vinden, dat weet ik nog zoo vast niet.
Ik kwam gisterenavond terug uit Antwerpen waar ik Vrijdag en Zaterdag
voor een besloten gezelschap kunstenaars in het zaaltje van het instituut Belpaire2 sprak. Heel aardig. De oudere broer Gommers (de boer naast ons in de
B H) is gisteren ook gestorven 48 jaar oud, kanker. De twee broers stierven
binnen de 7 maanden.
Is bij jullie alles goed?
Hartelijk gegroet
t.t. R.

*

Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Nadat Richard Roland Holst al in juli had medegedeeld de Gids-redactie te willen
verlaten, werd zijn voorbeeld nu gevolgd door A. Roland Holst, Martinus Nijhoff,
D. Crena de Iongh en J.D. van der Waals.
2. Het 'Belpaire-instituut', een modelschool voor meisjes opgericht door Maria E.
Belpaire (1853-1948), voorvechtster van de Vlaamse emancipatie.
·

[ 1063]
Johan Huizinga (Leiden) aan Henri Pirenne*
30 november 1933
Mon eher ami,
·
Vous me feriez un grand plaisir en me donnant une information sur la
question que voici. Une de mes eleves me dit qu' elle voudrait choisir comme
1
sujet de sa these la personne de Pieter Bladelyn. Elle me dit ne pas avoir
trouve des monographies recentes, ou d'articles parus sur ce sujet. Je lui ai
dit: il faudra tout d'abord se renseigner sur la nature et la quantite des mate·
riaux qui pourront servir atraiter le sujet. Comme jene m'occupe guere plus
du XVe siecle, je ne me sens pas du tout au courant, et je vous serais beau·
coup oblige de bien vouloir me donner votre avis. A quelles personnes et a
quels lieux Mlle Barendrecht2 devra-t-elle s'adresser pour se rendre compte
de la possibilite d'une monographie sur Bladelyn?
Je regrette que mon chemin depuis beaucoup d'annees n'a jamais mene a
Bruxelles. J'espere que vous et les vötres se portent bien et je vous prie de
croire toujours a mes sentiments d'arqitie et de devouement.
J. Huizinga

* Origineel: Brussel, Archives Universite Libre.

·
1. Pieter Bladelijn (omstreeks 1410-1472), bekleedde onder hertog Philips de Goede
van Bourgondie de hoogste functies op het gebied van de financien; zelf zeer rijk ge·
491

worden stichtte hij het stadje Middelburg in Oost-Vlaanderen en liet hij zieh afbeel·
den op een drieluik van Rogier van der Weyden.
2. Deze dissertatie is niet tot stand gekomen; Sietske Barendrecht (1906-1984), na haar
studie geschiedenis werkzaam in het bibliotheek· en museumwezen, promoveerde in
1965 op Franfots van Aerssen, diplomaat aan het Franse hof (1598-1613) (Leiden 1965).

[ 1064]
Henri Pirenne aan Johan Huizinga*
1
[na 30 november 1933]
Je suis tres heureux que ce bon Bladelin m'ait donne l'occasion de vous ecrire. Je continue suivre de loin vos travaux si pleins d'idees et de suggestions
qui font penser. Votre belle attitude l'egard de la brutalite hitlerienne a ete
digne d'eux. L'Historische Zeitschrift vous a exclu honoris causa et nous
avons tous applaudi ici la riposte si meritee de la Tijdschrift voor Geschiedenis. 2 Jusqu'ou !es aberrations du racisme entraineront-elles ces malheureux allemands? Qui donc a dit: Der Weg der Menschheit geht von Humanität, durch Nationalität, zur Bestialität?3
Je serais tres heureux si votre chemin vous conduirait un de ces jours par
Bruxelles et dans cet espoir je vous serre la main avec les sentiments !es plus
sinceres en fidele et cordiale amitie
H. Pirenne

a

a

a

* Origineel: 's-Gravenhage, NLMD.
1. Antwoord op voorgaande; waarschijnlijk heeft de briefuit twee velletjes bestaan,
waarvan het eerste - met datum, aanhef en antwoord op de vraag - door Huizinga
aan zijn promovenda is gegeven.
2. Tijdschrift voor geschiedenis 48 (1933) 336, 'Verklaring. De bejegening, welke prof.
J. Huizinga van de zijde der Historische Zeitschrift heeft ondervonden, heeft in ons
land terecht verontwaardiging gewekt. Bovendien bereiken ons betrouwbare berichten, waaruit blijkt, dat in verband met de ''Gleichschaltung'' ook aan verdienstelijke
Duitse geleerden de verdere medewerking aan het genoemde tijdschrift wordt geweigerd. Hieruit volgt, dat de Historische Zeitschrift den grondslag der wetenschappelijke objectiviteit heeft prijs gegeven. Een en ander heeft onze redactie aanleiding gegeven om - evenals prof. P. Geyl reeds heeft gedaan - de relaties met de Historische
Zeitschrift afte breken en ons abonnement op dit tijdschrift op te zeggen'.
3. Franz Grillparzer (1791-1872), Oostenrijks dichter, in zijn gedieht 'Der Leopoldsritter' (1849): 'Der Weg der neuern Bildung geht/ Von Humanität/ Durch Nationalität/ Zur Bestialität'.

[ 1065]
Johan Huizinga (Leiden) aan J .K. Oudendijk 1 (Huis ter Heide)*
10 december 1933
Geachte Mej. Oudendijk,
Uw nieuwe titel schijnt mij zeer goed; hij is duidelijk, zakelijk en bescheiden, alleen zou het wenschelijk zijn er de tijdgrenzen van Uw studie in op te
nemen.

492

Wat het ontwerp inleiding betreft, het is heel goed dat U Spitzer2 en Jolles
kent en van hun methode toepast wat voor U bruikbaar is, maar de litteratuurwetenschappelijke theorie moet toch in Uw werk op den achtergrond
gehouden worden. Vergeet niet de sociologisch-politieke condities in het oog
te vatten: voor welk publiek spreekt men, van welken aard zijn de kwesties,
van welke herkomst en ontwikkeling zijn de sprekers? enz.
De proef van bruikbaarheid ligt nog altijd in de uitwerking. Met belangstelling zie ik het eerste gedeelte daarvan tegemoet.
Met vriendelijke groeten,
Uw dw. J. Huizinga

*

Origineel: Leiden, UB.
1. Johanna Katharina Oudendijk (1906-1987), historica, promoveerde bij Huizinga
op 1 oktober 1937 op Ben cultuurhistorische vergelijking tusschen de Fransche en de Engelsehe parlementaire redevoering (Utrecht 1937); sedert 1954 verbanden aan het Volkenrechtelijk Instituut van de Rijksuniversiteit Utrecht.
2. Leo Spitzer (1887-1960), Oostenrijks romanist en taalkundige; hoogleraar te Bonn,
Marburg en Keulen, in 1933 te Istanbul en sedert 1936 te Baltimore.

[ ro66]

Fritz Saxl 1 (Bibliothek Warburg, Londen) aan Johan Huizinga (Leiden)*
26 december 1933
Sehr verehrter Herr Huizinga,
Sie hatten die grosse Güte, sich vor einigen Monaten für das Schicksal der
Bibliothek Warburg zu interessieren und ich werde die Stunden, die ich mit
Ihnen darüber verhandeln durfte, nicht vergessen und bleibe Ihnen dafur zu
aufrichtigem Dank verpflichtet. 2
Inzwischen hat sich die Situation geklärt. Durch Hilfe englischer Freunde
••
ist in diesen Tagen unsere Ubersiedlung nach London erfolgt, wo wir vom
technischen Standpunkt aus sehr gute Unterkunft bekommen haben.
Ich brauche nicht zu sagen, wie sehr ich mich freuen würde, wenn Sie Ihr
Weg bald nach London führte und hoffe, dass die geographische Nähe nun
auch bald zu einer wissenschaftlichen Zttsammenarbeit führen wird. Sie
wissen, wie sehr ich es begrüsst hätte, wenn die äusseren Umstände es ermöglicht hätten, dass die Bibliothek nach Leiden gekommen wäre.
Darf ich Ihnen bei dieser Gelegenheit noch sehr herzlich für die Hilfe
danken, die Sie uns durch die Anzeige der Schriften von Warburg3 geleistet
haben.
In alter Verehrung
Ihr

*

Doorslag: Londen, Warburg Institute.
I. Fritz Sax] (1890-1948), directeur van de Bibliothek Warburg te Hamburg 19291933, hoogleraar te Hamburg 1927-1933; directeur van het Warburg Institute te Lon·
den sinds 1933 en hoogleraar in de geschiedenis van de klassieke traditie te Londen
sinds 1945.

493

Sax! had Huizinga te Leiden bezocht en met hem gebouwen aldaar bekeken met
het oog op een eventuele verhuizing van de Bibliothek Warburg naar Leiden.
3. J. Huizinga, ''Een cultuurwetenschappelijk laboratorium'', n.a.v. A. Warburg,
Gesammelte Schriften (2 dln. Leipzig 1932), De Gids 97 (1933) III, 363-367 (V.W. IV,
556-560). Aby Warburg (1866-1929), Duits cultuurhistoricus, wiens particuliere bibliotheek uitgroeide tot een centrum voor de beoefening van de geschiedenis van
kunst en cultuur: de 'Kulturwissenschaftliche Bibliothek Warburg' te Hamburg, die
om politieke redenen in 1933 verhuisde naar Londen (Warburg Institute) .
2.

•

494

CORRESPONDENTENLIJST

(de cursief gedrukte briefnummers zijn brieven van Huizinga)
Allen, P .S. 657, 803, 864, 865, 949
Allen, H.M. 1028, 1034, 1047, 1050, 1052
Andringa de Kempenaer, J.B. van 804
Anrooy, Peter van 950
Auerbach, Erich 938
Baas Becking, L.G.M. 934
Barnouw, A.J. 575, 663, 987
Beeck Calkoen, A.J.L. van 608
Beelaerts van Blokland, W .A. 848
Blom, D. van 964, 997, 998
Braak, Menno ter 778, 989
Brom, Gerard 611, 701, 862, 939, 942, 972, 976
Brummel, L. 629
Buitenlandse Zaken, minister van 995
Colenbrander, H.Th. 977, 1027
Delprat, C.C. 706
Delprat-Veth, S. 598
Drei Masken Verlag 824
Duch, Arno 984
Duparc, F.J. 776
Dijksterhuis, E.J. 973
Einaudi, Luigi 666, 671
Eysinga, W.J.M. van 945, 996
Febvre, Lucien 1055, 1056
Geen, F.M.L. van 963
Geers, G.J. 753
Geyl, Pieter 866, 868, 961, 967, 968, 982, 985, 1030, 1032, 1036, 1038, 1039,
1044, 1045
Gilson, Etienne 960
Haller, Johannes 722, 819, 820, 905, 919, 943, 959, 1018, 1021
Hanotaux, Gabriel 619, 620, 717, 850, 852, 922, 935
Hauser, Henri 1000
Historische Zeitschrift 1042
Holborn, Hajo 990
Huizinga, Elisabeth 635, 659, 661
Huizinga, Hermanna Margaretha 636, 639, 642, 650, 654
Huizinga, Jakob (broer) 851
Huizinga, Jakob Herman (zoon) 633, 646, 650, 652, 653, 676, 682, 705, 708,
709
Huizinga, kinderen 648, 655
495

Huizinga, Leonhard 637
Huizinga, Märle 649
Jaeger, Werner 981
Jameson, J.F. 7,0'4
}olles, Andre 572, 573, 574, 578, 579, 582, 591, 600, 601, 612, 618, 626, 630,

662, 668, 681, 691, 696, 698, 703, 715, 719, 725, 727, 733, 740, 745, 749,
759, 761, 767, 771, 777, 792, 802, 806, 807, 814, 817, 825, 826, 860, 867,
895, 911, 912, 914, 915, 917, 923, 931, 957, 958
Jolles-Boecklen, Grittli 770
Jonge, B. de 1014
Juliana, prinses 800, 1051
Kaegi, Werner 594, 606, 638, 675, 684, 688, 689, 690, 693, 743, 764, 772,
773,mn9,~~783,~~791,809,~~~~827,b~829,
830, 831, 832, 833, 841, 845, 846, 847, 857, 899, 927, 929, 936, 944, 946,
•
991, 1001, 1003, 1004, 1006, 1008, 1009, 1010, 1015, 1017, 1020, 1022, 1029,
1061
Kalf, Jan 686, 748, 751, 756, 765, 766, 768, 769, 840
Kalff jr., Gerrit 822
Kampinga, Herman 954
Kernkamp, G.W. 965, 978
Kienast, W. 1035
Köhler, Walther 834, 871, 992, 993
Krayenhoffvan de Leur, Heleen 640, 643, 645, 648, 656
Kunst, Jaap 580, 583, 730, 796, 855, 891, 1048
Leiden, Curatoren van de Rijksuniversiteit te 966, 1005, 1011, 1024, 1025
Levi, Sylvain 999
Littmann, Enno 988
Locher, Th.J.G. 1054
Malinowski, B. 685, 760, 787, 811, 898, 902, 903, 910, 951, 952, 1019, 1059,
1060
Mantoux, Paul 1037, 1040, 1046
Mees-Verwey, Mea 631
Meester-Obreen, A.H. de 889
Meinecke, F. en A. Brackmann 1041
Meyer Ranneft, J.W. 886, 890, 926, 932
Moes, C. 610
.
Muller, J.W. 672
N.N. 986
Nijhoff, Martinus 735, 737, 739, 744, 754, 801, 937
Oudendijk, J.K. 1065
Payot, Gustave 907, 928
Pirenne, Henri 974, 1063, 1064
Porzig, Walter 752, 983
Roland Holst, A. 731, 732, 838, 854, 861, 863
Roland Holst, Henriette 570, 587, 599, 670, 673, 674, 679, 763, 797, 798,
823, 836, 839, 856, 869, 875, 904, 924, 953, 1043

Roland Holst, Richard 571, 576, 577, 581, 584, 587, 590, 596, 599, 603, 607,
609, 613, 614, 616, 622, 623, 625, 627, 628, 632, 644, 658, 664, 665, 669,
678, 679, 683, 687, 692, 699, 700, 702, 707, 720, 723, 729, 734, 742, 746,
762, 785, 793, 794, 795, 808, 810, 837, 842, 844, 858, 870, 872, 875, 879,
880, 887, 892, 893, 900, 906, 908, 909, 916, 918, 920, 921, 925, 933, 941,
947, 953, 969, 975, 979, 980, 994, 1007, 1013, 1016, 1026, 1049, 1053, 1057,
1062
Romein, Jan 617, 721, 724, 736, 738, 755, 757, 758, 774, 782, 788, 789, 930,
955
Sande Bakhuyzen, A. van de 1012
Sandfort, J .A. 697, 799
Sax!, Fritz 1066
See, Henri 1023, 1031, 1033
Seilliere, Ernest 859
Six, J. 624
Stadelmann, Rudolf 805
Suys, Jef 885, 888, 894, 896
Tenhaeff, N.B. 1058
Tjeenk Willink, H.D. 592, 667, 677, 815, 816, 843
Valkenburg, C.T. van 604, 853
Verwey, Albert 940, 1002
Veth, Jan 585, 586
Veth-Dirks, Anna 588, 593, 595, 597, 602, 605, 615, 634, 660, 680, 694, 695,
710, 711, 712, 713, 714, 716, 718, 726, 728, 741, 813
Visser, P. 970
Vollenhoven, Cornelis van 589, 621, 641, 647, 651, 790, 835, 849, 873, 874,
876, 877, 878, 881, 882, 883, 884, 897, 901
Vollgraff, C.W. 750
Waals jr., J.D. van der 962
Wiardi Beckman, H.B. 913, 948, 956
Wibaut, F.M. 747
Wilhelmina, koningin 971
•

497

BRONVERMELDING ILLUSTRATIES

Academisch Historisch Museum, Leiden: p. 410, 411
Familie Huizinga: p. 120, 324, 375, 376
M.V. de Meijere, Leiden: p. 156
Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum,
's -Gravenhage: p. 346
Universiteitsmuseum, Groningen: p. 58, 169, 241